Топырақ түзілу факторлары
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
Топырақ түзілу факторлары
Топырақ және оның қасиеттері
Топырақтағы органикалық және органоминералдық заттар
Топырақ кескіні
III. Қорытынды
II. Негізгі бөлім
Топырақ түзілу факторлары
Топырақ және оның қасиеттері
Топырақтағы органикалық және органоминералдық заттар
Топырақ кескіні
III. Қорытынды
Топырақтану – топырақ, оның құрылымы, құрамы, қасиеттері мен географиялық таралуы, пайда болу заңдылықтары , дамуы, тіршілігі және биосферадағы табиғи, қоғами рөлі, оны мелиорациялаужолдары мен әдістері, адамның шаруашылық әрекеті барысында тиімді пайдалану және қорғауды зерттейтін ғылым.
Топырақ та минерал, өсімдік, жануарлар сыйяқты өзіндік табиғи дене. Алайда топырақ ұғымының күрделілігі сонда, бұл табиғи дене көптеген құрамдас бөліктерден тұрады және тек топырақ түзуші факторлардың өзара қарым-қатынасының барысында ғана тіршілік ете алады.
Топырақ туралы түсінік. XIX ғасырдың орта кезеңінде агроном, агрогеолог, агрохимиктердің енбектерінде топырақ туралы алғашқы түсініктер жазыла бастады. Олар топырақтың жоғарғы кабатының құрамындағы органикалық және минералдық қалдықтарға көңіл бөлініп, топырақ деген жердің тек жыртылған, өсімдіктердің тамырлары жайылған қабаты деп есептеді. Топырақ дегеніміз не деген сұраққа берілген осындай анықтама, В.В.Докучаевтың ғылымға жаңа өріс әкелген кезеңге дейін өріс алып келді.
Топырақ та минерал, өсімдік, жануарлар сыйяқты өзіндік табиғи дене. Алайда топырақ ұғымының күрделілігі сонда, бұл табиғи дене көптеген құрамдас бөліктерден тұрады және тек топырақ түзуші факторлардың өзара қарым-қатынасының барысында ғана тіршілік ете алады.
Топырақ туралы түсінік. XIX ғасырдың орта кезеңінде агроном, агрогеолог, агрохимиктердің енбектерінде топырақ туралы алғашқы түсініктер жазыла бастады. Олар топырақтың жоғарғы кабатының құрамындағы органикалық және минералдық қалдықтарға көңіл бөлініп, топырақ деген жердің тек жыртылған, өсімдіктердің тамырлары жайылған қабаты деп есептеді. Топырақ дегеніміз не деген сұраққа берілген осындай анықтама, В.В.Докучаевтың ғылымға жаңа өріс әкелген кезеңге дейін өріс алып келді.
1. Чурахин. Физическая география Казахстана. Алматы: Мектеп, 1968. 83-90 стр.
2. Физическая география Республики Казахстан /под. ред. К.М.Джаналиевой – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – С.11 -18.
3. Бейсенова А.С. Қазақстанның физикалық географиялық тұрғыдан зерттелуі. 2002 ж. 25 б.
4. Николов Н.И., Гвоздецкий Н.А. Казахстан. Алма – Ата: Наука, 1969. — С. 100-115.
2. Физическая география Республики Казахстан /под. ред. К.М.Джаналиевой – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – С.11 -18.
3. Бейсенова А.С. Қазақстанның физикалық географиялық тұрғыдан зерттелуі. 2002 ж. 25 б.
4. Николов Н.И., Гвоздецкий Н.А. Казахстан. Алма – Ата: Наука, 1969. — С. 100-115.
Жоспар:
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
1. Топырақ түзілу факторлары
2. Топырақ және оның қасиеттері
3. Топырақтағы органикалық және органоминералдық заттар
4. Топырақ кескіні
III. Қорытынды
ТОПЫРАҚТҮЗІЛУ ФАКТОРЛАРЫ
Топырақтануға кіріспе
Топырақтану – топырақ, оның құрылымы, құрамы, қасиеттері мен географиялық
таралуы, пайда болу заңдылықтары , дамуы, тіршілігі және биосферадағы
табиғи, қоғами рөлі, оны мелиорациялаужолдары мен әдістері, адамның
шаруашылық әрекеті барысында тиімді пайдалану және қорғауды зерттейтін
ғылым.
Топырақ та минерал, өсімдік, жануарлар сыйяқты өзіндік табиғи дене. Алайда
топырақ ұғымының күрделілігі сонда, бұл табиғи дене көптеген құрамдас
бөліктерден тұрады және тек топырақ түзуші факторлардың өзара қарым-
қатынасының барысында ғана тіршілік ете алады.
Топырақ туралы түсінік. XIX ғасырдың орта кезеңінде агроном, агрогеолог,
агрохимиктердің енбектерінде топырақ туралы алғашқы түсініктер жазыла
бастады. Олар топырақтың жоғарғы кабатының құрамындағы органикалық және
минералдық қалдықтарға көңіл бөлініп, топырақ деген жердің тек жыртылған,
өсімдіктердің тамырлары жайылған қабаты деп есептеді. Топырақ дегеніміз не
деген сұраққа берілген осындай анықтама, В.В.Докучаевтың ғылымға жаңа өріс
әкелген кезеңге дейін өріс алып келді. В.В. Докучаев топырақтың қалыптасуы
барлық факторлардың бірлескен әрекетінің нәтижесінде жүретінін дәлелдей
отырып, топырақ туралы ұғым оның генезисі (түзілуі) туралы түсінікпен тығыз
байланысты екенін көрсетті. Сондықтан Докучаевтың топырақ туралы ілімі
генетикалық топырақтану деген атау алды.
Қазіргі түсінік бойынша топырақ - жер бетінің майда ұнтақталған құнарлы
қабаты, тірі және өлі табиғатқа тән бірнеше сипаттары мен қасиеттері бар
ерекше құрылым. Топырақтың негізгі қасиеті – құнарлылығы деп, оның
өсімдіктерді барлық қоректік заттармен және ылғалмен қамтамасыз етуін
айтады. Өсімдіктер құнарлы топырақ қабатынан тамыр жүйелері арқылы қоретік
заттарды алып, суды бойына сіңіріп, жапырақтанына түскен күн сәулесі мен
ауадағы көмірқышқыл газы арқылы жүретін фотосинтез нәтижесінде денесіне өте
мол органикалық биофильді минералды заттар жинап, едәуір энергияны
шоғырландырады. Осы энергиялар, яғни органикалық және органо-минералдық
қосылыстар бүкіл жан-жануарлар, адамзат тіршілігі үшін өмір өзегі болып
табылады. Топырақ – асыраушы ана, күш-қуаттың қайнар бұлағы, тіршіліктің
тірегі, ауылшаруашылығы өндірісінің негізгі өндіргіш күші.
Құнарлы қабаты түгелдей жойылған топырақтар болжамды уақыттарда өз-өзінен
қалпына келмейді. Сондықтан да адам өзінің тыныс-тіршілігінде топырақтың
құнарлы қабатын су және жел эрозиясынан, басқа да экологиялық апаттардан
қорғай отырып, топырақ құнарын жылма-жыл арттыру және жақсарту шараларын
іске асыруы қажет.
Топырақтын табиғаттағы орны мен маңызы. Топырақ планетарлық қабаттардың
(литосфера, атмосфсра, гидросфера) шекарасында жайғасып, солардың бір-
бірімен өзара қатынасынан дамып, геосфераның ерекше кабығы педосфераны,
яғни Жердің топырақ жамылғысын түзеді. Сонымен бірге топырақ жер шарының
тіршілік дамыған аймағы - биосфераның негізгі компоненті. Топырақтың
табиғаттағы рөлі өте зор. Ол жер бетінде тіршіліктің дамуына қолайлы орта.
Топырақ - өзі тіршіліктің туыңдысы бола тұрып, сол тіршіліктің өмір
сүруінің де негізі. Топырақ арқылы жер бетінде заттардың үздіксіз үлкен
геологиялық және кіші биологиялық айналымы өтеді. Биологиялық кіші зат
айналымы кезінде, ең алдымен, аналық тау жынысынан, кейін топырақтан
өсімдіктермен коректік элементтер алынады. Олардан суға ерімейтін күрделі
органикалық қосылыстар түзіледі. Әр жылы өсімдіктерден қурап түскен
органикалық қалдықтардан қоректік элементтер бірге түсіп, топыраққа қайтып
оралады. Биологиялық кіші зат айналымның негізгі нәтижесі - коректік
элементтердің топырақтың жоғарғы тамырлы қабатында шоғырлануы, құнарлы
топырақтың түзілуі. Ал геологиялық үлкен заттар айналымы жер қойнауындағы
және жер бетіндегі тау жыныстарының өзгеруі мен қозғалуын қамтиды, құрғақ
жер мен теңіз арасындағы геологиялық үлкен зат айналымы нәтижесінде
борпылдақ үгілу қабаты құралып; топырақтын түзілу процесінің негізі
қаланады. Жер бетіндегі осы екі айналымның арасындағы байланыс топырақ
арқылы өтеді.
Топырақтын тағы бір функциясы - ол ауа және су сферасының химиялық
құрамдарын реттейді. Фотосинтез арқылы өсімдіктер тотыққан көмірді сіңіреді
де көміртегі тотығынан құралатын органикалық қосылыстар синтезін өткізеді.
Жапырақтары меи тамырлары СО2 көміртегі тотығын және судан келетін сутегін
пайдаланып, атмосфераға еркін молекулалы оттегін О2 бөліп шығарады. Жалпы
топырақ арқылы жер бетінде бүкіл биосфералық құбылыстар реттеледі. Топырақ
- адамзат үшін өлшемі жоқ, баға жетпейтін байлық және құрлықтағы
биоценоздар тіршілігінің негізі.
Топырақтүзілу факторлары
Топырақтүзуші факторлар туралы ілім, В.В. Докучаевтың өзі айтқандай,
топырақтану ғылымының негізгі тірегі. Топырақты топырақтүзуші факторлардан
тыс зерттеу бұрыс тұжырымдарға әкелуі мүмкін.
В.В. Докучаев анықтаған топырақтүзудің бес факторына – топырақтүзуші
жыныстар, өсімдік және жануар организмдері, климат, рельеф және уақытқа
кейінірек судың (топырақ және грунт(еспе) суы) және адамның шаруашылық
әрекеті қосылды.
Жекелеген топырақтүзуші факторлардың ерекшеліктерін қысқаша атап өтейік.
Топырақтүзуші жыныстар топырақтың қалыптасуы жүретін субстрат болып келеді.
Бұл жыныстар топырақ сияқты күрделі табиғи құрылымның іргетасы және каркасы
тәріздес. Бірақ та топырақтүзуші жыныстар топырақта жүріп жатқан үрдістерге
инертті болып келетін жай ғана қаңқа емес. Ол топырақүзілу үрдісіне түрлі
кейіпте араласатын түрлі минералдардық компоненттерден тұрады. Олардың
ішінде химиялық үрдістерге инертті, бірақ та топырақтың физикалық
қасиеттерін қалыптастыруда маңызды рөл атқаратын бөлшектер бар.
Топырақтүзуші жыныстардың басқа құрамдас бөліктері оңай ыдырап, топырақты
белгілі бір химиялық элементтермен байытады, солайша топырақтүзуші
жыныстардың құрамы мен құрылымы топырақтүзілу үрдісіне өте зор ықпал етеді.
Мысалы, қылқанды-жапырақты (аралас) ормандар жағдайында әдетте шымды-
подзолды топырақ қалыптасады. Бірақ та орман зонасы шегінде топырақтүзуші
жыныстар құрамында кальций карбонаты мөлшері көп болса шымды – подзолды
топырақтан түрі мен қасиеттері бойынша күрт ерекшеленетін топырақ түзіледі.
Топырақтүзуші жыныстардың маңызының үлкендігіне қарамастан топырақтүзілуде
жетекші рөлді биологиялық әрекет атқарады. Тіршіліксіз топырақ та болмас
еді. Жер бетінде топырақтүзілу тіршілік пайда болғалы бері басталды. Кез
келген тау жынысы қанша терең ыдырап, үгілгеніне қарамастан әлі топырақ
болмайды. Тек аналық жыныстардың өсімдік және жануар организмдерімен
белгілі бір климат жағдайында ұзақ әрекеттесуі ғана топырақтың оны тау
жынысынан ерекшелендіретін өзіндік қасиеттерін жасайды.
Өсімдіктер өзінің тіршілік әрекеті барысында органикалық затты синтездеп
топыраққа тамыр массасы түрінде, ал беткі бөлігі өлгеннен кейін өсімдік
қалдықтары түрінде таратады. Өсімдік қалдықтарының құрамдас бөліктері
минералданғаннан соң топыраққа сіңіп, топырақтың үстіңгі көкжиегіне тән
қара рең беретін шіріндінің түзілуіне ықпал етеді. Сонымен бірге өсімдіктер
топырақтүзуші жыныстарда аздаған мөлшерде болатын, бірақ өсімдіктердің
қалыпты тіршілігіне сондай қажетті жекелеген химиялық элементтерді бойына
жинайды (аккумуляциялайды). Өсімдіктер өліп, қалдықтары ыдырағаннан кейін
бұл химиялық элементтер топырақта қалып, біртіндеп оны байытады.
Топырақтың қалыптасу үрдісі үшін микроорганизмдердің де маңызы зор.
Олардың әрекетінің арқасында органикалық қалдықтар ыдырап, ондағы бар
элементтерді өсімдік сіңіре алатын қосылыстарға біріктіру (синтез) жүреді.
Жоғарғы өсімдіктер мен микроорганизмдер белгілі бір кешен құрайды. Олардың
ықпалымен әртүрлі топырақ типтері түзіледі. Әрбір өсімдік формациясына
белгілі бір топырақ типі сәйкес келеді. Мысалы, қылқанды омандардың өсімдік
формациясының астында тек шабынды-далалық шөптесін формацияның әсерінен
қалыптасатын қаратопырақ ешқашан түзілмейді.
Топырақтүзілісі үшін топырақта өте көп кездесетін жануар организмдер де
маңызды. Топырақ үңгігіштері топырақты көп рет қопарыстырады да, оның
араласуына, аэрациясының жақсы болып, топырақтүзілу үрдісінің жылдамырақ
жүруіне септігін тигізеді және өзінің тіршілік қалдықтарымен топырақтың
органикалық массасын молайтады. Ч. Дарвин сияқты белгілі ұлы ғалым топырақ
ағзаларына үлкен маңыз берген. Оның анықтауы бойынша, Англия жағдайында
әрбір гектардағы жауынқұрттар өз ағзаларынан жылына 20-26 т топырақ
өткізеді екен. Ч. Дарвин топырақты жануарлардың әрекетінің нәтижесі деп
есептеп, оны жануарлық қабат деп атауды нұсқаған.
Климат жағдайларының топырақтүзілу үрдісі үшін маңызды мәні бұрыннан өзіне
назар аударып келеді. Топырақтың энергиямен (жылумен) және едәуір мөлшерде
сумен қамтамасыз етілуі осы климатқа байланысты. Келген жылу мен ылғалдың
жылдық мөлшеріне, оның тәуліктік және маусымдық таралуы ерекшеліктеріне
қарай топырақтүзілу үрдісі дамиды. Аязды кезеңде топырақтың тоңазуы
(тоңдануы), биологиялық үрдістердің тоқтауы және физико-химиялық
үрдістердің күрт бәсеңдеуі жүреді. Сондай нәтиже құрғақшылық аудандарда
ылғалсыз кезеңде қалыптасады. Ауа массаларының қозғалысы (жел) топырақтың
газ алмасуына ықпал етеді және шаң түріндегі топырақтың ұсақ бөлшектерін
іліп әкетеді (ұшырады). Бірақ климат топыраққа тікелей ғана емес
биологиялық үрдістерге (жоғарғы өсімдіктердің таралуына, микробиологиялық
әрекеттің қауырттылығына (интенсивтілігіне)) әсер ете отырып жанама да
ықпал етеді.
Жер шарының климат жағдайлары экватордан полюстерге қарай, ал таулы
елдерде етегінен төбесіне қарай заңды түрде өзгереді. Осы бағытта
өсімдіктер мен жануарлардың құрамы да заңды түрде өзгереді.
Топырақтүзілудің осынау маңызды факторларының өзара байланысқан өзгерістері
топырақтың негізгі типтерінің таралуына ықпал етеді. Атап өтетін бір жайт,
климат элементтерінің ықпалы, басқа барлық топырақтүзілу факторлары
сыйяқты, тек басқа факторлармен өзара әрекеттескенде ғана байқалады.
Мысалы, биі к таулық альпі зонасында ылғал мөлшері тайга зонасындағы
жағдайға сәйкес, бірақ та екі жағдайдағы жауын-шашынның бірдей мөлшері
топырақтың бірдей типі қалыптасуының шарты емес: топырақтүзілу
факторларының көбінің түбегейлі айырмашылықтары болуы салдарынан альпілік
зонада таулы-шабындық, ал тайгада күлгіндеу топырақ түзіледі.
Топырақтүзілуге топырақ-грунт (еспе) суы да белгілі мөлшерде ықпал етеді.
Су топырақтағы көптеген химиялық және биологиялық үрдістер жүретін орта
болып табылады. Өзенаралық кеңістіктегі топырақтың көп бөлігі үшін судың
негізгі көзі атмосфералық жауын-шашын болып келеді. Алайда грунт сулары
жақын орналасқан жерлерде олар топырақтүзілуге күшті әсер етеді. Олардың
әсерінен топырақтың су және ауа режимі өзгереді. Грунт суы топырақты өзінің
құрамындағы химиялық қосындылармен байытады, жекелеген жағдайларда
топырақтың сортаңдануына алып келеді. Аса ылғалданған топырақтарда
оттегінің жетіспеушілігі болғандықтан, микроорганизмдердің кейбір
топтарының әрекеті тежеледі. Грунт суының әсері нәтижесінде ерекше топырақ
қалыптасады.
Жер бедерінің (рельеф) әсері негізінен жер бетіне келген жылу мен суды
таратуынан көрінеді. Жергілікті жердің биіктігінің бірталай өзгеруі
температуралық жағдайдың едәуір өзгеруіне әкеледі. Таулардағы биіктік
(вертикальды) зоналық құбылысы осыған байланысты. Биіктіктің салыстырмалы
түрде аздаған өзгерісі атмосфералық жауын-шашынның таралуына әсер етеді.
Күн энергиясының таралуы үшін беткейдің экспозициясының мәні зор. Өте көп
жағдайда грунт суының топыраққа әсер ету дәрежесі жер бедерінің
ерекшеліктерімен айқындалады.
Топырақтүзілудің мүлдем ерекше факторы – уақыт. Топырақта өтетін барлық
үрдістер уақыт ішінде өтеді. Сыртқы жағдайлардың ықпалы байқалып,
топырақтүзілу факторларына сәйкес топырақ қалыптасуы үшін белгілі бір уақыт
қажет. Географиялық жағдайлар тұрақты болып қалмай, өзгеріп тұратындықтан,
топырақтың уақыт ішіндегі эволюциясы жүреді.
Қалған барлық факторлардан топыраққа адамның, дәлірек айтсақ адам
қоғамының ықпалы күрт ерекшеленеді. Табиғаттың топыраққа әсері кездейсоқ
түрде болса, адам өзінің шаруашылық әрекетінің барысында топыраққа бағытты
түрде әрекет етеді, оны өзінің қажетіне қарай өзгертеді. Ғылым мен
техниканың дамуына байланысты, қоғамдық қарым-қатынастардың дамуына
байланысты топырақты пайдалану және оны қайта құру күшейе түсуде.
Соңғы онжылдықтар барысында анықталғандай, топырақтүзілу факторларының
өзара әрекеттесуі заттың зор массасын қозғалысқа әкеледі. Тау жыныстары мен
тірі ағзалардың әрекеттесуінің нәтижесінде өзіндік зат алмасу - химиялық
элементтердің заңды түрде таралуы жүреді. Дәл сондай құбылыс тірі
организмдер – атмосфера, тау жыныстары – түскен атмосфералық су, т.с.с.
жүйелерде де жүреді. Топырақта бұл үрдістер ерекше кернеулі жүреді, өйткені
топырақтүзілудің барлық факторлары бірдей бір мезгілде қатысады. Басында
химиялық элементтердің қозғалысы белгілі мөлшердегі тұйық айналымшеңберлер
(кругооборот) түрінде жүреді деп болжанған. Кейінірек топырақтағы заттың
айналымы көптүрлі, ал негізгі мәнге миграцияның тұйықталмаған циклдері ие
екені анықталған. Топырақтүзілу кезінде өтетін миграция үрдістері өз
кезегінде бүкіл биосфераны қамтитын жалпыпланетарлық циклдерге кіреді.
Бұдан түйіндеріміз, топырақ – бұл құрлық бетіндегі химиялық элементтердің
циклдік миграциясы, ландшафт компоненттерінің арасындағы зат алмасуы
үрдістері жоғары кернеу дәрежесіне жететін ерекше табиғи түзілім. Топырақта
заттың жіті таралуымен бір мезгілде күн энергиясы трансформацияланады
(күйін өзгертеді) және жиналады (аккумуляцияланады).
Топырақ және оның қасиеттері
Топырақтың түзілуіне жоғарыда сипатталған топырақтүзуші факторлармен
қатар, оның түзілуіне тікелей қатысы бар материалдық негіздердің рөлі
ерекше. Топырақ түзуші материалдық негіздерге: аналық тау жынысы, осы
қабаттағы ауа құрамы мен ылғал, мекендентін бүкіл жоғары және төменгі
сатылы организмдер қосындылары жатады. Табиғаттың ауа райы мен жер
бедерлерінің өзгешелігі нәтижесінде әр түрлі топырақтар түзіледі. Ескеретін
жай, бұл топырақ түзуші материалдық негіздердің кейбіреулері, мәселен,
аналық жыныстар, тірі организмдер қосындылары жоғарыда сипатталғаннан, әрі
топырақ түзуші факторлар, әрі топырақ түзуші материалдық негіздер ролін
атқарады. Сондықтан олардың қай ролде маңызы басымырақ екенін бөліп айту
қиын. Ол жағдайлар тек шартты түрде бөлінеді.
Әдетте, бір затты түзуте қатысатын материалдық негіздерінің үлесін зерттеу
олардың химиялық құрамын анықтаудан басталады. Биосферадағы әртүрлі табиғат
денелерінің химиялық құрамын сипаттағанда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
1. Топырақ түзілу факторлары
2. Топырақ және оның қасиеттері
3. Топырақтағы органикалық және органоминералдық заттар
4. Топырақ кескіні
III. Қорытынды
ТОПЫРАҚТҮЗІЛУ ФАКТОРЛАРЫ
Топырақтануға кіріспе
Топырақтану – топырақ, оның құрылымы, құрамы, қасиеттері мен географиялық
таралуы, пайда болу заңдылықтары , дамуы, тіршілігі және биосферадағы
табиғи, қоғами рөлі, оны мелиорациялаужолдары мен әдістері, адамның
шаруашылық әрекеті барысында тиімді пайдалану және қорғауды зерттейтін
ғылым.
Топырақ та минерал, өсімдік, жануарлар сыйяқты өзіндік табиғи дене. Алайда
топырақ ұғымының күрделілігі сонда, бұл табиғи дене көптеген құрамдас
бөліктерден тұрады және тек топырақ түзуші факторлардың өзара қарым-
қатынасының барысында ғана тіршілік ете алады.
Топырақ туралы түсінік. XIX ғасырдың орта кезеңінде агроном, агрогеолог,
агрохимиктердің енбектерінде топырақ туралы алғашқы түсініктер жазыла
бастады. Олар топырақтың жоғарғы кабатының құрамындағы органикалық және
минералдық қалдықтарға көңіл бөлініп, топырақ деген жердің тек жыртылған,
өсімдіктердің тамырлары жайылған қабаты деп есептеді. Топырақ дегеніміз не
деген сұраққа берілген осындай анықтама, В.В.Докучаевтың ғылымға жаңа өріс
әкелген кезеңге дейін өріс алып келді. В.В. Докучаев топырақтың қалыптасуы
барлық факторлардың бірлескен әрекетінің нәтижесінде жүретінін дәлелдей
отырып, топырақ туралы ұғым оның генезисі (түзілуі) туралы түсінікпен тығыз
байланысты екенін көрсетті. Сондықтан Докучаевтың топырақ туралы ілімі
генетикалық топырақтану деген атау алды.
Қазіргі түсінік бойынша топырақ - жер бетінің майда ұнтақталған құнарлы
қабаты, тірі және өлі табиғатқа тән бірнеше сипаттары мен қасиеттері бар
ерекше құрылым. Топырақтың негізгі қасиеті – құнарлылығы деп, оның
өсімдіктерді барлық қоректік заттармен және ылғалмен қамтамасыз етуін
айтады. Өсімдіктер құнарлы топырақ қабатынан тамыр жүйелері арқылы қоретік
заттарды алып, суды бойына сіңіріп, жапырақтанына түскен күн сәулесі мен
ауадағы көмірқышқыл газы арқылы жүретін фотосинтез нәтижесінде денесіне өте
мол органикалық биофильді минералды заттар жинап, едәуір энергияны
шоғырландырады. Осы энергиялар, яғни органикалық және органо-минералдық
қосылыстар бүкіл жан-жануарлар, адамзат тіршілігі үшін өмір өзегі болып
табылады. Топырақ – асыраушы ана, күш-қуаттың қайнар бұлағы, тіршіліктің
тірегі, ауылшаруашылығы өндірісінің негізгі өндіргіш күші.
Құнарлы қабаты түгелдей жойылған топырақтар болжамды уақыттарда өз-өзінен
қалпына келмейді. Сондықтан да адам өзінің тыныс-тіршілігінде топырақтың
құнарлы қабатын су және жел эрозиясынан, басқа да экологиялық апаттардан
қорғай отырып, топырақ құнарын жылма-жыл арттыру және жақсарту шараларын
іске асыруы қажет.
Топырақтын табиғаттағы орны мен маңызы. Топырақ планетарлық қабаттардың
(литосфера, атмосфсра, гидросфера) шекарасында жайғасып, солардың бір-
бірімен өзара қатынасынан дамып, геосфераның ерекше кабығы педосфераны,
яғни Жердің топырақ жамылғысын түзеді. Сонымен бірге топырақ жер шарының
тіршілік дамыған аймағы - биосфераның негізгі компоненті. Топырақтың
табиғаттағы рөлі өте зор. Ол жер бетінде тіршіліктің дамуына қолайлы орта.
Топырақ - өзі тіршіліктің туыңдысы бола тұрып, сол тіршіліктің өмір
сүруінің де негізі. Топырақ арқылы жер бетінде заттардың үздіксіз үлкен
геологиялық және кіші биологиялық айналымы өтеді. Биологиялық кіші зат
айналымы кезінде, ең алдымен, аналық тау жынысынан, кейін топырақтан
өсімдіктермен коректік элементтер алынады. Олардан суға ерімейтін күрделі
органикалық қосылыстар түзіледі. Әр жылы өсімдіктерден қурап түскен
органикалық қалдықтардан қоректік элементтер бірге түсіп, топыраққа қайтып
оралады. Биологиялық кіші зат айналымның негізгі нәтижесі - коректік
элементтердің топырақтың жоғарғы тамырлы қабатында шоғырлануы, құнарлы
топырақтың түзілуі. Ал геологиялық үлкен заттар айналымы жер қойнауындағы
және жер бетіндегі тау жыныстарының өзгеруі мен қозғалуын қамтиды, құрғақ
жер мен теңіз арасындағы геологиялық үлкен зат айналымы нәтижесінде
борпылдақ үгілу қабаты құралып; топырақтын түзілу процесінің негізі
қаланады. Жер бетіндегі осы екі айналымның арасындағы байланыс топырақ
арқылы өтеді.
Топырақтын тағы бір функциясы - ол ауа және су сферасының химиялық
құрамдарын реттейді. Фотосинтез арқылы өсімдіктер тотыққан көмірді сіңіреді
де көміртегі тотығынан құралатын органикалық қосылыстар синтезін өткізеді.
Жапырақтары меи тамырлары СО2 көміртегі тотығын және судан келетін сутегін
пайдаланып, атмосфераға еркін молекулалы оттегін О2 бөліп шығарады. Жалпы
топырақ арқылы жер бетінде бүкіл биосфералық құбылыстар реттеледі. Топырақ
- адамзат үшін өлшемі жоқ, баға жетпейтін байлық және құрлықтағы
биоценоздар тіршілігінің негізі.
Топырақтүзілу факторлары
Топырақтүзуші факторлар туралы ілім, В.В. Докучаевтың өзі айтқандай,
топырақтану ғылымының негізгі тірегі. Топырақты топырақтүзуші факторлардан
тыс зерттеу бұрыс тұжырымдарға әкелуі мүмкін.
В.В. Докучаев анықтаған топырақтүзудің бес факторына – топырақтүзуші
жыныстар, өсімдік және жануар организмдері, климат, рельеф және уақытқа
кейінірек судың (топырақ және грунт(еспе) суы) және адамның шаруашылық
әрекеті қосылды.
Жекелеген топырақтүзуші факторлардың ерекшеліктерін қысқаша атап өтейік.
Топырақтүзуші жыныстар топырақтың қалыптасуы жүретін субстрат болып келеді.
Бұл жыныстар топырақ сияқты күрделі табиғи құрылымның іргетасы және каркасы
тәріздес. Бірақ та топырақтүзуші жыныстар топырақта жүріп жатқан үрдістерге
инертті болып келетін жай ғана қаңқа емес. Ол топырақүзілу үрдісіне түрлі
кейіпте араласатын түрлі минералдардық компоненттерден тұрады. Олардың
ішінде химиялық үрдістерге инертті, бірақ та топырақтың физикалық
қасиеттерін қалыптастыруда маңызды рөл атқаратын бөлшектер бар.
Топырақтүзуші жыныстардың басқа құрамдас бөліктері оңай ыдырап, топырақты
белгілі бір химиялық элементтермен байытады, солайша топырақтүзуші
жыныстардың құрамы мен құрылымы топырақтүзілу үрдісіне өте зор ықпал етеді.
Мысалы, қылқанды-жапырақты (аралас) ормандар жағдайында әдетте шымды-
подзолды топырақ қалыптасады. Бірақ та орман зонасы шегінде топырақтүзуші
жыныстар құрамында кальций карбонаты мөлшері көп болса шымды – подзолды
топырақтан түрі мен қасиеттері бойынша күрт ерекшеленетін топырақ түзіледі.
Топырақтүзуші жыныстардың маңызының үлкендігіне қарамастан топырақтүзілуде
жетекші рөлді биологиялық әрекет атқарады. Тіршіліксіз топырақ та болмас
еді. Жер бетінде топырақтүзілу тіршілік пайда болғалы бері басталды. Кез
келген тау жынысы қанша терең ыдырап, үгілгеніне қарамастан әлі топырақ
болмайды. Тек аналық жыныстардың өсімдік және жануар организмдерімен
белгілі бір климат жағдайында ұзақ әрекеттесуі ғана топырақтың оны тау
жынысынан ерекшелендіретін өзіндік қасиеттерін жасайды.
Өсімдіктер өзінің тіршілік әрекеті барысында органикалық затты синтездеп
топыраққа тамыр массасы түрінде, ал беткі бөлігі өлгеннен кейін өсімдік
қалдықтары түрінде таратады. Өсімдік қалдықтарының құрамдас бөліктері
минералданғаннан соң топыраққа сіңіп, топырақтың үстіңгі көкжиегіне тән
қара рең беретін шіріндінің түзілуіне ықпал етеді. Сонымен бірге өсімдіктер
топырақтүзуші жыныстарда аздаған мөлшерде болатын, бірақ өсімдіктердің
қалыпты тіршілігіне сондай қажетті жекелеген химиялық элементтерді бойына
жинайды (аккумуляциялайды). Өсімдіктер өліп, қалдықтары ыдырағаннан кейін
бұл химиялық элементтер топырақта қалып, біртіндеп оны байытады.
Топырақтың қалыптасу үрдісі үшін микроорганизмдердің де маңызы зор.
Олардың әрекетінің арқасында органикалық қалдықтар ыдырап, ондағы бар
элементтерді өсімдік сіңіре алатын қосылыстарға біріктіру (синтез) жүреді.
Жоғарғы өсімдіктер мен микроорганизмдер белгілі бір кешен құрайды. Олардың
ықпалымен әртүрлі топырақ типтері түзіледі. Әрбір өсімдік формациясына
белгілі бір топырақ типі сәйкес келеді. Мысалы, қылқанды омандардың өсімдік
формациясының астында тек шабынды-далалық шөптесін формацияның әсерінен
қалыптасатын қаратопырақ ешқашан түзілмейді.
Топырақтүзілісі үшін топырақта өте көп кездесетін жануар организмдер де
маңызды. Топырақ үңгігіштері топырақты көп рет қопарыстырады да, оның
араласуына, аэрациясының жақсы болып, топырақтүзілу үрдісінің жылдамырақ
жүруіне септігін тигізеді және өзінің тіршілік қалдықтарымен топырақтың
органикалық массасын молайтады. Ч. Дарвин сияқты белгілі ұлы ғалым топырақ
ағзаларына үлкен маңыз берген. Оның анықтауы бойынша, Англия жағдайында
әрбір гектардағы жауынқұрттар өз ағзаларынан жылына 20-26 т топырақ
өткізеді екен. Ч. Дарвин топырақты жануарлардың әрекетінің нәтижесі деп
есептеп, оны жануарлық қабат деп атауды нұсқаған.
Климат жағдайларының топырақтүзілу үрдісі үшін маңызды мәні бұрыннан өзіне
назар аударып келеді. Топырақтың энергиямен (жылумен) және едәуір мөлшерде
сумен қамтамасыз етілуі осы климатқа байланысты. Келген жылу мен ылғалдың
жылдық мөлшеріне, оның тәуліктік және маусымдық таралуы ерекшеліктеріне
қарай топырақтүзілу үрдісі дамиды. Аязды кезеңде топырақтың тоңазуы
(тоңдануы), биологиялық үрдістердің тоқтауы және физико-химиялық
үрдістердің күрт бәсеңдеуі жүреді. Сондай нәтиже құрғақшылық аудандарда
ылғалсыз кезеңде қалыптасады. Ауа массаларының қозғалысы (жел) топырақтың
газ алмасуына ықпал етеді және шаң түріндегі топырақтың ұсақ бөлшектерін
іліп әкетеді (ұшырады). Бірақ климат топыраққа тікелей ғана емес
биологиялық үрдістерге (жоғарғы өсімдіктердің таралуына, микробиологиялық
әрекеттің қауырттылығына (интенсивтілігіне)) әсер ете отырып жанама да
ықпал етеді.
Жер шарының климат жағдайлары экватордан полюстерге қарай, ал таулы
елдерде етегінен төбесіне қарай заңды түрде өзгереді. Осы бағытта
өсімдіктер мен жануарлардың құрамы да заңды түрде өзгереді.
Топырақтүзілудің осынау маңызды факторларының өзара байланысқан өзгерістері
топырақтың негізгі типтерінің таралуына ықпал етеді. Атап өтетін бір жайт,
климат элементтерінің ықпалы, басқа барлық топырақтүзілу факторлары
сыйяқты, тек басқа факторлармен өзара әрекеттескенде ғана байқалады.
Мысалы, биі к таулық альпі зонасында ылғал мөлшері тайга зонасындағы
жағдайға сәйкес, бірақ та екі жағдайдағы жауын-шашынның бірдей мөлшері
топырақтың бірдей типі қалыптасуының шарты емес: топырақтүзілу
факторларының көбінің түбегейлі айырмашылықтары болуы салдарынан альпілік
зонада таулы-шабындық, ал тайгада күлгіндеу топырақ түзіледі.
Топырақтүзілуге топырақ-грунт (еспе) суы да белгілі мөлшерде ықпал етеді.
Су топырақтағы көптеген химиялық және биологиялық үрдістер жүретін орта
болып табылады. Өзенаралық кеңістіктегі топырақтың көп бөлігі үшін судың
негізгі көзі атмосфералық жауын-шашын болып келеді. Алайда грунт сулары
жақын орналасқан жерлерде олар топырақтүзілуге күшті әсер етеді. Олардың
әсерінен топырақтың су және ауа режимі өзгереді. Грунт суы топырақты өзінің
құрамындағы химиялық қосындылармен байытады, жекелеген жағдайларда
топырақтың сортаңдануына алып келеді. Аса ылғалданған топырақтарда
оттегінің жетіспеушілігі болғандықтан, микроорганизмдердің кейбір
топтарының әрекеті тежеледі. Грунт суының әсері нәтижесінде ерекше топырақ
қалыптасады.
Жер бедерінің (рельеф) әсері негізінен жер бетіне келген жылу мен суды
таратуынан көрінеді. Жергілікті жердің биіктігінің бірталай өзгеруі
температуралық жағдайдың едәуір өзгеруіне әкеледі. Таулардағы биіктік
(вертикальды) зоналық құбылысы осыған байланысты. Биіктіктің салыстырмалы
түрде аздаған өзгерісі атмосфералық жауын-шашынның таралуына әсер етеді.
Күн энергиясының таралуы үшін беткейдің экспозициясының мәні зор. Өте көп
жағдайда грунт суының топыраққа әсер ету дәрежесі жер бедерінің
ерекшеліктерімен айқындалады.
Топырақтүзілудің мүлдем ерекше факторы – уақыт. Топырақта өтетін барлық
үрдістер уақыт ішінде өтеді. Сыртқы жағдайлардың ықпалы байқалып,
топырақтүзілу факторларына сәйкес топырақ қалыптасуы үшін белгілі бір уақыт
қажет. Географиялық жағдайлар тұрақты болып қалмай, өзгеріп тұратындықтан,
топырақтың уақыт ішіндегі эволюциясы жүреді.
Қалған барлық факторлардан топыраққа адамның, дәлірек айтсақ адам
қоғамының ықпалы күрт ерекшеленеді. Табиғаттың топыраққа әсері кездейсоқ
түрде болса, адам өзінің шаруашылық әрекетінің барысында топыраққа бағытты
түрде әрекет етеді, оны өзінің қажетіне қарай өзгертеді. Ғылым мен
техниканың дамуына байланысты, қоғамдық қарым-қатынастардың дамуына
байланысты топырақты пайдалану және оны қайта құру күшейе түсуде.
Соңғы онжылдықтар барысында анықталғандай, топырақтүзілу факторларының
өзара әрекеттесуі заттың зор массасын қозғалысқа әкеледі. Тау жыныстары мен
тірі ағзалардың әрекеттесуінің нәтижесінде өзіндік зат алмасу - химиялық
элементтердің заңды түрде таралуы жүреді. Дәл сондай құбылыс тірі
организмдер – атмосфера, тау жыныстары – түскен атмосфералық су, т.с.с.
жүйелерде де жүреді. Топырақта бұл үрдістер ерекше кернеулі жүреді, өйткені
топырақтүзілудің барлық факторлары бірдей бір мезгілде қатысады. Басында
химиялық элементтердің қозғалысы белгілі мөлшердегі тұйық айналымшеңберлер
(кругооборот) түрінде жүреді деп болжанған. Кейінірек топырақтағы заттың
айналымы көптүрлі, ал негізгі мәнге миграцияның тұйықталмаған циклдері ие
екені анықталған. Топырақтүзілу кезінде өтетін миграция үрдістері өз
кезегінде бүкіл биосфераны қамтитын жалпыпланетарлық циклдерге кіреді.
Бұдан түйіндеріміз, топырақ – бұл құрлық бетіндегі химиялық элементтердің
циклдік миграциясы, ландшафт компоненттерінің арасындағы зат алмасуы
үрдістері жоғары кернеу дәрежесіне жететін ерекше табиғи түзілім. Топырақта
заттың жіті таралуымен бір мезгілде күн энергиясы трансформацияланады
(күйін өзгертеді) және жиналады (аккумуляцияланады).
Топырақ және оның қасиеттері
Топырақтың түзілуіне жоғарыда сипатталған топырақтүзуші факторлармен
қатар, оның түзілуіне тікелей қатысы бар материалдық негіздердің рөлі
ерекше. Топырақ түзуші материалдық негіздерге: аналық тау жынысы, осы
қабаттағы ауа құрамы мен ылғал, мекендентін бүкіл жоғары және төменгі
сатылы организмдер қосындылары жатады. Табиғаттың ауа райы мен жер
бедерлерінің өзгешелігі нәтижесінде әр түрлі топырақтар түзіледі. Ескеретін
жай, бұл топырақ түзуші материалдық негіздердің кейбіреулері, мәселен,
аналық жыныстар, тірі организмдер қосындылары жоғарыда сипатталғаннан, әрі
топырақ түзуші факторлар, әрі топырақ түзуші материалдық негіздер ролін
атқарады. Сондықтан олардың қай ролде маңызы басымырақ екенін бөліп айту
қиын. Ол жағдайлар тек шартты түрде бөлінеді.
Әдетте, бір затты түзуте қатысатын материалдық негіздерінің үлесін зерттеу
олардың химиялық құрамын анықтаудан басталады. Биосферадағы әртүрлі табиғат
денелерінің химиялық құрамын сипаттағанда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz