Шу дастаны

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

І. Кіріспе

ІІ. Негізгі бөлім

Шу дастаны - ерлік эпосы
Дастанның көркемдік ерекшеліктері

Ежелгi түркiлердiң арғы ата-тегi саналатын сақтардың батырлық жырлары арасындағы мазмұн, түр, стиль бiрлiгi көркемдiк дәстүр жалғастығы тұрғысынан ғыл. негiзде дәлелдендi. Сол себептi б. з. б. дәуiрлерде шығарылған «Алып Ер Тоңға», «Шу» батыр, «Атилла», «Көк бөрi» және «Ергенеқон» дастандары бүгiнгi қазақ әдебиетінiң қайнар-бастаулары болып табылады. Сондай-ақ аталған қаһармандық дастандар өзiнен кейiнгi тарихи кезеңдердегi - Түркі қағандығы тұсындағы (8 ғ. ) әдеби жәдiгерлердiң («Күлтегiн», «Тоныкөк», «Бiлге қаған» жырлары) жазылуына үлгi-өнеге, негiз болды. Түрiк қағандығы тұсындағы жазба әдебиет өзiнен бұрынғы сақтар мен ғұндардың ауыз әдебиетi үлгiлерiмен генезистiк, типологиялық, дәстүрлiк үндестiкте дамыды.

«Шу» дастаны

«Шу» дастаны - қазіргі түркі тектес халықтардың арғы тегі саналатын сақтардың шежіресін аңызға айналған тарихи деректер бойынша жыр еткен ерлік эпосы.

«Шу» дастанын ғылыми негізде дұрыс пайымдау үшін біздің заманымыздан бұрынғы төрт мыңыншы жылдың орта кезінде сақтар даласында болған кейбір тарихи оқиғаларға назар аударғанымыз жөн сияқты. Ол үшін алдымен сақтар тарихынан мол дерек беретін Берел қорымынан табылған археологиялық олжалар туралы бірер сөз айта кетейік.

Сақтар дәуірінен бізге үзік-үзік күйінде жеткен ерлік дастандарының кейбір күңгірт тұстарын айқындап алуға археология ғылымы саласындағы соңғы жетістіктер өз септігін тигізіп келеді. Мәселен, Ә. X. Марғұлан атындағы археология институты ұйымдастырған Қазақ-француз-итальян біріккен халықаралық археология экспедициясы 1999 жылы бүкіл ғылыми әлемді дүр сілкіндірген жаңалық ашқаны мәлім. Бұл экспедиция Алтай тауы етегіндегі Берел қорымынан (Шығыс Қазақстан облысы, Қатонқарағай ауданы) бұдан екі мың төрт жүз жыл бұрын жерленген сақтардың көсемі («тәңірқұты») мен патша (әйелінің табиттағы мәйітін тапты. Ең ғажабы- көсемге құрбандыққа шалынған он үш жирен сәйгүліктің денелері де мәңгілік тоң астында жатып, жиымра төрт ғасыр бойы бұзылмай, шірімей, сол күйінде сақталған. Бұл қорымнан табылған заттар мен оларға бедерленіп салынған сан қилы суреттер, ою-өрнектер, аңдар мен құстардың мүсіндері, т. б. кейбір ежелгі дастандардың мүсіндері, т. б. кейбір ежелгі дастандардың сюжетін айқындай түсуге мүмкіндік берді.

Берел қорымынан табылған сақтар көсеміне құрбандыққа шалынған аттардың саны неліктен он үш болған деген сауал туады. Бұл сауалға бізге сақтар дәуірінен сюжеттік желісі ғана жеткен «Шу» дастаны жауап беретін сияқты. Дастанда Шу өңірінің «тәңірқұты» (әміршісі) Шу батырдың Кек ордасын күзетіп тұру үшін келген он екі батыр туралы айтылады. Көк жібек маталармен көмкерілген он екі қанат орданы (киіз үйді) күндіз-түні қоршап тұрған осы он екі салт атты батыр - он екі тайпаның патшаға жіберген сенімді өкілдері емес пе екендегеной келеді. Онда неге Берел қорымына он үш жылқы жерленген? Әлде біз сөз етіп отырған «тәңірқүт» он үш тайпаға билік жүргізді ме екен? Әрине, олай емес. Жалпы сақтар мен ғұндардың ауыз әдебиеті үлгілерінде «он екі тайпалы ел» туралы жиі айтылады. Демек, Берел қорымына көмілген он үш тұлпардың біреуі, яғни ер-тұрман әбзелдері көбірек әшекейленген, алтын түстес сап-сары ерекше көрікті көрінетін сәйгүлік патшаның жорыққа мінетін өз аты болып шығады. Дәлірек айтсақ, он екі тайпадан құрбандық үшін жіберілген он екі атқа қоса патшаның өз аты да құрбандыққа шалынған. «Шу» дастанының үзік-үзік күйінде жеткен сюжетінен де осындай көріністерді аңғаруға болады.

Біз сөз етіп отырған қорымнан табылған он үш жирен аттың кекілінен бастап, құйрығына дейінгі аралықты түтас күйінде алтынмен апталған, ою-өрнекті, әшекейлі әбзелдер көмкеріп тұр. Аттың ор-тұрманы, алтындалған өмілдірігі, құйысқаны және жүгенінің сулығы, шекелігі жалт-жұлт етіп алыстан көз тартады. Ер-тұрманның тартпа-айылы, түрлі ою-өрнектер салынған көпшігі, тебінгісі зор шеберлікпен жасалған. Ат әбзелдерінің бәріне самұрық, арқар, барыс, «бүркіт басты» грифондар (құбыжық-сфинкс) бейнесі бедерленіп салынған. Бұлардың ішіңде әсіресе арқар бейнесі жиі қайталанып отырады. «Арқар ұранды алты алаш» деген қанатты сөз осындайда ойға оралады.

Сақтар мен ғұндар дәуірінің ат әбзелдерін, онда бейнеленген мифологиялық құстар мен аңдардың бедерлі бейнелерін көрген соң ғана «Алып Ер Тоңға», «Шу», «Аттила» дастандарының біздің заманымызға жетпей қалған немесе түсініксіз болып келген кейбір оқиғаларды айқындап алуға мүмкіндік туып отыр. Көне дәуірді зерттеп жүрген тарихшылардың айтуына қарағанда, біз сөз етіп отырған сақтар мен ғұндар дәуірінде ежелгі гректерде, парсыларда, қытайларда ер-тұрман дегенді мүлдем білмеген. Сақтар мен ғұндардың жоғарыда аталған батырлық жырларында батырдың мінген аты ерекше киелі қасиеті бар, құдыретті күш иесі ретінде бейнеленген. Сақтардың сенімі бойынша, жылқы малы адамның тірі кезінде - жан серігі әрі көлігі, ал адам қайтыс болғанда оны Көк тәңірісіне, яғни Күнге («ұшпаққа») жеткізетін ақ ниетті періштесі саналған.

Ежелгі дәуірлерде қазіргі Қазақстан жерін мекендеген көне тайпалар тарихын жан-жақты зерттеген қазақ ғалымдары К. Әкішев пен Г. Қошаев өздерінің бірігіп жазған «Іле өзені алқабындағы сақтар мен үйсіндердің ежелгі мәдениеті» деп аталатын зерттеуінде біз сөз етіп отырған кезеңдегі сақтардың тұрмыс-тіршілігі, емір салты, биік мәдениеті жайында аса құнды деректер келтіреді (95, 9-25) .

Сонымен, «Шу» батыр дастанында алдымен оқиға болып отырған осы өңірдің көз тартатын ғажайып табиғат көріністері, бау-бақшалы егістік алқаптар, жыландай бұралаңдап ағатын өзендер мен айдынында аққу құстар қиқу салған көлдер, өзен бойында қалың болып өскен құрақ-қамыстар суреттеледі. Байырғы Баласағұн шаһарының маңайынан жас әмірші Шу батыр жаңадан салдырған Шу қала-қамалының сәулеті жайында айтылады (249, 413) . Соңдай-ақ дастаңда биік-биік тау шатқалдары мен кең жазық далада ойнақ салып жүрген сансыз көп арқар, бөкен, елік, таутеке, марал, барыс, аю, бөрі, арыстан сияқты аңдар көрініс тапқан.

Шу дариясы береке:

Қаз, үйрегі қаптаған,

Арқар, киік сусындап

Жағалауда ойнаған.

Аққу құстар қалықтап,

Дегелектер ойнаған.

Қалың қамыс ішінде

Жолбарыс жатыр жол аңдып,

Арыстан жатыр аң андып,

Таудың арғы бетінде,

Табғаш жатыр біздің аңдып.

Айналаға от жағып,

Караңғыны қашырдық.

Кеше шайқас кезінде

Қан ішетін қорқақты

Биік таудан асырдық.

Көктен тілеп күш-қуат,

Тәңірі бізді қолдады.

Тізе бүкпей тік тұрды,

Көк бөрінің ұлдары, (54, 26-27)

Шу батыр еңсегей бойлы, қақпақ жауырынды, өткір көзді, түсі суық, шашы ұзын, білектерінде бұлшықеттері ойнаған, сақал-мұрты енді ғана тебіндеп шығып келе жатқан бала жігіт ретінде бейнеленген. Ел билеушісі Шу батыр әрдайым, қысы-жазы көктем күніндей жайқалып тұратын өзінің ғажайып бау-бақшасы ішінен айналасы ат-шаптырым, аса үлкен күміс хауыз (әуіз, бассейн) салдырады. Ол хауызда көптеген үйректер, қаздар, аққулар лек-легімен қысы-жазы жүзіп жүреді екен. Ал Шу батыр сарайдағы ел басқару істерінен, қиян-кескі соғыстардан, аңшылықтан қолы босаған сәттерде осы хауызға келіп, ондағы құстарға қарап, терең ойларға шоматын болған. Дастанда Шу батыр осы киелі құстардың қимыл-әрекетіне қарап отырып өз елінің болашағын болжап біледі. Мәселен, дастанда Шу батыр сақтар еліне қалың қолды бастап Ескендір Зұлқарнайын (Александр Македонский) келе жатқанын хауыздағы суға қарап отырып күні бүрын біледі. Алайда жүртты дүрліктірмеу үшін өзінің болжамын ешкімге айтпайды. Ескендірдін, алдынан көп әскер емес, тек қырық нөкерін ғана жібереді. Ескендірдің әскері Ходжанд өзенінен өтті деген хабар келгенде ғана Шу батыр оған қарсы өзінің қырық нөкерін жұмсайды.

Талай қанды шайқастарды басынан өткізіп, күллі әлемді жаулап алған Ескендір жау жағынан майданға тек қырық жігіт шығарғанын көріп, мұнда бір сыр бар екенін аңғарады. Сонда жиһангер патшаның ақылгөй қарты: «Шу батыр халықты көп қырғысы келмей тұр. Мықты болсаң, осы қырық батырмен шайқасып көр! Егер сен жеңсең, біз онда соғыспай-ақ бас иеміз»- деген ойды меңзеп айтып тұр дейді. Намысы қозған Ескендір патша да Шу батырдың қырық батырына қарсы өзінің ең таңдаулы деген қырық нөкерін шығарады.

«Шу» дастанында тау бөктеріндегі кең жазира жазықта қым-қиғаш қанды майдан, шайқас басталып кетеді. Шайқас алдында жекпе-жекке шыққан Ескендірдің бір сарбазын Шу батырдың бір нөкері қас-қағымда қақ белінен қылышпен шацып тастайды. Сонда өген қас-қағымда қақ белінен қылышпен шауып тастайды. Сонда өлген батырдың кесіліп кеткен былғары белбеуінен бір уыс алтын жерге төгіліп қалады да, оған әлгі еді. Шайқас алдында жекпе-жекке шыққан Ескендірдің бір сарбазын Шу батырдың бір нөкері қас-қағымда қақ белінен қылышпен шауып тастайды. Сонда өлген батырдың кесіліп кеткен былғары белбеуінен бір уыс алтын жерге төгіліп қалады да, оған әлгі нөкердің қаны шашырап кетеді. Сонда Шудың нөкерлері: «Алтыны - қан болды!» - деп қайта-қайта айғай салады. Содан сол соғыс болған жер «Алтнқан» деп аталып кетіпті. Ал Ескендір патша өзінің ең таңдаулы қырық нөкерінің жеңілгенін мойыңдап, Шу батырмен бейбіт келісім жасасыпты. Тіпті екеуі достасып, Шу батыр өз елін, халқын қырғын соғыстан аман алып қалыпты (233, 15-16) .

«Шу батыр» дастанында жекпе-жекке шыққан түрік батырының қанды шайқас алдындағы алай-дүлей, аласапыран көңіл күйі табиғатты суреттеу арқылы меңзеп, параллель жасау әдісімен берілген:

Ашуланды Көк Тәңірі,

Бөтін бұлтпен бүркеді.

Қаһарлы даусы гүрілдеп,

Жарқ-жүрқ етіп от шашты,

Көлде жүзген қаз, үйрек

Пана таппай шуласты.

Бөкен, арқар, киіктер

Жалтақ-жалтақ қарайды.

Жолбарыс пен арыстан

Сүңгіді қалың қамысты.

Шайқасқа шықты Шу батыр

Бермеу үшін намысты.

Лек-лек жасақ тоғысты,

Аспан мен жер қағысты. (241, 137)

Сөйтіп, «Шу батыр» дастанында батырдың көңілкүйін, ішкі психологиясын тікелей суреттемей, оны пернелеп айту әдісімен, табиғи құбылыстарын сөз ету жолымен жеткізіп отыр.

Дәл осындай көріктеу тәсілі қазақтың батырлық жырларында да кең орын алғаны мәлім. Мәселен «Ер Тарғын» жырында батырдың мертігіп, жан күйзелісіне түсіп жатқан сәті төмендегіше бейнеленген:

Күнді бүлт қүрсайды,

Күнді байқай қарасам,

Күн жауарға ұқсайды;

Айды бұлт қүрсайды,

Айды байқай қарасам,

Түн жауарға ұқсайды.

Көгілдерін еріткен

Көлдегі қулар шулайды,

Шулағанға қарасам,

Көктен сұңқар соғылғанға ұқсайды.

Бойды байқай қарасам,

Қол-аяғым көсіліп,

Аузы-мұрным ісініп,

Алланың хақ бұйрығы маған таянғанға ұқсайды.

Дастанда шу батырдың «алуан түсті жібек әшекей-әлмешікке малынып», төбесі көкпен тілдесіп тұрған көгілдір шатыры бейнеленге. Бұл көк орданың айналасындағы саф алтынмен апталған биік діңгектер ұшына іліп қойылған әшекейлі құмыралар ішіндегі хош иісті май қараңғы түсісімен лаулап жанып, айналаны жап-жарық етіп тұр. Алайда бізге көк сарай туралы ұзақ жырдың қысқа-қысқа үзік жолдары ғана келіп жеткен. Соның өзінен-ақ түріктердің арғы ата-бабасы саналатын сақтар мен ғұндардың Көк тәңірісіне табынып, көк бөріні төтем тұтқаны, көк түсті киелі санағаны, көк түсті байрақтарын желбіреткені тарихтан жақсы мәлім.

Жалпы түркі тектес көшпелі тайпалар ежелгі дәуірлерден бері көшіп-қонуға қолайлы, қыста адам тоңбайтын, жазда ысып кетпейтін, дауылға құламайтын, қар-жаңбыр өтпейтін киіз үйде тұрып келген. Тарихта «Көк түріктер» деп аталып кеткен осы халықтың тайпалық дәуірдегі ата-бабалары да өздерінің киіз үйін көк түске ояп немесе үйдің сыртын көгілдір жібекпен орап қоятын болған. Ежелгі түрік дәуірінде өмір сүрген Қытайдың бір ұлы шайыры түрік елінде болып қайтқан соң көшпелілердің киіз үйі туралы өлең шығарған екен. Ақын ханның да емес, бекзаттың да емес, қатардағы орта шаруаның киіз үйін жыр еткен. «Көк орда» («Голубая юрта») деп аталатын бұл жыр бізге сол табғаш (қытай) жазбалары арқылы жеткен;

. . . Керегесін үйеңкіден қашаған,

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.