Жабық радионуклидтер көздердің классификациясы

Кіріспе 3
ЯОЦ.да пайда болатын негізгі радионуклидтер 4
Иондаушы сәулеленудің адамға әсер ететін жасанды көздері 8
Қорытынды 15
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 16

Мен осы өздік жұмыста жабық радионуклидтер көздерінің классификациясы туралы қарастыратын боламын.Қысқаша айтар болсам, 300-ге тарта радионуклид өнімдерінің ішінде ядролық жарылыс кезінде радиоэкология үшін маңызды радионуклидтер – синтез реакциясының өнімі мен бөлінуі – 3H, 84,90Si, 95Zr, 95Nb, 103,106Ru, 131J, 137Cs, 140Ba, 141,144Ce, 144Pr, 147Pm, активация реакциясының өнімдері 14C, 54Mn, 55Fe, 65Zn, 238-241Pu и 241Am. Осылардың барлығы тұрғындар мен қоршаған ортаға пайда болған жерінен әртүрлі жолдар арқылы (атмосфера, океан, почво-грунты) жетіп сәулелендіреді. 1990 жылға қарай дозаның үлкен бөлігі аз өмір сүретін радионуклидтерге қарағанда(95Zr, 106Ru, 131J, 144Ce и др.) олар жинақталды, ал дозаның маңызды бөлігі 90Sn и 131Cs 2000 жылы жинақталды.

1 Коллиер Д.,Хьюит Д. Введение в ядерную энергетику: пер. с англ. -М.: Энергоатомиздат,1989
2 Кесслер. Ядерная энергетика. М.: Энергоатомиздат, 1986.
3 Синев Н.М., Батуров Б.Б. Экономика атомной энергетики: Основы технологии и экономики ядерного топлива. Учеб. пособие для вузов. -2изд. -М.:Энергоатомиздат,1984.
4 Радиационная безопастность. Рекомендации Международной комиссии по радиологической защите 1990 года. Публикация 60 МКРЗ. Ч. 1: Пер.с англ. – М.: Энергоатомиздат, 1994.
5 Садықов С.С. Иондаушысәуленіңфизикалықжәнебиологиялықнегіздері: Оқулық. – Алматы, 2002.
6 Санитарнногигенические требования по обеспечению безопасности.СанПиН –Астана,2003.
7 Ушаков И.Б., Афанасьев Р.В., Березин Г.И., Зуев В.Г. Обедненный уран: радиационные и экологические аспекты безопасности // Военно-медицинский журнал. – 2003. – Т. 324, № 4

Пән: Химия
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

Инженерлік-технологиялық факультеті
Техникалық физика және жылуэнергетика кафедрасы

СОӨЖ

Тақырыбы: Жабық радионуклидтер көздердің классификациясы

Орындаған: Даулетханов Е.Д.
Топ: ТФ-205
Тексерген: Нургалиев Д.Н.

Семей2015
Мазмұны

Кіріспе 3
ЯОЦ-да пайда болатын негізгі радионуклидтер 4
Иондаушы сәулеленудің адамға әсер ететін жасанды көздері 8
Қорытынды 15
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 16

Кіріспе

Мен осы өздік жұмыста жабық радионуклидтер көздерінің классификациясы туралы қарастыратын боламын. Қысқаша айтар болсам, 300-ге тарта радионуклид өнімдерінің ішінде ядролық жарылыс кезінде радиоэкология үшін маңызды радионуклидтер - синтез реакциясының өнімі мен бөлінуі - 3H, 84,90Si, 95Zr, 95Nb, 103,106Ru, 131J, 137Cs, 140Ba, 141,144Ce, 144Pr, 147Pm, активация реакциясының өнімдері 14C, 54Mn, 55Fe, 65Zn, 238-241Pu и 241Am. Осылардың барлығы тұрғындар мен қоршаған ортаға пайда болған жерінен әртүрлі жолдар арқылы (атмосфера, океан, почво-грунты) жетіп сәулелендіреді. 1990 жылға қарай дозаның үлкен бөлігі аз өмір сүретін радионуклидтерге қарағанда (95Zr, 106Ru, 131J, 144Ce и др.) олар жинақталды, ал дозаның маңызды бөлігі 90Sn и 131Cs 2000 жылы жинақталды.

ЯОЦ-да пайда болатын негізгі радионуклидтер
Жер текті радионуклидтердің ішінде сыртқы сәулеленуден алатын дозаға негізгі үлес қосатындар К-40 және жер қыртысы пайда болғаннан бері оның құрамында кездесетін уран-238 және торий-232 белсенді тұқымдастарының радионуклидтері. Ашық жергілікті жерлерде бұл көздерінен алатын жылдық эффективті доза 0,5 мЗв дейін құрайды(АРӘҒК, 2000 ж.), оның ішінде, бұл дозаның ішіндегі 40К, уран-238 және торий-232 қосқан үлестері, әрқайсысына сәйкес, 35 %, 25% және 40 % құрайды. Табиғи көздерден шығатын сыртқы сәулелену дозасын бағалау кезінде, жер шарында жер текті радионуклидтер үйлерден тыс жерлерде қалыпты диапазоннан едәуір жоғары (3,6·10-8-нен 9,1·10-8Грсағ. дейін) болатын аумақтар бар екенін ескеру керек. Радиоактивтілік фоны жоғары аймақтар көптеген елдерде бар. Дозиметрлік тұрғыдан Үндістандағы және Бразилиядағы мұндай аймақтар өте жақсы зерттелген. Үндістанда моноцитті жыныстар басым болатын жер телімдері (250·0,5 км) көп қызығушылық танытады. Бұл жерде, ауадағы сіңірілген дозаның орташа қуаты 4,3·10-7 Грсағ. Бұл ауданда 70 мыңға жуық адам тұрады. Тұрғындардың шамамен 24 % -ның сәулеленуге ұшыраудан алатын жылдық дозасы 5·10-3 Гр жоғары.
Космогенді радионуклидтер (3Н, 7Ве, 14С, 22Nа және басқа), ғарыштық сәулеленудің жер текті элементтердің ядроларымен өзара әрекеттесуінен түзілетін өнім, олар жер бетіндегі сыртқы гамма-сәулелену дозасына айтарлықтай үлес қоспайды. Үй ішінде адамның сәулеленуге шалдығудан алатын дозасын бағалау кезінде, ғимараттың құрылыс материалына көңіл бөлінеді. Ол бір жағынан, сыртқы радиациялық фоннан қорғаса, екінші жағынан, кейбір құрылыс материалдарының өздері қосымша иондаушы сәулелену көзі болып табылады. Мысалы, кірпіштен және граниттен қаланған тас ғимараттардың ішіндегі дозаның қуаты, олардыңқұрамында табиғи радионуклидтердің көп болуына байланысты, ғимарат сыртындағыға қарағанда, 30-50 % жоғары. Егер, жер бетіндегі ағаштан жасалған үйлердің үлесі 20 %, ал тастан қаланған үйлер 80 % екенін ескерсек, онда барлық жер шары бойынша ғимарат ішіндегі ауаға сіңірілген дозаның орташа қуаты,жергілікті ашық жерлерге қарағанда, 20 % жоғары болады. Жалпы алғанда, ғимарат ішіндегі және сыртындағы адамның сәулеге шалдығуын есепке ала отырып, жер текті табиғи радионуклидтер есебінен алатын орташа жиынтық эквивалентті доза, шамамен 0,35 мЗв құрайды.
Адамның табиғи көздері есебінен ішкі сәулеленуге ұшырауының, сыртқы сәулеленуге ұшыраумен салыстырғанда, бірқатар ерекшеліктері бар: а) егер сыртқы сәулеленуге ұшырау кезінде, тек гамма-сәулесінің әсері ғана есепке алынса, ішкі сәулеленуге ұшырағанда, негізгі әсерді, тіңдер мен мүшелерге тікелей әсер ететін альфа- және бета-сәулеленулер тигізеді.
б) радионуклидтердің көбі белгілі бір мүшелер мен тіндерде жиналады, бұл ағзаның жеке бөліктерінде сәуле әсерінің біркелкі болмауына әкеледі;
в) радионуклидтер ағзаның ішінде болған уақыттың бәрінде де,ағзаның ішкі сәулеленуге ұшырау жүріп жатады, себебі, олардың ыдырау үрдісі жалғаса береді, ал ыдыраудың ұзақтығы элементтің жартылай ыдырау кезеңіне және басқа да сипаттамаларына байланысты.
Биосфераның радионуклидтері адам ағзасына тыныс мүшелері немесе АІЖ арқылы түседі.
Табиғи радионуклидтердің ағзаға түсу мөлшері, демек түрлі мүшелер мен тіндердің ішкі сәулеленуге ұшыраудан алатын дозасы да, олардың ауадағы, судағы, тағам өнімдеріндегі және қоршаған ортаның басқа да нысандарындағы мөлшерімен, сонымен қатар берілген жергілікті жердегі адамның іс- әрекетінің құрылымымен, халықтың тағам рационының сипатымен және басқа да факторлармен анықталады. Көптеген космогенді радионуклидтердің ішінен ішкі сәулеленуге ұшыраудан алатын дозаға, көп болмаса да, тек 3Н, 7Ве, 14С және 22Nа ғана үлес қосады. Космогенді радионуклидтер есебінен ішкі сәулеленуге ұшыраудан алатын жылдық эффективті доза, шамамен 15 мк3в құрайды. Ағзаға түсетін жылдық эффективті доза жүктемесіне тыныс алу жолдары арқылы енетін радионуклидтер (негізінен, радонның ыдырау өнімдерімен тыныс алу кезінде) ең көп үлес қосады - 55 %. Яғни, белсенді инертті газдармен тыныс алған кезде, ең жоғары әсеріне өкпе шалдығады. Адамның ішкі сәулеленуге ұшыраудан алатын дозасына радонның ұзақ өмір сүретін ыдырау өнімдері де (210Po және 210Pb) елеулі үлес қосады. Атмосфералық ауамен адам ағзасына орта есеппен, жылына 4,0 Бк 210Pb және 0,9 Бк 210Po түседі. Тағаммен және сумен ағзаға түсетін радинуклидтерден ішкі сәулеленуге ұшырау дозасы орта есеппен, жылына 0,3 мЗв (АРӘҒК, 2000 ж.) құрайды, ал кейбір зерттеушілердің мәліметтері бойынша, жылына 0,4 мЗв-дейін жетеді (Василенко О.И., 2004). Бұл жағдайда адам ағзасына түсетін табиғи радионуклидтердің жалпы мөлшерінің 85 % аз емес бөлігі тағам өнімдерімен, ал ауыз сумен - 15 % дейін түседі деп саналады. Көптеген жер текті радионуклидтердің ішінен адам ағзасына түскен кездегі тін дозасына, тек ең үлкен үлес қосатын радионуклидтерді қарастырумен ғана шектелеміз.
Калий-40. Калий маңызды биологиялық элемент болып табылады, сондықтан оның ағзадағы концентрациясы жоғары тұрақтылығымен ерекшеленеді. Калийдің ағзадағы массасының орташа концентрациясы 2 гкг құрайды. 40К белсенді изотопы тұрақты калий пайызының мыңдаған бөліктерін құрайды. Осы мәндеріне сәйкес, жылдық эффективті доза 180 мкЗв тең болады.
Рубидий-87. Бұл изотоптың қоршаған ортадағы қасиеттері және оның адам ағзасындағы метаболизмі туралы мәліметтер аз. Ағзада ол калий сияқты таралады деп санайды. Рубидийдің-87 адам ағзасындағы концентрациясы 6 мкЗв тен бүкіл денеге әсер ететін жылдық эффективті дозаны қалыптастырады.
Уран мен торийдің белсенді тұқымдастары. Бұл тұқымдастың әрқайсысы 10 аса радионуклидтерден тұрады. Әрбір тұқымдастағы өнімдердің біреуі, эманация деп аталатын, белсенді инертті газ болып табылады. Уран тұқымдасында бұл радийдің эманациясы - радон (Rn), торий тұқымдасында торийдің эманациясы - торон (Tn). Барлық табиғи көздерінің ішінде адамның сәулеленуге ұшыраудан алатын жиынтық дозасына негізгі үлесті радон мен торон және олардың ыдырау өнімдері қосады. Радон мен торон табиғатта кең таралған. Бұл радионуклидтердің және олардың туынды өнімдерінің (ТӨ) адам ағзасына түсуі, негізінен, адам бөлмелердің ішінде болған кезде байқалады. Бұл бөлменің ішіндегі радон мен торонның туынды өнімдерінің концентрациясы, атмосфералық ауаға қарағанда, әрдайым жоғары болуымен және адам өз уақытының көп бөлігін бөлмеде өткізуімен байланысты. Ауадағы радонның әсерінен тұрғындардың сәулеленуге ұшырау дозасы жылына 1,3 мЗв құрайды (Василенко О.И., 2004). Бөлмелер ауасының белсенді газдармен ластануы туралы төменде толығырақ тоқталамыз.

Технологияға байланысты өзгерген табиғи радиациялық фон (ТБӨТРФ).
Табиғи жағдайда радиация көздерінен жаһандық масштабта қосымша сәулелену әсеріне ұшырау әзірше жоғары емес, ол ТРФ байланысты ұжымдық дозаның шамамен 1% құрайды. Бірақ, адамдардың іс-әрекеттерінің кейбір түрлері кезінде, олардың жеке топтары үшін бұл үлес едәуір болуы мүмкін.

Қазіргі кезде адамның радиациялық фоннан сәулеленуге ұшырауы радиацияның жоғарыда аталған көздерімен шектелмейді. Бұл немесе басқа технология үрдісі кезінде адам радиацияның табиғи көздерінің таралуын шектелген жерде өзгертуі мүмкін. Мұндай іс-әрекет нәтижесінде, табиғи фонмен салыстырғанда, сәулелену деңгейі одан жоғары, технологияға байланысты өзгерген табиғи радиациялық фон (ТБӨТРФ) деп аталатын, сәулелену деңгейлері пайда болады. Яғни, ТБӨТРФ - бұл, сәулемен әсер етуге арналмаған, техника мен технологияны қолдануымен байланысты адамның белгілі бір іс-әрекеті түрлерінің нәтижесінде пайда болған немесе соның есебінен күшейгениондаушы сәулеленудің табиғи көздерінен шығатын сәулелену. Арнайы әдебиеттерде ТБӨТРФ - технологияға байланысты жоғарылаған ТБЖ, технологияға байланысты күшейтілген ТБК, техногенді радиациялық фон деп те атайды. Сәулеленуге ұшыраудың жоғарыда аталған көптеген компоненттерінің ерекшелігі, жеке адамның сәулеленуден алатын дозалары салыстырмалы түрде аз болғанның өзінде, адамдардың үлкен контингенттеріне әсер ететіндігі және соның есебінен тұрғындардың сәулеленуге ұшыраудан алатын ұжымдық дозасына едәуір үлес қосатындығы болып табылады. Қазіргі көзқарас бойынша, сәулеленуге ұшыраудың салдары ұжымдық дозаның шамасына байланысты бағаланатындықтан, бұл компоненттердің маңыздылығын олардың ұжымдық дозаға қосатын үлесіне қарай бағалау қажет. Адамның іс-әрекеті қандай шамада табиғи радиациялық фонды жоғарылататынын және бұл тұрғындарға қандай да бір қауіп тудыруы мүмкін бе, соны толығырақ қарастыру қызықты болып табылады. Мысалы, құрамында табиғи радионуклидтері бар, құрылыс материалдарының есебінен сәулеленуге ұшыраудың орташа дозасы адамдардың ИС барлық көздерінен (жасанды көздерін де қоса алғанда), сәулеленуге ұшырауының шамамен 13 дозасын құрайды, ал кейбір нақты жағдайларда одан да жоғары болады. Қазіргі кезде әлемнің дамыған елдерінің көпшілігінде тұрғын үйлердегі ауаның белсенділігін зерттеу жөнінде мемлекеттік бағдарламалар жүзеге асырылуда. Бірқатар елдерде (АҚШ, Канада, Швеция) үй ғимараттарындағы радонның ТӨ концентрацияларына шектеу енгізілген. ҚР санитарлық нормаларына сәйкес, бөлмелердегі радонның рұқсат етілген концентрациясы - 200 Бкм3. Алайда, Қазақстанның аумағында радон есебінен қауіпті бірқатар аймақтардың (уран кені бар және сирек металдар провинциялары, таулы және тау етегіндегі аудандар, тектоникалық жарықтар) болуына байланысты, оның грунттан көп мөлшерде бөлініп, ғимарат бөлмелеріне түсуі байқалады. Аз мөлшерде ол бөлмеге атмосфералық ауадан, су құбыры торабынан және табиғи газды жаққанда түседі. Бөлме ауасындағы радонның және оның ТӨ концентрациясы топырақтың бетінен радонның ағынының түсуіне (эксхаляция) және ауаның алмасу жылдамдығына байланысты. Қолайсыз жағдайларда тұрғын үйлердің ауасындағы радонның концентрациясы рұқсат етілген мәннен жоғары болуы мүмкін. Мысалы, В.Н. Севостьяновтың (2004 ж.) мәліметтері бойынша, Көкшетау, Жезқазған облыстарындағы кейбір елді-мекендердің тұрғын үй бөлмелеріндегі радонның концентрациясы 510 Бкм3 - 4500 Бкм3 құрайды. Тектоникалық жарықтардың көлемді аймақтары бар, Алматы қаласының территориясындағы ғимараттарда радон изотоптарының эквивалентті тепе-теңдік күйдегі көлемдік белсенділігінің (ЭТТКБ) ең жоғары мөлшері 1000 Бкм3 жоғары, ал орташа мөлшері - 130 Бкм3 құрайды. Қазақстандаүйлердегі радонның көлемдік белсенділігінің мәні170 Бк м3құрайды, бұл 40 Бк м3 тең, орташа жалпы дүниежүзілік деңгейден 4 еседен де жоғары. Радонның және оның ТӨ (214Pb, 214Po, 218Ро, 214Bi) көздеріне топырақтан басқа, радиобелсенділігі жоғары жыныстардан жасалған құрылыс материалдары мен құрамында радоны бар су көздерінің сулары жатады. Әдебиетте 1984 ж АҚШ-та болған таң қаларлықжағдай жазылған. АЭС-тің бір жұмысшысының отбасы тұрғын үйінің қабырғасынан радийдің эманациясы есебінен,көп жылдар бойы қатарынан жылына кәсіби мамандарға рұқсат етілетін жылдық дозасынан 50 есе артық дозаны алып отырған. Зерттеу кезінде, құрылыс материалдарының уранмен ластанғаны белгілі болды. Қазақстанды қоса есептегенде, ТМД елдерінде,гигиеналық түсінікке сүйеніп, құрамындағы табиғи радионуклидтердің мөлшеріне (меншікті эффективті белсенділігіне - А эфф.) байланысты барлық құрылыс материалдары жіктеледі. Радиациялық қауіпсіздік нормаларына (РҚН -99) сәйкес, 1-ші класқа жаңадан салынып жатқан тұрғын үйлер мен қоғамдық ғимараттарға арналған, А эфф. 370 Бккг аспайтын, құрылыс материалдары жатады. 2-ші класқа елді-мекен ішіндегіжол құрылысына пайдаланылатын, А эфф. 740 Бккг аспайтын, материалдар жатады. 3 класқа елді-мекендерден тыс жатқан, жол құрылысына пайдаланылатын (А эфф.2,8 кБккг аспайтын) материалдар жатады. Халықты жоғары дәрежеде сәулеленуге шалдықтыратын факторлардың бірі, сондай-ақ, құрамында радонның мөлшері жоғары сумен қамтамасыз ететін су көздері болуы мүмкін. РҚН -99 сәйкес, оның судағы мөлшерінің нормасы 60 Бккг құрайды.
Мысалы, Алматы қаласының су жүргізетін құбыр суында радонның концентрациясы нормаланған шегінен аспайтын - 20 - 40 Бккг аралығында ауытқиды, ал Алмаарасан шипажайының су көзінде, В.Н. Севастьяновтың (2004 г.) деректері бойынша - 70 Бккг, Жамбыл облысындағы Мерке шипажайы ұңғысынан алған суда - 5000 Бккг шамасында.
Табиғи радиациялық фон, фосфатты тыңайтқыштарды өңдіру және қолдану, құрамында табиғи радионуклидтері бар, органикалық отынды (тас көмір, торф, мұнай, газ және басқалар) жағу кезінде шығатын газды-аэрозольды өнімдердің есебінен де жоғарылауы мүмкін.

Иондаушы сәулеленудің адамға әсер ететін жасанды көздері
Адамдардың сәулеленуге шалдығудан алатын ұжымдық дозасына радиацияның
1. медицинада қолданылатын;
2. өнеркәсіптің түрлі салаларында қолданылатын;
3. ядролық сынақтармен байланысты техногенді көздер;
4. атом энергетикасы кәсіпорындарының (ядролық-отын циклінің кәсіпорны - ЯОЦ) жұмыс істеумен және ондағы апаттармен (мысалы, Чернобыль АЭС) байланысты жасанды көздері де өз үлесін қосады:
Өнеркәсіп пен медицинаның түрлі салаларында қолданылатын иондаушы сәулелену көздерінің сипаттамасына тереңірек тоқталамыз. Бұл, ең алдымен, иондаушы сәулеленудің жабық көздері, олар әсер ету сипаты бойынша шартты түрде 2 топқа:
а) үздіксіз әсер ететін сәулелену көздеріне;
б) сәулеленуді оқтын-оқтын(кезеңді) шығаратын көздеріне бөлінуі мүмкін.
Бірінші топқа, қолданылуы әр түрлі γ-қондырғылар, нейтронды, β- және γ-сәулелерін сәулелендіргіштер, екінші топқа - рентген аппараттары мен зарядталған бөлшектерді үдеткіштер (соңғысында, бөлшектерді 10 МэВ-тан артық энергияға дейін үдеткен кезде, жасанды белсенді заттар түзілуі мүмкін, бұл кезде белсенді изотоптардың ағзаға түсуінің потенциалды қауіпі пайда болады). Жабық көздері, қолданылатын салалар және қолдыналатын түрлері 1-ші кестеде берілген.

1 - кесте. Иондаушы сәулеленудің жабық көздерінің қолданылуы

Қолдану саласы
Қолданылатын жабық көздерінің түрі

Металлургия

Зарядталған бөлшектердің үдеткіштері, рентген аппараттары, γ-дефектоскопияға арналған аппараттар, радиоизотопты аспаптар (деңгей өлшегіштер)
Құрылыс индустриясы

Зарядталған бөлшектердің үдеткіштері, рентген аппараттары, γ-дефектоскопияға арналған аппараттар
Химия өнеркәсібі
Қуатты γ-қондырғылар, радиоизотопты аспаптар (деңгей өлшегіштер, қалыңдық өлшегіштер, электростатикалық зарядтарды жоюға арналған аспаптар)
Жеңіл өнеркәсіп
радиоизотопты аспаптар (деңгей өлшегіштер, қалыңдық өлшегіштер, электростатикалық зарядтарды жоюға арналған аспаптар)
Тамақ өнеркәсібі
Қуатты γ-қондырғылар, радиоизотопты аспаптар (деңгей өлшегіштер)
Геология
Нейтронды және γ-көздері, радиоизотопты аспаптар (деңгей өлшегіштер)
Медицина және биология
Зарядталған бөлшектердің үдеткіштері, рентген жәнеγ-аппараттары,γ- и β-көздері
Ауылшаруашылық
Қуаттыγқондырғылар
Ғылыми зерттеулер
Зарядталған бөлшектердің үдеткіштері, рентген аппараттары, қуатты γ-қондырғылар, нейтрондық, γ- жәнеβ-көздері

γ - сәулелендіргіштер ретінде, көбінесе, негізінен ұнтақ түрінде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.