Мұхтар әуезовтың «манас туралы» мақаласы. (конспект)

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ СЕМЕЙ ҚАЛАСЫ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ

Өздік жұмысы

Тақырыбы: Мұхтар Әуезовтың «Манас туралы» мақаласы.
(конспект)

Орындаған: Маратова П.

Тексерген: Ақтанова А. С

Семей, 2015 ж

«Манасты» тануға, зерттеуге қазақ ғалымдарының ат салысуы мейлінше табиғи құбылыс. Сан ғасырлар бойында аралас-құралас өмір сүрген, тілі де, мәдениеті де бір-біріне өте жақын қазақ пен қырғыз халықтарының өзара айырып болмастай етене туыстығы әмбеге аян. Ұзын тарихтың ұрымтал тұстарында бұл елдердің тағдыры қарайлас, мақсаты орайлас келмеген кезін табу қиын. Революциядан бұрынғы ресми жазуларда қазақты да, қырғызды да «қырғыз» деп атаған патша әкімдерінің жаңылысуы да осындай өте күрделі ортақ нышандардың көптігіне байланысты болса керек . . .

Қырғыз ауыз әдебиетінің Алатаудай биік жәдігерін тұңғыш зерттеуші, оны әлемдік көлемде таныстырушы халқымыздың данышпан перзенті Шоқан Уәлиханов болғанын заңды мақтаныш етеміз. Өзге көп қымбат шығармаларын қоспағанда Ш. Уәлихановтың «Манас» дастанын тұңғыш жазып алып, европа жұртшылығына таныстыруы, терең талдаулар жасауы, парасатты бағалар беруі, «Манасқа» берген сипаттамасы күні бүгінге дейін күшін жойған жоқ . . . Совет заманында «Манасты» түбірлі, тиянақты зерттеушінің бірі - ұлы суреткер һәм озық ойшыл Мұхтар Әуезов болды. Ғылымдағы түрлі асыра сілтеушілердің кесірінен «Манастың» басына қилы-қилы кінәраттар тағылып құбыжық саналған кездерде М. Әуезов өзінің биік беделімен, көсем пікірлерімен эпопеяны жат жаладан арашалап қалуға таудай тірек болғанын тарих ұмытпайды. Біз қазақтың екі кемеңгері екі дәуірде «Манастың» ең жетік білгірі де, дуалы ауыз насихатшысы да болып, мәңгілік мәнін жоймас еңбек қалдырғанын әрдайым есте сақтаймыз.

«Манас» жырының ғажайып құпиясын ашып, ғылыми қауым игілігі ету жөнінде Шоқаннан басталып, Мұхтар еңбегі арқылы жалғаса түскен тамаша дәстүр ізі суымаған екен.

«Манас» эпосының қазақ зерттеушілері қатарында ерекше орын алатын алып тұлға - ұлы Мұхтар Әуезов. Заманымыздың заңғар жазушысы тек туған елінің әдебиетіне ғана емес, өзге халықтардың да әдебиетіне, мәдениетіне, руханиятына көп қамқорлық жасаған. Әсіресе, ол кісі 1950 жылдардың басындағы кеңестік идеологияның үрдісімен саяси жазалау науқанында «Манас» эпосын ерлікпен арашалап қалғаны тарихтан белгілі. Ол тұста Қырғызстанның да, Мәскеудің де бірқатар ғалымдары халық жырының бойынан кінә іздеп, оған ескі өмірді дәріптейді, өткенді аңсайды, қырғыз халқын, оның батырларын шектен тыс асыра мадақтайды деген секілді айыптар тағып жатты.
1952 жылы Қырғызстанның сол кездегі астанасы Фрунзеде арнайы шақырылған жиынның мақсаты «Манасты» қаралау, оны руханият тарихынан, халық санасынан аластау болды. Міне, сол алмағайып кезеңде халықтың сан ғасырлар бойы бірге жасап келе жатқан, әлемде теңдесі жоқ жырының әділ бағасын беріп, оның идеялық мән-мазмұнын соқырға таяқ ұстатқандай Мұхаң дәлелдеп бермегенде, «Манас» жыры біраз жылдар жабулы жатар еді. Ұлы адамның бұл ісі - үлкен ерлік болатын. Біртуған қырғыз ағайындардың данышпан дарын иесі Мұхтар Әуезовті аса жоғары бағалап, ерекше құрметтейтіні атақты қаламгер-ғалымның осындай бірнеше игі істерінен, жасаған қамқорлықтарынан туғаны даусыз. Бұл жайтты көрнекті жазушы Шыңғыс Айтматов Мұхаң жайлы мақаласында айрықша атайды: «…Қыргыздын улуу эпосу «Манаска» обу жок айыптоолор тагылып, кыйын-кысмак күн түшкөндө Ауэзовдун таш жарган билимине таянып, анын принциптүүлүгү жана тандырбас далил-жүйөөлөрүн арка тутуп коомчулук элдин ушул өлбөс-өчпөс көркөм казынасын кол тийгизбей коргоп калгандыгын биз баарыбыз билебиз. Ауэзовдун ошондогу атуулдук азаматтыгын, жазуучулук эрдигин биздин эл эчкачан унутпайт…», - дейді Чыкем (Айтматов Ч. Чыгармаларынын жыйнагы: 5- том. Бишкек: Шам, 1999.
Ұлы суреткер әйгілі эпостық жырды 1922-23 жылдары Орта Азия мемлекеттік университетінің тыңдаушысы болып жүрген кезінен бастап зерттей бастайды. Жас Мұхаң қырғыз елін аралап, қарапайым халық арасындағы тума таланттардың өнеріне тәнті болады. Ол ел арасындағы «Манас» айтушы жыршыларды тыңдап, олардың орындаушылық шеберлігіне, жатқа айту, есте сақтау қабілетіне қайран қалады. Өзі эпостық жырдың түрлі нұсқаларын қағазға түсіреді. Сол жылдары Ташкенттегі Казинпроста (Қазақ ағарту институты) «Манас» эпосына байланысты жасаған баяндамасында М. Әуезов оны көне гректің «Илиада» және «Одиссея» жырларымен салыстыра келіп, қырғыз жырын олардан да жоғары бағалайды.
Академик-жазушының 1935 жылғы «Қазақ әдебиеті» газетінің 4 санында жарық көрген «Қырғыз дастаны «Манас» атты мақаласының орны ерекше. Қаламгер-ғалым сол кезден бастап орыс тілінде «Манас» - киргизская народная героическая поэма», «Введение в величественный эпос киргизского народа «Манас», «Киргизская героическая эпопея «Манас», «Воссоздать народный вариант «Манаса», «Ценнейший памятник киргизского народа», «Сказители «Манаса» и слушательская среда», «О времени возникновения эпоса «Манас», «Соображение по поводу уточнения даты «Манаса» секілді көптеген құнды мақалалар жазды. Бұл туындылар суреткердің 50 томдық шығармалар жинағынан елеулі орын алды. Жалпы, «Манас» эпосын ұлы жазушы өмірінің соңына дейін зерттеді. Көлемі, сюжеттік-композициялық құрылымы, көркемдік ерекшеліктері мен идеялық-рухани қасиеттері жағынан әлемде теңдесі жоқ шығарма туралы ол қос тілде (қырғыз және орыс тілдерінде) бірқатар әдебиеттанымдық талдау мақалалар, зерделі зерттеулер жазды. Осы жерде бір ескерте кететін нәрсе - Мұхаң мен біз бүгін 120 жылдығын атап отырған даңқты манасшы Саяқбай Қаралаевтың жастары қатар болған. Бір жылдың төлдері. Өскен кезеңдері де тұстас. Екі құрдастың әзіл-қалжыңдары да қатар жүрген. Ұлы жазушы оған: «…Саяқбай, сен аман бол… Сен кетсең, сенімен бірге «Манас» та кетеді», - дейді екен.
Мұхаң ел аралап «Манас» жырын жазып жүрген кезде Саяқбай атамыздың таңды-таңға асырып, дастан жырлап жүрген отыздағы орда бұзар жігіт шағы екен. Ол 1922 жылдары ауылдық кеңестің төрағасы болып қызмет атқарыпты. Сол кезең жайлы әйгілі манасшы: «…Сельсовет болуп адегенде төрт жыл дунгандарда, андан кийин Маманда иштедим. Айлык алчу эмеспиз. Кээде сельсоветтикти кое коюп, эл аралап күпүлдөтүп «Манас» айтып жүрдүм», - деп еске алады екен жарықтық («Манас»: Эпос. 1-китап. - Фрунзе: Кыргызстан, 1984. - 9 бет) .
Кемеңгер жазушының «Манас» жырын әлемдік игілікке айналдыру жолында жасаған істерін, жазған еңбектерін санамалап, олардың мән-мазмұнын баяндауды шағын мақала көлемі көтермейді. Сондықтан, түйіп айтқанда, М. Әуезов - «Манас» эпосының бүгінгідей абырой биігіне көтерілуіне аянбай еңбек сіңіріп, айдай әлемге танылуына ерекше үлес қосқан, нағыз ерліктің үлгісін көрсеткен ұлы гуманист тұлға, қазақ зиялыларының бірегей өкілі дейміз.

М. Әуезов: «Мен «Манасты» 30-жылдардың басынан бастап зерттей бастадым да, 1935 жылы өзімнің зерттеуімнің алғашқы нұсқасын жаздым, содан кейін 1937 жылы өңдедім, ал 1942-1943 жылдары оны осы арада менсіз өңдепті, алайда 1944 жылы мен оны қайтадан өңдеп шықтым да соңғы нұсқасын Тіл, әдебиет және өнер институтына ұсындым. Айта кетейін, жоғарыдағы зерттеулердің негізінде жазылған менің жекелеген газеттік мақалаларым болмаса, менің жұмысым толығымен ешқандай редакцияда жарияланған жоқ. Сол жылдары, яғни, отызыншы жылдардың басы мен аяғында Сағымбайдың нұсқасынан басқа бір де бір өзге нұсқа болған жоқ. Қаралаевтің нұсқасы 1936 жылы жазылып алынды, мен ол жазбаны оқып шықтым, ал бітпей қалған жерлерін оның өз орындауында тыңдадым, бірақ Молдабасанның нұсқасын оқығамын жоқ.

Сонымен, тек қана Сағымбайдың ғана толық нұсқасын алдыма қойып, сол арқылы өзімнің зерттеулерімді жүргізуімнің нәтижесінде, мен оның нұсқасын ғана емес, мұқым «Манас» жырын феодалдық деп таптым. Рас, «Эпостың жазылу жағдайы» деп өзім атаған тарауда одан қайтқаным да бар, бірақ негізінен сол кезде бүкіл эпосты феодалдық идеологияның көрінісі деп есептедім. Оның үстіне ол кезде бұлай айтуымның үлкен себептері де болды, сол себептер мені қате пікірге жетелеп әкелді, ал ол себептің мәнісі, сол кезде халық эпостарына жаппай феодалдық, кньяздық-жасақтық, боярлық ортаның мұрасы деген қате пікір үстемдік алып тұр еді. Ол кезде буржуазиялық фольклор ілімінің елесі сақталып қалған, веселовщинаның дүрілдеп тұрған кезі еді. Бірақ, кейін, Камералық театрдағы Д. Бедныйдың «Батырларының» қойылымы туралы БК(б) П Орталық комитеті мен «Правда» газетіндегі батырлық быльиналарды халықтық мұралардың қатарына жатқызған пікірден кейін мен де өзімнің «Манасқа» деген бұрынғы көзқарасымды өзгерттім. Мен: Сағымбай өзінің нұсқасына барлық феодалдық көріністерді, халыққа жат панисламистік, пантүркистік және контрреволюциялық-ұлтшыл сарынды эпосқа күштеп кіргізгенімен де, соның барлығының астарында, ұжымдық шығарма ретінде, Сағымбайдан бұрын, оның өзі жаттап алған, ғасырлар бойы айтылып келе жатқан көптеген жырлардың түбінде халықтық негіз жатқанына сенімді болдым. Сыни көзбен қарай отырып, Сағымбайдың ертегілік қоспалары мен оны айтқызғандарды, Сағымбайдың кейбір бұрмалауларын әшкерелей отырып, эпостың ескі, тұрақты желісін халық мұрасы деп таныдым. Халық эпосы жөніндегі бұдан кейінгі ізденістерімді кеңестік фольклористиканың тәжірибесі ғана емес, сонымен қатар туысқан республикалардың Мәскеуде өткен онкүндікте көптеген халықтардың эпостық шығармаларының көрсетілуі одан әрі нығайта түсті.

Осында жасалған Климовичтің баяндамасында, мен өзімнің бір еңбегімде пайдаланған пародияны ескертіп өтті. Бұл пародияны келтіру деген сөз - мұқым «Манасты» жоққа шығару деген сөз емес, соның ішіндегі феодалдық, манаптық нұсқаны жоққа шығару болып табылады. Мүмкін, мұнда сол әжуа-әзіл арқылы эпосқа жапсырылған жалған манасшыл қасиеттерге халықтың көрсеткен қарсылығы жатуы мүмкін.

Өзімнің «Манас» туралы жұмысыма анықтама дәрежесіндегі сөзіме қосымша, мен мынаны мәлімдеймін: «Манас» туралы талқылаудың барысында конференцияның, алдыңғы қатарлы жұртшылықтың қабылдаған қорытындылары мен нәтижесіне сүйене отырып, мен өзімнің ертеректегі зерттеулерімдегі кейбір қате пайымдауларды қайта қарауға, өзгертуге дайынмын.

Енді мен осы конференцияның міндеттері ретінде көрсеткен негізгі мәселеге қайтып ораламын». «Манастың» кеңестік қырғыз халқына керек екендігі айдан анық. Мұны: кеңестік қырғыз халқының ойы мен сезімін жеткізген жазушылар мен ғалымдар ғана емес қолдап отырған жоқ, сонымен қатар, қырғыз халқының өзі де социалистік дәуірдегі түлеген тарихы мен мәдениеті арқылы соған үнін қосып отыр. Міне, бұл ретте кеңестік қырғыз халқының 34 жылдан бері «Манасты» пайдаланып келе жатқанын қалай еске алмайсың? Ол баспасөзде, мектепте, әдебиетте, өнерде насихатталды. Қырғыздардың онкүндігінде мәскеуде Сталин жолдастың өзіне көрсеткен «Айчүректі», көптеген мақалаларды, кітапшаларды, жинақтарды, эпостан үзінді берілген оқулықтарды еске алайықшы, оларды қайда жібереміз, есептен қалай шығарып тастаймыз? Рас, Климович жолдаспен басқа да шығып сөйлеушілер дұрыс көрсеткен идеялогиялық қателіктерді де атап өту керек. Алайда сонымен қатар, кеңестік Қырғызстанның «Манасын» қай совхоз, қай колхоз, қай өндіріс білмейді?

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.