Субстанция мәселесі Спиноза пантеизмі

Кіріспе

Тағы да бір жаңа дәуір философиясының көрнекті ұлы ойшыл философы Бенедикт Спиноза. Ол 1632 жылы Амстердам қаласында еврей көпесінің отбасында дүниеге келген. Сондай-ақ ол сол Амстердамдағы еврейлердің діни училищесінде оқып, Ван ден Эндан атты тәлімгер, мұғалім, ұстаздың ықпалында болады. Спиноза жас кезінен Дж. Бруно, Ф.Бекон, Томас Гоббс шығармаларына ден қойып, құныға оқыған. Спинозаның бұл көзқарасын жан-жағындағы еврейлер діни қауымдастығы қабылдамай, Еврей дін өкілдерінің қудалауына алынып, басқа бір жерлерге бас сауғалап кетуіне мәжбүр болған. Сондықтан Бенедикт Спиноза ауылдық жерге қашып барып, сонда өз күнін көре бастайды, сол жерде өзіндік шығармашылық жұмысын жалғастырып, түрлі еңбектер үстінде жұмыс істей бастайды. Былайша айтқанда біз Спинозаны кей біргі мәліметтер бойынша ХҮІІ ғасырдың ұлы философтарының бірі голландық Декарт ізбасары, Декарт, Гоббс сияқты рационалист, бірақ философиядағы өз жолын тапқан ойшыл деуімізге әбден болады. Б.Расселдің Спиноза бойынша пікірі төмендегідей: «Спиноза ұлы философтардың ішіндегі ең ізеттісі және ұнамдысы, сондықтан мен Бенедикт Спиноза жайлы әңгіме қозғағанда қорықпастан былай деп айта аламын: интеллект жағынан, кейбір философтар одан жоғары тұруы мүмкін, бірақ адамшылығы жағынан оған тең келері жоқ».
Жас жағынан дін мектебі Синагогада білім алғандықтан дін жайлы, Інжілді, Тауратты жете білген. Бірақ еврейлер сопысы раввин болудан бас тартып, философияға және ғылымға ден қойған. Дін жолымен жүрмегендіктен раввиндер тарапынан қудалауға ұшырап, көнбегесін түрлі сыйлықтар, стипендиялар беріп сатып алмақ та болысқан. Еврей раввиндері Спинозаның көнбегеніне қарап, Спинозаны өлтірмек те болады. Ақыры соңында оны еврейлер қауымынан аластайды. Сол кездегі дәстүрге сай қауымнан аластау ауыр жаза болатын. Ешкім тіпті тума-туысқандары да онымен қарым-қатынас жасамауы керек болатын. Бірақ Спиноза өз өмір тағдырына мойымады. Амстердамның айналасындағы кішігірім деревняны паналап күнкөріс үшін әйнекті тегістеу ісімен шұғылданады. Тек түнгісін ғылыммен, философиямен айналысқан. Математиканы, философия тарихын, логиканы жете меңгеріп, Декарт іліміне ден қойған. Декарт ілімін оқып, жіктей келе оның дуалистік көзқарасын қабылдамады. «Дүние тұтас, Құдай

Пән: Философия
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Субстанция мәселесі Спиноза пантеизмі.

Тағы да бір жаңа дәуір философиясының көрнекті ұлы ойшыл философы
Бенедикт Спиноза. Ол 1632 жылы Амстердам қаласында еврей көпесінің
отбасында дүниеге келген. Сондай-ақ ол сол Амстердамдағы еврейлердің діни
училищесінде оқып, Ван ден Эндан атты тәлімгер, мұғалім, ұстаздың ықпалында
болады. Спиноза жас кезінен Дж. Бруно, Ф.Бекон, Томас Гоббс шығармаларына
ден қойып, құныға оқыған. Спинозаның бұл көзқарасын жан-жағындағы еврейлер
діни қауымдастығы қабылдамай, Еврей дін өкілдерінің қудалауына алынып,
басқа бір жерлерге бас сауғалап кетуіне мәжбүр болған. Сондықтан Бенедикт
Спиноза ауылдық жерге қашып барып, сонда өз күнін көре бастайды, сол жерде
өзіндік шығармашылық жұмысын жалғастырып, түрлі еңбектер үстінде жұмыс
істей бастайды. Былайша айтқанда біз Спинозаны кей біргі мәліметтер бойынша
ХҮІІ ғасырдың ұлы философтарының бірі голландық Декарт ізбасары, Декарт,
Гоббс сияқты рационалист, бірақ философиядағы өз жолын тапқан ойшыл
деуімізге әбден болады. Б.Расселдің Спиноза бойынша пікірі төмендегідей:
Спиноза ұлы философтардың ішіндегі ең ізеттісі және ұнамдысы, сондықтан
мен Бенедикт Спиноза жайлы әңгіме қозғағанда қорықпастан былай деп айта
аламын: интеллект жағынан, кейбір философтар одан жоғары тұруы мүмкін,
бірақ адамшылығы жағынан оған тең келері жоқ.
Жас жағынан дін мектебі Синагогада білім алғандықтан дін жайлы,
Інжілді, Тауратты жете білген. Бірақ еврейлер сопысы раввин болудан бас
тартып, философияға және ғылымға ден қойған. Дін жолымен жүрмегендіктен
раввиндер тарапынан қудалауға ұшырап, көнбегесін түрлі сыйлықтар,
стипендиялар беріп сатып алмақ та болысқан. Еврей раввиндері Спинозаның
көнбегеніне қарап, Спинозаны өлтірмек те болады. Ақыры соңында оны еврейлер
қауымынан аластайды. Сол кездегі дәстүрге сай қауымнан аластау ауыр жаза
болатын. Ешкім тіпті тума-туысқандары да онымен қарым-қатынас жасамауы
керек болатын. Бірақ Спиноза өз өмір тағдырына мойымады. Амстердамның
айналасындағы кішігірім деревняны паналап күнкөріс үшін әйнекті тегістеу
ісімен шұғылданады. Тек түнгісін ғылыммен, философиямен айналысқан.
Математиканы, философия тарихын, логиканы жете меңгеріп, Декарт іліміне ден
қойған. Декарт ілімін оқып, жіктей келе оның дуалистік көзқарасын
қабылдамады. Дүние тұтас, Құдай да, ойлау да, рух та табиғаттан тыс
дүниелер емес деген Бруно, Кузинскийден келе жатқан пантейстік көзқарасты
тиянақты жүзеге келтірді.
Спинозаны дінге қарсы шықты деп айыптағанмен ол атеист болмаған,
Құдайды жоққа шығармайды. Табиғаттағы, өмірдегі үйлесімділіктің көзі Құдай
деп есептейді. Бірақ Құдай табиғаттан тыс күш емес, табиғат заңы,
табиғатпен етене біріккен құдірет. Дін мен білімді қарсы қоймайды, дін
шындық білімге арқа сүйейді деп мәлімдейді. Діни сенім мен ескі наным бір
емес: ырымның түбірі – надандық, ал діннің негізі даналық – дейді.
Декартқа қарағанда, Спинозаның ілімі-дәйекті монизм. Оның ойынша,
субстанция-біреу және біртұтас, ол-бізді қоршаған табиғат және табиғатпен
астасып жатқан Құдай. Табиғат та бір, табиғатты жаратқан, табиғаттың
негізі, іргетасы болып табылатын Құдай да бір. Екеуін ажыратуға болмайды.
Ғылым табиғатты табиғи құбылыстар дүниесі ретінде қарастырады. Бұл орынды.
Бірақ діни ілім және философия табиғаттың негізін құрайтын Құдайды танып,
анықтай алады.
Біртұтас субстанцияның екі жағы (атрибуты) бар: материалдық дене
және ойлау. Ойлау-адамға ғана тән қабілет. Ал адам-табиғат түлегі.
Сондықтан ойлау, рухани субстанция табиғаттан тыс, табиғатқа тәуелсіз өмір
сүре алмайды.
Табиғат пен жаратушы Құдай тең болғасын дүниедегі қозғалыстың,
өзгерістің, жаңарудың көзі, себебі-табиғаттың өзінде, субстанцияда.
Субстанцияның өз себебі өзінде (causa sui).
Декарт сияқты Спиноза да-рационализм өкілі. Ол ақыл-зердені
танымның ақиқаттығының және айқындығының өлшемі деп есептейді.
Спинозаның ілімі саналы диалектикаға негізделеді. Жоғарыда айтқан
монизмді диалектикасыз негіздей мүмкін емес еді. Декарт ілімінде адасушылық
(заблуждение) жөнінде әңгіме болмайды. Ақиқат пен адасушылықтың арасында
ешқандай байланыс жоқ сияқты. Спиноза тереңірек ойлайды. Адасушылық та
тамырсыз, себепсіз пайда болмайды, онда да ақиқаттың ұрығы бар.
Адасушылықта да нақты нәрсе бейнеленеді, бірақ бір жағынан, сыңаржақты
бейнеленеді. Сондықтан мұндай пікір теріс деп бағаланады. Мысалы, қанатты
ат жөніндегі аңызды алайық. Әрине, ондай ат жоқ. Бірақ дүниеде ат та бар,
сонымен бірге қанаты бар ұшатын құс та бар. Жүйрік атты ұшқан құсқа
теңейтіні сондықтан.
Спиноза ғалым ретінде дүниедегі, табиғаттағы объективтік заңдылықты
мойындайды. Адамдар табиғат заңдарын танып, сол заңдарға сүйеніп әрекет
жасайды. Осыған орай Спиноза философияда еркіндік және қажеттілік мәселесін
көтеріп, бұл қарсылықтардың диалектикалық байланысын ашады. Еркіндік бар,
дейді Спиноза, бірақ ол қажеттілікпен байланысты, қажеттіліктің бір жағы.
Сол сияқты қажеттілік те бар. Ол-еркіндікпен байланысты, еркіндіктің бір
жағы. Қажеттілік пен еркіндікті абстракты түрде қарсы қойып, бірін
мойындап, екіншісін жоққа шығару дұрыс емес. Еркіндік, дейді Спиноза, -
танылған қажеттілік. Спинозаның бұл анықтамасында философияның
(диалектиканың) және одан да гөрі ғылымның ұстанымы айқын көрінеді.
Енді Спинозаның шығармалары желісіндегі ой түйінділеріне
шығармаларындағы минимал максималды ой қорытынды, субстанция жайлы әңгіме
қозғайтын болсақ төмендегідей:
Әуелі Субстанция деп мен төмендегідей болжаймын - өзімен-өзі өмір
сүретінді және өзі-өзі арқылы көрініс табатынды, яғни ненің көрініс табуын,
ол одан құрастырылуға міндетті болған басқа заттың көрініс табуын керек
қылмайтындығын ұғынамын.
Субстанция табиғаты бойынша өз күйлерінен бөлекше, әртүрлі
атрибуттарға ие екі субстанция өзара ешқандай ортақтыққа ие емес. Өйткені
өзара ортақ ештеңесі жоқ заттар бір-бірінің себебі бола алмайды. Екі немесе
одан көп түрлі заттар өзара немесе субстанциялар атрибуттарының
айырмашылығымен немесе олардың мадақтарының айырмашылығымен ерекшеленеді.
Себебі субстанцияға табиғатынан өмір сүру тән. Әрбір субстанция қажеті
шексіз. Бір субстанция басқа субстанциямен туындай алмайды.
Жалпы қорыта айтқанда Спинозаша, субстанция – мәңгі болмыста оның
бастауы да, ақыры да жоқ. Кеңістік те шексіз, ол қашанда болсын өмір
сүреді, субстанция бөлінбейді, басқа бөлек нәрседен құралмайды, субстанция
құрамдас бөлшектерден тұрмайды, оның жеке бөлшегі де тұтас өз себебін
өзінде сақтайды. Осы тұрғыдан қарастырғанда субстанцияға бір жағы, табиғат
пен материя жатады, бір жағы, құдай енеді. Табиғаттың өзіндік материалдық
негізі мен себебі бар және оны өндіретін құдай бар. Табиғат – жасалынған
дүние, құдай болса – табиғатты жасаушы. Құдай не субстанция, не табиғат деу
– Спиноза метафизикалық онтологиясының басты формуласы. Табиғаттың,
субстанцияның, құдайдың екі бірдей формасы модусы – ұзақтылық пен ойлану
қабаттаса өмір сүреді, екі модус те табиғаттың заңдылықтарын құрайды. Бұл
заңдар материалды заттардың абсолюттік тепе-тең көріністер бола алады.
Спинозаша, рух-ойлану атрибуты, рух табиғаты дене табиғатына ұқсамайды. Рух-
материяның модусы емес. Спинозаның Жан туралы идеялары психиканың негізін
құрайды. Сондықтан Спинозаның ойы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.