Қазақстан Республикасындағы сақтандыру қызметі нарығы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ПАССИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫ.НЫҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯЛАР
1.1 Банктің депозиттік операциялардың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Банктің депозиттік операцияларының түрлері мен олардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3 «Альянс банк» АҚ.ның депозиттік операцияларын жүзеге асыру кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2 “ АЛЬЯНС БАНК ” АҚ МЫСАЛЫНДА КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК.ТЕРДІҢ ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Коммерциялық банктердiң депозиттік операцияларын салыстырмалы талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 «Альянс банк» АҚ.ның қаржылық жағдайын және депозиттік операция.ларын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3 Коммерциялық банктердің депозиттік саясаты және оның депозиттерді жетілдірудегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯ . ЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі депозиттерге міндетті кепілдік беру жүйесінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
3.2 Депозиттік операциялардың дамуы және келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ПАССИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫ.НЫҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯЛАР
1.1 Банктің депозиттік операциялардың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Банктің депозиттік операцияларының түрлері мен олардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.3 «Альянс банк» АҚ.ның депозиттік операцияларын жүзеге асыру кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2 “ АЛЬЯНС БАНК ” АҚ МЫСАЛЫНДА КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК.ТЕРДІҢ ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ТАЛДАУ
2.1 Коммерциялық банктердiң депозиттік операцияларын салыстырмалы талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 «Альянс банк» АҚ.ның қаржылық жағдайын және депозиттік операция.ларын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3 Коммерциялық банктердің депозиттік саясаты және оның депозиттерді жетілдірудегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯ . ЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі депозиттерге міндетті кепілдік беру жүйесінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
3.2 Депозиттік операциялардың дамуы және келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2011 жылдың 28 қаңтарда «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» атты Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында: Жаңа Қазақстан барған сайын нық сеніммен алға басып келеді. Біз экономикамыз мен мемлекетіміздің берік іргетасын қаладық. Қазақстанның алдағы дамуы, кемел келешегі экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік тұрғыда жан-жақты сараланып, түбегейлі жаңа кезеңге батыл қадам бастық",- деп Елбасымыз Қазақстан халқына жарқын болашағымыз біздің қолымызда екендігіне тағы да көзімізді жеткізд і[1].
Біз қатаң бәсекеге әзір тұрып, оны өз мүддемізге пайдалана білуіміз керек. Қазақстан көп тарапты халықаралық экономикалық жобаларға белсене қатыса алады, қатысуға тиіс те.
Біз қатаң бәсекеге әзір тұрып, оны өз мүддемізге пайдалана білуіміз керек. Қазақстан көп тарапты халықаралық экономикалық жобаларға белсене қатыса алады, қатысуға тиіс те.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан, 2011ж 28 қаңтар.
2. «ҚР-ғы банктер мен банктік қызмет туралы ҚР заңы» 31 тамыз 1995 ж.;
3. «Екінші деңгейлі банктер үшін пруденциалдық нормативтер бойынша есеп
айырысудың нормативтік мәні мен әдістемесі туралы нұсқаулық» Қазақстан
Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен кадағалау агенттігі Басқармасының 2005 жылғы 30 қыркүйектегі №358 Қаулысы
4. Молдабекова А. «Казахстан: экономика и банковская система» // Финансы и кредиты №2, 2006.
5. «Альянс Банкі» АҚ-ның 2010 жылғы жылдық есебі.
6. Мақыш С.Б. «Коммерциялық банктер операциялары»// Алматы 2004.
7. Сеиткасымов Г.С. «Банковское дело: Учебник»// Алматы 2001.
8. Лаврушина О.И. «Банковское дело»// Москва: Финансы и статистика,
2005.
9. Вятко Л. Д. Банки и их депозиты Учебник Москва: 2005.
10. Мақыш С.Б., Ілияс А.Ә. Банк ісі. Алматы. Қазақ университеті. 2004ж.
11. Cултанов А.Ж.«Қазақстандағы депозиттік нарықтың қалыптасуы мен дамуы» АльПари №4, 2008.
12. Ұ.М. Искаков, Д.Т.Бохаев, Э.А.Рузиева. «Қаржы нарығы және делдалдары» Алматы: Экономика, 2008.
13. Жарковская Е.Ф. «Банковское дело» // Москва, 2005.
14. Кабашева С. «Депозитная составляющая оценки кредитного развития сектора республики» // Қаржы- қаражат №5, Алматы, 2009.
15. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің жылдық есебі 2008-2010ж
16. Эмери И. «Дела банковские» // Банки Казахстана №5 , Алматы,2003.
17. Сапанова А.Д. «Анализ эффективности системы гарантирования (страхования) банковских вкладов населения в республике Казахстан»// Банки Казахстана №5, Алматы, 2005г.
2. «ҚР-ғы банктер мен банктік қызмет туралы ҚР заңы» 31 тамыз 1995 ж.;
3. «Екінші деңгейлі банктер үшін пруденциалдық нормативтер бойынша есеп
айырысудың нормативтік мәні мен әдістемесі туралы нұсқаулық» Қазақстан
Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен кадағалау агенттігі Басқармасының 2005 жылғы 30 қыркүйектегі №358 Қаулысы
4. Молдабекова А. «Казахстан: экономика и банковская система» // Финансы и кредиты №2, 2006.
5. «Альянс Банкі» АҚ-ның 2010 жылғы жылдық есебі.
6. Мақыш С.Б. «Коммерциялық банктер операциялары»// Алматы 2004.
7. Сеиткасымов Г.С. «Банковское дело: Учебник»// Алматы 2001.
8. Лаврушина О.И. «Банковское дело»// Москва: Финансы и статистика,
2005.
9. Вятко Л. Д. Банки и их депозиты Учебник Москва: 2005.
10. Мақыш С.Б., Ілияс А.Ә. Банк ісі. Алматы. Қазақ университеті. 2004ж.
11. Cултанов А.Ж.«Қазақстандағы депозиттік нарықтың қалыптасуы мен дамуы» АльПари №4, 2008.
12. Ұ.М. Искаков, Д.Т.Бохаев, Э.А.Рузиева. «Қаржы нарығы және делдалдары» Алматы: Экономика, 2008.
13. Жарковская Е.Ф. «Банковское дело» // Москва, 2005.
14. Кабашева С. «Депозитная составляющая оценки кредитного развития сектора республики» // Қаржы- қаражат №5, Алматы, 2009.
15. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің жылдық есебі 2008-2010ж
16. Эмери И. «Дела банковские» // Банки Казахстана №5 , Алматы,2003.
17. Сапанова А.Д. «Анализ эффективности системы гарантирования (страхования) банковских вкладов населения в республике Казахстан»// Банки Казахстана №5, Алматы, 2005г.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРЫ МЕКТЕБІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
ҚАРЖЫ мамандығы
4 курс Ф07К3 тобының студенті Сулеименова С.У. .
Қазақстан Республикасындағы сақтандыру қызметі нарығының атты тақырыбында диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
___07____ желтоқсан 2010 ж. №4-2975 бұйрығымен бекітілді.
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі ______ ________________________
Жұмыстың бастапқы мәліметтері: ___________________________________
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _______________________________
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе жұмыстың қысқаша мазмұны:
A) ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _______________________________
ә) ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _______________________________
б) ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _______________________________
Диплом жұмысын дайындау
ГРАФИГІ
Реттік №
Бөлімдер атауы, қарастырылатын сұрақтар тізімі
Ғылыми жетекшіге тапсыру мерзімі
Ескертулер
1.
Әдебиеттерді таңдау, оларды зерттеу мен өңдеу. Негізгі көздер бойынша библиография жасау.
2.
Диплом жұмысының жоспарын жасау және оны жетекшімен қарастыру.
3.
Бірінші бөлімді жазу және оны тексеруге ұсыну.
4.
Практикалық материалдарды және т.б. жинақтау, жүйелеу және талдау.
5.
Қорытынды мен ұсыныстарды ғылыми жетекшімен келісу.
6.
Ескертуге сәйкес диплом жұмысын қайта өңдеу (толықтыру). Аяқталған жұмысты кафедраға ұсыну.
7.
Рецензия мен пікірлермен танысу
8.
Рецензия мен пікірлерді ескере отырып, қорғауға дайындықты аяқтау.
Тапсырманың берілген күні _______________
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.к., доцент ___________________________ Арзаева М.Ж.
Жұмыс жетекшісі
аға оқытушы ___________________________ Кукиев А.Ж.
Тапсырманы орындауға
алған студент ___________________________
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ПАССИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫ-НЫҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯЛАР
1.1 Банктің депозиттік операциялардың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ..7
1.2 Банктің депозиттік операцияларының түрлері мен олардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3 Альянс банк АҚ-ның депозиттік операцияларын жүзеге асыру кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2 " АЛЬЯНС БАНК " АҚ мысалында коммерциялық банк-тердің депозиттік операцияларын талдау
2.1 Коммерциялық банктердiң депозиттік операцияларын салыстырмалы талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2 Альянс банк АҚ-ның қаржылық жағдайын және депозиттік операция-ларын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3 Коммерциялық банктердің депозиттік саясаты және оның депозиттерді жетілдірудегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 5
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯ - ЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі депозиттерге міндетті кепілдік беру жүйесінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
3.2 Депозиттік операциялардың дамуы және келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...67
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2011 жылдың 28 қаңтарда Болашақтың іргесін бірге қалаймыз атты Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында: Жаңа Қазақстан барған сайын нық сеніммен алға басып келеді. Біз экономикамыз мен мемлекетіміздің берік іргетасын қаладық. Қазақстанның алдағы дамуы, кемел келешегі экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік тұрғыда жан-жақты сараланып, түбегейлі жаңа кезеңге батыл қадам бастық",- деп Елбасымыз Қазақстан халқына жарқын болашағымыз біздің қолымызда екендігіне тағы да көзімізді жеткізд і[1].
Біз қатаң бәсекеге әзір тұрып, оны өз мүддемізге пайдалана білуіміз керек. Қазақстан көп тарапты халықаралық экономикалық жобаларға белсене қатыса алады, қатысуға тиіс те. Мемлекет өз тарапынан іскерлік бастамашылықтың жолындағы заңнамалық, әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді ысырып тастауға, жекеменшік капиталдың келешегі үлкен кемел бастамаларына тікелей қолдау көрсетуге міндетті", - деп экономикамыздың барлық салаларын дамытуға мүмкіндігіміз бар деп пайымдаған еді.
Диплом жұмысының өзектілігі: Экономикамыздың дамуына үлкен өзіндік үлесін қосып жатқан Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің қызметтерінің дамып, халықаралық стандарттарға сай болып жатқандығын айта аламыз. Яғни коммерциялық банктердің пассивті операциялары негізінде салымдар түрінде кәсіпорынның, ұйымдардың, халықтың уақытша бос қаражаттарын тартуға мүмкіндігі бар. Бұл салымдардың негізінде банктің қаржылық тұрақтылығын арттырып, халықты қосымша табыс көзімен қамтамасыз етіп отыр. Сонымен қатар жиналған қаражатты басқа салаларға инвестициялап отыр. Жалпы депозиттік қаражаттың экономикамызға тигізетін әсері өте үлкен болып отыр.
Қазақстанның қаржы жүйесінің тұрақты дамуы бірінші кезекте ұзақ мерзімді қайта құрудан өткен банктік мекемелердің дамуынан көрініс табады. Осыған байланысты еліміздің депозит нарығының соңғы жылдардағы даму қарқыны банктердегі салымдар көлемінің ұлғаюынан және халықтың банк жүйесіне деген сенімділігінің артуынан байқалады.
Профессор Сейітқасымов Ғ.С.: "Банктік депозиттік нарықтың дамуындағы жетістіктер 1994 жылдың аяғынан бастап байқала бастады, себебі осы кезден бастап депозиттер бойынша пайыздық мөлшерлемелер тиімді болды. Банктерді депозиттік саясатын белсендіруге мәжбүрлеген бірқатар себептер бар. Бұл себептерді коньюктуралық деуімізге болады, себебі олар белгілі уақыт ішінде маңызды болады және белгілі жағдайлардың өзгеруіне байланысты көкейтестілігін жоғалтады",- деп өзінің бағасын берді.
Банктердегі жеке тұлғалар шоты бойынша банктік құпия туралы заңды актілерді қабылдау және жеке тұлғалардың мерзімді депозиттерін кепілдендіру жүйесі жүзеге асқаннан бері халықтың бос ақшаларын тартуда экономикамызда оңтайлы шаралар жүргізілуде. Халық салымдарын сақтандыру жүйесі Қазақстан Республикасында банк саласындағы ең маңызды жетістіктердің бірі, өйткені басқа ТМД елдерінде мұндай жүйе жоқ.
Сондықтан Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі банк жүйесінің тұрақтылығын сақтауда және банк мекемелеріне деген халық сенімділігін арттыруда өзінің негізгі міндеттерін оңтайлы орындауда.
Мұндай жағдайда халық тарапынан депозит салымдарынан түсетін пайда жайлы және қызмет көрсету сапасына байланысты сұрақтар пайда болады. Негізінен нарық жағдайында халықты толғандыратын мәселе - капиталды (жеке жинақтар) қалай қауіпсіз түрде көбейтуге болады, өткені пайда көлемі тәуекел көлеміне тура пропорционалды, яғни нарықта жоғары пайданы жоғары тәуекелділік бар жерде ұсынады. Бірінші кезекте бұл Қазақстанның әр түрлі аймағындағы біресе бар, біресе жоқ болатын қаржы пирамидаларына негізделген. Сондықтан Ұлттық Банк басқармасы мұндай мекемелердің қызмет жасауы заңды емес және қаржы пирамидаларына ақша салмастан бұрын ойлану керектігін айтады. Шындығында, халық біртіндеп келе ақша қаражаттарын тұрақты пайыз мөлшерлемесімен банк депозиттеріне салу керектігін түсінді.
Диплом жұмысымның мақсаты - коммерциялық банктердің депозиттік операциялардың жағдайына талдау жүргізіп, оны жетілдіру бойынша ұсыныстарды беру.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
коммерциялық банктің депозиттік операцияларды қалыптастыру ерекшеліктерін ашу;
Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі депозиттік салымдарынның динамикасына және Альянс Банк АҚ мысалында банктің депозиттік қызметіне талдау жүргізу;
коммерциялық банктердің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін депозиттік операцияларды тиімді жүргізудің кейбір жолдарын ұсыну.
Диплом жұмысының обьектісі болып - Альянс банктің депозиттік операциялары.
Диплом жұмысының пәні - депозиттік операцияларды жүзеге асыру процесінде пайда болатын экономикалық және ұйымдық қатынастардың жүйесі.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс бет көлемінен, негізгі бөлімі кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан, сонымен қатар қолданыған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады. Жұмыста кесте және сурет бар.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімде коммерциялық банктердің депозиттік операцияларының теориялық негіздері,
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі депозиттік салымдарынның динамикасына және Альянс Банк АҚ мысалында банктің депозиттік қызметіне талдау жүргізілген.
Үшінші бөлімінде банктегі депозиттік операцияларын дамытудың кейбір жолдары және пайда болатын өзекті мәселелерді шешу қарастырылған.
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫ- НЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Банктің депозиттік операцияларының теориялық негіздері
Депозиттік операцияларды қарастырудан бұрын, депозит ұғымына аса көңіл аудару қажет.
Себебі, депозит латын сөзінде deposіtum банкке сақтауға берілген затты білдіреді. Бұл зат ретінде ақша, бағалы қағаз, алтын немесе өзге құндылықтар болуы мүмкін. Қазіргі банктік тәжірибеде депозит ретінде тек қана сақталған ақшалай қаражатты түсінеміз.
Шынымен де бүгінгі күнгі отандық және шетелдік экономикалық әдебиеттерде депозит ұғымына қатысты әр түрлі көзқарас қалыптасқан.
Белгілі ресей ғалымы, қаржыгер В. И. Колесниковтің айтуы бойынша депозит түсінігі - бұл банкке уақытша пайдалануға берілген клиенттің қаражатына байланысты экономикалық қатынастар делінген. Біздің ойымызша, мұндай көзқарас депозиттің толық ұғымын бермейді. Себебі, біріншіден, пассивтік операцияның бір түрі ретінде депозитті клиент банкке сақтау үшін және одан пайда көру үшін салатындығы айтылмай қалуда, екіншіден, активтік операция тұрғысынан депозиттің мәні мүлде ескерілмеген.
Ал, келесі ресей қаржыгері, ғалым О.И. Лаврушиннің анықтамасында: депозит - банктік заңдылыққа және шоттың режиміне сәйкес банктің пайдалануға құқығы бар, клиенттердің - заңды және жеке тұлғалардың банктегі белгілі бір шотқа салынған ақшалай қаражаттары деп түсіндіріледі.
Әрине мұнда да келіспейтін тұстары бар, яғни бұл жерде де депозитті бір бағытты қарастырған немесе банктік депозит туралы сөз қозғалмаған десе болады[8].
Отандық экономист ғалымдардың еңбектерін қарастыратын болсақ, соның бірі ретінде, кәсіпкерлерге және көпшілік қолданушыларға арналған орысша-қазақша түсіндірме экономикалық сөздікте депозит - клиенттің банкке қатысты талаптарын сипаттайтын банкке салған салымдары және жинақ кассасы, сондай-ақ банктік кітаптағы жазулар деп береді. Мұндай анықтамалар туралы өте ауқымды да, нақты түсінік берілмейді. Жинақ кассасын депозит ұғымына сиғызу бұл кемшілік немесе банктің кітапшасындағы жазу деп санау өте орынсыз.
Депозиттік операция - клиент қаражатының банкке - оның уақытша пайдалануына берілетінін білдіретін экономикалық қатынас. Осы айтылғандардан мынандай тұжырымдама жасауға болады, депозит тек салымшыға ғана емес, сонымен бірге, банкке де пайдалы. Депозиттердің көбісі ссудалық капиталды құра алады, содан кейін, ол пайдалы жолымен кез келген шаруашылық саласына орналастырылады. Депозит бойынша пайыздағы және қарыз алушыдан алынған капитал пайызындағы айырмашылық банктің еркін (бос) ақшалай қаражатты тарту бойынша және ссудалық капиталды орналастыру бойынша жүргізген жұмысының сыйақысы болып табылады. Банктер бұл сыйақының мөлшерін арттыру үшін жалған салым ақшаны құру арқылы өзінің ресурстық базасын ұлғайтуға ұмтылады. Ал, бұл жалған салым ақшаның пайда болуына талап етілмелі шот өз септігін тигізеді.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы Қазақстан Республикасының заңына сәйкес, депозит - бұл белгілі бір уақыт мерзімінен кейін немесе алдын-ала келісім бойынша депозитордың алғашқы талабымен қайтарылатын немесе үшінші бір тұлғаға толық не жартылай берілетін, бір тұлғаның (депозитардың) басқа тұлғаға - банкке (оның ішінде Ұлттық банкке) қайтарылу шартымен уақытша пайдалануға беретін ақшасы делінген.
Сонымен қатар, осының қысқарған түсінігі С.Б. Мақыштың Коммерциялық банктер операциялары деген еңбегінде былай беріледі: депозит - бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары[6].
Біздің ойымызша, осы аталған соңғы екі түсініктемемен біршама келісуге болады.
Депозиттер
Пассивтік депозиттер
(тартылған қаражаттары)
Активті депозиттер
(орналастырылған қаражаттары)
.
ҚР Ұлттық банктегі депозиттер
Өзге коммерциялық банктегі депозиттер (банкаралық депозиттер)
Талап етілетін депозиттер
Мерзімді депозиттер
Депозиттік және жинақ сертификаттары
Халық салымдары
Cурет 1. Банктік депозиттердің түрлері
Дерек көзі: автордың қолдануымен АльПари, 1-2, 2009 ж.[11]
Дегенмен, депозитке банктің активі мен пассиві тұрғысынан мынадай анықтама берген дұрыс сияқты: депозит - бұл қандай да бір банкке уақытша сақтауға салынған, кез келген уақытта қайтарып алуға және одан пайда алуға болатын, жеке тұлғалардың, кәсіпорындар мен ұйымдардың, сондай-ақ өзге банктердің уақытша бос ақша қаражаттары.
Осы анықтамаға сәйкес, банктік депозиттерді пассивті және активті деп екі топқа бөлуге болады (1-сурет).
Мұндағы, активтік депозиттер - бұл банктің басқа банктерде пайда табу және өтімділігін қолдау мақсатында орналастырылған, сондай-ақ корреспонденттік қатынас негізінде жасалған келісім-шартқа сай пайдалануға мүмкіндік беретін уақытша бос ақша қаражатын сипаттайды.
Отандық тәжірибеде активтік депозиттер Қазақстан Республикасының Ұлттық банктегі банктердің депозиттері мен өзге коммерциялық банктерде, соның ішінде шетелдік немесе отандық банктерде орналастырған ұлттық және шетел валютасындағы шоттардағы қаражаттарын сипаттайды.
Банктік тәжірибеде активті депозиттерді банкаралық депозит деп атайды. Банкаралық депозит негізінен банкаралық несиенің қалыптасуына себеп болады.
Пассивтік депозитер - бұл банктің ресурсының негізін құрайтын тартылған қаражат көзін білдіреді. Пассивтік депозиттер банктерге клиенттердің белсенділігі бойынша жинақтайды.
Пассивтік операциялар негізінде банктің ресурстары жинақталады. Сондықтан да, пассивтік операциялардың коммерциялық банктер қызметіндегі рөлі жоғары.
Пассивтік операциялар - бұл нәтижесінде пассивтік шоттағы немесе активті - пассивтік шоттағы қаражаттардың өсуін, яғни пассив пен активтің арту формасын білдіретін операцияларды сипаттайды.
Бұл анықтамалар бірін - бірі толықтырады десе болады, себебі біріншісі пассивтік операцияның толық түсінігін бере алмайды.
Пассивтік операциялар көмегімен банктер нарықтан несиелік ресурстарды сатып алады.
Пассивтік операциялардың төмендегідей формалары болады:
- коммерциялық банктердің бағалы қағаздарды алғашқы эмиссиялауы;
- банк пайдасынан капиталдарды немесе қорларды ұлғайту және құру;
- басқа да заңды тұлғалардан несиелер алу;
- депозиттік операциялар.
Пассивтік операциялар айналыстағы ақшалай қаражаттарды банктерге тартуға мүмкіндік береді. Алғашқы пассивтік операциялардың екі формасы негізінде банктік ресурстардың бірінші ірі тобы, яғни меншікті ресурстары құралады. Келесі екі формасы негізінде екінші ірі топ - заемдық немесе тартылған ресурстар құрылады[6].
Депозиттік операциялар коммерциялық банк үшін оның ресурсын қалыптастырудың ең негізгі көзі болып табылады. Жеке тұлғалар, іскерлік фирмалар, акционерлік компаниялар, жеке кәсіпорындар, коммерциялық емес ұйымдар, үкіметтік мекемелер, мемлекеттік кәсіпорындар, жергілікті билік ұйымдары, қаражаттарды коммерциялық банктерге ынтамен орналастырады. Бұл бірнеше себептермен түсіндіріледі:
біріншіден, банктер салымдардың үлкен сенімділігін қамтамасыз етеді, екіншіден, салымшылар өз салымдарын кез келген уақытта қайтаруды талап етіп қана қоймай, одан асатын сомада қарыз ала алады, үшіншіден бұл салымдар табыс әкеледі.
Банктерге орналастырылған уақытша бос ақша қаражаттары салымшы үшін екі жақты қарастырады, яғни, бір жағынан ақша ретінде, ал екінші жағынан салымшыға табыс әкелетін капитал ретінде қарастырылады.
Депозиттік операциялар мынадай қағидалармен ұйымдастырылады:
- банктік пайда алуға немесе болашақта пайда алу үшін жағдай жасауға;
- депозиттік операциялар әрекет етуі керек;
- банк балансының өтімділігін жоғары дәрежеде демеп отыратын мерзімдік салымдарға депозиттік операциялармен қарыз аударылуы қажет;
- депозиттік операциялар мен қарыздарды беру бойынша байланыс пен сабақтастылықты қамтамасыз ету қажет;
- депозиттерді тартуға әрекет ететін банктік қызметтерді дамытуға шаралар қолдану арқылы ұйымдастырылады.
Банктермен тартылатын депозиттердің көлемі негізінен негізгі 4 факторға тәуелді болып келеді:
Халықтың ақшалай табыстарының көлемі;
Олардың банктік жүйеге деген сенімінің деңгейі;
Салымдар бойынша нақты пайыз мөлшерлемесі;
Елдегі банктік жүйенің даму деңгейі және ондағы қаржылық өнімдердің дамуы.
Банктік депозит - салымшыны банкке алдын ала келісілген сыйақы қосылып қайтарылуы шарты негізінде берілген ақша қаражаттары.
Ақша қаражаттарын сақтандыру шоттарына аудару ерікті сипатта жүзеге асады. Әр бір салымшы ақша қаражатын орналастыру кезінде көптеген шарттарды ескере отырып банкті өз қалауынша таңдайды. Банк менеджері депозит мерзіміне, мөлшеріне, оған есептелетін пайыз және тағы да басқа шарттармен салымшыларын таныстырып, толық және ақысыз кеңес беру.
Шот ашу үшін салымшы банкпен банктік салым туралы келісім шартқа отырады. Талап еткенге дейінгі және мерзімді жинақтаушы салымдар бойынша шот ашу кезінде салымшыға депозиттік сертификат немесе жинақтау кітапшасын береді.
Депозиттік операцияларды жүзеге асыру барысында коммерциялық банктер ақша қаражаттарын мерзімді депозиттерге тартуға, депозиттік операциялар түрлерін кеңейте түсіп, депозиторлар санын өсіру үшін көптеген қосымша қызметтер көрсетіп, жеңілдіктер беруі тиіс.
Жалпы экономикалық мағынасы тұрғысынан депозиттерді мына топтарға бөліп қарастыруға болады. Талап еткенге дейінгі депозиттер - белгісіз уақытта салымшылардың ағымдағы, есеп айырысу шоттарында болатын ақшалай қаражаттар, олар банкті алдын ала ескертусіз кез келген уақытта салымшылармен алынуы немесе шотқа аударылуы мүмкін. Әдетте, банк талап еткенге дейінгі салымдар бойынша ең төмен пайыз төлейді, ал кейбір жағдайларда олар бойынша сыйақы мүлдем төленбейді. Кейбір мемлекеттерде пайыздарды есептеуге мүлдем тыйым салынған. Талап еткенге дейінгі депозиттер, бірінші кезекте ағымдағы есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін арналған. Шот иесі олардың әр түрлі формаларда - қолма - қол ақшалармен, чектермен, аударымдармен жүргізе алады. Осындай шот ашып клиент банкке өзінің төлем операцияларын техникалық жүргізуге сенім білдіреді. Банктерде күнделікті төлем операцияларының жүргізу біраз шығындарды талап етеді, алайда ЭЕМ-ді, компьютерлік техникаларды қолданумен ол біршама азайды, әйтседе ол банктердің шығындарының маңызды факторы болып табылады. Талап еткенге дейінгі шоттарда иеленуші клиенттер өз шоттарындағы ақшалай қаражаттарды ағымдағы есеп айырысулар үшін толық пайдаланбайды, ал бұл банк шығындарын көп дәрежеде немесе аз дәрежеде компенсациялайды.
Банктің коммерциялық мақсаттары үшін банкімен пайдаланылатын тұрақты қалдық қалады, сондай-ақ ол пайда табу мақсатымен қарызға берілуі мүмкін. Ол банктің көптеген клиенттері өздерінің ағымдағы шоттарынан қаражаттарын үнемі алып және оны бірнеше күннен немесе аптадан кейін қайтадан толтырып отыруы нәтижесінде қалыптасады. Бірақ, көптеген клиенттер өз міндеттемелерін төлеу үшін салымның бүкіл сомасын алмайды. Осы қаражаттар қалдықтарымен талап еткенге дейінгі шоттар есебінен банктер 60, 90, 120 күнге вексельге немесе нақты несие бере алады.
Отандық банктік тәжірибеде депозиттерді, олардың сипатына қарай әр түрге бөліп қарастырады.
Айталық, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі өзінің нормативтік актілерінде, соның ішінде ақша массасын құрылымын анықтауда екінші деңгейдегі банктердегі депозиттерді былай жіктейді:
Аудармалы депозиттер:
1) әрқашан айып-пұлсыз және шектеусіз атаулы құнымен ақшаға ауыстырылады;
2) чектің, траттаның немесе жиро-кепілдіктің көмегімен еркін айналады;
3) төлемдер жүргізуде кеңінен қолданылады.
Аудармалы депозиттер қысқа ақша массасының бір бөлігін құрайды.
Басқа депозиттер - негізінен ол, белгілі уақыт аралығынан кейін ғана алынатындығы немесе әртүрлі шектеулері жай коммерциялық операцияларда біраз қолайсыздық туғызатын және жинақ механизміне қойылатын талаптарға жоғары дәрежеде сай келетін жинақ және мерзімді депозиттер. Басқа депозиттер, сонымен қатар, шетел валютасында салынған басқа салымдар мен депозиттерді қамтиды[7].
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.
Депозиттік операцияларды ұйымдастыру барысында коммерциялық банктер баланс өтімділігін сақтай отырып, мынадай талаптарды ескеруі тиіс:
депозиттік ресурстардың қаржыландыратын активтік операциялардың мерзімдері мен сомасына сәйкес келуі;
депозиттік операциялар банк пайдасын ұлғайтуға немесе болашақта пайда алу үшін жұмыс жасауға тиіс;
депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзімді депозиттер мен мерзімді салымдардың көбірек тартылуына көңіл бөлу;
салым иелерінің санын өсіру мақсатында, депозиттік операциялар түрлерін ұлғайтып, қосымша қызмет көрсетіп, жеңілдіктер жасауға тиіс.
Депозиттік операцияларды жүзеге асыру барысында коммерциялық банктер ақша қаражаттарын мерзімді депозиттерге тартуға, депозиттік операциялар түрлерін кеңейте түсіп, депозиторлар санын өсіру үшін көптеген қосымша қызметтер көрсетіп, жеңілдіктер беруі тиіс.
Сонымен қорыта айтқанда, депозит дегеніміз банктің клиенттердің бос ақша - қаражаттарын белгілі бір уақыт мерзіміне, пайыздық үстеме беру арқылы тарту мақсаты, ал депозиттік операциялар дегеніміз - бұл заңды және жеке тұлғалардың қаражаттарын белгілі-бір мерзімге немесе талап етуге дейінгі салымдарға тартуға байланысты қарастыратын банктің операциялары болып табылады.
1.2 Банктің депозиттік операцияларының түрлері мен олардың сипаттамасы
Депозиттiк операциялар активтi және пассивтi болып екі ірі топқа бөлiнедi. Активтi депозиттiк операциялар - банктiң уақытша бос ақша қаражаттарын басқа корреспондент - банктердегi шот - тарда орналастыруымен байланысты операциялар. Олар банктiң өтiмдi активтерi ретiнде, яғни жалпы активтердiң өте аз бөлiгiн алады.
Пассивтi депозиттiк операциялар - бұл клиенттердiң yaқыт - ша бос ақша қаражаттарын белгiлi yaқыт мерзіміне және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты операциялар. Бұл операция - лар көмeгiмeн тартылған депозиттер пассив жағының көп бөлiгiн алады және банктiк ресурстар қалыптастырудың негiзгi көзi.
Қазiргi банктiк тәжiрибеде салымдардың, депозиттердiң және депозиттік емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердiң жоғарғы бәсекелестiк нapықтa банк қызметтерiне деген клиенттер топтарының сұранысын қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын банктiк шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттердi мынадай топтарға бөледi:
oo талап eтугe дейiнгi депозиттер;
oo мерзімді депозиттер;
oo жинақ салымдары;
oo бағaлы қағaздар.
Сондай-ақ, оларды мынадай белгiлерiне байланысты жiктеуге болады:
- мерзiмдерiне қарай;
- салым иелерінің категорияларына қapaй;
- қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қарай;
- пайыз төлеу тәсіліне қарай;
- банктiң aктивтiк операциялары бойынша жеңілдіктер алуына қapaй;
- тағы басқалар.
Салым иелерiнiң категорияларына байланысты депозиттiк шоттар мынадай түрлерге бөлiнедi:
- жеке тұлғалардың шоттарына;
- кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардың шоттарына;
- жергiлiктi билiк ұйымдарының шоттарына;
- қаржылық мекемелердің шоттарына;
- шетелдік азаматтардың шоттарына.
Талап етуге дейiнгi депозиттер - бұл салым иелерiнiң бастапқы талап eтyiнe байланысты әр түрлi төлем құжаттар арқылы қолма-қол ақшаларын алатын әр түрлі шоттардағы қаражаттар. Бұл депозит түрі клиент тарапынан банкке алдын ала хабарлаусыз кез келген сәтте талап етілуі мүмкін қаражат. Оған ағымдық , есеп айырысу, бюджет шоттарындағы қаражат және есеп айырысуды орындаумен немесе қаражаттың мақсатты пайдаланылуымен байланысты өзге шоттардағы қаражат кіреді. Талап етілмелі депозит ағымдағы есеп айырысуға арналған. Клиенттер есеп айырысуды жүргізу, төлемдерді төлеу және банк делдалдығы арқылы ақшалай қаражатқа ие болу үшін мұндай шотты ашу туралы бастаманы өздері көтереді. Қаражаттың бұл шот бойынша қозғалысы (түсуі және есептен шығарылуы) қолма-қол ақшамен, чекпен, аударыммен, басқадай есеп айырысу құжаттарымен рәсімделуі мүмкін.
Отандық банктiк тәжiрибеде талап етуге дейінгі депо - зиттерге мыналар жатады:
- мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай-ақ әр түрлі шағын коммерциялық құрылымдардың ағымдық шот - тарындағы сақталатын қаражаттары;
- әр түрлі мaқcaтқa тағайындалған қорлардың қаражат - тары;
- есеп айырысудағы қаражаттар;
- жергiлiктi бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы қаражаттар;
- басқа банктердiң корреспонденттiк шоттарындағы қapaжат қалдықтары.
Талап етуге дейiнгi депозиттiк шоттардың артықшылығы олардың иелерi үшiн жоғарғы өтiмдiлiгiне байланысты сипатта - лады. Талап етуге дейiнгi депозиттiк шоттарға қаражаттар, ша - руашылық және басқа да операциялардың жүзеге асырылуы барысында түседi және пайдаланылады[8].
Ал кемшiлiгi - бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейдi немесе бiршама төмeнгi мөлшерде төленедi. Miнe, осыдан келiп талап етуге дейiнгi шоттардың мынадай өзiндiк ерекшелiктерi қалыптасады:
- ақша салу және оны алу кез келген yaқыттa ешқандай да шектеусіз жүзеге асырылады;
- шот иесi банктен осы шотты пайдаланғаны үшiн пайыз түрінде немесе комиссиондық aқы алып отырады;
- банктер талап етуге дейiнгi шоттарда ақшалай қapa - жаттарды caқтaғaны үшiн өте төмeнгi деңгейде пайыз төлейдi, кейде төлмеуi де мүмкін;
- талап етуге дейiнгi депозиттер бойынша, коммерциялық банк Орталық банкте сақталатын мiндеттi резервтерге жоғарғы мөлшерде аударымдар жасайды.
Қазақстандық көптеген коммерциялық банктерде талап етілетін депозиттердің үлесі тартылған қаражаттар құрылымында өте жоғары болып келеді. Бұл өте арзан ресурс болғанымен банктерде оларды ұзақ мерзімге орналастыруға байланысты қиындықтар туындайды. Халықаралық банктік тәжірибеде оларды ұзақ мерзімді активтерге айналдыруда депозиттік базаны сандық талдау әдісі қолданылады. Мұнда депозиттік базаны сипаттайтын көрсеткіштер есептелінеді:
Талданатын мерзім ішінде ресурстық базаның өсімін көрсететін қаражаттардың (талап етілетін депозиттердің) шоғырлану деңгейі. Оны пайыздық қатынаста мынадай формуламен есептейді:
Шд (Қс - Қб) Т (1)
мұндағы, Шд - қаражаттың шоғырлану деңгейі;
Қс - мерзімнің соңындағы қаражат қалдығы;
Қб - мерзімнің басындағы қаражат қалдығы;
Т - мерзім ішіндегі қаражат түсімдері.
1. Орташа сақталу мерзімі. Талап етілетін депозиттерде сақталатын қаражаттардың орта күнінің санын көрсететін көрсеткіш, сол арқылы тартылған қаражаттарды мерзімді активтерге айналдыру мерзімін мынадай формуламен анықтауға болады:
М Қо К А (2)
мұндағы, М - орташа сақталу мерзімі;
Қо - мерзім ішіндегі орташа қаражат қалдығы;
К - қарастырылатын мерзім ішіндегі күндер саны.
А - мерзім ішіндегі алынатын немесе аударылатын қаражаттар сомасы.
2. Талап етілетін депозиттердің азаймайтын (тұрақты) қалдығы немесе олардың табысты активтерге орналастыруға болатын қаражаттарының бір бөлігі:
Ақ Қо Т (3)
мұндағы,
Ақ - азаймайтын қаражат қалдығы;
Қо - мерзімі ішіндегі орташа қаражат қалдығы;
Т - мерзім ішіндегі қаражат түсімдері
Мынадай мысалды қарастырайық.
Кесте 1
Кірген қалдық
Айналым
Шығатын қалдық
АктивПассив
Дебет
Кредит
АктивПассив
50000
200000
400000
250000
Дерек көзі: Автор өз мысалымен келтірген.
Есептелу жолы:
Шд (Қс - Қб) Т (250000 - 50000) 400000 50;
М Қо К А 150000 360 200000 270 күн;
Ақ Қо Т 150000 400000 37,5.
Есептеу нәтижесінен, талап етілетін депозиттердің ұлғаю тенденциясы байқалады және банкке үнемі 100000 теңгеде талап етілетін депозит ретінде қаражат түсіп отыратын болса, онда оның 37 500 теңгедегі сомасын 9 ай мерзімге (270 күн) дейін мерзімді табыс әкелетін активтерге орналастыру мүмкіндік туатындығы көрсетіледі.
Соңғы көрсеткішті келесідей тәсілді пайдалана отырып, өзгертуге немесе жетілдіруге болады. Алдымен белгілі бір кезеңде (мысалы, бір айға) шоғырланатын депозиттердің тұрақты бөлігін анықтау қажет. Мысалы,
1 ай
қаражаттар түсімі - кетуі 300000 - 200000
Х1 0,1
Депозиттердің жалпы сомасы 1000000
2 ай Х2 (400000 - 150000) 1000000 0,25
3 ай Х3 (600000 - 450000) 1000000 0,15
Бір тоқсандағы депозиттердің тұрақты бөлігінің үлесін (Т) мына формуламен есептейміз:
0,1 Х1 0,25 Х2 0,15 Х3
Т 1 -
Хn
мұндағы
Х1, Х2, Х3 - орташа есеппен алынған әр айдағы депозиттердің сомасы;
Хn - орташа есеппен алынған бір тоқсандағы депозиттердің сомасы.
Бұл көрсеткіштер банк қызметкерлеріне қандай да бір күнге немесе мерзімге қатысты депозиттік қоржынының жағдайын нақты бағалауға және соның негізінде депозиттік қоржынның сапасы туралы қорытынды жасауға және оны ықшамдау бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, депозиттік қоржынның сапасын бағалауда депозиттердің орташа мөлшері көрсеткішін пайдалану қажет. Оның формуласы мынадай:
О Жд К (4)
мұндағы
О - депозиттің орташа мөлшері;
Жд - депозиттің жалпы сомасы;
К - жасалған депозиттік келісім-шарттардың саны.
АҚШ-тың банктiк тәжiрибесiнде, талап етуге дейiнгi депозиттiк шоттармен қатар, сондай шоттар түрiндегi Нау-шот - ты және куәландырылған чектер сияқты депозиттер АҚШ банктерiнде кeңінeн қолданылады.
Нау-шоттар - бұл пайыз төленетiн, чектiк депозиттер. Haу-шоттың мынадай өзiне тән ерекшелiктерi болады:
- бұл шот түpi бойынша пайыз төленедi;
- бұл шот жеке тұлғаларға немесе пайда таппайтын ұйым - дарға ашылады;
- салым иелерiнен бұл шотта ең төмeнгi қаражат болуы талап етілмейді.
Куәландырылған чектер шоттары - бұл куәландырылған чектердi төлеу үшiн, сақталатын банктердегi талап eтyiнe дейiнгi депозиттiк шоттағы қаражаттарды бiлдiредi.
Куәландырылған чектер - бұл банктiң шоттағы қаражат - тың барлығын чектер арқылы куәландыруы.
Американдық банктiк тәжiрибелерде жаңа депозит түріне ақша нарығының депозиттік шоты жатады.
Оның мынадай ерекшелiгi бар:
- ақша нарығының басқа құралдары бойынша мөлшерлемелерiнiң өзгеруiне байланысты, әр аптада шот бойынша пайыз мөлшерлемесінің өзгеріп отыруы;
- шот бойынша ең төмeнгi қалдықтың болуының талап етiлуi;
- салымдардың сақтандырылуы;
- иемденушi, үшiншi жақтан төлемдер үшiн айына шоттан алты рет аударма жасауына болады, мұның iшiнде үшеуi чектi көшiрiп жазу жолымен, үшеуi телефон арқылы жүзеге асады.
Мерзiмдi депозит - бұл банктерде белгiлi бip мерзiмгe және пайыз төлеу шартында орналастырылған клиенттердiң уақытша бос ақша қаражаттары.
Бұл депозит түpi алдын ала хабарлаудан кейiн немесе мерзiм бойынша алынуы мүмкін. Мерзiмдi депозиттер чектiң көмeгiмeн пайдаланылмайды, бiрақ, қолма-қол ақша түpiндe epкiн ауда - рылады немесе ағымдағы шотқа аударылады. Егер мерзiмге дейiн бұл салымды алатын болса, онда шот иесi айып-пұл төлеу - ге міндетті.
Бұл салымның ерекшелiгi - талап еткенге дейiнгi депо - зитке қapaғaндa, оларға міндeтті резервтердің төменгі мөлшері белгiленедi.
Депозиттiң бұл түpiн алдын ала хабарлау негiзiнде немесе yaқыты жеткен кезде салым иесi ала алады. Мерзiмдi депозиттердi чeктep арқылы алуға болмайды. Мерзiмдi депозиттердi басқа шоттарға аударуға болады.
Мерзiмдi депозиттер мынадай түрлерге бөлiнедi:
- меншікті-мерзімді депозиттер;
- алдын ала алуы ескертілетін мерзімді депозиттер.
Меншiктi-мерзiмдi депозиттер сақталу мерзiмiне қарай жіктеледі:
- 30 күнге дейiнгi;
- 30-90 күнге дейiнгi;
- 90-180 күнге дейiнгi;
- 180 күннен 360 күнге дейiнгi;
- 360 күннен жоғары.
Мерзiмдi депозиттер бойынша, салым иесінен алдын ала хабарлау депозитi бойынша міндетті түрде өтiнiшiн талап eтeдi. Өтiнiш беру yaқыты алдын ала келiсiледi және депозит бойын - ша, соған сәйкес пайыз белгiленедi. Әдетте, алдын ала алуын хабарлау мерзiмi жетi күннен жоғары болып келедi.
Мерзiмдi депозиттердiң мынадай ерекшелiктерi бар:
- есеп айырысу үшін пайдаланылмайды, әрі мұндай шоттарға ешқандай да есеп айырысу құжаттары толтырылмайды;
- шоттағы қаражат баяу айналады;
- тұpaқты пайыз төленедi;
- пайыз мөлшерiнiң ең жоғарғы деңгейi Ұлттық банкi та - рапынан реттеліп отырады;
- ақшаны алуы туралы салым иесінің алдын ала хабардар етуі талап етіледі;
- бұл шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер белгiленедi.
Тaғы бiр кеңінен таралған депозиттердiң түpi - жинақ салымдары. Олардың белгiленген мерзiмi жоқ, қаражатты алуда eскepтyiн талап етпейдi, салымның жоғары шегi шек - телген, ақшаны салу және алу кезінде жинақ кітапшасын көрсетуі қажет[9].
Банктер үшiн мұндай шоттар қосымша жұмыстарды талап етеді: операцияны рәсімдеу қиынырақ, кітапшаны жоғалту және ұрлатып алу жағдайына сай eкi жақты тipкey енгiзу қажет және т.б. Компьютердiң көмeгiмeн жасалған жеке шоты туралы көшiрмесi негізінде жинақ салымдармен басқа салымдарды ауыстыруға мүмкiндiгi бар.
Мерзiмдi депозиттер және жинақ салымдары депозиттік ресурстардың бiршама тұpaқты бөлiгiн бiлдiредi.
Жинақ салымдардың тұpaқты мерзiмi болмайды. Бұл са - лымдардың түpi бойынша, мерзiмдi депозиттерге қарағанда төменгi мөлшерде пайыз төленедi. Жинақ салымдар жинақ кітапшалары негізінде толтырылады.
Жинақ салымдардың мынадай ерекшелiктерi болады:
- ақшалай қаражаттар сақтауда тұpaқты мерзiмi болмайды;
- шоттағы қаражатты алдын ала алу барысында ешқандай да ескерту талап етілмейді;
- ақшаны шотқа саларда немесе шоттан аларда міндeтті түрде ақшалай қаражаттар қозғалысы көрсетілетін жинақ кiтапшасының болуы талап етiледi.
Отандық банктiк тәжiрибеде жинақ шоттары тек жеке тұлға - ларға ғaнa ашылады. Ал шетел тәжiрибесiнде мұндай шоттар ком - мерциялық емес ұйымдарға және iскep фирмаларға ашыла бередi[9].
Отандық банктiк тәжiрибеде жеке тұлғаларға ашылатын жинақ салымдар салым операцияларының мерзіміне және маз - мұнына қарай мынадай түрлерге бөлiнедi:
- мерзімді жинақ салымдар;
- қосымша жарна қocaтын мерзімді жинақ салымдар;
- ұтыс салымдары;
- ақшалай-заттай ұтыс салымдары;
- мaқcaтты және ағымдық салымдар;
- алдын ала алуын хабарлайтын салымдар;
- валюталық салымдар.
Мерзiмдi жинақ салымдарға тұpaқты мерзiмi белгiленетiн және сол мерзім өткенше алуға мүмкін емес салымдар жатады. Мерзiмдi жинақ салымдарға басқа жинақ салымдарға қapaғaнда жоғарғы мөлшерде пайыз төленедi.
Қосымша жарна қоcaтын салымдар - бұл шоттағы қapaжатқа алдын ала келiсiлген уәде бойынша үздiксiз ақшалай со - маны қосып отыруға болатын салымды бiлдiредi. Бұл шотта жинақталынған соманы белгiлi бiр күнде (жаңа жылдық салым, бойжеткен кезде және т.с.с) толық төленедi.
Ағымдық жинақ салымдар негiзiнен, жалақы, зейнетақы, үздiксiз төлемдердi төлеу үшiн жинақталатын және пайдаланы - латын қаражаттарды бiлдiредi. Мұндай салымдар бойынша өте төмeнгi пайыз төленедi.
Мерзiмдi депозиттер мен жинақ салымдардың бiр түpiнe депозиттiк және жинақ сертификаттарын жатқызуға бо - лады.
Депозиттiк және жинақ сертификаты - бұл салым иесіне белгілі мерзiм өткен соң, тиicтi қаражатты және оған есептелетін пайызды алуға құқық беpетін және оның шотындағы ақшалай қаражатының барлығын куәландыратын банк-эмитенттiң жазбаша куәлігі.
Депозиттiк және жинақ сертификаттары иемденуiне қарай eкi түрлi болып келедi:
- атаулы сертификаттар;
- мәлiмдеушi сертификаттар.
Атаулы депозиттiк және жинақ сертификаттары бұл салым иелерiнiң атына толтырылып берiледi. Ал мәлiмдеушi сертифи - каттарда салым иесiнiң аты-жөнi керсетiлмейдi, яғни оны кім иеленсе, сол қаражаттың иесi болып саналады.
Депозиттiк және жинақ сертификаттары сатылған тауарлар және көрсетiлген қызметтер үшiн төлеуге болатын төлем құралы немесе есеп айырысу қызметiн aтқapa алады. Депозиттiк серти - фикаттар көбiне ipi сомада шығарылатындықтан да, оларды заңды тұлғалар сатып алады.
Әлемдiк банктiк тәжiрибеде депозиттiк сертификаттардың мынадай eкi түpi бар:
- аударылатын;
- аударылмайтын.
Аударылмайтын депозиттiк сертификаттар салым иелерінің қолдарында болып, yaқыты жеткен соң банкке ұсы - нылады.
Аударылатын депозиттiк сертификаттар басқа бiр тұлғаларға екінші нapықтa сатып алу-сату арқылы өтеді.
Жинақ сертификаты жеке тұлғаларға арналып шығарыла - ды. Жинақ сертификатының мерзiмi 1 жылдан 3 жылға дейiнгi мерзiм аралығын құрайды. Жинақ сертификаты тек жеке тұлға - ларға ғaнa берiледi.
Мерзiмдi депозиттiк және жинақ сертификаттары мерзiмiнен бұрын төлеуге ұсынылуы мүмкін. Мұндай жағдайда банк сер - тификатты сатып алады, бiрақ төмeнгi мөлшерде пайыз төлейдi. Коммерциялық банктер үшiн бұл сертификат ресурсты жинақ - тау тиiмдiлiгiмен, яғни ірі соманың белгiлi бiр мерзiмге түcyiн сипаттайды.
Осындай жағдайда, коммерциялық банктердiң активтiк операцияларын қаржыландырудың басты көзi ретiнде пайда - ланылатын тартылған қаражаттарды жинақтауда, коммерция - лық банктерден депозиттiк саясатты белсендi түрде жүргiзе отырып, депозиттік операцияларды ұлғайту талап етіледі. Депозиттiк операцияларды ұйымдастыру барысында коммер - циялық банктер баланс өтiмдiлiгiн сақтай отырып, мынадай та - лаптарды ескеруі тиіс:
- депозиттік ресурстардың қаржыландыратын активтік операциялардың мерзімдері мен сомасына сәйкес келуі;
- депозиттiк операциялар банк пайдасын ұлғайтуға неме - се болашақта пайда алу үшiн жұмыс жасауға тиiс;
- депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзiмдi депозиттер мен мерзiмдi салымдардың көбiрек тар - тылуына көңіл бөлу;
- салым иелерiнiң санын өcipy мақсатында, депозиттiк опе - рациялар түрлерiн ұлғайтып, қосымша қызмет көрсетiп, жеңiлдiктер жасауға
тиiс.
Жоғарыда айтылғандарды жинақты түрде көрсету үшін депозиттердің сыныптамасын кесте түрінде көрсетуге болады (2-кесте).
Кесте 2
Салым түрлерiнiң жiктелуi
Жiктелу белгiлері
Салым түрлерi
1
2
- субъектiлер бойынша
- жеке тұлғалардың депозиттерi
- заңды тұлғалардың депозиттерi
Кесте 2 жалғасы
1
2
- мерзiмi бойынша (өтiмдiлiгi)
- талап етiлгенге дейiн
- мерзімдi, соның iшiнде:
а) тiркелген мерзiммен;
б) өтеу үшiн белгiленген мерзiм;
в) депозиттiк келiсiмнiң тоқтатылуы
- туралы хабар
- мерзiмi бойынша
- қысқа мерзiмдi
- ұзақ мерзiмдi
- шотты алу түрі бойынша
- шоттағы салымдар: талап етiлгенге дейiн, мерзiмдi, жинақ ақша.
- депозитке ақша қаражатты тартуда қызмет көрсететін қаржылық құралдар типi бойынша
- жинақ кiтапшалы салымдар
- депозиттiк пластикалық карталы салымдар
- белгiлi пайыздық ставканың түрлерi бойынша
- тұрақты, сатылы және өзгермелi пайыздық ставкалы салымдар
- салымғa тартылған қapaжaттардың шарты бойынша
- cтaндapтты, ерекше немесе жеңiлдетiлген шарттармен
- пайыздық ставканы немесе сомманы шектеу мүмкiндiгi бойынша
- лимиттелiнген
- лимиттелiнбеген
- сақтандырылу деңгейi бойынша
- сақтандырылған
- сақтандырылмаған
- қолдану режимi бойынша
- талап еткенге дейiн: мерзiмдi және трансакциялық салымдар
- қымбаттау дәрежесi бойынша
- тeгiн (есеп айрысу, ағымдағы шоттар);
- ақылы (депозиттiк шоттар);
- қымбат (банкаралық несие)
Дерек көзі: Мақыш С.Б., Ілияс А.Ә. Банк ісі. Алматы. Қазақ университеті. 2004ж [10].
Қорыта келе мына тұжырымға сүйенеміз: қазiргi банктiк тәжiрибеде салымдардың, депозиттердiң және депозиттік емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердiң жоғарғы бәсекелестiк нapықтa банк қызметтерiне деген клиенттер топтарының сұранысын қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын банктiк шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.
1.3 " Альянс банк " АҚ-ның депозиттік операцияларын жүзеге асыру кезеңдері
" Альянс банк " АҚ-ның депозиттік операцияларын жүзеге асыру үш кезеңнен тұрады:
1) Кеңес беру және құжаттарды қабылдау
2) Шот ашу, келісім-шартқа отыру және салымды қабылдау
3) Салымды қайтару және сыйақы төлеу
Клиент сұраныс білдірген кезде құрылымдықмамандандырылған құрылымдық бөлімшенің қызметіне шот жүргізуге жататын қызметкері:
1) клиенттің қандай салым түрін, қандай мерзімге, қай валютада, сондай-ақ кімнің атына рәсімдеуге қалайтынын анықтайды;
2) салымшыны Банк қабылдайтын шарттарын түсіндіреді және клиентті Банктің салымшыларға деген талаптарымен және шот ашу мен келісім-шартқа отыруға қажетті құжаттар тізімімен таныстырады;
3) салымшының Банкпен ерекше қатынаспен байланысты тұлғалар категориясына жататындығын анықтайды.
Шот ашу тек клиенттің (салымшының) қатысуы арқылы жүзеге асырылады.
Клиенттен шот ашуға қажетті құжаттарды алғаннан кейін құрылымдықмамандандырылған құрылымдық бөлімшенің қызметіне шот жүргізу жататын қызметкер:
1) клиенттен алынған құжаттарды клиенттің келген күніне (мерзім бойынша) сәйкестігін тексереді;
2) салымшыны аты-жөні, әкесінің аты және басқа анықтауыштар (клиент шоты, мекен-жайы, паспорт жеке куәлік мәліметтері, СТТН бойынша) бойынша клиенттер Базасында (картотека) іздестіреді;
3) егер салымшы клиенттер картотекасында табылмаса, онда клиент карточкасын ашу жүзеге асырылады, мұнда салымшының келесі мәліметтері енгізіледі:
- аты-жөні, әкесінің аты және туған жылы;
- мекен-жайы (қала, ауыл, көше, үй нөмірі және пәтер нөмірі) және телефон нөмірі;
- салымшының жеке куәлігінің нөмірі, кіммен және қашан берілген;
- салық төлеушінің тіркеу нөмірі (СТТН);
- салымшының Банкпен ерекше қатынаста байланысқан тұлғалар категориясына жатқызылу факті;
- салымшы статусы (зейнеткер, ҰОС ардагері және т.б.).
Салымшыға карточка ашқаннан кейін құрылымдық мамандандырылған құрылымдық бөлімшенің қызметіне шот жүргізу жататын қызметкер:
1) клиентке екі данадан сәйкес банктік салым келісім-шартының бланкілері мен қол қою үлгісінің құжатын толтыруға ұсынады;
2) салымшының қол қою үлгісінің құжатына клиенттің жеке кодын қойып, құжатты өз қолымен куәладырады;
3) бағдарламалық модульде сәйкес салым бойынша шот ашады.
Клиенттің салымды қолма-қол түрде енгізу кезінде құрылымдықмамандандырылған құрылымдық бөлімшенің қызметіне кассалық жұмыс жататын қызметкер:
1) шотқа енгізілетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРЫ МЕКТЕБІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
ҚАРЖЫ мамандығы
4 курс Ф07К3 тобының студенті Сулеименова С.У. .
Қазақстан Республикасындағы сақтандыру қызметі нарығының атты тақырыбында диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
___07____ желтоқсан 2010 ж. №4-2975 бұйрығымен бекітілді.
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі ______ ________________________
Жұмыстың бастапқы мәліметтері: ___________________________________
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _______________________________
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе жұмыстың қысқаша мазмұны:
A) ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _______________________________
ә) ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _______________________________
б) ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _______________________________
Диплом жұмысын дайындау
ГРАФИГІ
Реттік №
Бөлімдер атауы, қарастырылатын сұрақтар тізімі
Ғылыми жетекшіге тапсыру мерзімі
Ескертулер
1.
Әдебиеттерді таңдау, оларды зерттеу мен өңдеу. Негізгі көздер бойынша библиография жасау.
2.
Диплом жұмысының жоспарын жасау және оны жетекшімен қарастыру.
3.
Бірінші бөлімді жазу және оны тексеруге ұсыну.
4.
Практикалық материалдарды және т.б. жинақтау, жүйелеу және талдау.
5.
Қорытынды мен ұсыныстарды ғылыми жетекшімен келісу.
6.
Ескертуге сәйкес диплом жұмысын қайта өңдеу (толықтыру). Аяқталған жұмысты кафедраға ұсыну.
7.
Рецензия мен пікірлермен танысу
8.
Рецензия мен пікірлерді ескере отырып, қорғауға дайындықты аяқтау.
Тапсырманың берілген күні _______________
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.к., доцент ___________________________ Арзаева М.Ж.
Жұмыс жетекшісі
аға оқытушы ___________________________ Кукиев А.Ж.
Тапсырманы орындауға
алған студент ___________________________
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ПАССИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫ-НЫҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯЛАР
1.1 Банктің депозиттік операциялардың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ..7
1.2 Банктің депозиттік операцияларының түрлері мен олардың сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3 Альянс банк АҚ-ның депозиттік операцияларын жүзеге асыру кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2 " АЛЬЯНС БАНК " АҚ мысалында коммерциялық банк-тердің депозиттік операцияларын талдау
2.1 Коммерциялық банктердiң депозиттік операцияларын салыстырмалы талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.2 Альянс банк АҚ-ның қаржылық жағдайын және депозиттік операция-ларын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.3 Коммерциялық банктердің депозиттік саясаты және оның депозиттерді жетілдірудегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 5
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯ - ЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі депозиттерге міндетті кепілдік беру жүйесінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
3.2 Депозиттік операциялардың дамуы және келешегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...67
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2011 жылдың 28 қаңтарда Болашақтың іргесін бірге қалаймыз атты Қазақстан халқына дәстүрлі Жолдауында: Жаңа Қазақстан барған сайын нық сеніммен алға басып келеді. Біз экономикамыз мен мемлекетіміздің берік іргетасын қаладық. Қазақстанның алдағы дамуы, кемел келешегі экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік тұрғыда жан-жақты сараланып, түбегейлі жаңа кезеңге батыл қадам бастық",- деп Елбасымыз Қазақстан халқына жарқын болашағымыз біздің қолымызда екендігіне тағы да көзімізді жеткізд і[1].
Біз қатаң бәсекеге әзір тұрып, оны өз мүддемізге пайдалана білуіміз керек. Қазақстан көп тарапты халықаралық экономикалық жобаларға белсене қатыса алады, қатысуға тиіс те. Мемлекет өз тарапынан іскерлік бастамашылықтың жолындағы заңнамалық, әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді ысырып тастауға, жекеменшік капиталдың келешегі үлкен кемел бастамаларына тікелей қолдау көрсетуге міндетті", - деп экономикамыздың барлық салаларын дамытуға мүмкіндігіміз бар деп пайымдаған еді.
Диплом жұмысының өзектілігі: Экономикамыздың дамуына үлкен өзіндік үлесін қосып жатқан Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің қызметтерінің дамып, халықаралық стандарттарға сай болып жатқандығын айта аламыз. Яғни коммерциялық банктердің пассивті операциялары негізінде салымдар түрінде кәсіпорынның, ұйымдардың, халықтың уақытша бос қаражаттарын тартуға мүмкіндігі бар. Бұл салымдардың негізінде банктің қаржылық тұрақтылығын арттырып, халықты қосымша табыс көзімен қамтамасыз етіп отыр. Сонымен қатар жиналған қаражатты басқа салаларға инвестициялап отыр. Жалпы депозиттік қаражаттың экономикамызға тигізетін әсері өте үлкен болып отыр.
Қазақстанның қаржы жүйесінің тұрақты дамуы бірінші кезекте ұзақ мерзімді қайта құрудан өткен банктік мекемелердің дамуынан көрініс табады. Осыған байланысты еліміздің депозит нарығының соңғы жылдардағы даму қарқыны банктердегі салымдар көлемінің ұлғаюынан және халықтың банк жүйесіне деген сенімділігінің артуынан байқалады.
Профессор Сейітқасымов Ғ.С.: "Банктік депозиттік нарықтың дамуындағы жетістіктер 1994 жылдың аяғынан бастап байқала бастады, себебі осы кезден бастап депозиттер бойынша пайыздық мөлшерлемелер тиімді болды. Банктерді депозиттік саясатын белсендіруге мәжбүрлеген бірқатар себептер бар. Бұл себептерді коньюктуралық деуімізге болады, себебі олар белгілі уақыт ішінде маңызды болады және белгілі жағдайлардың өзгеруіне байланысты көкейтестілігін жоғалтады",- деп өзінің бағасын берді.
Банктердегі жеке тұлғалар шоты бойынша банктік құпия туралы заңды актілерді қабылдау және жеке тұлғалардың мерзімді депозиттерін кепілдендіру жүйесі жүзеге асқаннан бері халықтың бос ақшаларын тартуда экономикамызда оңтайлы шаралар жүргізілуде. Халық салымдарын сақтандыру жүйесі Қазақстан Республикасында банк саласындағы ең маңызды жетістіктердің бірі, өйткені басқа ТМД елдерінде мұндай жүйе жоқ.
Сондықтан Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі банк жүйесінің тұрақтылығын сақтауда және банк мекемелеріне деген халық сенімділігін арттыруда өзінің негізгі міндеттерін оңтайлы орындауда.
Мұндай жағдайда халық тарапынан депозит салымдарынан түсетін пайда жайлы және қызмет көрсету сапасына байланысты сұрақтар пайда болады. Негізінен нарық жағдайында халықты толғандыратын мәселе - капиталды (жеке жинақтар) қалай қауіпсіз түрде көбейтуге болады, өткені пайда көлемі тәуекел көлеміне тура пропорционалды, яғни нарықта жоғары пайданы жоғары тәуекелділік бар жерде ұсынады. Бірінші кезекте бұл Қазақстанның әр түрлі аймағындағы біресе бар, біресе жоқ болатын қаржы пирамидаларына негізделген. Сондықтан Ұлттық Банк басқармасы мұндай мекемелердің қызмет жасауы заңды емес және қаржы пирамидаларына ақша салмастан бұрын ойлану керектігін айтады. Шындығында, халық біртіндеп келе ақша қаражаттарын тұрақты пайыз мөлшерлемесімен банк депозиттеріне салу керектігін түсінді.
Диплом жұмысымның мақсаты - коммерциялық банктердің депозиттік операциялардың жағдайына талдау жүргізіп, оны жетілдіру бойынша ұсыныстарды беру.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
коммерциялық банктің депозиттік операцияларды қалыптастыру ерекшеліктерін ашу;
Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі депозиттік салымдарынның динамикасына және Альянс Банк АҚ мысалында банктің депозиттік қызметіне талдау жүргізу;
коммерциялық банктердің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін депозиттік операцияларды тиімді жүргізудің кейбір жолдарын ұсыну.
Диплом жұмысының обьектісі болып - Альянс банктің депозиттік операциялары.
Диплом жұмысының пәні - депозиттік операцияларды жүзеге асыру процесінде пайда болатын экономикалық және ұйымдық қатынастардың жүйесі.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс бет көлемінен, негізгі бөлімі кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан, сонымен қатар қолданыған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады. Жұмыста кесте және сурет бар.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімде коммерциялық банктердің депозиттік операцияларының теориялық негіздері,
Екінші бөлімде Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі депозиттік салымдарынның динамикасына және Альянс Банк АҚ мысалында банктің депозиттік қызметіне талдау жүргізілген.
Үшінші бөлімінде банктегі депозиттік операцияларын дамытудың кейбір жолдары және пайда болатын өзекті мәселелерді шешу қарастырылған.
1 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ДЕПОЗИТТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫ- НЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Банктің депозиттік операцияларының теориялық негіздері
Депозиттік операцияларды қарастырудан бұрын, депозит ұғымына аса көңіл аудару қажет.
Себебі, депозит латын сөзінде deposіtum банкке сақтауға берілген затты білдіреді. Бұл зат ретінде ақша, бағалы қағаз, алтын немесе өзге құндылықтар болуы мүмкін. Қазіргі банктік тәжірибеде депозит ретінде тек қана сақталған ақшалай қаражатты түсінеміз.
Шынымен де бүгінгі күнгі отандық және шетелдік экономикалық әдебиеттерде депозит ұғымына қатысты әр түрлі көзқарас қалыптасқан.
Белгілі ресей ғалымы, қаржыгер В. И. Колесниковтің айтуы бойынша депозит түсінігі - бұл банкке уақытша пайдалануға берілген клиенттің қаражатына байланысты экономикалық қатынастар делінген. Біздің ойымызша, мұндай көзқарас депозиттің толық ұғымын бермейді. Себебі, біріншіден, пассивтік операцияның бір түрі ретінде депозитті клиент банкке сақтау үшін және одан пайда көру үшін салатындығы айтылмай қалуда, екіншіден, активтік операция тұрғысынан депозиттің мәні мүлде ескерілмеген.
Ал, келесі ресей қаржыгері, ғалым О.И. Лаврушиннің анықтамасында: депозит - банктік заңдылыққа және шоттың режиміне сәйкес банктің пайдалануға құқығы бар, клиенттердің - заңды және жеке тұлғалардың банктегі белгілі бір шотқа салынған ақшалай қаражаттары деп түсіндіріледі.
Әрине мұнда да келіспейтін тұстары бар, яғни бұл жерде де депозитті бір бағытты қарастырған немесе банктік депозит туралы сөз қозғалмаған десе болады[8].
Отандық экономист ғалымдардың еңбектерін қарастыратын болсақ, соның бірі ретінде, кәсіпкерлерге және көпшілік қолданушыларға арналған орысша-қазақша түсіндірме экономикалық сөздікте депозит - клиенттің банкке қатысты талаптарын сипаттайтын банкке салған салымдары және жинақ кассасы, сондай-ақ банктік кітаптағы жазулар деп береді. Мұндай анықтамалар туралы өте ауқымды да, нақты түсінік берілмейді. Жинақ кассасын депозит ұғымына сиғызу бұл кемшілік немесе банктің кітапшасындағы жазу деп санау өте орынсыз.
Депозиттік операция - клиент қаражатының банкке - оның уақытша пайдалануына берілетінін білдіретін экономикалық қатынас. Осы айтылғандардан мынандай тұжырымдама жасауға болады, депозит тек салымшыға ғана емес, сонымен бірге, банкке де пайдалы. Депозиттердің көбісі ссудалық капиталды құра алады, содан кейін, ол пайдалы жолымен кез келген шаруашылық саласына орналастырылады. Депозит бойынша пайыздағы және қарыз алушыдан алынған капитал пайызындағы айырмашылық банктің еркін (бос) ақшалай қаражатты тарту бойынша және ссудалық капиталды орналастыру бойынша жүргізген жұмысының сыйақысы болып табылады. Банктер бұл сыйақының мөлшерін арттыру үшін жалған салым ақшаны құру арқылы өзінің ресурстық базасын ұлғайтуға ұмтылады. Ал, бұл жалған салым ақшаның пайда болуына талап етілмелі шот өз септігін тигізеді.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы Қазақстан Республикасының заңына сәйкес, депозит - бұл белгілі бір уақыт мерзімінен кейін немесе алдын-ала келісім бойынша депозитордың алғашқы талабымен қайтарылатын немесе үшінші бір тұлғаға толық не жартылай берілетін, бір тұлғаның (депозитардың) басқа тұлғаға - банкке (оның ішінде Ұлттық банкке) қайтарылу шартымен уақытша пайдалануға беретін ақшасы делінген.
Сонымен қатар, осының қысқарған түсінігі С.Б. Мақыштың Коммерциялық банктер операциялары деген еңбегінде былай беріледі: депозит - бұл клиенттердің (жеке және заңды тұлғалардың) банктегі белгілі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары[6].
Біздің ойымызша, осы аталған соңғы екі түсініктемемен біршама келісуге болады.
Депозиттер
Пассивтік депозиттер
(тартылған қаражаттары)
Активті депозиттер
(орналастырылған қаражаттары)
.
ҚР Ұлттық банктегі депозиттер
Өзге коммерциялық банктегі депозиттер (банкаралық депозиттер)
Талап етілетін депозиттер
Мерзімді депозиттер
Депозиттік және жинақ сертификаттары
Халық салымдары
Cурет 1. Банктік депозиттердің түрлері
Дерек көзі: автордың қолдануымен АльПари, 1-2, 2009 ж.[11]
Дегенмен, депозитке банктің активі мен пассиві тұрғысынан мынадай анықтама берген дұрыс сияқты: депозит - бұл қандай да бір банкке уақытша сақтауға салынған, кез келген уақытта қайтарып алуға және одан пайда алуға болатын, жеке тұлғалардың, кәсіпорындар мен ұйымдардың, сондай-ақ өзге банктердің уақытша бос ақша қаражаттары.
Осы анықтамаға сәйкес, банктік депозиттерді пассивті және активті деп екі топқа бөлуге болады (1-сурет).
Мұндағы, активтік депозиттер - бұл банктің басқа банктерде пайда табу және өтімділігін қолдау мақсатында орналастырылған, сондай-ақ корреспонденттік қатынас негізінде жасалған келісім-шартқа сай пайдалануға мүмкіндік беретін уақытша бос ақша қаражатын сипаттайды.
Отандық тәжірибеде активтік депозиттер Қазақстан Республикасының Ұлттық банктегі банктердің депозиттері мен өзге коммерциялық банктерде, соның ішінде шетелдік немесе отандық банктерде орналастырған ұлттық және шетел валютасындағы шоттардағы қаражаттарын сипаттайды.
Банктік тәжірибеде активті депозиттерді банкаралық депозит деп атайды. Банкаралық депозит негізінен банкаралық несиенің қалыптасуына себеп болады.
Пассивтік депозитер - бұл банктің ресурсының негізін құрайтын тартылған қаражат көзін білдіреді. Пассивтік депозиттер банктерге клиенттердің белсенділігі бойынша жинақтайды.
Пассивтік операциялар негізінде банктің ресурстары жинақталады. Сондықтан да, пассивтік операциялардың коммерциялық банктер қызметіндегі рөлі жоғары.
Пассивтік операциялар - бұл нәтижесінде пассивтік шоттағы немесе активті - пассивтік шоттағы қаражаттардың өсуін, яғни пассив пен активтің арту формасын білдіретін операцияларды сипаттайды.
Бұл анықтамалар бірін - бірі толықтырады десе болады, себебі біріншісі пассивтік операцияның толық түсінігін бере алмайды.
Пассивтік операциялар көмегімен банктер нарықтан несиелік ресурстарды сатып алады.
Пассивтік операциялардың төмендегідей формалары болады:
- коммерциялық банктердің бағалы қағаздарды алғашқы эмиссиялауы;
- банк пайдасынан капиталдарды немесе қорларды ұлғайту және құру;
- басқа да заңды тұлғалардан несиелер алу;
- депозиттік операциялар.
Пассивтік операциялар айналыстағы ақшалай қаражаттарды банктерге тартуға мүмкіндік береді. Алғашқы пассивтік операциялардың екі формасы негізінде банктік ресурстардың бірінші ірі тобы, яғни меншікті ресурстары құралады. Келесі екі формасы негізінде екінші ірі топ - заемдық немесе тартылған ресурстар құрылады[6].
Депозиттік операциялар коммерциялық банк үшін оның ресурсын қалыптастырудың ең негізгі көзі болып табылады. Жеке тұлғалар, іскерлік фирмалар, акционерлік компаниялар, жеке кәсіпорындар, коммерциялық емес ұйымдар, үкіметтік мекемелер, мемлекеттік кәсіпорындар, жергілікті билік ұйымдары, қаражаттарды коммерциялық банктерге ынтамен орналастырады. Бұл бірнеше себептермен түсіндіріледі:
біріншіден, банктер салымдардың үлкен сенімділігін қамтамасыз етеді, екіншіден, салымшылар өз салымдарын кез келген уақытта қайтаруды талап етіп қана қоймай, одан асатын сомада қарыз ала алады, үшіншіден бұл салымдар табыс әкеледі.
Банктерге орналастырылған уақытша бос ақша қаражаттары салымшы үшін екі жақты қарастырады, яғни, бір жағынан ақша ретінде, ал екінші жағынан салымшыға табыс әкелетін капитал ретінде қарастырылады.
Депозиттік операциялар мынадай қағидалармен ұйымдастырылады:
- банктік пайда алуға немесе болашақта пайда алу үшін жағдай жасауға;
- депозиттік операциялар әрекет етуі керек;
- банк балансының өтімділігін жоғары дәрежеде демеп отыратын мерзімдік салымдарға депозиттік операциялармен қарыз аударылуы қажет;
- депозиттік операциялар мен қарыздарды беру бойынша байланыс пен сабақтастылықты қамтамасыз ету қажет;
- депозиттерді тартуға әрекет ететін банктік қызметтерді дамытуға шаралар қолдану арқылы ұйымдастырылады.
Банктермен тартылатын депозиттердің көлемі негізінен негізгі 4 факторға тәуелді болып келеді:
Халықтың ақшалай табыстарының көлемі;
Олардың банктік жүйеге деген сенімінің деңгейі;
Салымдар бойынша нақты пайыз мөлшерлемесі;
Елдегі банктік жүйенің даму деңгейі және ондағы қаржылық өнімдердің дамуы.
Банктік депозит - салымшыны банкке алдын ала келісілген сыйақы қосылып қайтарылуы шарты негізінде берілген ақша қаражаттары.
Ақша қаражаттарын сақтандыру шоттарына аудару ерікті сипатта жүзеге асады. Әр бір салымшы ақша қаражатын орналастыру кезінде көптеген шарттарды ескере отырып банкті өз қалауынша таңдайды. Банк менеджері депозит мерзіміне, мөлшеріне, оған есептелетін пайыз және тағы да басқа шарттармен салымшыларын таныстырып, толық және ақысыз кеңес беру.
Шот ашу үшін салымшы банкпен банктік салым туралы келісім шартқа отырады. Талап еткенге дейінгі және мерзімді жинақтаушы салымдар бойынша шот ашу кезінде салымшыға депозиттік сертификат немесе жинақтау кітапшасын береді.
Депозиттік операцияларды жүзеге асыру барысында коммерциялық банктер ақша қаражаттарын мерзімді депозиттерге тартуға, депозиттік операциялар түрлерін кеңейте түсіп, депозиторлар санын өсіру үшін көптеген қосымша қызметтер көрсетіп, жеңілдіктер беруі тиіс.
Жалпы экономикалық мағынасы тұрғысынан депозиттерді мына топтарға бөліп қарастыруға болады. Талап еткенге дейінгі депозиттер - белгісіз уақытта салымшылардың ағымдағы, есеп айырысу шоттарында болатын ақшалай қаражаттар, олар банкті алдын ала ескертусіз кез келген уақытта салымшылармен алынуы немесе шотқа аударылуы мүмкін. Әдетте, банк талап еткенге дейінгі салымдар бойынша ең төмен пайыз төлейді, ал кейбір жағдайларда олар бойынша сыйақы мүлдем төленбейді. Кейбір мемлекеттерде пайыздарды есептеуге мүлдем тыйым салынған. Талап еткенге дейінгі депозиттер, бірінші кезекте ағымдағы есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін арналған. Шот иесі олардың әр түрлі формаларда - қолма - қол ақшалармен, чектермен, аударымдармен жүргізе алады. Осындай шот ашып клиент банкке өзінің төлем операцияларын техникалық жүргізуге сенім білдіреді. Банктерде күнделікті төлем операцияларының жүргізу біраз шығындарды талап етеді, алайда ЭЕМ-ді, компьютерлік техникаларды қолданумен ол біршама азайды, әйтседе ол банктердің шығындарының маңызды факторы болып табылады. Талап еткенге дейінгі шоттарда иеленуші клиенттер өз шоттарындағы ақшалай қаражаттарды ағымдағы есеп айырысулар үшін толық пайдаланбайды, ал бұл банк шығындарын көп дәрежеде немесе аз дәрежеде компенсациялайды.
Банктің коммерциялық мақсаттары үшін банкімен пайдаланылатын тұрақты қалдық қалады, сондай-ақ ол пайда табу мақсатымен қарызға берілуі мүмкін. Ол банктің көптеген клиенттері өздерінің ағымдағы шоттарынан қаражаттарын үнемі алып және оны бірнеше күннен немесе аптадан кейін қайтадан толтырып отыруы нәтижесінде қалыптасады. Бірақ, көптеген клиенттер өз міндеттемелерін төлеу үшін салымның бүкіл сомасын алмайды. Осы қаражаттар қалдықтарымен талап еткенге дейінгі шоттар есебінен банктер 60, 90, 120 күнге вексельге немесе нақты несие бере алады.
Отандық банктік тәжірибеде депозиттерді, олардың сипатына қарай әр түрге бөліп қарастырады.
Айталық, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі өзінің нормативтік актілерінде, соның ішінде ақша массасын құрылымын анықтауда екінші деңгейдегі банктердегі депозиттерді былай жіктейді:
Аудармалы депозиттер:
1) әрқашан айып-пұлсыз және шектеусіз атаулы құнымен ақшаға ауыстырылады;
2) чектің, траттаның немесе жиро-кепілдіктің көмегімен еркін айналады;
3) төлемдер жүргізуде кеңінен қолданылады.
Аудармалы депозиттер қысқа ақша массасының бір бөлігін құрайды.
Басқа депозиттер - негізінен ол, белгілі уақыт аралығынан кейін ғана алынатындығы немесе әртүрлі шектеулері жай коммерциялық операцияларда біраз қолайсыздық туғызатын және жинақ механизміне қойылатын талаптарға жоғары дәрежеде сай келетін жинақ және мерзімді депозиттер. Басқа депозиттер, сонымен қатар, шетел валютасында салынған басқа салымдар мен депозиттерді қамтиды[7].
Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.
Депозиттік операцияларды ұйымдастыру барысында коммерциялық банктер баланс өтімділігін сақтай отырып, мынадай талаптарды ескеруі тиіс:
депозиттік ресурстардың қаржыландыратын активтік операциялардың мерзімдері мен сомасына сәйкес келуі;
депозиттік операциялар банк пайдасын ұлғайтуға немесе болашақта пайда алу үшін жұмыс жасауға тиіс;
депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзімді депозиттер мен мерзімді салымдардың көбірек тартылуына көңіл бөлу;
салым иелерінің санын өсіру мақсатында, депозиттік операциялар түрлерін ұлғайтып, қосымша қызмет көрсетіп, жеңілдіктер жасауға тиіс.
Депозиттік операцияларды жүзеге асыру барысында коммерциялық банктер ақша қаражаттарын мерзімді депозиттерге тартуға, депозиттік операциялар түрлерін кеңейте түсіп, депозиторлар санын өсіру үшін көптеген қосымша қызметтер көрсетіп, жеңілдіктер беруі тиіс.
Сонымен қорыта айтқанда, депозит дегеніміз банктің клиенттердің бос ақша - қаражаттарын белгілі бір уақыт мерзіміне, пайыздық үстеме беру арқылы тарту мақсаты, ал депозиттік операциялар дегеніміз - бұл заңды және жеке тұлғалардың қаражаттарын белгілі-бір мерзімге немесе талап етуге дейінгі салымдарға тартуға байланысты қарастыратын банктің операциялары болып табылады.
1.2 Банктің депозиттік операцияларының түрлері мен олардың сипаттамасы
Депозиттiк операциялар активтi және пассивтi болып екі ірі топқа бөлiнедi. Активтi депозиттiк операциялар - банктiң уақытша бос ақша қаражаттарын басқа корреспондент - банктердегi шот - тарда орналастыруымен байланысты операциялар. Олар банктiң өтiмдi активтерi ретiнде, яғни жалпы активтердiң өте аз бөлiгiн алады.
Пассивтi депозиттiк операциялар - бұл клиенттердiң yaқыт - ша бос ақша қаражаттарын белгiлi yaқыт мерзіміне және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты операциялар. Бұл операция - лар көмeгiмeн тартылған депозиттер пассив жағының көп бөлiгiн алады және банктiк ресурстар қалыптастырудың негiзгi көзi.
Қазiргi банктiк тәжiрибеде салымдардың, депозиттердiң және депозиттік емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердiң жоғарғы бәсекелестiк нapықтa банк қызметтерiне деген клиенттер топтарының сұранысын қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын банктiк шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттердi мынадай топтарға бөледi:
oo талап eтугe дейiнгi депозиттер;
oo мерзімді депозиттер;
oo жинақ салымдары;
oo бағaлы қағaздар.
Сондай-ақ, оларды мынадай белгiлерiне байланысты жiктеуге болады:
- мерзiмдерiне қарай;
- салым иелерінің категорияларына қapaй;
- қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қарай;
- пайыз төлеу тәсіліне қарай;
- банктiң aктивтiк операциялары бойынша жеңілдіктер алуына қapaй;
- тағы басқалар.
Салым иелерiнiң категорияларына байланысты депозиттiк шоттар мынадай түрлерге бөлiнедi:
- жеке тұлғалардың шоттарына;
- кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардың шоттарына;
- жергiлiктi билiк ұйымдарының шоттарына;
- қаржылық мекемелердің шоттарына;
- шетелдік азаматтардың шоттарына.
Талап етуге дейiнгi депозиттер - бұл салым иелерiнiң бастапқы талап eтyiнe байланысты әр түрлi төлем құжаттар арқылы қолма-қол ақшаларын алатын әр түрлі шоттардағы қаражаттар. Бұл депозит түрі клиент тарапынан банкке алдын ала хабарлаусыз кез келген сәтте талап етілуі мүмкін қаражат. Оған ағымдық , есеп айырысу, бюджет шоттарындағы қаражат және есеп айырысуды орындаумен немесе қаражаттың мақсатты пайдаланылуымен байланысты өзге шоттардағы қаражат кіреді. Талап етілмелі депозит ағымдағы есеп айырысуға арналған. Клиенттер есеп айырысуды жүргізу, төлемдерді төлеу және банк делдалдығы арқылы ақшалай қаражатқа ие болу үшін мұндай шотты ашу туралы бастаманы өздері көтереді. Қаражаттың бұл шот бойынша қозғалысы (түсуі және есептен шығарылуы) қолма-қол ақшамен, чекпен, аударыммен, басқадай есеп айырысу құжаттарымен рәсімделуі мүмкін.
Отандық банктiк тәжiрибеде талап етуге дейінгі депо - зиттерге мыналар жатады:
- мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай-ақ әр түрлі шағын коммерциялық құрылымдардың ағымдық шот - тарындағы сақталатын қаражаттары;
- әр түрлі мaқcaтқa тағайындалған қорлардың қаражат - тары;
- есеп айырысудағы қаражаттар;
- жергiлiктi бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы қаражаттар;
- басқа банктердiң корреспонденттiк шоттарындағы қapaжат қалдықтары.
Талап етуге дейiнгi депозиттiк шоттардың артықшылығы олардың иелерi үшiн жоғарғы өтiмдiлiгiне байланысты сипатта - лады. Талап етуге дейiнгi депозиттiк шоттарға қаражаттар, ша - руашылық және басқа да операциялардың жүзеге асырылуы барысында түседi және пайдаланылады[8].
Ал кемшiлiгi - бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейдi немесе бiршама төмeнгi мөлшерде төленедi. Miнe, осыдан келiп талап етуге дейiнгi шоттардың мынадай өзiндiк ерекшелiктерi қалыптасады:
- ақша салу және оны алу кез келген yaқыттa ешқандай да шектеусіз жүзеге асырылады;
- шот иесi банктен осы шотты пайдаланғаны үшiн пайыз түрінде немесе комиссиондық aқы алып отырады;
- банктер талап етуге дейiнгi шоттарда ақшалай қapa - жаттарды caқтaғaны үшiн өте төмeнгi деңгейде пайыз төлейдi, кейде төлмеуi де мүмкін;
- талап етуге дейiнгi депозиттер бойынша, коммерциялық банк Орталық банкте сақталатын мiндеттi резервтерге жоғарғы мөлшерде аударымдар жасайды.
Қазақстандық көптеген коммерциялық банктерде талап етілетін депозиттердің үлесі тартылған қаражаттар құрылымында өте жоғары болып келеді. Бұл өте арзан ресурс болғанымен банктерде оларды ұзақ мерзімге орналастыруға байланысты қиындықтар туындайды. Халықаралық банктік тәжірибеде оларды ұзақ мерзімді активтерге айналдыруда депозиттік базаны сандық талдау әдісі қолданылады. Мұнда депозиттік базаны сипаттайтын көрсеткіштер есептелінеді:
Талданатын мерзім ішінде ресурстық базаның өсімін көрсететін қаражаттардың (талап етілетін депозиттердің) шоғырлану деңгейі. Оны пайыздық қатынаста мынадай формуламен есептейді:
Шд (Қс - Қб) Т (1)
мұндағы, Шд - қаражаттың шоғырлану деңгейі;
Қс - мерзімнің соңындағы қаражат қалдығы;
Қб - мерзімнің басындағы қаражат қалдығы;
Т - мерзім ішіндегі қаражат түсімдері.
1. Орташа сақталу мерзімі. Талап етілетін депозиттерде сақталатын қаражаттардың орта күнінің санын көрсететін көрсеткіш, сол арқылы тартылған қаражаттарды мерзімді активтерге айналдыру мерзімін мынадай формуламен анықтауға болады:
М Қо К А (2)
мұндағы, М - орташа сақталу мерзімі;
Қо - мерзім ішіндегі орташа қаражат қалдығы;
К - қарастырылатын мерзім ішіндегі күндер саны.
А - мерзім ішіндегі алынатын немесе аударылатын қаражаттар сомасы.
2. Талап етілетін депозиттердің азаймайтын (тұрақты) қалдығы немесе олардың табысты активтерге орналастыруға болатын қаражаттарының бір бөлігі:
Ақ Қо Т (3)
мұндағы,
Ақ - азаймайтын қаражат қалдығы;
Қо - мерзімі ішіндегі орташа қаражат қалдығы;
Т - мерзім ішіндегі қаражат түсімдері
Мынадай мысалды қарастырайық.
Кесте 1
Кірген қалдық
Айналым
Шығатын қалдық
АктивПассив
Дебет
Кредит
АктивПассив
50000
200000
400000
250000
Дерек көзі: Автор өз мысалымен келтірген.
Есептелу жолы:
Шд (Қс - Қб) Т (250000 - 50000) 400000 50;
М Қо К А 150000 360 200000 270 күн;
Ақ Қо Т 150000 400000 37,5.
Есептеу нәтижесінен, талап етілетін депозиттердің ұлғаю тенденциясы байқалады және банкке үнемі 100000 теңгеде талап етілетін депозит ретінде қаражат түсіп отыратын болса, онда оның 37 500 теңгедегі сомасын 9 ай мерзімге (270 күн) дейін мерзімді табыс әкелетін активтерге орналастыру мүмкіндік туатындығы көрсетіледі.
Соңғы көрсеткішті келесідей тәсілді пайдалана отырып, өзгертуге немесе жетілдіруге болады. Алдымен белгілі бір кезеңде (мысалы, бір айға) шоғырланатын депозиттердің тұрақты бөлігін анықтау қажет. Мысалы,
1 ай
қаражаттар түсімі - кетуі 300000 - 200000
Х1 0,1
Депозиттердің жалпы сомасы 1000000
2 ай Х2 (400000 - 150000) 1000000 0,25
3 ай Х3 (600000 - 450000) 1000000 0,15
Бір тоқсандағы депозиттердің тұрақты бөлігінің үлесін (Т) мына формуламен есептейміз:
0,1 Х1 0,25 Х2 0,15 Х3
Т 1 -
Хn
мұндағы
Х1, Х2, Х3 - орташа есеппен алынған әр айдағы депозиттердің сомасы;
Хn - орташа есеппен алынған бір тоқсандағы депозиттердің сомасы.
Бұл көрсеткіштер банк қызметкерлеріне қандай да бір күнге немесе мерзімге қатысты депозиттік қоржынының жағдайын нақты бағалауға және соның негізінде депозиттік қоржынның сапасы туралы қорытынды жасауға және оны ықшамдау бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, депозиттік қоржынның сапасын бағалауда депозиттердің орташа мөлшері көрсеткішін пайдалану қажет. Оның формуласы мынадай:
О Жд К (4)
мұндағы
О - депозиттің орташа мөлшері;
Жд - депозиттің жалпы сомасы;
К - жасалған депозиттік келісім-шарттардың саны.
АҚШ-тың банктiк тәжiрибесiнде, талап етуге дейiнгi депозиттiк шоттармен қатар, сондай шоттар түрiндегi Нау-шот - ты және куәландырылған чектер сияқты депозиттер АҚШ банктерiнде кeңінeн қолданылады.
Нау-шоттар - бұл пайыз төленетiн, чектiк депозиттер. Haу-шоттың мынадай өзiне тән ерекшелiктерi болады:
- бұл шот түpi бойынша пайыз төленедi;
- бұл шот жеке тұлғаларға немесе пайда таппайтын ұйым - дарға ашылады;
- салым иелерiнен бұл шотта ең төмeнгi қаражат болуы талап етілмейді.
Куәландырылған чектер шоттары - бұл куәландырылған чектердi төлеу үшiн, сақталатын банктердегi талап eтyiнe дейiнгi депозиттiк шоттағы қаражаттарды бiлдiредi.
Куәландырылған чектер - бұл банктiң шоттағы қаражат - тың барлығын чектер арқылы куәландыруы.
Американдық банктiк тәжiрибелерде жаңа депозит түріне ақша нарығының депозиттік шоты жатады.
Оның мынадай ерекшелiгi бар:
- ақша нарығының басқа құралдары бойынша мөлшерлемелерiнiң өзгеруiне байланысты, әр аптада шот бойынша пайыз мөлшерлемесінің өзгеріп отыруы;
- шот бойынша ең төмeнгi қалдықтың болуының талап етiлуi;
- салымдардың сақтандырылуы;
- иемденушi, үшiншi жақтан төлемдер үшiн айына шоттан алты рет аударма жасауына болады, мұның iшiнде үшеуi чектi көшiрiп жазу жолымен, үшеуi телефон арқылы жүзеге асады.
Мерзiмдi депозит - бұл банктерде белгiлi бip мерзiмгe және пайыз төлеу шартында орналастырылған клиенттердiң уақытша бос ақша қаражаттары.
Бұл депозит түpi алдын ала хабарлаудан кейiн немесе мерзiм бойынша алынуы мүмкін. Мерзiмдi депозиттер чектiң көмeгiмeн пайдаланылмайды, бiрақ, қолма-қол ақша түpiндe epкiн ауда - рылады немесе ағымдағы шотқа аударылады. Егер мерзiмге дейiн бұл салымды алатын болса, онда шот иесi айып-пұл төлеу - ге міндетті.
Бұл салымның ерекшелiгi - талап еткенге дейiнгi депо - зитке қapaғaндa, оларға міндeтті резервтердің төменгі мөлшері белгiленедi.
Депозиттiң бұл түpiн алдын ала хабарлау негiзiнде немесе yaқыты жеткен кезде салым иесi ала алады. Мерзiмдi депозиттердi чeктep арқылы алуға болмайды. Мерзiмдi депозиттердi басқа шоттарға аударуға болады.
Мерзiмдi депозиттер мынадай түрлерге бөлiнедi:
- меншікті-мерзімді депозиттер;
- алдын ала алуы ескертілетін мерзімді депозиттер.
Меншiктi-мерзiмдi депозиттер сақталу мерзiмiне қарай жіктеледі:
- 30 күнге дейiнгi;
- 30-90 күнге дейiнгi;
- 90-180 күнге дейiнгi;
- 180 күннен 360 күнге дейiнгi;
- 360 күннен жоғары.
Мерзiмдi депозиттер бойынша, салым иесінен алдын ала хабарлау депозитi бойынша міндетті түрде өтiнiшiн талап eтeдi. Өтiнiш беру yaқыты алдын ала келiсiледi және депозит бойын - ша, соған сәйкес пайыз белгiленедi. Әдетте, алдын ала алуын хабарлау мерзiмi жетi күннен жоғары болып келедi.
Мерзiмдi депозиттердiң мынадай ерекшелiктерi бар:
- есеп айырысу үшін пайдаланылмайды, әрі мұндай шоттарға ешқандай да есеп айырысу құжаттары толтырылмайды;
- шоттағы қаражат баяу айналады;
- тұpaқты пайыз төленедi;
- пайыз мөлшерiнiң ең жоғарғы деңгейi Ұлттық банкi та - рапынан реттеліп отырады;
- ақшаны алуы туралы салым иесінің алдын ала хабардар етуі талап етіледі;
- бұл шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер белгiленедi.
Тaғы бiр кеңінен таралған депозиттердiң түpi - жинақ салымдары. Олардың белгiленген мерзiмi жоқ, қаражатты алуда eскepтyiн талап етпейдi, салымның жоғары шегi шек - телген, ақшаны салу және алу кезінде жинақ кітапшасын көрсетуі қажет[9].
Банктер үшiн мұндай шоттар қосымша жұмыстарды талап етеді: операцияны рәсімдеу қиынырақ, кітапшаны жоғалту және ұрлатып алу жағдайына сай eкi жақты тipкey енгiзу қажет және т.б. Компьютердiң көмeгiмeн жасалған жеке шоты туралы көшiрмесi негізінде жинақ салымдармен басқа салымдарды ауыстыруға мүмкiндiгi бар.
Мерзiмдi депозиттер және жинақ салымдары депозиттік ресурстардың бiршама тұpaқты бөлiгiн бiлдiредi.
Жинақ салымдардың тұpaқты мерзiмi болмайды. Бұл са - лымдардың түpi бойынша, мерзiмдi депозиттерге қарағанда төменгi мөлшерде пайыз төленедi. Жинақ салымдар жинақ кітапшалары негізінде толтырылады.
Жинақ салымдардың мынадай ерекшелiктерi болады:
- ақшалай қаражаттар сақтауда тұpaқты мерзiмi болмайды;
- шоттағы қаражатты алдын ала алу барысында ешқандай да ескерту талап етілмейді;
- ақшаны шотқа саларда немесе шоттан аларда міндeтті түрде ақшалай қаражаттар қозғалысы көрсетілетін жинақ кiтапшасының болуы талап етiледi.
Отандық банктiк тәжiрибеде жинақ шоттары тек жеке тұлға - ларға ғaнa ашылады. Ал шетел тәжiрибесiнде мұндай шоттар ком - мерциялық емес ұйымдарға және iскep фирмаларға ашыла бередi[9].
Отандық банктiк тәжiрибеде жеке тұлғаларға ашылатын жинақ салымдар салым операцияларының мерзіміне және маз - мұнына қарай мынадай түрлерге бөлiнедi:
- мерзімді жинақ салымдар;
- қосымша жарна қocaтын мерзімді жинақ салымдар;
- ұтыс салымдары;
- ақшалай-заттай ұтыс салымдары;
- мaқcaтты және ағымдық салымдар;
- алдын ала алуын хабарлайтын салымдар;
- валюталық салымдар.
Мерзiмдi жинақ салымдарға тұpaқты мерзiмi белгiленетiн және сол мерзім өткенше алуға мүмкін емес салымдар жатады. Мерзiмдi жинақ салымдарға басқа жинақ салымдарға қapaғaнда жоғарғы мөлшерде пайыз төленедi.
Қосымша жарна қоcaтын салымдар - бұл шоттағы қapaжатқа алдын ала келiсiлген уәде бойынша үздiксiз ақшалай со - маны қосып отыруға болатын салымды бiлдiредi. Бұл шотта жинақталынған соманы белгiлi бiр күнде (жаңа жылдық салым, бойжеткен кезде және т.с.с) толық төленедi.
Ағымдық жинақ салымдар негiзiнен, жалақы, зейнетақы, үздiксiз төлемдердi төлеу үшiн жинақталатын және пайдаланы - латын қаражаттарды бiлдiредi. Мұндай салымдар бойынша өте төмeнгi пайыз төленедi.
Мерзiмдi депозиттер мен жинақ салымдардың бiр түpiнe депозиттiк және жинақ сертификаттарын жатқызуға бо - лады.
Депозиттiк және жинақ сертификаты - бұл салым иесіне белгілі мерзiм өткен соң, тиicтi қаражатты және оған есептелетін пайызды алуға құқық беpетін және оның шотындағы ақшалай қаражатының барлығын куәландыратын банк-эмитенттiң жазбаша куәлігі.
Депозиттiк және жинақ сертификаттары иемденуiне қарай eкi түрлi болып келедi:
- атаулы сертификаттар;
- мәлiмдеушi сертификаттар.
Атаулы депозиттiк және жинақ сертификаттары бұл салым иелерiнiң атына толтырылып берiледi. Ал мәлiмдеушi сертифи - каттарда салым иесiнiң аты-жөнi керсетiлмейдi, яғни оны кім иеленсе, сол қаражаттың иесi болып саналады.
Депозиттiк және жинақ сертификаттары сатылған тауарлар және көрсетiлген қызметтер үшiн төлеуге болатын төлем құралы немесе есеп айырысу қызметiн aтқapa алады. Депозиттiк серти - фикаттар көбiне ipi сомада шығарылатындықтан да, оларды заңды тұлғалар сатып алады.
Әлемдiк банктiк тәжiрибеде депозиттiк сертификаттардың мынадай eкi түpi бар:
- аударылатын;
- аударылмайтын.
Аударылмайтын депозиттiк сертификаттар салым иелерінің қолдарында болып, yaқыты жеткен соң банкке ұсы - нылады.
Аударылатын депозиттiк сертификаттар басқа бiр тұлғаларға екінші нapықтa сатып алу-сату арқылы өтеді.
Жинақ сертификаты жеке тұлғаларға арналып шығарыла - ды. Жинақ сертификатының мерзiмi 1 жылдан 3 жылға дейiнгi мерзiм аралығын құрайды. Жинақ сертификаты тек жеке тұлға - ларға ғaнa берiледi.
Мерзiмдi депозиттiк және жинақ сертификаттары мерзiмiнен бұрын төлеуге ұсынылуы мүмкін. Мұндай жағдайда банк сер - тификатты сатып алады, бiрақ төмeнгi мөлшерде пайыз төлейдi. Коммерциялық банктер үшiн бұл сертификат ресурсты жинақ - тау тиiмдiлiгiмен, яғни ірі соманың белгiлi бiр мерзiмге түcyiн сипаттайды.
Осындай жағдайда, коммерциялық банктердiң активтiк операцияларын қаржыландырудың басты көзi ретiнде пайда - ланылатын тартылған қаражаттарды жинақтауда, коммерция - лық банктерден депозиттiк саясатты белсендi түрде жүргiзе отырып, депозиттік операцияларды ұлғайту талап етіледі. Депозиттiк операцияларды ұйымдастыру барысында коммер - циялық банктер баланс өтiмдiлiгiн сақтай отырып, мынадай та - лаптарды ескеруі тиіс:
- депозиттік ресурстардың қаржыландыратын активтік операциялардың мерзімдері мен сомасына сәйкес келуі;
- депозиттiк операциялар банк пайдасын ұлғайтуға неме - се болашақта пайда алу үшiн жұмыс жасауға тиiс;
- депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзiмдi депозиттер мен мерзiмдi салымдардың көбiрек тар - тылуына көңіл бөлу;
- салым иелерiнiң санын өcipy мақсатында, депозиттiк опе - рациялар түрлерiн ұлғайтып, қосымша қызмет көрсетiп, жеңiлдiктер жасауға
тиiс.
Жоғарыда айтылғандарды жинақты түрде көрсету үшін депозиттердің сыныптамасын кесте түрінде көрсетуге болады (2-кесте).
Кесте 2
Салым түрлерiнiң жiктелуi
Жiктелу белгiлері
Салым түрлерi
1
2
- субъектiлер бойынша
- жеке тұлғалардың депозиттерi
- заңды тұлғалардың депозиттерi
Кесте 2 жалғасы
1
2
- мерзiмi бойынша (өтiмдiлiгi)
- талап етiлгенге дейiн
- мерзімдi, соның iшiнде:
а) тiркелген мерзiммен;
б) өтеу үшiн белгiленген мерзiм;
в) депозиттiк келiсiмнiң тоқтатылуы
- туралы хабар
- мерзiмi бойынша
- қысқа мерзiмдi
- ұзақ мерзiмдi
- шотты алу түрі бойынша
- шоттағы салымдар: талап етiлгенге дейiн, мерзiмдi, жинақ ақша.
- депозитке ақша қаражатты тартуда қызмет көрсететін қаржылық құралдар типi бойынша
- жинақ кiтапшалы салымдар
- депозиттiк пластикалық карталы салымдар
- белгiлi пайыздық ставканың түрлерi бойынша
- тұрақты, сатылы және өзгермелi пайыздық ставкалы салымдар
- салымғa тартылған қapaжaттардың шарты бойынша
- cтaндapтты, ерекше немесе жеңiлдетiлген шарттармен
- пайыздық ставканы немесе сомманы шектеу мүмкiндiгi бойынша
- лимиттелiнген
- лимиттелiнбеген
- сақтандырылу деңгейi бойынша
- сақтандырылған
- сақтандырылмаған
- қолдану режимi бойынша
- талап еткенге дейiн: мерзiмдi және трансакциялық салымдар
- қымбаттау дәрежесi бойынша
- тeгiн (есеп айрысу, ағымдағы шоттар);
- ақылы (депозиттiк шоттар);
- қымбат (банкаралық несие)
Дерек көзі: Мақыш С.Б., Ілияс А.Ә. Банк ісі. Алматы. Қазақ университеті. 2004ж [10].
Қорыта келе мына тұжырымға сүйенеміз: қазiргi банктiк тәжiрибеде салымдардың, депозиттердiң және депозиттік емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердiң жоғарғы бәсекелестiк нapықтa банк қызметтерiне деген клиенттер топтарының сұранысын қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын банктiк шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.
1.3 " Альянс банк " АҚ-ның депозиттік операцияларын жүзеге асыру кезеңдері
" Альянс банк " АҚ-ның депозиттік операцияларын жүзеге асыру үш кезеңнен тұрады:
1) Кеңес беру және құжаттарды қабылдау
2) Шот ашу, келісім-шартқа отыру және салымды қабылдау
3) Салымды қайтару және сыйақы төлеу
Клиент сұраныс білдірген кезде құрылымдықмамандандырылған құрылымдық бөлімшенің қызметіне шот жүргізуге жататын қызметкері:
1) клиенттің қандай салым түрін, қандай мерзімге, қай валютада, сондай-ақ кімнің атына рәсімдеуге қалайтынын анықтайды;
2) салымшыны Банк қабылдайтын шарттарын түсіндіреді және клиентті Банктің салымшыларға деген талаптарымен және шот ашу мен келісім-шартқа отыруға қажетті құжаттар тізімімен таныстырады;
3) салымшының Банкпен ерекше қатынаспен байланысты тұлғалар категориясына жататындығын анықтайды.
Шот ашу тек клиенттің (салымшының) қатысуы арқылы жүзеге асырылады.
Клиенттен шот ашуға қажетті құжаттарды алғаннан кейін құрылымдықмамандандырылған құрылымдық бөлімшенің қызметіне шот жүргізу жататын қызметкер:
1) клиенттен алынған құжаттарды клиенттің келген күніне (мерзім бойынша) сәйкестігін тексереді;
2) салымшыны аты-жөні, әкесінің аты және басқа анықтауыштар (клиент шоты, мекен-жайы, паспорт жеке куәлік мәліметтері, СТТН бойынша) бойынша клиенттер Базасында (картотека) іздестіреді;
3) егер салымшы клиенттер картотекасында табылмаса, онда клиент карточкасын ашу жүзеге асырылады, мұнда салымшының келесі мәліметтері енгізіледі:
- аты-жөні, әкесінің аты және туған жылы;
- мекен-жайы (қала, ауыл, көше, үй нөмірі және пәтер нөмірі) және телефон нөмірі;
- салымшының жеке куәлігінің нөмірі, кіммен және қашан берілген;
- салық төлеушінің тіркеу нөмірі (СТТН);
- салымшының Банкпен ерекше қатынаста байланысқан тұлғалар категориясына жатқызылу факті;
- салымшы статусы (зейнеткер, ҰОС ардагері және т.б.).
Салымшыға карточка ашқаннан кейін құрылымдық мамандандырылған құрылымдық бөлімшенің қызметіне шот жүргізу жататын қызметкер:
1) клиентке екі данадан сәйкес банктік салым келісім-шартының бланкілері мен қол қою үлгісінің құжатын толтыруға ұсынады;
2) салымшының қол қою үлгісінің құжатына клиенттің жеке кодын қойып, құжатты өз қолымен куәладырады;
3) бағдарламалық модульде сәйкес салым бойынша шот ашады.
Клиенттің салымды қолма-қол түрде енгізу кезінде құрылымдықмамандандырылған құрылымдық бөлімшенің қызметіне кассалық жұмыс жататын қызметкер:
1) шотқа енгізілетін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz