Мақтаарал ауданының омыртқалы жануарларын зерттеу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. 1 Мақтаарал ауданының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1.2 Сырдария өзенінін мекен ететін балықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2. АЛЫНҒАН НӘТИЖЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... . 8
2.1 Сүйекті балықтар класы. Osteichthes ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2.2 Қосмекенділер класы . Amphibia ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.3 Бауырымен жорғалаушылар класы . Reptilia ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20
2.4 Құстар класы. Aves ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 24
2.5 Cүтқоректілер класы . Mamalia ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3. МАТЕРИАЛ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 65
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 67
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. 1 Мақтаарал ауданының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1.2 Сырдария өзенінін мекен ететін балықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2. АЛЫНҒАН НӘТИЖЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... . 8
2.1 Сүйекті балықтар класы. Osteichthes ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2.2 Қосмекенділер класы . Amphibia ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.3 Бауырымен жорғалаушылар класы . Reptilia ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 20
2.4 Құстар класы. Aves ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 24
2.5 Cүтқоректілер класы . Mamalia ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3. МАТЕРИАЛ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 65
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 67
Мақтаарал ауданы – Қазақстанның қиыр оңтүстігінде орналасқан аудан. Жер аумағы 1,8 мың км2. Климаты континентальды, қысы қысқа, біршама жұмсақ. Қаңтардың көп жылдық температурасы -3-40с . Жері жазық және оған көршілес жатқан территориялар суқоймаларына бай. Солтүстігінде Шардара су бөгені,солтүстік батысында Арнасай су жайылмасы (ол Өзбекстан территориясында) орналасқан. Ауданның территориясын Достық каналы кесіп өтеді және 180-дей үлкенді-кішілі елді мекендер бар.Аудан аймағы және оған жақын орналасқан территориялар құстардың қыс айларында жиналатын орны болып табылады. Кез-келген қысқы орнитофаунасын зерттеу ғылыми әрі практикалық манызға ие [1].
1. Кожабаева Э. Б. Современное фонофых видов рыб Арало-Сырдарьинского бассейна.- Алматы: 2010.- Автореферат, 6-7 б.
2. Крейцберг-Мухина Е. А, Кашкаров Д. Ю, Лановенко Е. Н, Шерназаров Э. Ш, Перегонцев Е. А. Птицы водоемов Узбекистана и Центрально – Азиатского региона. -Ташкент-Алматы, 2005.- 30-46, 70-86 б.
3. Исследования по ключевым орнитолоическим территориям в Казахстане и Средней Азии.- Алматы, 2006, 3-4 б.
4. Джиенбеков А.К «Мақтаарал ауданының қысқы орнитофаунасының қазіргі жағдай» «ҒЫЛЫМ ӘЛЕМІ» студенттермен жас ғалымдардың халықаралық конференциясының материалдары. Алматы, 2012. – 29-30 б
5. Бекенов А. Б, Грачев Ю. А, Мазин В. Н, Шубин В. И. Список видов млекопитающих фауны Казахстана.- Алма- Ата: Наука, 1989.- 210-216 б.
6. Джиенбеков А. К. «Мақтаарал ауданының териофаунасының алуантүрлілігі», «ҒЫЛЫМ ӘЛЕМІ» студенттермен жас ғалымдардың халықаралық конференциясы. Алматы, – 2013, 49-50 б.
7. Рыбы Казахстана.Том 5. А-А.: Наука Казахской ССР, -1989. – С. 70-71 б.
8. Рыбы Казахстана.Том 4. А-А.: Наука Казахской ССР, -1989. – С. 124-125б.
9.Рыбы Казахстана.Том 3. А-А.: НАУКА Казахской ССР, -1988. – С. 233-279б
10. Мартышев Ф.Г. Прудовое рыбоводство. -Москва: Высшая школа, -1973. -122 б.
11. Прудовое рыбоводство.- Москва, 2006.- 86-87 б
12. Иванов С.Н. Анализ плодовитости и порционности икрометания карпа Cyprinius Carpio L. Озера Балхаш. Вопросы Ихтиологии. Том 11. Выпуск 5(70). – 778-782 б.
2. Крейцберг-Мухина Е. А, Кашкаров Д. Ю, Лановенко Е. Н, Шерназаров Э. Ш, Перегонцев Е. А. Птицы водоемов Узбекистана и Центрально – Азиатского региона. -Ташкент-Алматы, 2005.- 30-46, 70-86 б.
3. Исследования по ключевым орнитолоическим территориям в Казахстане и Средней Азии.- Алматы, 2006, 3-4 б.
4. Джиенбеков А.К «Мақтаарал ауданының қысқы орнитофаунасының қазіргі жағдай» «ҒЫЛЫМ ӘЛЕМІ» студенттермен жас ғалымдардың халықаралық конференциясының материалдары. Алматы, 2012. – 29-30 б
5. Бекенов А. Б, Грачев Ю. А, Мазин В. Н, Шубин В. И. Список видов млекопитающих фауны Казахстана.- Алма- Ата: Наука, 1989.- 210-216 б.
6. Джиенбеков А. К. «Мақтаарал ауданының териофаунасының алуантүрлілігі», «ҒЫЛЫМ ӘЛЕМІ» студенттермен жас ғалымдардың халықаралық конференциясы. Алматы, – 2013, 49-50 б.
7. Рыбы Казахстана.Том 5. А-А.: Наука Казахской ССР, -1989. – С. 70-71 б.
8. Рыбы Казахстана.Том 4. А-А.: Наука Казахской ССР, -1989. – С. 124-125б.
9.Рыбы Казахстана.Том 3. А-А.: НАУКА Казахской ССР, -1988. – С. 233-279б
10. Мартышев Ф.Г. Прудовое рыбоводство. -Москва: Высшая школа, -1973. -122 б.
11. Прудовое рыбоводство.- Москва, 2006.- 86-87 б
12. Иванов С.Н. Анализ плодовитости и порционности икрометания карпа Cyprinius Carpio L. Озера Балхаш. Вопросы Ихтиологии. Том 11. Выпуск 5(70). – 778-782 б.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:
Реферат
Диссертациялық жұмыс 69 беттен, 3 суреттен, 50 әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кілттік сөздер: Жыныстық деморфизм, орнитофауна, териофауна, ихтофауна, қыстаушы, отырықшы, суқойма, ареал, кутикула, моногамдар, полигамдар, ландшаф т.б
Зерттеу объектісі: Мақтаарал ауданының омыртқалы жануарларының алуан түрлілігі.
Диссертациялық жұмыста Мақтаарал ауданының омыртқалы жануарларының алуантүрлілігі сипатталды.
Мазмұны
б
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1. 1 Мақтаарал ауданының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Сырдария өзенінін мекен ететін балықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
2. АЛЫНҒАН НӘТИЖЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... . 8
2.1 Сүйекті балықтар класы - Osteichthes ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2.2 Қосмекенділер класы - Amphibia ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.3 Бауырымен жорғалаушылар класы - Reptilia ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 20
2.4 Құстар класы- Aves ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.5 Cүтқоректілер класы - Mamalia ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3. МАТЕРИАЛ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
КІРІСПЕ
Мақтаарал ауданы - Қазақстанның қиыр оңтүстігінде орналасқан аудан. Жер аумағы 1,8 мың км2. Климаты континентальды, қысы қысқа, біршама жұмсақ. Қаңтардың көп жылдық температурасы -3-40с . Жері жазық және оған көршілес жатқан территориялар суқоймаларына бай. Солтүстігінде Шардара су бөгені,солтүстік батысында Арнасай су жайылмасы (ол Өзбекстан территориясында) орналасқан. Ауданның территориясын Достық каналы кесіп өтеді және 180-дей үлкенді-кішілі елді мекендер бар.Аудан аймағы және оған жақын орналасқан территориялар құстардың қыс айларында жиналатын орны болып табылады. Кез-келген қысқы орнитофаунасын зерттеу ғылыми әрі практикалық манызға ие [1].
Диссертациялық жұмыстың өзектілігі: Мақтаарал ауданының омыртқалы жануарлары жайында деректер жоқтың қасы. Тіпті оның фаунасының алуантүрлілігі, саны, мөлшері, шарушылықта алатын орны зерттелмеген. Омыртқалы жануарлар жайындағы кез-келген мәліметтер бұл аудан үшін жаңалық. Аудан территориясында кездесетін фауна құрамын анықтау, оның қорын тиімді пайдалануға, маңызын анықтауға мүмкіндік береді. Осыған орай диссертациялық жұмыс әрі өзекті, әрі теориялық, практикалық маңызға ие болады.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты: Мақтаарал ауданының жалпы омыртқалы жануарларының биоалуантүрлілігін зерттеу және зерттеу барысында олардың құрамын анықтау.
Диссертациялық жұмыстың міндеттері:
1. Мақтаарал ауданындағы Сырдария өзенінің ортаңғы ағысында кездесетін балықтардың аборигенді және арнайы жерсіндірілген түрлерін анықтау.
2. Осы аудандағы Қосмекенділері мен Бауырымен жорғалаушыларың түрлерін анықтау.
3. Мақтаарал ауданы территориясында кездесетін құстардың сапалық құрамын анықтау.
4. Зерттеліп отырған Мақтаарал ауданындағы сүтқоректілердің алуантүрлілігін анықтау.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығы. Мақтаарал ауданының омыртқалы жануарларының алуан түрлілігі мүлдем зерттелмеген, тек 2011 жылдан бастап магистрлік деңгейде ғана зерттеле бастады. Осы зерттелу барысында Мақтаарал ауданында құстардың бірнеше түрлері қыстап қалатындығы және осы ауданда ұя салып, кейбір құстардың ұшып келу және кету мекендері екендігі анықталды, ал сүтқоректілер класына жататын бірнеше түрлері белгілі болды. Сүйекті балықтар класына жататын жойылып, Қазақстанның Қызы кітабына тіркелген балық түрлері де тіршілік еткені мәлім болды.
Мақтаарал ауданының омыртқалы жануарларының алуан түрлілігін зерттей келе бұл жұмыс теориялық және практикалық маңызға ие екендігін көрсетті.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Мақтаарал ауданының сипаттамасы
Зерттеуге алынып отырған Мақтаарал ауданы Оңтүстік Қазақстан Облысында, Мырзашөл құмды жазығының солтүстігіңде, Сырдария өзінінің сол жағалауында, абсолюттік биіктігі 150-250 метр төбелі, белесті жазықта орналасқан. Ауданның батысы, шығысы мен оңтүстігі Өзбекстанмен шекаралас. Солтүстігін түгелдей алып жатқан Шардара бөгені арқылы Сарыағаш, Шардара ауданымен шектеседі .
Мақтаарал ауданының территориясын ондағы омыртқалы жануарлардың алуан түрлілігін зерттеу жайында әдебиеттер жоқ. Сондықтан бұл ауданның омыртқалы жануарларын зерттеу және мәліметтерді салыстыру үшін жалпы Оңтүстік Қазақстан облысын зерттеуге алынған және көршілес жатқан ел Өзбекстан территориясын зерттеген ғалымдардың еңбектеріне жүгіндік.
Мақтаарал ауданының картасы
1.2 Сырдария өзенінін мекен ететін балықтар.
Сырдария өзенінің ортаңғы ағысы Мақтаарал ауданынан ағып өтетін болғандықтан осы өзенінің ортаңғы ағысындағы балықтардың түрлерін анықтау үшін төмендегі мәліметтерге жүгіндік.
Қазіргі кезде Кіші Арал және Сырдария өзенін зерттеу барысында оларда балықтардың 40 түрі кездескені белгілі, бұлардың ішінде 22 түрі аборигенді түр болып саналады. Олар шортан - Esox Lucius, арал тортасы - Rutulus rutilus aralensis, қызылқанат - Scardinus erythrophthalmus, арал ақмарқасы - Aspius aspius iblioides, тыран - Abramis brama orientalis, арал айнакөзі - Abramis sapa aralensis, ташкент үкішабақ балығы - Alburnoides oblongus, жолақ үкішабақтектес балығы - Alburnoides taeniatus, арал шемеясы - Chalcalbburnus chalcoides aralensis, тұқы - Сyprinius karpio, түркістан аққайраңы - Leuciscus idus oxianus, заравшан аққайраңы - Leuciscus lehmanni, түркістан теңге балығы - Gobio gobio lepidolaemus, арал қаязы - Barbus brachycephalus, түркістан қаязы - Barbus capito conocphalus, қылыш балық - Pelecus cultratus, арал шырма балығы - Sabanejewia aurata aralensis, кәдімгі жайын - Silurus glanis, арал шаншарбалығы - Pongitius platygaster, кәдімгі алабұға - Perca fluviatilus, көксерке - Sander lucioperca [1].
Басқа су қоймаларынан арнайы жерсіндірілген балықтар: шұбар дөңмаңдай - Hypophthalmichthys nobilus, ақ дөңмаңдай - Hypophthalmichthys molittrix, ақ амур - Ctenopharyngodon idella, кәдімгі қырлықұрсақ балығы - Hemiculter leucisculus, амур шабағы - Pseudorasbora parva, амур жалған теңге балығы - Abbottina rivularis, амур үшерін балығы - Opsariichthys uncirostris, теңбіл кекіре (глазчатый горчак) - Rhodeus ocellatus, кәдімгі гамбузия - Gambusia affinis, каспий атеринасы - Atherina boyeri caspia, элеотрис - Hipseleotris cinctus, амур кекіресі - Rhinogobius cheni, кавказ бұзаубас балығы - Knipowitschia caucasica, құмдауыт бұзаубас балығы - Neogobius fluviatilis, каспий басты бұзаубас балығы - Neogobius gorlap, жыланбасбалық - Channa argus, медака - Oryzias latipes, өзен камбаласы - Platichthys flesus [1].
Сырдария өзенінде ертеректе кездесіп, кейін Қызыл кітапқа енгізілген кәдімгі бекіре (шип) - Acipenser nudiventris Lovetsky, сырдария тасбекіресі - Pseudoscaphiynchus fedtschenkoi, арал албырты - Salmo trutta aralensis, шортантәрізді ақмарқа - Aspiolucius esocinus сияқты балықтар қазіргі кезде кездеспейді [1].
Біздің зерттеулер бойынша жоғарыда аталған балық түрлерінен төмендегідей түрлері кездесті.
Аборигенді балық түрлері: Албырттәрізділер - Salmoniformes отрядына, шортандар - Esocidae тұқымдасына жататын 1 түр: шортан - Esox Lucius; Тұқытәрізділер - Cyprinіformes отрядының, тұқытектестер - Cyprinidae тұқымдасына жататын 10 түр, арал тортасы - Rutulus rutilus aralensis, арал ақмарқасы - Aspius aspius iblioides, тыран - Abramis brama orientalis, тұқы - Сyprinius karpio, күміс түстес мөке - Carassius carassius, түркістан аққайраңы - Leuciscus idus oxianus, түркістан қаязы - Barbus capito conocphalus, қылыш балық - Pelecus cultratus, Жайынтәрізділер - Siluriformes отрядының, жайынтектестер - Siluridae тұқымдасына жататын 1 түр: кәдімгі жайын - Silurus glanis, Алабұғатәрізділер - Perciformes отрядының, алабұғалар - Percidae тұқымдасына жататын 2 түр: кәдімгі алабұға - Perca fluviatilus, көксерке - Sander lucioperca [1, 2].
Ал арнайы жерсіндірілген балық түрлерінен кездескен түрлері: Тұқытәрізділер - Cyprinіformes отрядының, тұқытектестер - Cyprinidae тұқымдасына жататын 5 түр: шұбар дөңмаңдай - Hypophthalmichthys nobilus, ақ дөңмаңдай - Hypophthalmichthys molittrix, ақ амур - Ctenopharyngodon idella, амур шабағы - Pseudorasbora parva, теңбіл кекіре (глазчатый горчак) - Rhodeus ocellatus, Алабұғатәрізділер - Perciformes отрядына жататын, жорғлағыштектес - балықтар - Anabantoidei отрядтармағына жыланбасбалықтар - Channidae тұқымдасына жататын 1 түр, жыланбасбалық - Channa argus [1, 2].
Карта бойынша Сырдария өзенінің ағысы.
Мақтаарал ауданының жылдық температурасы Өзбекстан елінің жылдық температурасы мен сәйкес келеді, бұл ұқсастықта Өзбекстан елінде мекендейтін құстар түрінің біраз түрлері Мақтаарал ауданында да кездеседі. Өзбекстан орнитофаунасында құстардың 18 отрядына жататын 441 түрі кездессе, Қазақстан территориясында құстардың 19 отрядқа жатытын 540-тай түрлері мекен етсе, олардың 32 түріне жоғалу қауіпі төніп тұрса, 57 түрі Қазақстанның Қызыл кітбына тіркелген [2, 3].
Зерттеліп отырған Мақтаарал ауданында құстардың негізінен 3 мекен ету типі тән. Олар: 1-су қоймалары мен олардың жағалаулары; 2-елді мекендер, 3-мәдени ландшафтар (негізінен ауыл шаруашылық жерлер). Бұл биотоптар жергілікті және қыстайтын авифаунаны қалыптстыруда үлкен рөл атқарады [4].
Әдебиеттермен танысу барысында Мақтаарал ауданының территорясында жоғарыда айтылған 3 биотопта құстардың 11 отрядқа жататын 24 түр кездесетіні анықталды. Бұл құстардың басым көпшілігі көктем-күз айларында осы территоряда ұялайды не көктем мен күз айларында ұшып келу-кету кезінде кездесті.
Ал Мақтаарал ауданының қысқы орнитофаунасы жайында деректер өте аз, бірақ біздің зерттеу нәтижелеріміз бойынша бұл ауданда 5 отрядқа жататын, 8 түрі қыстап қалатындығы белгілі болып отыр.
Қазақстан территориясында сүтқоректілердің 8 отрядына, 43 тұқымдасқа жататын 175- тен астам түрлері болса, Мақтаарал ауданын зерттей келе бұл ауданның сүтқоректілердің 6 отрядына жататын 13 тұқымдасқа бірігетін 28 түрдің кездесетіні анықталды [5,6].
Мақтаарал ауданының территориясында кездесетін сүтқоректілер (28 түр) республика терриофаунасының 15,5% құрайды. Бұл ауданның сүтқоректілердің республикамызда алатын орны зор, бірақ сондада ары қарай зерттеуді талап етеді [6].
2. АЛЫНҒАН НӘТИЖЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ
Зерттеліп отырған Мақтаарал ауданында омыртқалы жануарлардың 5 класы анықталды, олар:
І. Сүйекті балықтар класына - Osteichthes жататын, 4 отрядқа жататын, 19 балық түрлері, оның 12 аборигенді, ал 6 басқа су қоймалардан жерсіндірілген түрлер.
ІІ. Қосмекенділер класы - Amphibia жататын, 1 отрядтың 2 түр кездесетіні анықталды.
ІІІ. Бауырымен жорғалаушылар класы - Reptilia жататын, 2 отрядтың 4 түрі анықталды.
IV. Құстар класы - Aves жататын, 11 отрядтың 24 түрі кездеседі.
V. Сүқоректілер класы - Mamalia жататын, 6 отрядтың 28 түрі кездеседі.
2.1 Сүйекті балықтар класы - Osteichthes.
Қазіргі кезде Кіші Арал және Сырдария өзенін зерттеу барысында оларда балықтардың 40 түрі кездескені белгілі, бұлардың ішінде 22 түрі аборигенді түр болып саналады.
Сырдария өзенінің ортаңғы ағысы Мақтаарал ауданынын өтіп, одан ары қарай Шардара ауданына өтіп Шардара су қоймасына барып құяды. Жоғарыда аталған балықтардан Мақтаарал ауданынан өтетін Сырдария өзенінде 18 балық түрі кездеседі: Олардан аборигенді түрлер 12, жерсіндірілген түрлердің саны 6.
Аборигенді балық түрлері: Албырттәрізділер - Salmoniformes отрядына, шортандар - Esocidae тұқымдасына жататын 1 түр: шортан - Esox Lucius; Тұқытәрізділер - Cyprinіformes отрядының, тұқытектестер - Cyprinidae тұқымдасына жататын 8 түр, арал тортасы - Rutulus rutilus aralensis, арал ақмарқасы - Aspius aspius iblioides, тыран - Abramis brama orientalis, тұқы - Сyprinius karpio, күміс түстес мөке - Carassius carassius, түркістан аққайраңы - Leuciscus idus oxianus, түркістан қаязы - Barbus capito conocphalus, қылыш балық - Pelecus cultratus, Жайынтәрізділер - Siluriformes отрядының, жайынтектестер - Siluridae тұқымдасына жататын 1 түр: кәдімгі жайын - Silurus glanis, Алабұғатәрізділер - Perciformes отрядының, алабұғалар - Percidae тұқымдасына жататын 2 түр: кәдімгі алабұға - Perca fluviatilus, көксерке - Sander lucioperca [1, 2]. Олар:
Шортан - Esox lucіus. Дене пішіні жебе тәрізді, ұсақ қабыршақтар жапқан, ұзындығы 40-50 см-ге, салмағы 3-4 кг-ға жетеді, арқа қанаты аналь (құйрықасты) қанатының деңгейінде, басы жалпақ. Аузы үлкен, онда көптеген тістері бар, тістерінің өткір қырлары артқа қарай иілген, сондықтан оның аузына түскен жемтігі аузынан кері шыға алмайды. Түсі өзі тіршілік ететін ортасына байланысты құбылып отырады, бүйірінде көлденең жолақты ірі қоңыр түсті дақтары болады.
Қазақстанның барлық табиғи су айдындарында кездеседі, тек Орталық және Солтүстік қазақстанның көлдерінде, Балқаш-Іле, Талас, Бөген су алабтарында кездеспейді.
Шортан - жыртқыш балық, қорегін шөп арасында жасырынып тұрып, атылып барып ұстайды. Шабақтары майда омыртқасыздармен қоректенеді, ұзындығы 5 см-ге жеткенде жыртқыштыққа көшеді.
Шортан балықтары 3 - 5 жасында жыныстық жағынан жетіледі. Сәуір - мамыр айларында тайыз өзендерге, су температурасы 4 - 12°С болғанда уылдырығын шашады. Ауа райына қарай, жалпы көбею мерзімі 2,5 айға созылуы мүмкін.
Шортандардың кәсіптік маңызы бар балықтар, дәмді еті үшін көп ауланады [7].
Арал тортасы - Rutulus rutilus aralensis. Арал тортасы басқа балықтардан сыртқы көрінісі бойынша басқа балықтардан ажыратылады. Бұл балықтардың кеуде және аналь жүзбе қанаттары қызғылт, көкірек, арқа және құйрық жүзбе қанаттары сұрлау, кейде құйрық жүзбе қанаттарының соңы қарамен бітеді.
Суы тез ағатын, қатты және құмды - тасты грунтта, каналдардың шөп өскен жағалауларында тіршілік етеді.
Арал тортасы Қазақстанның көптеген өзендері мен көлдерінде және су қоймаларында таралған.
Шортандар балдырлармен, жоғары сатыдағы су өсімдіктерімен, хирономид личинкаларымен, шаянтәрізділермен, кейде қорек жетіспеген жағдайда басқа балықтардың шабақтарымен де қоректенеді.
Бұл балықтар өмірінің 2-3 жылында жыныстық жағынан жетіледі, сәуір айынан бастап мамыр айлары аралығында уылдырық шашды. Уылдырықтарын су өсімдіктеріне шашады. Уылдырық шашу уақытында бұл балықтар қоректенбейді.
Шортандар балдырлармен, жоғары сатыдағы су өсімдіктерімен, хирономид личинкаларымен, шаянтәрізділермен, кейде қорек жетіспеген жағдайда басқа балықтардың шабақтарымен де қоректенеді.
Шаруашылық маңызы бар, еті дәмді болғандықтан ауланады [8].
Арал ақмарқасы - Aspius aspius iblioides. Арал ақмарқасының басқа балықтардан ерекшелігі бұлардың арқасы және құйрық жүзбе қанатының түсі қара-сұр, бүйірі күміс түстес немесе сұрлау, денесінің астыңғы жақ бөлігі ақшылдау болып келеді. Арқа жүзбе қанаты біреу.
Бұл балықтар Қара және Каспий теңіздерінде, сирек болсада Азов пен Балтық теңізінде, Орталы Азияның дерлік барлық суларында, Амударияда және Сырдарияда таралған.
Жас ақмарқалар құрттармен, майда шаянтәрізділермен және насекомдармен қоректенеді. Ал дене пішіні 30-40см-ге жеткен ақмарқалар жырқыш келеді, ола балықтардың шабақтарымен де қоректенеді, бірақ көп емес, негізінен насеком (қоңыздар, көбелектер, шегіркелер ) қоректілер.
Арал ақмарқалары өмірінің 3-4 жылында жыныстық жағынан жетілдеді, көктемде сәуір және мамыр айларында судың ағысына уылдырықтарын шашады.
Шаруашылық маңызы бар балық, көптеп ауланады [8].
Тыран - Abramis brama orientalis. Тыран балықтарының денесі биік, басы мен ауызы кішкентай. Ауыздары түтік тәрізді, арқа ж.збе қанаты денесінің ең биік жерінде орналасқан. Аналь жүзбе қанаттары ұзынша келген, аналь жүзбе қанаты арқа жүзбе қанатының астыңғы біткен жерінен басталады. Дене пішіні үлкен трандардың арқасы сұрлау немесе қоңырқай келеді. Барлық жүзбе қанаттары сұр, ал кішкентай особтарының түстері күміс түстес болып келеді. 23 жылға дейін өмір сүреді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тырандар балықтары тобырымен, судың терең немесе ортаңғы қабатында тіршілік етеді. Мекен етіп жүрген ортасында сақ болып тіршілік етеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл балықтар Еуропаның орталық және солтүстік бөлігінде, Каспий, Қара, Балтық, Азов, Арал теңіздерінде, Қазақстанда көптеген су қоймаларда Ертіс, Балхаш, Сырдария өзенінде таралған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тырандар хирономид дернәсілдерімен, майда шаянтәрізділермен (дафния, циклоп), балдырлармен құрттармен қоректенеді.
Тыран балықтарының уылдырық шашу уақыты Солтүстік аймақтарда сәуірдің ортасында, ал Оңтүстік аймақтарда одан ертерек болады. Уылдырықтарын сі өсімдік терінің, су астындағы тастардың маңдарына шашады. Шамамен 90 мыңнан 350 мың аралығында уылдырық шашады.
Тыран балықтарының шаруашылық маңызы зор, бірақ етінде қылтықтары көп болады. Сонда көптеп ауланады [9].
Тұқы - Сyprinius karpio. Денесін циклойдты қабыршақтар жапқан, 2 жұп мұршалары бар. Төменгі ауыз, мұртшалары қысқа, 2 жұп, көзінің диаметрінен аз (кішкентай).
Түсі мекен ортасына байланысты күміс түстен сарғыш түске дейін ауытқиды. Арқасы әдетте қара, құрсағы ақшыл [9, 11].
Тұқы балығы Каспий теңізі, Жайық, Жем су алабтары, Шалқар көлі, Арал су алабы, Орал, Ембі өзендерінде, Қапшағай су қоймаларында кеңінен таралған. Аралда кездесетін тұқының ұзындығы 40 - 45 (80) см, ал салмағы 2 - 2,5 кг [1]. Сонымен қоса тұқы балығы Еуропа, Қара және Жерорта теңіздерінде мекендейді, ал Солтүстік Америкаға жасанды жерсіндірілген [9].
Тұқылар қорек талғамайтын балық, су қойманың қоректік базасының жағдайымен байланысты қоректену спектірін өзгертуге қабілетті. Бірақ Қазақстанның көптеген су қоймаларында оның сүйсініп жейтін қорегі насекомдарың дернәсілдері (личинкалары) және хирономидтер. Осымен бірге оның қорегінің түйінінде зоопланктонмен макрофиттер де басым болады, сонымен қатар өсімдік және жануар текті детрит.
Тұқының шабақтары ерте кезде алдымен зоопланктонмен яғни коловраткалармен, бұтақмұртты шаяндармен, ескекаяқты шаяндармен қоректенеді. Арал теңізіндегі шабақтар бұтақмұртты және ескек аяқты шаяндармен қоректенеді [17].
Тұқының жыныстық жетілуі 3-4 жылда, үлестеп уылдырық шашады. Бұл балықтың аталығы аналығына қарағанда ертерек жетіледі. Тұқы балығының аналықтары орташа 96 мыңнан 180000 - ға, Бұқтырма су қоймасында 250000-ға дейін уылдырық шашады [9] .
Сырдария және Талас бассейндерінде уылдырық шашу температурасы наурыздың аяғында - сәуірдің бірінші жартысында болады. Шу, Іле өзендерінің бассейндерінде, Аралда, Балқаш және Алакөл көлдерінде сәуірдің екінші жартысында мамырдың басында республиканың солтүстігінде мамырдың ортасында. Қолайлы жылдары тұқы 3 порцияға дейін уылдырық шашады. Уылдырық шашуы су температурасы 17-180С кезінде басталады, бұл әдетте Орал бассейнінде Сәуірдің аяғымен Майдың басында байқалады.
Уылдырығын шашу үшін тұқы өсімдік шабындықтары су астында қалған бөліктерді таңдайды, егер олар жоқ болса тұқы уылдырығын қатты су өсімдіктерінің тамыры мен сабағына шашады. Уылдырық шашатын бөліктері аса терең емес жерде орналасқан, әдетте 0,5 м терең емес, бұны өте жылы аймақтарды іздейтіндігімен түсіндіруге болады. Су температурасы тұрақты кезде бірден уылдырық шашады, бірақ жыл маусымдарына байланысты уылдырық шашудың тәуліктік циклі өзгереді. Көктемде су температурасы төмен кезде әдетте уылдырық шашу үшін судың өте жылы уақыты кешті таңдайды. Жазда жиірек таңғы уақытта уылдырық шашуы байқалады [11, 12, 19, 20].
Тұқы бекіре және албырт балықтарынан кейінгі Қазақстандағы ең бағалы кәсіптік түр болып саналады. Тұқының еті дәмді әрі сапалы болып келеді. Тағам ретінде ең негізінен жаңадан аулаған кезде қолданылады. Екі жастағы тұқы балығының 1 кг етінде 6,5% май, 16,14% белок болады, бұл 875,5 ккал - құрайды, кейбір мәліметтер бойынша тұқы балығының етінде 14,7 - ден 21,7% - ға дейін белок, 0,4 - тен 22,2% - ға дейін май болады. Спорттық балық аулаудың ең сүйікті объектісі, тоған шарушылығында қолдан өсіреді [9, 10, 11, 18].
Күміс түстес мөңке - Carassius carassius. Күміс түсті мөкенің дене пішіні орташа келген, мұртшалары болмайды, денесін күміс түстес қабыршақтар жапқан, ол қабыршақтары құйрық жүзбе қанатына денйін жалғасады, жұтқыншақ тістері 1 қатарлы.
Мөңкелер кез-келген су қоймалар мен өзен көлдерде кездеседі, бірақ жылу сүйгіш. Қазақстанда Сырдария, Іле, Шу, Ертіс, Жайық, т.б өзендерде таралған.
Бұл балықтар күндіз суда белсенді тіршілік етіп, күндіз қоректенеді. Судағы газдық режиміне өте төзімді келеді. Қыста су түбінде қыстап шығады.
Бұл балықтар фито және зоопланктонмен, бентоспен, детритпен майда шаянтәрізділермен (дафния, циклоп т.б) қоректенеді [9, 18].
Мөке балықтары жыныстық жасына 2-3 жасында жетіледі, Оңтүстік аймақтарда Солтүстік аймақтарға қарағанда ертерек жетіледі. Уылдырықтары су температурасы 14-150С та, мамыр және маусым айларында шашады.
Шаруашылық маңызы зор, бірақ етінде қылтықтары көп болады [10, 13].
Түркістан аққайраңы - Leuciscus idus oxianus. Арқасы білімсіз жасыл-сұр, екі жаны күміс түстес, көкірек, кеуде, аналь жүзбе қанаттары қызғылт, арқа және құйрық жүзбе қанаты ашық қара (Г. В. Никольский, 1940; Л. С. Берг, 1949). Қабыршақтары ірі, бүйір сызығында 55-61 қабыршақтары болады, тістері тегіс, бірақ ұшына қарай ішке иілген.
Г. В. Никольскийдің (1940) және Л. С. Берге (1949) зерттеуі бойынша түркістан аққайраңы Арал теңізінде, Сырдария өзенінде, Шу өзенінде және т.б өзендерде мекендейді.
Аққайрандар су өсімдіктерімен, майда шаянтәрізділер, бүйірімен жүзушілермен, насекомдармен қоректенеді.
Түркістан аққайраңдары жыныстық жағынан өмірінің 3-4 жылында жетіледі (Г. В. Никольский, 1940), ал Г. М. Дуравецтің зерттеуі бойынша Сырдаряи өзенінде мекендейтін түркістан аққайраңдары 2-3 жасында жыныстық жағынан жетіледі. Бұл балықтар Сырдария өзенінде наурыз айының соңында және сәуір айында толық уылдырық шашып болады, мамыр айында аулауға рұқсат береді. Уылдырықтарын ағысы күшті сулардағы өсімдіктердің маңдарына шашады (И. А. Пивнев, 1963). Бұл балықтардың қанша уылдырық шашатыны анықталмаған.
Түркістан аққайраңдары еті үшін ауланады, Сырдария өзенінің жағалауларында 1971-1973 жж бастап аулана бастады (Г. М. Дукравец, 1978) [7,8].
Түркістан қаязы - Barbus capito conocphalus. Дене пішіні үлкен, ұзындығы 70 см, салмағы 5,3 кг-ға дейін. Бүйір сызығында 59-68 қабыршақтары болады. Арқа жүзбе қанатында 8 тарамдалған талшықтар болады. Қазақстанның қызыл кітабына тіркелген.
Түркістан қаязы Орталы Азияның су қоймаларында (Өзбекстан, Түркіменстан, Қырғызстан, Тәжікстан), Қазақстанның Арал теңізінде және Сырдария өзенінде, Шу өзенінде таралған. Бірақта жоғарыда аталаған өзендермен теңіздерде кездескенімен саны жағынан өте сирек кездеседі.
Түркістан қаяздары негізінен су түбіндегі майда омыртқасыздармен, майда шаянтәрізділермен және балық шабақтарымен қоректенеді.
Уылдырықтарын өзендерге келіп шашады, уылдырық шашу уақыттары сәуір және мамыр айларында, судың ағынды жерлеріндегі тасты грунттына уылдырықтарын шашады. Уылдырықтарының саны 2 мыға дейін жетеді.
Түркістан қаязының кәсіптік маңызы бар балық, еті үшән ауланады [7,8].
Қылыш балық - Pelecus cultratus. Қылыш балқтың денесі ұзын келген, енсіз. Денесінің ұзындығы 35-37 см, салмағы 300-400 г. Арқа және құйрық жүзбе қанаттары сұрлау, қалған жүзбе қанаттары сарғыштау, ауызы жоғары қараған.
Негізінен мекен ететін орындарны судың ағыны күшті, тез ағатын жерлерінде тіршілік етеді.Су қоймалардың және көлдерде судың терең қабатында жүзіп жүреді.
Қылыш балықтар Балтық, Қара, Азов, Каспий теіңздерінде, сонымен қоса Сырдария өзенінде таралған.
Қылыш балықтар жазға қарай кеүндіз белсенді тіршілік етеді, ал қысқа қарай судың терең қабатына кетеді, бұл уақытта аз қимылдап, дерлік қоректенбейді. Уылдырық шашып болғаннан соң ғана белсенді қоректеніп, қоректенуі көбінесе таңғы уақытта және кешке қарай, кейде түнге қарайда қоректенеді.
Қылыш балықтар насекомдармен және олардың дернәсілдерімен, құрттармен, балық шабақтарымен қоректенеді. Ал шабақтары зоопланктонмен кейін насекомдардың дернәсілдерімен қоректенеді. Ал уылдырық шашу уақытында қоректенбейді [7,8,9].
Бұл балықтар өмірінің 4-5 жылында жыныстық жағынан жетіле бастайды. Уылдырық шашу уақыты мамыр мен маусым айларында. Су температурасы 15-200С болғанда өзендерге шығып судың ағысы бар бөлігіне, құмды жерлеріне судың тереңдігі 1 м - не уылдырықтарын шашады. Уылдырықтары жабысқақ емес, су өсімдіктеріне жабысып қалмайды. Осы шашқан уылдырықтарынан 2-3 тәуліктен кейін дернәсілдер шыға бастайды.
Қылыш балықтарының кәсіптік маңызы бар балық, бірақ етінде қылтықтары көп болғандықтан көп аулай бермейді [20].
Кәдімгі жайын - Silurus glanis. Жайындардың денесі жалаңаш, денесі жоғарыдан төмен қарай шамалы жалпайған, арқасы қара, құрсағы ақшыл түсті, екі бүйірінде дақтары бар. Үлкен аузының жоғарғы жағында екі ұзын мұртшасы және төменгі жағында 2 қысқа мұртшасы болады. Ашықторсылдақтылар, жақтарында көптеген майда тістері бар. Денесінің ұзындығы 5 м-ге дейін, ал салмағы 300 кг-ға дейін. Арқа жүзбе қанаты кішкентай, аналь маңы жүзбе қанаты ұзын, ол құйрыққа дейін жетеді.
Жайын балықтары жазғы уақыттарда күндіз судың түбінде өсімдіктердің, тастардың, су түбіндегі ағаштардың маңдарында жатады, кешке қарай судың жоғарғы қабатына көтеріліп қоректенуге шығады.
Кәдімгі жайындар дерлік барлық су қоймаларда мекен етеді, Қазақстанда Жайық өзенінде, Каспий және Аралтеңізінде, Сырдария, Шу өзендерінде таралған.
Күндіз су астында тыныстап, кешке немесе ымырт уақытына қарай белсенді тіршілік етеді. Қыс айларында судың түбінде қыстайды.
Бұл қорек талғамайтын жыртқыш балық. Қорегінің көп бөлігін балықтармен олардың шабақтары, шаянтәрізділер және бақалар құрайды.
Жайын балықтары өмірінің 3-4 жасында жыныстық жағынан жетіледі. Уылдырық шашатын кездерде өздерінің мекендерін тастап судың ағысына қарай шығады. Уылдырықтарын су сімдіктерінің жанына шашады, сосын оны дернәсіл шыққанға дейін аталықтары қорғап жүреді.
Жайын балықтарының шаруашылық маңызы зор, еті үшін көп ауланады [8].
Кәдімгі алабұға - Perca fluviatilus. Алабұғалардың дене пішіні орташа келген, арқасы ашық - жасыл, екі бүйірі сарғыш-жасыл, құйрық, аналь, кеуде жүзбе қанаттары қызғылт, кеуде жүзбе қанаты сарғыш, көздері қызғылт - сары.
Бұл балықтар Еуропаның, азияның су қоймалары мен өзендерінде, Қазақстанның Балхаш көлінде, Сырдария, Шу, Еділ, Жайық өзендерінде таралған.
Алабұғалар жыртқыш балықтар, негізгі қоректері балық шабақтары, насекомдармен олардың личинкалары, зоопланктонмен қоректенеді. Алабұғалардың шабақтарының денесі 4-5 см-ге жетісімен ақ балық дернәсілдеріменде қоректене береді.
Бұл балықтардың аталықтары 2+ жасынан ал аналықтары 3 жасынан кейін жыныстық жағынан жетіле бастайды. Уылдырықтарын өзендерге ондағы су өсімдіктерінің маңдарына, судағы шірінді ағаш үстеріне, тіпті грунтқада шаша береді.
Алабұғалардың кәсіптік маңызы зор, еті дәмді [8].
Көксерке - Sander lucioperca. Денесінің ұзындығы 35 - 45 (91) см, салмағы 400 - 900 (11,3 кг) г. 10 - 12 (16) жыл тіршілік етеді. Денесі екі бүйірінен сәл қысыңқы. Жақтары мен таңдайында шошақ тістері бар. Майда қабыршағы құйрық қанатының түбіне шейін, басында желбезек қақпағына дейін жауып жатады. Бүйірінде 9 - 14 қоңыр көлденең жолақтары бар, майдаларында анық көрінеді. Жақын орналасқан екі арқа қанатының біріншісі тек тікенекті талшықтардан тұрады. Кеуде, құрсақ және аналь қанаттары ақ немесе сары түсті болады. Арқа және құйрық қанаттары көптеген майда қоңыр дақтардан шұбар болып көрінеді.
Бұлар табиғи жағдайда Балтық, Қара, Азов, Каспий, Арал теңіздерінің су алаптары, Қазақстанда Жайық - Каспий,Сырдария - Арал, Сарысу, Балқаш - Алакөл, Талас, Ертіс, Нұра су алаптарында тіршілік етеді.
Көксеркелер күдізде ымырт уқытында белсенді тіршілік ете береді, қыста су түбінде қыстап шығды [7,8].
Көксеркелер өте майда шабақтары зоопланктонмен, сәл ересектері зообентоспен (мизидалар, креветкалар, бүйірімен жүзушілер, хирономидтердің дернәсілі, т.б.) қоректенеді. Мөлшері 5 см-ге жеткенде балық шабақтарымен қоректенеді.
Бұл балықтар жыныстық жағынан көпшілік жағдайда 2 - 4 жасында жетіледі. Әрбір аналық уылдырығын (54,6 мыңнан 170 - 180 мыңға дейін) су температурасы 12 - 15°С болғанда наурыздың аяғы - сәуірдің басынан мамырдың аяғына, кейде маусымға дейін, суы таза, майда тасты, өсімдік қалдығы бар тұнба-топырақты жерлерге шашады. Оны аталықтары қорғайды, бұл мезгілде олар қоректенбейді.
Көксеркенің еті дәмді, қылтанағы аз, кәсіптік маңызы бар балық [14].
Арнайы жерсіндірілген балық түрлері: Тұқытәрізділер - Cyprinіformes отрядының, тұқытектестер - Cyprinidae тұқымдасына жататын 5 түр: шұбар дөңмаңдай - Hypophthalmichthys nobilus, ақ дөңмаңдай - Hypophthalmichthys molittrix, ақ амур - Ctenopharyngodon idella, амур шабағы - Pseudorasbora parva, теңбіл кекіре (глазчатый горчак) - Rhodeus ocellatus, Алабұғатәрізділер - Perciformes отрядына жататын, жорғлағыштектес - балықтар - Anabantoidei отрядтармағына жыланбас балықтар - Channidae тұқымдасына жататын 1 түр, жыланбасбалық - Channa argus [Кожабаева Э.Б., 2010]. Олар:
Шұбар дөңмаңдай - Hypophthalmichthys nobilus. Денелері екі бүйірінен қысыңқы, құрсағы қырлы, басы үлкен. Маңдайы дөңес келеді, аты осыдан шыққан. Шұбар Дөңмаңдайдың түсі қоңырлау әрі дақтары болады. Дене тұрқы 1,2 м-дей, салмағы 40 кг-нан асатын түрлері де болады. Қазір екі түрі - кәдімгі Дөңмаңдай (Нypophthalmіchtys molіtrіx) және шұбар Дөңмаңдай(Аrіstіchthys nobіlіs) бар [9, 10].
Шұбар дөңмаңдайлар Қиыр Шығыстағы Амур өзені алабында таралған. 1950 - 60 жылдары тоғанда өсіру үшін Қазақстанда жерсіндірілген. Қазіргі уақыттар Арал және Каспий теңізінде, Сырдария, Іле, Ертіс, Тобыл, Есіл, Шу өзендерінде, Балхаш көлінде таралған.
Бұл балықтар фито және зоопланктонмен, шабақтары балдырлармен және ұсақ су жәндіктерімен қоректенеді [11, 14].
Жыныстық жағынан 5 - 7 жасында жетіледі. Мамыр - маусым айларында 4 млн-ға жуық, уылдырығын түбі құмайт не тасты, ағынды су ішіне шашады. 3-4 тәулікте уылдырықтарынан дернәсілдері шыға бастайды.
Дөңмаңдайдың кәсіптік маңызы бар, еті дәмді. Тоған шарушылығында қолдан өсіреді [22].
Ақ дөңмаңдай - Hypophthalmichthys molittrix. Денесі күміс түстес, біршама денесі биік, терісін майда қабыршақтар жапқан. Көздері бүйір сызығынан төмен орналасқан. Ауыздары жоғары қарай бағытталған. Бүйір сызықтарында 109-120 қабыршақтары болады [7, 8].
Қазақстанға 1958-1960 жж Қытайдан жерсіндірілген түр. Орталық және шығыс Азияда, Еуропада, Ресейде, Қытайдың Янцзы, Сицзян өзендерінде, Қазақстанда Сырдария, Ертіс, Тобыл, Есіл, Шу, Сарысу өзендерінде, Арал теңізінде таралған.
Бұл балықтар негізінен фитопланктонмен (диатомды, көк-жасыл балдырлармен), коловраткалармен, азда болса шаянтәрізділермен, ал шабақтары көбінесе хирономид дернәсілдерімен қоректенеді [9, 11, 17].
Ақ дөңмайдайлар жыныстық жағынан 5 жасынан бастап жетіле бастайды, аталықтары аналықтарынан қарағанда біршама ертерек жетіледі. Мамыр және маусым айларында су температурасы 18,5-20,40С болғанда уылдырық шашады (маусым айының 15 не дейін). Уылдырық шашу түрі үлестеп, 500 мыңға дейін уылдырық шашады.
Шаруашылық маңызы зор, еті үшін көп ауланады. Тоған шарушылығында қолдан өсіреді [14, 16, 26].
Ақ амур - Ctenopharyngodon idella. Дене тұрқы 1 м, салмағы орташа 4-5 кг шамасында. Тұрқы жұмырлау, мұрты жоқ, маңдайы жалпақ, аузы сәл төмен қараған. Арқа жүзбе қанаты қысқа, кеуде жүзбе қанатынан кейін орналасқан [11].
Ақ амурлар Шығыс Азиядан Амур бассейнінің солтүстігіне дейін. Моңғолия, Еуропа елдеріне, АҚШ - қа, Молдавия, Украина елдеріне жерсіндірілген, ал Қазақстанда Сырдария, Іле, Шу, Есіл өзендерімен Балқаш су алабтарына жерсіндірілген.
Ақ амурлар негізінен өсімдік қоректі балық, кейде жұтқыншақ тістері арқылы қатты су өсімдітерінің сабақтарында оңай үзіп алып оларменде қоректенеді. Су қоймада өсімдік тектес қоректер жетіспеген жағдайда жыртқыштық танытып басқа балықтардың шабақтарыменде қоректенеді.
Ақ амур балықтарының жыныстық жағынан жетілу жастары әр түрлі, Сырдария өзенінде мекендейтін ақ амур балықтары 2-4 жасында жыныстық жағынан жетіледі, аталықтары аналықтарына қарағанда ертерек жетіледі. Мамыр айларынан бастап су температурасы 17-220С болғанда уылдырық шашады, уылдырықтарын ағысы жақсы өзен суларына таңғы және кешкі уақытта шашады [Салихов, 1984].
Ақ амурлардың шаруашылық маңызы зор, еті дәмді болғандықтан тоған шаруашылығында арнайы қолдан өсіреді [14, 16].
Амур шабағы - Pseudorasbora parva. Амур шабағының денесі ұзарған, ауызы жоғарғы қараған, денесі өте кішкентай, ұзындығы 8-11см болатын, түсі күміс түстес балық. Мұрттары болмайды. Денесін сонымен қатар тамағында қабыршақтар жапқан. Екі бүйірінің ортасынан бүйір сызығы өтіп жатады. Кеуде жүзбе қанатының басталған жерінен арқа жүзбе қанатыда басталады [23, 24].
Бұл балықтар Көптеген Еуропа елдеріне, бұрынғы КСРО құрамында болған мемлекеттерге, Орталық Азияға жерсіндірілген [Алиев,1963; Ерещенко, 1968].
Амур шабақтары зоопланктонмен және майда омыртқасыздармен, хирономид дернәсілдерімен қоректенеді, кейде басқа балықтардың шашқан уылдырықтарыменде қорекенеді [Р. Х. Мамилова, 1976].
Амур шабақтары 1 жасынан асқаннан соң-ақ жыныстық жағынан жетіліп, үлестеп (порционный) уылдырық шашады, уылдырық шашу уақыты сәуір айының соңынан бастап мамыр айының басында су температурасы 16-180С кезінде, кейде қыркүйек айындада уылдырығын шашады [Глухов, 1981].
Амур шабақтарының шаруашылық маңызы жоқ, бұл балықтар басқа жыртқыш балықтардың қоректері болып саналады [8,].
Теңбіл кекіре (глазчатый горчак) - Rhodeus ocellatus. Теңбіл кекірелердің дене пішіні кіші, ұзындығы 10 см болатын балық. Денесінің түсі күміс түстес. Аналь жүзбе қанаты арқа жүзбе қанатының біткен жерінен басталады. Бүйір сызығы толық емес. Арқа және аналь қанаттарында тікенекті талшықтары болмайды. Қаулап өскен су өсімдіктерінің маңдарында көп кездеседі.
Бұл балықтың негізгі отаны Қытай елі. 40 жж Жапонияның су қоймаларына кездейсоқ жерсіндіріледі, ал 60 жж Қытайдың Янцзы өзенінен Өзбекстан бассейнінеде кездейсоқ келіп түседі. Осы көрші елден біздіңде су қоймаларға таралған.
Теңбіл кекірелер балдырлармен, детритпен қоректенеді.
Теңбіл кекірелер өмірінің 2 жылында жыныстық жағынан жетіле бастайды. Үлестеп уылдырық шашады. Судың ағысы бар жерлеріне сәуір және мамыр айларында шамамен 50-ден 270- ке дейін уылдырық шашады.
Кекірелердің шаруашылық маңызы жоқ, бұлар басқа жыртқыш балықтардың қоректері болып саналады [7,8].
Жыланбас балық - Channa argus. Жыланбас балықтар жыртқыш балық. Денесін және басын ктенойдты қабыршақ жапқан. Арқа қанаты 1, ұзын, ол тарамдалмаған талшықтардан тұрады. Құйрық қанатының ұшы доғал. Бұл балықтарға отмосфералық ауамен тыныс алу тән, суы құрғап қалған өзендер немесе көлдерде осы қасиетінің арқасында көптеген уақытқа дейін тірі жүреді.
Бұл балықтар Амур су қоймасынан Амудария және Сырдария өзендеріне жерсіндірілген, қазір Оңтүстік Қазақстанның көптеген жылы суаттарында (Талас, Сарысу, Іле, Шу т.б) мекендейді [7, 8].
Жыланбас балықтар кешке қарай және таңғы уақытта белсенді тіршілік етіп қоректенеді. Қыста судың түбінде қыстап шығды, өте өміршең балық.
Жыланбасбалықтар судағы омыртқасыздармен, шаянтәрізділермен, хирономид дернәсілдерімен қоректенеді, ұлкен жыланбас балықтар жыртқыштар, олар балық шабақтарымен, бақалармен, су қоңыздарымен де қоректенеді [Дукравец, Мачулин, 1973].
Жыланбас балықтар өмірінің 2-4 жылында жыныстық жағынан жетіледі көбінесе 3 жасында. Сырдария өзенінде көктем айларында үлестеп уылдырық шашады, кейде қыркүйек айларында 2 - ші үлестегі уылдырықтарын шашуыда мүмкін [З. Ермаханов, 1986].
Жыланбас балықтардың кәсіптік маңызы бар балықтар, етінде қылтықтары аз [24, 25].
2.2 Қосмекенділер класы - Amphibia.
Мақтаарал ауданының территориясында Қосмекенділер класы - Amphibia, Доғаомыртқалылар кластармағы - Apsidospondyli, Құйрықсыздар - Anura (Ecaudata) отряды, Құрбақалар тұқымдасы - Bufonidae жататын төмендегідей түрлері кездесті. Олар:
Жасыл құрбақа - Bufo viridis. Денепішінінің ұзындығы 70 - 90, кейде 140 мм. Терісі бұдырлы, арқасы ақшыл немесе жасыл сұр. Басының екі жағында үлкен улы бездері - паратидалары болады. Шықшыт бездері үлкен.
Орманды-далалы алқаптарда, биік тауларда да (4500 м-ге дейін) және шөлді жерлерде тіршілік етеді. Құрбақалар денесі кеппеу үшін, күндіз орман төсенішінің астына, тышқандар мен көртышқанның індерінде, құлаған ағаш пен олардың тамырының астына жасырынады. Далалық аймақтарда, шөл, шөлейт жерлерде тіршілік етеді [27, 28].
Жасыл құрбақаларҚазақстанда кең таралған, басқа қосмекенділерге қарағанда құрғақшылықты жақсы көреді.
Мақтаарал ауданында жасыл құрбақалар әсіресе түнге қарай көшенің екі жағынанда автокөліктің жарығымен байқауға болады және далалы жерлерде, қамыс пен шөптердің арасында, егістік алқаптарда мекендейді [28, 29].
Жасыл құрбақалар жаңбырлы күндері күндіз де белсенді тіршілік етеді. Кеміргіштер інінде, тас астында, шұңқырда қыстайды. Індерде, тұрғын үй астында, қоймаларда қыркүйектің аяғы мен қазаннан бастап қысқы ұйқыға кетеді. Наурыздың аяғы -- мамырдың басында қысқы ұйқыдан оянғаннан кейін ақпайтын немесе ағыны баяу су қоймасына уылдырығын шаша бастайды. Қорегін түнде аулайды. Өрмекші, құмырсқа, жұлдызқұрт, шырышты ұлу, шұбалшаңмен, т.б. қоректенеді.
Бұл құрбақалар Мамыр - маусымда суға уылдырық шашады. Онда 12 мыңға жуық ұрық бар. Жұмыртқасының диаметрі 1-1,5 мм. Ұзындығы 3-4 м - ге жететін екі жіпшелі уылдырықтарын су өсімдіктеріне жабыстырып салады. Аталықтары3, аналықтары 4 жасында жыныстық жағынан жетіледі. Көбею кезінде аталықтары күрр.. күрр.. шүрр шүрр., деген дауыс шығарады. Итшабақ 50 күндей дамып, ұзындығы 30 -- 32 мм-ге жетеді [30].
Жасылқұрбақалар зиянды жәндіктермен қоректеніп, ауыл шаруашылығына пайда келтіреді [27].
Көлбақа - Rana ridibunda. Бақалардың ішіндегі ең ірісі, ұзындығы 6-13 см-ге дейін жетеді. Қоңырқай, жасыл түсті келеді, үстінде күңгірт дақтары болады. Тістері үстіңгі жақ сүйектерінде ғана бар. Тілінің ұшы бос және екі айырылған. Көбінесе суда тіршілік ететіндіктен артқы аяғының жүзу жарғағы жақсы жетілген. Кейде судан жағалауға қоректену үшін шығады. Қоректерін ұзын тілімен аулайды [31].
Олар әр түрлі аралас және жалпақ жапырақты орманды, дала мен шөлейт жердегі су қоймаларында және ағысы жылдам өзендерде мекендейді. Қазақстанда негізгі таралу аймағы Орал - Ырғыз - Торғай су айдыны мен Балқаш - Алакөл аралығы болып саналады.
Көлбақалар Қазақстанның Батысынан бастап Оңтүстік аймағында, Балқаш - Алакөл су алаптарына дейін және Орталық Еуропада, Орталық Азияда, Солтүстік Африкада таралаған.
Көлбақалардың негізгі қорегі - жәндіктер, олардың ішіндеқоңыздар, қосқанаттылар, жарғаққанаттылар, түзу қанаттылар, сондай-ақ майда құстардың балапандары, сұртышқандар, басқа қосмекенділердің итшабақтары. Кейбір жағдайда балықтардың шабақтарымен қоректеніп, балық шабақтарына зиянын тигізеді [32].
Көлбақалар өмірінің 3 жылынан соң уылдырық шашады. Аналығы су жылынғанда (15,6 - 18,6С-қа көтерілгенде) ғана уылдырық шашады. Уылдырықтарының саны денесінің ірілігіне байланысты (4000 - 12000-дей) болады. Уылдырық шашу мерзімі 1,5 - 2,5 айға дейін созылады. Су жылы болғанда ғана 7 - 10 күнде ұрықтанған уылдырықтан ұзындығы 5 - 8 мм-ге жететін итшабақтар жарып шығады. Бір апта өткеннен кейін олардың ұзындығы 16 - 20 мм-ге жетіп, белсенді қоректене бастайды [33].
Су температурасы 6 - 9С-та көлбақаның белсенділігі тоқтайды да су түбіндегі шұңқырға қыстайды. Қыстаудан ақпанның аяғы - маусымның басында шығады.
Көлбақалар өзен - көлдерде қыстап шығады, температура + 8-100С болғанда қайта оянады. Егер оңтүстік аймақтарда су температурасы 100С-тан түспесе бұл көлбақалар жыл бойына белсенді тіршілік ете береді [33].
Көлбақаның итшабақтары биоценозда (энергия тасымалдаушы) үлкен рөл атқарады, еті кейбір елдерде (мысалы, Францияда, Қытайда, т.б.) тағам ретінде пайдаланылады [27, 33].
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диссертациялық жұмыс 69 беттен, 3 суреттен, 50 әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кілттік сөздер: Жыныстық деморфизм, орнитофауна, териофауна, ихтофауна, қыстаушы, отырықшы, суқойма, ареал, кутикула, моногамдар, полигамдар, ландшаф т.б
Зерттеу объектісі: Мақтаарал ауданының омыртқалы жануарларының алуан түрлілігі.
Диссертациялық жұмыста Мақтаарал ауданының омыртқалы жануарларының алуантүрлілігі сипатталды.
Мазмұны
б
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1. 1 Мақтаарал ауданының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Сырдария өзенінін мекен ететін балықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
2. АЛЫНҒАН НӘТИЖЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... . 8
2.1 Сүйекті балықтар класы - Osteichthes ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2.2 Қосмекенділер класы - Amphibia ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.3 Бауырымен жорғалаушылар класы - Reptilia ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 20
2.4 Құстар класы- Aves ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.5 Cүтқоректілер класы - Mamalia ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3. МАТЕРИАЛ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 67
КІРІСПЕ
Мақтаарал ауданы - Қазақстанның қиыр оңтүстігінде орналасқан аудан. Жер аумағы 1,8 мың км2. Климаты континентальды, қысы қысқа, біршама жұмсақ. Қаңтардың көп жылдық температурасы -3-40с . Жері жазық және оған көршілес жатқан территориялар суқоймаларына бай. Солтүстігінде Шардара су бөгені,солтүстік батысында Арнасай су жайылмасы (ол Өзбекстан территориясында) орналасқан. Ауданның территориясын Достық каналы кесіп өтеді және 180-дей үлкенді-кішілі елді мекендер бар.Аудан аймағы және оған жақын орналасқан территориялар құстардың қыс айларында жиналатын орны болып табылады. Кез-келген қысқы орнитофаунасын зерттеу ғылыми әрі практикалық манызға ие [1].
Диссертациялық жұмыстың өзектілігі: Мақтаарал ауданының омыртқалы жануарлары жайында деректер жоқтың қасы. Тіпті оның фаунасының алуантүрлілігі, саны, мөлшері, шарушылықта алатын орны зерттелмеген. Омыртқалы жануарлар жайындағы кез-келген мәліметтер бұл аудан үшін жаңалық. Аудан территориясында кездесетін фауна құрамын анықтау, оның қорын тиімді пайдалануға, маңызын анықтауға мүмкіндік береді. Осыған орай диссертациялық жұмыс әрі өзекті, әрі теориялық, практикалық маңызға ие болады.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты: Мақтаарал ауданының жалпы омыртқалы жануарларының биоалуантүрлілігін зерттеу және зерттеу барысында олардың құрамын анықтау.
Диссертациялық жұмыстың міндеттері:
1. Мақтаарал ауданындағы Сырдария өзенінің ортаңғы ағысында кездесетін балықтардың аборигенді және арнайы жерсіндірілген түрлерін анықтау.
2. Осы аудандағы Қосмекенділері мен Бауырымен жорғалаушыларың түрлерін анықтау.
3. Мақтаарал ауданы территориясында кездесетін құстардың сапалық құрамын анықтау.
4. Зерттеліп отырған Мақтаарал ауданындағы сүтқоректілердің алуантүрлілігін анықтау.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығы. Мақтаарал ауданының омыртқалы жануарларының алуан түрлілігі мүлдем зерттелмеген, тек 2011 жылдан бастап магистрлік деңгейде ғана зерттеле бастады. Осы зерттелу барысында Мақтаарал ауданында құстардың бірнеше түрлері қыстап қалатындығы және осы ауданда ұя салып, кейбір құстардың ұшып келу және кету мекендері екендігі анықталды, ал сүтқоректілер класына жататын бірнеше түрлері белгілі болды. Сүйекті балықтар класына жататын жойылып, Қазақстанның Қызы кітабына тіркелген балық түрлері де тіршілік еткені мәлім болды.
Мақтаарал ауданының омыртқалы жануарларының алуан түрлілігін зерттей келе бұл жұмыс теориялық және практикалық маңызға ие екендігін көрсетті.
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Мақтаарал ауданының сипаттамасы
Зерттеуге алынып отырған Мақтаарал ауданы Оңтүстік Қазақстан Облысында, Мырзашөл құмды жазығының солтүстігіңде, Сырдария өзінінің сол жағалауында, абсолюттік биіктігі 150-250 метр төбелі, белесті жазықта орналасқан. Ауданның батысы, шығысы мен оңтүстігі Өзбекстанмен шекаралас. Солтүстігін түгелдей алып жатқан Шардара бөгені арқылы Сарыағаш, Шардара ауданымен шектеседі .
Мақтаарал ауданының территориясын ондағы омыртқалы жануарлардың алуан түрлілігін зерттеу жайында әдебиеттер жоқ. Сондықтан бұл ауданның омыртқалы жануарларын зерттеу және мәліметтерді салыстыру үшін жалпы Оңтүстік Қазақстан облысын зерттеуге алынған және көршілес жатқан ел Өзбекстан территориясын зерттеген ғалымдардың еңбектеріне жүгіндік.
Мақтаарал ауданының картасы
1.2 Сырдария өзенінін мекен ететін балықтар.
Сырдария өзенінің ортаңғы ағысы Мақтаарал ауданынан ағып өтетін болғандықтан осы өзенінің ортаңғы ағысындағы балықтардың түрлерін анықтау үшін төмендегі мәліметтерге жүгіндік.
Қазіргі кезде Кіші Арал және Сырдария өзенін зерттеу барысында оларда балықтардың 40 түрі кездескені белгілі, бұлардың ішінде 22 түрі аборигенді түр болып саналады. Олар шортан - Esox Lucius, арал тортасы - Rutulus rutilus aralensis, қызылқанат - Scardinus erythrophthalmus, арал ақмарқасы - Aspius aspius iblioides, тыран - Abramis brama orientalis, арал айнакөзі - Abramis sapa aralensis, ташкент үкішабақ балығы - Alburnoides oblongus, жолақ үкішабақтектес балығы - Alburnoides taeniatus, арал шемеясы - Chalcalbburnus chalcoides aralensis, тұқы - Сyprinius karpio, түркістан аққайраңы - Leuciscus idus oxianus, заравшан аққайраңы - Leuciscus lehmanni, түркістан теңге балығы - Gobio gobio lepidolaemus, арал қаязы - Barbus brachycephalus, түркістан қаязы - Barbus capito conocphalus, қылыш балық - Pelecus cultratus, арал шырма балығы - Sabanejewia aurata aralensis, кәдімгі жайын - Silurus glanis, арал шаншарбалығы - Pongitius platygaster, кәдімгі алабұға - Perca fluviatilus, көксерке - Sander lucioperca [1].
Басқа су қоймаларынан арнайы жерсіндірілген балықтар: шұбар дөңмаңдай - Hypophthalmichthys nobilus, ақ дөңмаңдай - Hypophthalmichthys molittrix, ақ амур - Ctenopharyngodon idella, кәдімгі қырлықұрсақ балығы - Hemiculter leucisculus, амур шабағы - Pseudorasbora parva, амур жалған теңге балығы - Abbottina rivularis, амур үшерін балығы - Opsariichthys uncirostris, теңбіл кекіре (глазчатый горчак) - Rhodeus ocellatus, кәдімгі гамбузия - Gambusia affinis, каспий атеринасы - Atherina boyeri caspia, элеотрис - Hipseleotris cinctus, амур кекіресі - Rhinogobius cheni, кавказ бұзаубас балығы - Knipowitschia caucasica, құмдауыт бұзаубас балығы - Neogobius fluviatilis, каспий басты бұзаубас балығы - Neogobius gorlap, жыланбасбалық - Channa argus, медака - Oryzias latipes, өзен камбаласы - Platichthys flesus [1].
Сырдария өзенінде ертеректе кездесіп, кейін Қызыл кітапқа енгізілген кәдімгі бекіре (шип) - Acipenser nudiventris Lovetsky, сырдария тасбекіресі - Pseudoscaphiynchus fedtschenkoi, арал албырты - Salmo trutta aralensis, шортантәрізді ақмарқа - Aspiolucius esocinus сияқты балықтар қазіргі кезде кездеспейді [1].
Біздің зерттеулер бойынша жоғарыда аталған балық түрлерінен төмендегідей түрлері кездесті.
Аборигенді балық түрлері: Албырттәрізділер - Salmoniformes отрядына, шортандар - Esocidae тұқымдасына жататын 1 түр: шортан - Esox Lucius; Тұқытәрізділер - Cyprinіformes отрядының, тұқытектестер - Cyprinidae тұқымдасына жататын 10 түр, арал тортасы - Rutulus rutilus aralensis, арал ақмарқасы - Aspius aspius iblioides, тыран - Abramis brama orientalis, тұқы - Сyprinius karpio, күміс түстес мөке - Carassius carassius, түркістан аққайраңы - Leuciscus idus oxianus, түркістан қаязы - Barbus capito conocphalus, қылыш балық - Pelecus cultratus, Жайынтәрізділер - Siluriformes отрядының, жайынтектестер - Siluridae тұқымдасына жататын 1 түр: кәдімгі жайын - Silurus glanis, Алабұғатәрізділер - Perciformes отрядының, алабұғалар - Percidae тұқымдасына жататын 2 түр: кәдімгі алабұға - Perca fluviatilus, көксерке - Sander lucioperca [1, 2].
Ал арнайы жерсіндірілген балық түрлерінен кездескен түрлері: Тұқытәрізділер - Cyprinіformes отрядының, тұқытектестер - Cyprinidae тұқымдасына жататын 5 түр: шұбар дөңмаңдай - Hypophthalmichthys nobilus, ақ дөңмаңдай - Hypophthalmichthys molittrix, ақ амур - Ctenopharyngodon idella, амур шабағы - Pseudorasbora parva, теңбіл кекіре (глазчатый горчак) - Rhodeus ocellatus, Алабұғатәрізділер - Perciformes отрядына жататын, жорғлағыштектес - балықтар - Anabantoidei отрядтармағына жыланбасбалықтар - Channidae тұқымдасына жататын 1 түр, жыланбасбалық - Channa argus [1, 2].
Карта бойынша Сырдария өзенінің ағысы.
Мақтаарал ауданының жылдық температурасы Өзбекстан елінің жылдық температурасы мен сәйкес келеді, бұл ұқсастықта Өзбекстан елінде мекендейтін құстар түрінің біраз түрлері Мақтаарал ауданында да кездеседі. Өзбекстан орнитофаунасында құстардың 18 отрядына жататын 441 түрі кездессе, Қазақстан территориясында құстардың 19 отрядқа жатытын 540-тай түрлері мекен етсе, олардың 32 түріне жоғалу қауіпі төніп тұрса, 57 түрі Қазақстанның Қызыл кітбына тіркелген [2, 3].
Зерттеліп отырған Мақтаарал ауданында құстардың негізінен 3 мекен ету типі тән. Олар: 1-су қоймалары мен олардың жағалаулары; 2-елді мекендер, 3-мәдени ландшафтар (негізінен ауыл шаруашылық жерлер). Бұл биотоптар жергілікті және қыстайтын авифаунаны қалыптстыруда үлкен рөл атқарады [4].
Әдебиеттермен танысу барысында Мақтаарал ауданының территорясында жоғарыда айтылған 3 биотопта құстардың 11 отрядқа жататын 24 түр кездесетіні анықталды. Бұл құстардың басым көпшілігі көктем-күз айларында осы территоряда ұялайды не көктем мен күз айларында ұшып келу-кету кезінде кездесті.
Ал Мақтаарал ауданының қысқы орнитофаунасы жайында деректер өте аз, бірақ біздің зерттеу нәтижелеріміз бойынша бұл ауданда 5 отрядқа жататын, 8 түрі қыстап қалатындығы белгілі болып отыр.
Қазақстан территориясында сүтқоректілердің 8 отрядына, 43 тұқымдасқа жататын 175- тен астам түрлері болса, Мақтаарал ауданын зерттей келе бұл ауданның сүтқоректілердің 6 отрядына жататын 13 тұқымдасқа бірігетін 28 түрдің кездесетіні анықталды [5,6].
Мақтаарал ауданының территориясында кездесетін сүтқоректілер (28 түр) республика терриофаунасының 15,5% құрайды. Бұл ауданның сүтқоректілердің республикамызда алатын орны зор, бірақ сондада ары қарай зерттеуді талап етеді [6].
2. АЛЫНҒАН НӘТИЖЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛДАУ
Зерттеліп отырған Мақтаарал ауданында омыртқалы жануарлардың 5 класы анықталды, олар:
І. Сүйекті балықтар класына - Osteichthes жататын, 4 отрядқа жататын, 19 балық түрлері, оның 12 аборигенді, ал 6 басқа су қоймалардан жерсіндірілген түрлер.
ІІ. Қосмекенділер класы - Amphibia жататын, 1 отрядтың 2 түр кездесетіні анықталды.
ІІІ. Бауырымен жорғалаушылар класы - Reptilia жататын, 2 отрядтың 4 түрі анықталды.
IV. Құстар класы - Aves жататын, 11 отрядтың 24 түрі кездеседі.
V. Сүқоректілер класы - Mamalia жататын, 6 отрядтың 28 түрі кездеседі.
2.1 Сүйекті балықтар класы - Osteichthes.
Қазіргі кезде Кіші Арал және Сырдария өзенін зерттеу барысында оларда балықтардың 40 түрі кездескені белгілі, бұлардың ішінде 22 түрі аборигенді түр болып саналады.
Сырдария өзенінің ортаңғы ағысы Мақтаарал ауданынын өтіп, одан ары қарай Шардара ауданына өтіп Шардара су қоймасына барып құяды. Жоғарыда аталған балықтардан Мақтаарал ауданынан өтетін Сырдария өзенінде 18 балық түрі кездеседі: Олардан аборигенді түрлер 12, жерсіндірілген түрлердің саны 6.
Аборигенді балық түрлері: Албырттәрізділер - Salmoniformes отрядына, шортандар - Esocidae тұқымдасына жататын 1 түр: шортан - Esox Lucius; Тұқытәрізділер - Cyprinіformes отрядының, тұқытектестер - Cyprinidae тұқымдасына жататын 8 түр, арал тортасы - Rutulus rutilus aralensis, арал ақмарқасы - Aspius aspius iblioides, тыран - Abramis brama orientalis, тұқы - Сyprinius karpio, күміс түстес мөке - Carassius carassius, түркістан аққайраңы - Leuciscus idus oxianus, түркістан қаязы - Barbus capito conocphalus, қылыш балық - Pelecus cultratus, Жайынтәрізділер - Siluriformes отрядының, жайынтектестер - Siluridae тұқымдасына жататын 1 түр: кәдімгі жайын - Silurus glanis, Алабұғатәрізділер - Perciformes отрядының, алабұғалар - Percidae тұқымдасына жататын 2 түр: кәдімгі алабұға - Perca fluviatilus, көксерке - Sander lucioperca [1, 2]. Олар:
Шортан - Esox lucіus. Дене пішіні жебе тәрізді, ұсақ қабыршақтар жапқан, ұзындығы 40-50 см-ге, салмағы 3-4 кг-ға жетеді, арқа қанаты аналь (құйрықасты) қанатының деңгейінде, басы жалпақ. Аузы үлкен, онда көптеген тістері бар, тістерінің өткір қырлары артқа қарай иілген, сондықтан оның аузына түскен жемтігі аузынан кері шыға алмайды. Түсі өзі тіршілік ететін ортасына байланысты құбылып отырады, бүйірінде көлденең жолақты ірі қоңыр түсті дақтары болады.
Қазақстанның барлық табиғи су айдындарында кездеседі, тек Орталық және Солтүстік қазақстанның көлдерінде, Балқаш-Іле, Талас, Бөген су алабтарында кездеспейді.
Шортан - жыртқыш балық, қорегін шөп арасында жасырынып тұрып, атылып барып ұстайды. Шабақтары майда омыртқасыздармен қоректенеді, ұзындығы 5 см-ге жеткенде жыртқыштыққа көшеді.
Шортан балықтары 3 - 5 жасында жыныстық жағынан жетіледі. Сәуір - мамыр айларында тайыз өзендерге, су температурасы 4 - 12°С болғанда уылдырығын шашады. Ауа райына қарай, жалпы көбею мерзімі 2,5 айға созылуы мүмкін.
Шортандардың кәсіптік маңызы бар балықтар, дәмді еті үшін көп ауланады [7].
Арал тортасы - Rutulus rutilus aralensis. Арал тортасы басқа балықтардан сыртқы көрінісі бойынша басқа балықтардан ажыратылады. Бұл балықтардың кеуде және аналь жүзбе қанаттары қызғылт, көкірек, арқа және құйрық жүзбе қанаттары сұрлау, кейде құйрық жүзбе қанаттарының соңы қарамен бітеді.
Суы тез ағатын, қатты және құмды - тасты грунтта, каналдардың шөп өскен жағалауларында тіршілік етеді.
Арал тортасы Қазақстанның көптеген өзендері мен көлдерінде және су қоймаларында таралған.
Шортандар балдырлармен, жоғары сатыдағы су өсімдіктерімен, хирономид личинкаларымен, шаянтәрізділермен, кейде қорек жетіспеген жағдайда басқа балықтардың шабақтарымен де қоректенеді.
Бұл балықтар өмірінің 2-3 жылында жыныстық жағынан жетіледі, сәуір айынан бастап мамыр айлары аралығында уылдырық шашды. Уылдырықтарын су өсімдіктеріне шашады. Уылдырық шашу уақытында бұл балықтар қоректенбейді.
Шортандар балдырлармен, жоғары сатыдағы су өсімдіктерімен, хирономид личинкаларымен, шаянтәрізділермен, кейде қорек жетіспеген жағдайда басқа балықтардың шабақтарымен де қоректенеді.
Шаруашылық маңызы бар, еті дәмді болғандықтан ауланады [8].
Арал ақмарқасы - Aspius aspius iblioides. Арал ақмарқасының басқа балықтардан ерекшелігі бұлардың арқасы және құйрық жүзбе қанатының түсі қара-сұр, бүйірі күміс түстес немесе сұрлау, денесінің астыңғы жақ бөлігі ақшылдау болып келеді. Арқа жүзбе қанаты біреу.
Бұл балықтар Қара және Каспий теңіздерінде, сирек болсада Азов пен Балтық теңізінде, Орталы Азияның дерлік барлық суларында, Амударияда және Сырдарияда таралған.
Жас ақмарқалар құрттармен, майда шаянтәрізділермен және насекомдармен қоректенеді. Ал дене пішіні 30-40см-ге жеткен ақмарқалар жырқыш келеді, ола балықтардың шабақтарымен де қоректенеді, бірақ көп емес, негізінен насеком (қоңыздар, көбелектер, шегіркелер ) қоректілер.
Арал ақмарқалары өмірінің 3-4 жылында жыныстық жағынан жетілдеді, көктемде сәуір және мамыр айларында судың ағысына уылдырықтарын шашады.
Шаруашылық маңызы бар балық, көптеп ауланады [8].
Тыран - Abramis brama orientalis. Тыран балықтарының денесі биік, басы мен ауызы кішкентай. Ауыздары түтік тәрізді, арқа ж.збе қанаты денесінің ең биік жерінде орналасқан. Аналь жүзбе қанаттары ұзынша келген, аналь жүзбе қанаты арқа жүзбе қанатының астыңғы біткен жерінен басталады. Дене пішіні үлкен трандардың арқасы сұрлау немесе қоңырқай келеді. Барлық жүзбе қанаттары сұр, ал кішкентай особтарының түстері күміс түстес болып келеді. 23 жылға дейін өмір сүреді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тырандар балықтары тобырымен, судың терең немесе ортаңғы қабатында тіршілік етеді. Мекен етіп жүрген ортасында сақ болып тіршілік етеді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Бұл балықтар Еуропаның орталық және солтүстік бөлігінде, Каспий, Қара, Балтық, Азов, Арал теңіздерінде, Қазақстанда көптеген су қоймаларда Ертіс, Балхаш, Сырдария өзенінде таралған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тырандар хирономид дернәсілдерімен, майда шаянтәрізділермен (дафния, циклоп), балдырлармен құрттармен қоректенеді.
Тыран балықтарының уылдырық шашу уақыты Солтүстік аймақтарда сәуірдің ортасында, ал Оңтүстік аймақтарда одан ертерек болады. Уылдырықтарын сі өсімдік терінің, су астындағы тастардың маңдарына шашады. Шамамен 90 мыңнан 350 мың аралығында уылдырық шашады.
Тыран балықтарының шаруашылық маңызы зор, бірақ етінде қылтықтары көп болады. Сонда көптеп ауланады [9].
Тұқы - Сyprinius karpio. Денесін циклойдты қабыршақтар жапқан, 2 жұп мұршалары бар. Төменгі ауыз, мұртшалары қысқа, 2 жұп, көзінің диаметрінен аз (кішкентай).
Түсі мекен ортасына байланысты күміс түстен сарғыш түске дейін ауытқиды. Арқасы әдетте қара, құрсағы ақшыл [9, 11].
Тұқы балығы Каспий теңізі, Жайық, Жем су алабтары, Шалқар көлі, Арал су алабы, Орал, Ембі өзендерінде, Қапшағай су қоймаларында кеңінен таралған. Аралда кездесетін тұқының ұзындығы 40 - 45 (80) см, ал салмағы 2 - 2,5 кг [1]. Сонымен қоса тұқы балығы Еуропа, Қара және Жерорта теңіздерінде мекендейді, ал Солтүстік Америкаға жасанды жерсіндірілген [9].
Тұқылар қорек талғамайтын балық, су қойманың қоректік базасының жағдайымен байланысты қоректену спектірін өзгертуге қабілетті. Бірақ Қазақстанның көптеген су қоймаларында оның сүйсініп жейтін қорегі насекомдарың дернәсілдері (личинкалары) және хирономидтер. Осымен бірге оның қорегінің түйінінде зоопланктонмен макрофиттер де басым болады, сонымен қатар өсімдік және жануар текті детрит.
Тұқының шабақтары ерте кезде алдымен зоопланктонмен яғни коловраткалармен, бұтақмұртты шаяндармен, ескекаяқты шаяндармен қоректенеді. Арал теңізіндегі шабақтар бұтақмұртты және ескек аяқты шаяндармен қоректенеді [17].
Тұқының жыныстық жетілуі 3-4 жылда, үлестеп уылдырық шашады. Бұл балықтың аталығы аналығына қарағанда ертерек жетіледі. Тұқы балығының аналықтары орташа 96 мыңнан 180000 - ға, Бұқтырма су қоймасында 250000-ға дейін уылдырық шашады [9] .
Сырдария және Талас бассейндерінде уылдырық шашу температурасы наурыздың аяғында - сәуірдің бірінші жартысында болады. Шу, Іле өзендерінің бассейндерінде, Аралда, Балқаш және Алакөл көлдерінде сәуірдің екінші жартысында мамырдың басында республиканың солтүстігінде мамырдың ортасында. Қолайлы жылдары тұқы 3 порцияға дейін уылдырық шашады. Уылдырық шашуы су температурасы 17-180С кезінде басталады, бұл әдетте Орал бассейнінде Сәуірдің аяғымен Майдың басында байқалады.
Уылдырығын шашу үшін тұқы өсімдік шабындықтары су астында қалған бөліктерді таңдайды, егер олар жоқ болса тұқы уылдырығын қатты су өсімдіктерінің тамыры мен сабағына шашады. Уылдырық шашатын бөліктері аса терең емес жерде орналасқан, әдетте 0,5 м терең емес, бұны өте жылы аймақтарды іздейтіндігімен түсіндіруге болады. Су температурасы тұрақты кезде бірден уылдырық шашады, бірақ жыл маусымдарына байланысты уылдырық шашудың тәуліктік циклі өзгереді. Көктемде су температурасы төмен кезде әдетте уылдырық шашу үшін судың өте жылы уақыты кешті таңдайды. Жазда жиірек таңғы уақытта уылдырық шашуы байқалады [11, 12, 19, 20].
Тұқы бекіре және албырт балықтарынан кейінгі Қазақстандағы ең бағалы кәсіптік түр болып саналады. Тұқының еті дәмді әрі сапалы болып келеді. Тағам ретінде ең негізінен жаңадан аулаған кезде қолданылады. Екі жастағы тұқы балығының 1 кг етінде 6,5% май, 16,14% белок болады, бұл 875,5 ккал - құрайды, кейбір мәліметтер бойынша тұқы балығының етінде 14,7 - ден 21,7% - ға дейін белок, 0,4 - тен 22,2% - ға дейін май болады. Спорттық балық аулаудың ең сүйікті объектісі, тоған шарушылығында қолдан өсіреді [9, 10, 11, 18].
Күміс түстес мөңке - Carassius carassius. Күміс түсті мөкенің дене пішіні орташа келген, мұртшалары болмайды, денесін күміс түстес қабыршақтар жапқан, ол қабыршақтары құйрық жүзбе қанатына денйін жалғасады, жұтқыншақ тістері 1 қатарлы.
Мөңкелер кез-келген су қоймалар мен өзен көлдерде кездеседі, бірақ жылу сүйгіш. Қазақстанда Сырдария, Іле, Шу, Ертіс, Жайық, т.б өзендерде таралған.
Бұл балықтар күндіз суда белсенді тіршілік етіп, күндіз қоректенеді. Судағы газдық режиміне өте төзімді келеді. Қыста су түбінде қыстап шығады.
Бұл балықтар фито және зоопланктонмен, бентоспен, детритпен майда шаянтәрізділермен (дафния, циклоп т.б) қоректенеді [9, 18].
Мөке балықтары жыныстық жасына 2-3 жасында жетіледі, Оңтүстік аймақтарда Солтүстік аймақтарға қарағанда ертерек жетіледі. Уылдырықтары су температурасы 14-150С та, мамыр және маусым айларында шашады.
Шаруашылық маңызы зор, бірақ етінде қылтықтары көп болады [10, 13].
Түркістан аққайраңы - Leuciscus idus oxianus. Арқасы білімсіз жасыл-сұр, екі жаны күміс түстес, көкірек, кеуде, аналь жүзбе қанаттары қызғылт, арқа және құйрық жүзбе қанаты ашық қара (Г. В. Никольский, 1940; Л. С. Берг, 1949). Қабыршақтары ірі, бүйір сызығында 55-61 қабыршақтары болады, тістері тегіс, бірақ ұшына қарай ішке иілген.
Г. В. Никольскийдің (1940) және Л. С. Берге (1949) зерттеуі бойынша түркістан аққайраңы Арал теңізінде, Сырдария өзенінде, Шу өзенінде және т.б өзендерде мекендейді.
Аққайрандар су өсімдіктерімен, майда шаянтәрізділер, бүйірімен жүзушілермен, насекомдармен қоректенеді.
Түркістан аққайраңдары жыныстық жағынан өмірінің 3-4 жылында жетіледі (Г. В. Никольский, 1940), ал Г. М. Дуравецтің зерттеуі бойынша Сырдаряи өзенінде мекендейтін түркістан аққайраңдары 2-3 жасында жыныстық жағынан жетіледі. Бұл балықтар Сырдария өзенінде наурыз айының соңында және сәуір айында толық уылдырық шашып болады, мамыр айында аулауға рұқсат береді. Уылдырықтарын ағысы күшті сулардағы өсімдіктердің маңдарына шашады (И. А. Пивнев, 1963). Бұл балықтардың қанша уылдырық шашатыны анықталмаған.
Түркістан аққайраңдары еті үшін ауланады, Сырдария өзенінің жағалауларында 1971-1973 жж бастап аулана бастады (Г. М. Дукравец, 1978) [7,8].
Түркістан қаязы - Barbus capito conocphalus. Дене пішіні үлкен, ұзындығы 70 см, салмағы 5,3 кг-ға дейін. Бүйір сызығында 59-68 қабыршақтары болады. Арқа жүзбе қанатында 8 тарамдалған талшықтар болады. Қазақстанның қызыл кітабына тіркелген.
Түркістан қаязы Орталы Азияның су қоймаларында (Өзбекстан, Түркіменстан, Қырғызстан, Тәжікстан), Қазақстанның Арал теңізінде және Сырдария өзенінде, Шу өзенінде таралған. Бірақта жоғарыда аталаған өзендермен теңіздерде кездескенімен саны жағынан өте сирек кездеседі.
Түркістан қаяздары негізінен су түбіндегі майда омыртқасыздармен, майда шаянтәрізділермен және балық шабақтарымен қоректенеді.
Уылдырықтарын өзендерге келіп шашады, уылдырық шашу уақыттары сәуір және мамыр айларында, судың ағынды жерлеріндегі тасты грунттына уылдырықтарын шашады. Уылдырықтарының саны 2 мыға дейін жетеді.
Түркістан қаязының кәсіптік маңызы бар балық, еті үшән ауланады [7,8].
Қылыш балық - Pelecus cultratus. Қылыш балқтың денесі ұзын келген, енсіз. Денесінің ұзындығы 35-37 см, салмағы 300-400 г. Арқа және құйрық жүзбе қанаттары сұрлау, қалған жүзбе қанаттары сарғыштау, ауызы жоғары қараған.
Негізінен мекен ететін орындарны судың ағыны күшті, тез ағатын жерлерінде тіршілік етеді.Су қоймалардың және көлдерде судың терең қабатында жүзіп жүреді.
Қылыш балықтар Балтық, Қара, Азов, Каспий теіңздерінде, сонымен қоса Сырдария өзенінде таралған.
Қылыш балықтар жазға қарай кеүндіз белсенді тіршілік етеді, ал қысқа қарай судың терең қабатына кетеді, бұл уақытта аз қимылдап, дерлік қоректенбейді. Уылдырық шашып болғаннан соң ғана белсенді қоректеніп, қоректенуі көбінесе таңғы уақытта және кешке қарай, кейде түнге қарайда қоректенеді.
Қылыш балықтар насекомдармен және олардың дернәсілдерімен, құрттармен, балық шабақтарымен қоректенеді. Ал шабақтары зоопланктонмен кейін насекомдардың дернәсілдерімен қоректенеді. Ал уылдырық шашу уақытында қоректенбейді [7,8,9].
Бұл балықтар өмірінің 4-5 жылында жыныстық жағынан жетіле бастайды. Уылдырық шашу уақыты мамыр мен маусым айларында. Су температурасы 15-200С болғанда өзендерге шығып судың ағысы бар бөлігіне, құмды жерлеріне судың тереңдігі 1 м - не уылдырықтарын шашады. Уылдырықтары жабысқақ емес, су өсімдіктеріне жабысып қалмайды. Осы шашқан уылдырықтарынан 2-3 тәуліктен кейін дернәсілдер шыға бастайды.
Қылыш балықтарының кәсіптік маңызы бар балық, бірақ етінде қылтықтары көп болғандықтан көп аулай бермейді [20].
Кәдімгі жайын - Silurus glanis. Жайындардың денесі жалаңаш, денесі жоғарыдан төмен қарай шамалы жалпайған, арқасы қара, құрсағы ақшыл түсті, екі бүйірінде дақтары бар. Үлкен аузының жоғарғы жағында екі ұзын мұртшасы және төменгі жағында 2 қысқа мұртшасы болады. Ашықторсылдақтылар, жақтарында көптеген майда тістері бар. Денесінің ұзындығы 5 м-ге дейін, ал салмағы 300 кг-ға дейін. Арқа жүзбе қанаты кішкентай, аналь маңы жүзбе қанаты ұзын, ол құйрыққа дейін жетеді.
Жайын балықтары жазғы уақыттарда күндіз судың түбінде өсімдіктердің, тастардың, су түбіндегі ағаштардың маңдарында жатады, кешке қарай судың жоғарғы қабатына көтеріліп қоректенуге шығады.
Кәдімгі жайындар дерлік барлық су қоймаларда мекен етеді, Қазақстанда Жайық өзенінде, Каспий және Аралтеңізінде, Сырдария, Шу өзендерінде таралған.
Күндіз су астында тыныстап, кешке немесе ымырт уақытына қарай белсенді тіршілік етеді. Қыс айларында судың түбінде қыстайды.
Бұл қорек талғамайтын жыртқыш балық. Қорегінің көп бөлігін балықтармен олардың шабақтары, шаянтәрізділер және бақалар құрайды.
Жайын балықтары өмірінің 3-4 жасында жыныстық жағынан жетіледі. Уылдырық шашатын кездерде өздерінің мекендерін тастап судың ағысына қарай шығады. Уылдырықтарын су сімдіктерінің жанына шашады, сосын оны дернәсіл шыққанға дейін аталықтары қорғап жүреді.
Жайын балықтарының шаруашылық маңызы зор, еті үшін көп ауланады [8].
Кәдімгі алабұға - Perca fluviatilus. Алабұғалардың дене пішіні орташа келген, арқасы ашық - жасыл, екі бүйірі сарғыш-жасыл, құйрық, аналь, кеуде жүзбе қанаттары қызғылт, кеуде жүзбе қанаты сарғыш, көздері қызғылт - сары.
Бұл балықтар Еуропаның, азияның су қоймалары мен өзендерінде, Қазақстанның Балхаш көлінде, Сырдария, Шу, Еділ, Жайық өзендерінде таралған.
Алабұғалар жыртқыш балықтар, негізгі қоректері балық шабақтары, насекомдармен олардың личинкалары, зоопланктонмен қоректенеді. Алабұғалардың шабақтарының денесі 4-5 см-ге жетісімен ақ балық дернәсілдеріменде қоректене береді.
Бұл балықтардың аталықтары 2+ жасынан ал аналықтары 3 жасынан кейін жыныстық жағынан жетіле бастайды. Уылдырықтарын өзендерге ондағы су өсімдіктерінің маңдарына, судағы шірінді ағаш үстеріне, тіпті грунтқада шаша береді.
Алабұғалардың кәсіптік маңызы зор, еті дәмді [8].
Көксерке - Sander lucioperca. Денесінің ұзындығы 35 - 45 (91) см, салмағы 400 - 900 (11,3 кг) г. 10 - 12 (16) жыл тіршілік етеді. Денесі екі бүйірінен сәл қысыңқы. Жақтары мен таңдайында шошақ тістері бар. Майда қабыршағы құйрық қанатының түбіне шейін, басында желбезек қақпағына дейін жауып жатады. Бүйірінде 9 - 14 қоңыр көлденең жолақтары бар, майдаларында анық көрінеді. Жақын орналасқан екі арқа қанатының біріншісі тек тікенекті талшықтардан тұрады. Кеуде, құрсақ және аналь қанаттары ақ немесе сары түсті болады. Арқа және құйрық қанаттары көптеген майда қоңыр дақтардан шұбар болып көрінеді.
Бұлар табиғи жағдайда Балтық, Қара, Азов, Каспий, Арал теңіздерінің су алаптары, Қазақстанда Жайық - Каспий,Сырдария - Арал, Сарысу, Балқаш - Алакөл, Талас, Ертіс, Нұра су алаптарында тіршілік етеді.
Көксеркелер күдізде ымырт уқытында белсенді тіршілік ете береді, қыста су түбінде қыстап шығды [7,8].
Көксеркелер өте майда шабақтары зоопланктонмен, сәл ересектері зообентоспен (мизидалар, креветкалар, бүйірімен жүзушілер, хирономидтердің дернәсілі, т.б.) қоректенеді. Мөлшері 5 см-ге жеткенде балық шабақтарымен қоректенеді.
Бұл балықтар жыныстық жағынан көпшілік жағдайда 2 - 4 жасында жетіледі. Әрбір аналық уылдырығын (54,6 мыңнан 170 - 180 мыңға дейін) су температурасы 12 - 15°С болғанда наурыздың аяғы - сәуірдің басынан мамырдың аяғына, кейде маусымға дейін, суы таза, майда тасты, өсімдік қалдығы бар тұнба-топырақты жерлерге шашады. Оны аталықтары қорғайды, бұл мезгілде олар қоректенбейді.
Көксеркенің еті дәмді, қылтанағы аз, кәсіптік маңызы бар балық [14].
Арнайы жерсіндірілген балық түрлері: Тұқытәрізділер - Cyprinіformes отрядының, тұқытектестер - Cyprinidae тұқымдасына жататын 5 түр: шұбар дөңмаңдай - Hypophthalmichthys nobilus, ақ дөңмаңдай - Hypophthalmichthys molittrix, ақ амур - Ctenopharyngodon idella, амур шабағы - Pseudorasbora parva, теңбіл кекіре (глазчатый горчак) - Rhodeus ocellatus, Алабұғатәрізділер - Perciformes отрядына жататын, жорғлағыштектес - балықтар - Anabantoidei отрядтармағына жыланбас балықтар - Channidae тұқымдасына жататын 1 түр, жыланбасбалық - Channa argus [Кожабаева Э.Б., 2010]. Олар:
Шұбар дөңмаңдай - Hypophthalmichthys nobilus. Денелері екі бүйірінен қысыңқы, құрсағы қырлы, басы үлкен. Маңдайы дөңес келеді, аты осыдан шыққан. Шұбар Дөңмаңдайдың түсі қоңырлау әрі дақтары болады. Дене тұрқы 1,2 м-дей, салмағы 40 кг-нан асатын түрлері де болады. Қазір екі түрі - кәдімгі Дөңмаңдай (Нypophthalmіchtys molіtrіx) және шұбар Дөңмаңдай(Аrіstіchthys nobіlіs) бар [9, 10].
Шұбар дөңмаңдайлар Қиыр Шығыстағы Амур өзені алабында таралған. 1950 - 60 жылдары тоғанда өсіру үшін Қазақстанда жерсіндірілген. Қазіргі уақыттар Арал және Каспий теңізінде, Сырдария, Іле, Ертіс, Тобыл, Есіл, Шу өзендерінде, Балхаш көлінде таралған.
Бұл балықтар фито және зоопланктонмен, шабақтары балдырлармен және ұсақ су жәндіктерімен қоректенеді [11, 14].
Жыныстық жағынан 5 - 7 жасында жетіледі. Мамыр - маусым айларында 4 млн-ға жуық, уылдырығын түбі құмайт не тасты, ағынды су ішіне шашады. 3-4 тәулікте уылдырықтарынан дернәсілдері шыға бастайды.
Дөңмаңдайдың кәсіптік маңызы бар, еті дәмді. Тоған шарушылығында қолдан өсіреді [22].
Ақ дөңмаңдай - Hypophthalmichthys molittrix. Денесі күміс түстес, біршама денесі биік, терісін майда қабыршақтар жапқан. Көздері бүйір сызығынан төмен орналасқан. Ауыздары жоғары қарай бағытталған. Бүйір сызықтарында 109-120 қабыршақтары болады [7, 8].
Қазақстанға 1958-1960 жж Қытайдан жерсіндірілген түр. Орталық және шығыс Азияда, Еуропада, Ресейде, Қытайдың Янцзы, Сицзян өзендерінде, Қазақстанда Сырдария, Ертіс, Тобыл, Есіл, Шу, Сарысу өзендерінде, Арал теңізінде таралған.
Бұл балықтар негізінен фитопланктонмен (диатомды, көк-жасыл балдырлармен), коловраткалармен, азда болса шаянтәрізділермен, ал шабақтары көбінесе хирономид дернәсілдерімен қоректенеді [9, 11, 17].
Ақ дөңмайдайлар жыныстық жағынан 5 жасынан бастап жетіле бастайды, аталықтары аналықтарынан қарағанда біршама ертерек жетіледі. Мамыр және маусым айларында су температурасы 18,5-20,40С болғанда уылдырық шашады (маусым айының 15 не дейін). Уылдырық шашу түрі үлестеп, 500 мыңға дейін уылдырық шашады.
Шаруашылық маңызы зор, еті үшін көп ауланады. Тоған шарушылығында қолдан өсіреді [14, 16, 26].
Ақ амур - Ctenopharyngodon idella. Дене тұрқы 1 м, салмағы орташа 4-5 кг шамасында. Тұрқы жұмырлау, мұрты жоқ, маңдайы жалпақ, аузы сәл төмен қараған. Арқа жүзбе қанаты қысқа, кеуде жүзбе қанатынан кейін орналасқан [11].
Ақ амурлар Шығыс Азиядан Амур бассейнінің солтүстігіне дейін. Моңғолия, Еуропа елдеріне, АҚШ - қа, Молдавия, Украина елдеріне жерсіндірілген, ал Қазақстанда Сырдария, Іле, Шу, Есіл өзендерімен Балқаш су алабтарына жерсіндірілген.
Ақ амурлар негізінен өсімдік қоректі балық, кейде жұтқыншақ тістері арқылы қатты су өсімдітерінің сабақтарында оңай үзіп алып оларменде қоректенеді. Су қоймада өсімдік тектес қоректер жетіспеген жағдайда жыртқыштық танытып басқа балықтардың шабақтарыменде қоректенеді.
Ақ амур балықтарының жыныстық жағынан жетілу жастары әр түрлі, Сырдария өзенінде мекендейтін ақ амур балықтары 2-4 жасында жыныстық жағынан жетіледі, аталықтары аналықтарына қарағанда ертерек жетіледі. Мамыр айларынан бастап су температурасы 17-220С болғанда уылдырық шашады, уылдырықтарын ағысы жақсы өзен суларына таңғы және кешкі уақытта шашады [Салихов, 1984].
Ақ амурлардың шаруашылық маңызы зор, еті дәмді болғандықтан тоған шаруашылығында арнайы қолдан өсіреді [14, 16].
Амур шабағы - Pseudorasbora parva. Амур шабағының денесі ұзарған, ауызы жоғарғы қараған, денесі өте кішкентай, ұзындығы 8-11см болатын, түсі күміс түстес балық. Мұрттары болмайды. Денесін сонымен қатар тамағында қабыршақтар жапқан. Екі бүйірінің ортасынан бүйір сызығы өтіп жатады. Кеуде жүзбе қанатының басталған жерінен арқа жүзбе қанатыда басталады [23, 24].
Бұл балықтар Көптеген Еуропа елдеріне, бұрынғы КСРО құрамында болған мемлекеттерге, Орталық Азияға жерсіндірілген [Алиев,1963; Ерещенко, 1968].
Амур шабақтары зоопланктонмен және майда омыртқасыздармен, хирономид дернәсілдерімен қоректенеді, кейде басқа балықтардың шашқан уылдырықтарыменде қорекенеді [Р. Х. Мамилова, 1976].
Амур шабақтары 1 жасынан асқаннан соң-ақ жыныстық жағынан жетіліп, үлестеп (порционный) уылдырық шашады, уылдырық шашу уақыты сәуір айының соңынан бастап мамыр айының басында су температурасы 16-180С кезінде, кейде қыркүйек айындада уылдырығын шашады [Глухов, 1981].
Амур шабақтарының шаруашылық маңызы жоқ, бұл балықтар басқа жыртқыш балықтардың қоректері болып саналады [8,].
Теңбіл кекіре (глазчатый горчак) - Rhodeus ocellatus. Теңбіл кекірелердің дене пішіні кіші, ұзындығы 10 см болатын балық. Денесінің түсі күміс түстес. Аналь жүзбе қанаты арқа жүзбе қанатының біткен жерінен басталады. Бүйір сызығы толық емес. Арқа және аналь қанаттарында тікенекті талшықтары болмайды. Қаулап өскен су өсімдіктерінің маңдарында көп кездеседі.
Бұл балықтың негізгі отаны Қытай елі. 40 жж Жапонияның су қоймаларына кездейсоқ жерсіндіріледі, ал 60 жж Қытайдың Янцзы өзенінен Өзбекстан бассейнінеде кездейсоқ келіп түседі. Осы көрші елден біздіңде су қоймаларға таралған.
Теңбіл кекірелер балдырлармен, детритпен қоректенеді.
Теңбіл кекірелер өмірінің 2 жылында жыныстық жағынан жетіле бастайды. Үлестеп уылдырық шашады. Судың ағысы бар жерлеріне сәуір және мамыр айларында шамамен 50-ден 270- ке дейін уылдырық шашады.
Кекірелердің шаруашылық маңызы жоқ, бұлар басқа жыртқыш балықтардың қоректері болып саналады [7,8].
Жыланбас балық - Channa argus. Жыланбас балықтар жыртқыш балық. Денесін және басын ктенойдты қабыршақ жапқан. Арқа қанаты 1, ұзын, ол тарамдалмаған талшықтардан тұрады. Құйрық қанатының ұшы доғал. Бұл балықтарға отмосфералық ауамен тыныс алу тән, суы құрғап қалған өзендер немесе көлдерде осы қасиетінің арқасында көптеген уақытқа дейін тірі жүреді.
Бұл балықтар Амур су қоймасынан Амудария және Сырдария өзендеріне жерсіндірілген, қазір Оңтүстік Қазақстанның көптеген жылы суаттарында (Талас, Сарысу, Іле, Шу т.б) мекендейді [7, 8].
Жыланбас балықтар кешке қарай және таңғы уақытта белсенді тіршілік етіп қоректенеді. Қыста судың түбінде қыстап шығды, өте өміршең балық.
Жыланбасбалықтар судағы омыртқасыздармен, шаянтәрізділермен, хирономид дернәсілдерімен қоректенеді, ұлкен жыланбас балықтар жыртқыштар, олар балық шабақтарымен, бақалармен, су қоңыздарымен де қоректенеді [Дукравец, Мачулин, 1973].
Жыланбас балықтар өмірінің 2-4 жылында жыныстық жағынан жетіледі көбінесе 3 жасында. Сырдария өзенінде көктем айларында үлестеп уылдырық шашады, кейде қыркүйек айларында 2 - ші үлестегі уылдырықтарын шашуыда мүмкін [З. Ермаханов, 1986].
Жыланбас балықтардың кәсіптік маңызы бар балықтар, етінде қылтықтары аз [24, 25].
2.2 Қосмекенділер класы - Amphibia.
Мақтаарал ауданының территориясында Қосмекенділер класы - Amphibia, Доғаомыртқалылар кластармағы - Apsidospondyli, Құйрықсыздар - Anura (Ecaudata) отряды, Құрбақалар тұқымдасы - Bufonidae жататын төмендегідей түрлері кездесті. Олар:
Жасыл құрбақа - Bufo viridis. Денепішінінің ұзындығы 70 - 90, кейде 140 мм. Терісі бұдырлы, арқасы ақшыл немесе жасыл сұр. Басының екі жағында үлкен улы бездері - паратидалары болады. Шықшыт бездері үлкен.
Орманды-далалы алқаптарда, биік тауларда да (4500 м-ге дейін) және шөлді жерлерде тіршілік етеді. Құрбақалар денесі кеппеу үшін, күндіз орман төсенішінің астына, тышқандар мен көртышқанның індерінде, құлаған ағаш пен олардың тамырының астына жасырынады. Далалық аймақтарда, шөл, шөлейт жерлерде тіршілік етеді [27, 28].
Жасыл құрбақаларҚазақстанда кең таралған, басқа қосмекенділерге қарағанда құрғақшылықты жақсы көреді.
Мақтаарал ауданында жасыл құрбақалар әсіресе түнге қарай көшенің екі жағынанда автокөліктің жарығымен байқауға болады және далалы жерлерде, қамыс пен шөптердің арасында, егістік алқаптарда мекендейді [28, 29].
Жасыл құрбақалар жаңбырлы күндері күндіз де белсенді тіршілік етеді. Кеміргіштер інінде, тас астында, шұңқырда қыстайды. Індерде, тұрғын үй астында, қоймаларда қыркүйектің аяғы мен қазаннан бастап қысқы ұйқыға кетеді. Наурыздың аяғы -- мамырдың басында қысқы ұйқыдан оянғаннан кейін ақпайтын немесе ағыны баяу су қоймасына уылдырығын шаша бастайды. Қорегін түнде аулайды. Өрмекші, құмырсқа, жұлдызқұрт, шырышты ұлу, шұбалшаңмен, т.б. қоректенеді.
Бұл құрбақалар Мамыр - маусымда суға уылдырық шашады. Онда 12 мыңға жуық ұрық бар. Жұмыртқасының диаметрі 1-1,5 мм. Ұзындығы 3-4 м - ге жететін екі жіпшелі уылдырықтарын су өсімдіктеріне жабыстырып салады. Аталықтары3, аналықтары 4 жасында жыныстық жағынан жетіледі. Көбею кезінде аталықтары күрр.. күрр.. шүрр шүрр., деген дауыс шығарады. Итшабақ 50 күндей дамып, ұзындығы 30 -- 32 мм-ге жетеді [30].
Жасылқұрбақалар зиянды жәндіктермен қоректеніп, ауыл шаруашылығына пайда келтіреді [27].
Көлбақа - Rana ridibunda. Бақалардың ішіндегі ең ірісі, ұзындығы 6-13 см-ге дейін жетеді. Қоңырқай, жасыл түсті келеді, үстінде күңгірт дақтары болады. Тістері үстіңгі жақ сүйектерінде ғана бар. Тілінің ұшы бос және екі айырылған. Көбінесе суда тіршілік ететіндіктен артқы аяғының жүзу жарғағы жақсы жетілген. Кейде судан жағалауға қоректену үшін шығады. Қоректерін ұзын тілімен аулайды [31].
Олар әр түрлі аралас және жалпақ жапырақты орманды, дала мен шөлейт жердегі су қоймаларында және ағысы жылдам өзендерде мекендейді. Қазақстанда негізгі таралу аймағы Орал - Ырғыз - Торғай су айдыны мен Балқаш - Алакөл аралығы болып саналады.
Көлбақалар Қазақстанның Батысынан бастап Оңтүстік аймағында, Балқаш - Алакөл су алаптарына дейін және Орталық Еуропада, Орталық Азияда, Солтүстік Африкада таралаған.
Көлбақалардың негізгі қорегі - жәндіктер, олардың ішіндеқоңыздар, қосқанаттылар, жарғаққанаттылар, түзу қанаттылар, сондай-ақ майда құстардың балапандары, сұртышқандар, басқа қосмекенділердің итшабақтары. Кейбір жағдайда балықтардың шабақтарымен қоректеніп, балық шабақтарына зиянын тигізеді [32].
Көлбақалар өмірінің 3 жылынан соң уылдырық шашады. Аналығы су жылынғанда (15,6 - 18,6С-қа көтерілгенде) ғана уылдырық шашады. Уылдырықтарының саны денесінің ірілігіне байланысты (4000 - 12000-дей) болады. Уылдырық шашу мерзімі 1,5 - 2,5 айға дейін созылады. Су жылы болғанда ғана 7 - 10 күнде ұрықтанған уылдырықтан ұзындығы 5 - 8 мм-ге жететін итшабақтар жарып шығады. Бір апта өткеннен кейін олардың ұзындығы 16 - 20 мм-ге жетіп, белсенді қоректене бастайды [33].
Су температурасы 6 - 9С-та көлбақаның белсенділігі тоқтайды да су түбіндегі шұңқырға қыстайды. Қыстаудан ақпанның аяғы - маусымның басында шығады.
Көлбақалар өзен - көлдерде қыстап шығады, температура + 8-100С болғанда қайта оянады. Егер оңтүстік аймақтарда су температурасы 100С-тан түспесе бұл көлбақалар жыл бойына белсенді тіршілік ете береді [33].
Көлбақаның итшабақтары биоценозда (энергия тасымалдаушы) үлкен рөл атқарады, еті кейбір елдерде (мысалы, Францияда, Қытайда, т.б.) тағам ретінде пайдаланылады [27, 33].
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz