Қазақ батырлары туралы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Махамбет Өтемісұлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
Махамбет батырдың ел үшін еңіреген ерлер
2. Қанжығалы Бөгенбай Ақшаұлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
3. Қабанбай батыр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
4. Райымбек батыр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
Пайдаланылған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
1. Махамбет Өтемісұлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
Махамбет батырдың ел үшін еңіреген ерлер
2. Қанжығалы Бөгенбай Ақшаұлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
3. Қабанбай батыр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
4. Райымбек батыр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
Пайдаланылған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
Батыр (араб және иран тілдерінде – баһадүр) – жаугершілік кездер мен әскери жорықтарда жеке ерліктерімен ерекше көзге түскен ер жүрек, қаһарман адамдарға берілетін құрметті атақ. Батырлық – жеке адамға тән патриоттық қасиет. Батыр рулық құрылыс кезінде рулардың әскер басы, көсемі болған. Феодализм дәуірінде олар ел басқару ісін иемденіп, алпауыт-шонарларға, ақсүйектерге айнала бастады. Батыр бола алмаған адам хан, бек болмаған. Жасанған жауға жалғыз өзі қарсы шауып, ел қорғаны болған қас батырлардың ерлігі қазақ, қырғыз, башқұрт сияқты түркі тектес халықтардың ауыз әдебиетінде ежелден бері жырланып келеді. Атақты Қабанбай, Бөгенбай, Райымбек, Исатай, Махамбет, Аманкелді сынды халық батырлары қазақ тарихынан елеулі орын алады.
1. «Қазақстан тарихы» очерк. Алматы «Рауан» 1993 ж.
2. «Қазақ энциклопедиясы»
3. «Орта ғасырлардағы Қазақстан». Алматы «Рауан» 1996 ж.
4. «Батырлар жыры»
5. «Хан батыр Қабанбай дәуiрi», Алматы – 2001 ж.
2. «Қазақ энциклопедиясы»
3. «Орта ғасырлардағы Қазақстан». Алматы «Рауан» 1996 ж.
4. «Батырлар жыры»
5. «Хан батыр Қабанбай дәуiрi», Алматы – 2001 ж.
Қазақ батырлары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Махамбет Өтемісұлы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Махамбет батырдың ел үшін еңіреген ерлер
2. Қанжығалы Бөгенбай Ақшаұлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
3. Қабанбай батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
4. Райымбек батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
Пайдаланылған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
Кіріспе
Батыр (араб және иран тілдерінде - баһадүр) - жаугершілік кездер мен әскери жорықтарда жеке ерліктерімен ерекше көзге түскен ер жүрек, қаһарман адамдарға берілетін құрметті атақ. Батырлық - жеке адамға тән патриоттық қасиет. Батыр рулық құрылыс кезінде рулардың әскер басы, көсемі болған. Феодализм дәуірінде олар ел басқару ісін иемденіп, алпауыт-шонарларға, ақсүйектерге айнала бастады. Батыр бола алмаған адам хан, бек болмаған. Жасанған жауға жалғыз өзі қарсы шауып, ел қорғаны болған қас батырлардың ерлігі қазақ, қырғыз, башқұрт сияқты түркі тектес халықтардың ауыз әдебиетінде ежелден бері жырланып келеді. Атақты Қабанбай, Бөгенбай, Райымбек, Исатай, Махамбет, Аманкелді сынды халық батырлары қазақ тарихынан елеулі орын алады.
1. МАХАМБЕТ ӨТЕМІСҰЛЫ
(1804 -- 1846)
Халықтың азаттығын көксеген күрескер, ел бастаған батыр, өз рухты ақын Махамбет Өтемісұлы Бекетай елді мекенінде ( Бөкей ордасы, Орал облысы, Жәнібек ауданы ) 1804 жылы дүниеге келді.
Заманында Кіші жүздегі батырлардың бәрі де Исатайға жолдас болған. Бас - басына бұларды тексеруге мағлұматымыз жетпейді.
Тек - азды көпті хабарымыз бар бірнеше бас жолдастары туралы ғана айтпақшымыз. Алдымен Махамбет туралы.
Өтемісұлы Махамбет батыр - бастан - аяққа дейін қасында жүрген, жаумен жауласып, даумен дауласып, өлімге басын қиған Исатайдың қанды көйлек жолдасы.
Махамбет беріш руынан, Жайық арасынан. Махамбеттің атасы - Өтеміс, Өтемістің атасы - Құлмәлі. Мәлі деген кісі жауда қолға түскен тұтқын екен. Жайық беріш Тумаш деген адамның балалары еншілес қылып алған. Өзін - өзі қызылбастың Нәдірші деген патшасының тұқымымын дейді екен. Құлмәлі деген бұ күде Гурьев үйезінде Тайсойған деген жерде бір бөлек ел. Құлмәлінің тұқымында би де, батыр да, шешен де, әулие де шықты деп қазақтар ұлықтайды.
Өтеміс Айшуақтың, Бөкейдің заманында қазақтың қабырғалы биінің бірі болған.
Махамбеттің Бекмағамбет деген ағасы Жәңгір ханның орда биінің бірі болған, ханды жақтап, Исатай мен Махамбетке қарсы болған.
Махамбеттің өзіде жас кезінде Жәңгірдің нөкерінде екен. Исатай ханға қарсы бола бастағанда - ақ Исатайға еріп кеткен.
Махамбеттің өзі әрі батыр, әріжырау, әрі домбырашы болған. өте қызулы адам екен. Әдіс, шеберлікке кем болса керек. Бағыт алған жағынан тайынбайтын қасарыспа ер екен.
Исатай жұртты ақылмен, дәлелмен, түрлі әдіспен соңына ерткен адам болса, Махамбет көпті қыздырып, көңілін аударып ертетін адамның түрі болған.
Исатай ақсақалдармен, бас адамдармен ақылдасып кеңесіп отырғанда, Махамбет айналасындағы үйлерге, ауылдарға қыдырып жүріп өлең айтып, домбыра тартып, жұртты қыздыратын еді дейді - мыс. Махамбет мінезі сотқар, қалжыңқой, бітің - көзің демей ойына келгенін айтып салатын батыл болған. Жауласқан мезгілде өте батыр, айлакер болған. 1838 - інші жылы қауыстың 23- інші күні Бөкейлікте Бекайдар деген жерде Исатайды отыз жолдасымен орыстың отряды қамайды24. Махамбет жолдасымен мылтық атып, садақ атып, найза жұмсап отрядты қайырып, Исатайды екі жолдасыменен шығарып жібереді. Исатай құтылған соң Махамбет жолдастарымен орыстан қашады.
Қуғыншылар соңынан қалмай қуып, Махамбетті ұстауға таянады.
Сонда Махамбет астындағы бұлық көпшікті жарып жіберіп, ішіндегі мамығын жықындап қалған қуғыншылардың көзіне шашып жіберіп, құтылып кетеді.
Махамбеттің мінезі Исатайдікі секілді көптің басын құрастырып, бүтін елді соңынан жүргізетін мінез емес, Махамбет жақсы үндеуіш (әгитетір), жақсы бастықтың қолында өте ыңғайлы қолбасы. Ананы - мынаны істеп келге табылмайтын адам.
Махамбеттің осындай екендігі тарихты тексергенде, елдің аузындағы әңгімені тыңдағанда көрініп тұр.
Исатай өлгеннен соң - ақ, Махамбет көпті ерте алмады. Исатайдың құрастырған елінен айырылып қалды. Бұған Исатайдың өлімі себеп болды. Көптің тауы қайтты. Жорықтың алды оңбаған, арты оңбас деген пікір жұртты меңгерді.
Махамбеттің мінезі де, Кенесарының жолдасы Наурызбайдың мінезі де тексере келгенде бір - біріне ұқсас келеді. Екеуінде де ерлік бар да, көпті ертетін тәсіл аз.
Рушыл, ата - текті сыйлаған қазаққа Махамбеттің Құлмәлінің немересі болғандығы да, әсер берсе мүмкін.
Махамбеттің жыраулығы күшті болды. Махамбеттің сөзі көп болған. Көбі жойылған. Ел арасында сақталған сөздерінің бар қатарын осы кітапшада келтіріп отырмыз.
Махамбеттің сөзінің ішінде ел ішіне көп жайылғаны - Баймағамбет сұлтанға айтылғаны.
Әлімұлы, байұлы, жетірудың арасында осы өлең көп жайылулы. Біздің қолымызда ел ішінде жайылған осы өлеңнің бірнеше нұсқасы бар. Айтушылардың көбі бірақ Махамбеттің түрлі сөзін қосып шатастырып айтқан. Жетірудың ішінен жиылған нұсқаларда қаталар өте көп, кейбір жерлерінде сөздің негіздерін өзгертіп жіберген.
Біздің бастырып отырғанымыздың негізіне Мұрат ақыннан естіп едім деп, Шөрекұлы Ығылман ақынның жазып бергені алынды. Қолымыздағы нұсқаларды салыстырып құрастырғанда, бабтарға бөлгенде сөздердің орны аумасып кетуі мүмкін.
Бала күнінен осы сөзге құлағы қанық Махамбеттің еліндегі ақсақал, қарасақалдары біздің келтіріп отырған өлеңімізді дұрыс дейді.
Ісін аяқтаймын деп Исатайдан кейін Махамбет біраз әуре болып жүреді. Бірақ елді біріктіре алмайды. Исатайдың жолдастары, оның ішіндегі Махамбет секілді бастықтарын ұста деген үкіметтің қатты бұйрығы шыққан.
Махамбет ел ішінде жүре алмайтын болған. Махамбет ақыры ұсталуына көзі жеткен соң, байұлының адамдары басы Үбі, Байнақ дегендер болып, Махамбетті зорлап Баймағамбет сұлтанға алып барады. Баймағамбеттен үкіметке ұстап бермейтін қылып, ел ішіне жүре беруіне рұқсат алып береді. Билердің сөзін қабылдаған соң, Баймағамбет батырды үйіне шақырып танысады. Батыр үйге қару - жарағын тастамай кіреді. Баймағамбет батырдан бір - екі ауыз өлең айтыңыз деп өтініш қылады. Менің сөзім сізге жақпас деп батыр айта қоймайды. Баймағамбет қайта - қайта өтініш қылады. Сонда Махамбет Исатайды жоқтап, Байекені боқтап, белгілі өлеңін айтады. Байекенің қасындағы жас төрелер батырдың сөзіне ашуланып қызған екен, Бұлай айтпаса Махамбет батыр бола ма, батырдың сөзін көтермесем мен хан болам ба? деп Байеке оларды тоқтатыпты - мыс.
Ұйалғаннан кірерге жер таба алмадық. Ханның бетіне қарай алмадық, кеткенше асық болдық деп еріп барушылар талай айтқан екен - мыс.
Сөзімді жаратпай, бірдеңе істейін десе, со жерде Байекені қасындағы жолдастарымен жарып тастайын деп отыр едім деп Махамбет соңынан айтыпты - мыс.
Махамбет бұлай қылмайды деп ешкім ойламаған, Байеке де бұны сезсе керек.
Байекеден қайтқан соң Махамбет Оралдағы ағайындарының арасында жүреді. Үкіметке, хандарға қарсы елді азғыруын қоймаса керек.
Бір күні үйіне бір бөлек адаммен досы Ықылас келеді.
Қонақ болып отырып Ықылас Махамбетті өз қылышымен басын кесіп алады. Ықыластың ру тама, жабал бөлімінен, тұқымдары осы күнгі Орал үйезінде Бөрлі болысында. Ықыласты азғырып өлтіруге жұмсаған Баймағамбет деп айтады - мыс. Батырдың басын апарып бергенде Байеке Ықыласқа айтыпты - мыс:
Өлтір деп жіберген жоқ едім, тірілей ұстап әкел деп едім, басын алып кет деп.
Махамбет қырық екі жасында 1845 - інші жылан жылы өлді. Сүйегі Ілбішін үйезіндегі Дендер деген жердің күншығыс жағындағы Қараой деген жерде. Бір жылдан соң Ықыластың көмген жерінен ағайындары Махамбеттің басын ұрлап әкеліп, денесімен бірге көмген.
Жастайынан ақындық өнерге құмартып өсті. Асқан дарындылығына қалың жұртшылық бас иген. Махамбет тек от ауызды сөз шебері ретінде ғана ел құрметіне бөленген жоқ, сонымен бірге, өзінің батырлығы, даналығы мен адамгершілігі арқасында да даңққа бөленді. Ол халық арасында болып жататын келеңсіз құбылыстар мен келелі істерді өлеңдеріне арқау еткен.
Махамбет - бұхара халықты патша өкіметіне , оның жергілікті өкілдері хан сұлтандарға қарсы ұйымдасқан түрде қарулы көтеріліске шақырған алғашқы қазақ ақыны. Махамбет Жәңгірге, Баймағамбет сұлтанға деген өлеңдерінде үстем тап өкілдерін аяусыз шенеп, бет-пердесін жыртса, Мұнар күн жырында ел басына орнаған ауыртпалықты ашына айтты. Махамбет шығармалары - өз дәуіріндегі еңбекші бұхара өмірінің рухани - поэтикалық шежіресі, шаруалар қозғалысының шындық бейнесі.
1838 жылы Исатай қаза болған соң, Махамбет шағын тобымен орыс әскерлерінің арасынан өтіп, Хиуа хандығына кетеді. Ол көтерілісшілерді жауға қарсы күреске қайта жұмылдырғысы келеді, алайда оның бұл әрекеті жүзеге аспайды. Ол Бөкей ордасына жасырынып келіп, шаруалар арасында хан мен патшаға қарсы үгіт-насихат жұмыстарын жүргізе бастайды, бірақ ол қайта тұтқындалып, Орынборға жөнелтіледі. Орынборда оған енді қайтып бүлікке қатысушы болма деген ескерту жасап, босатады.
Өмірінің соңғы жылдарын ақын ауылда өткізеді. Жәңгір хан мен Баймағамбет сұлтан халықтың бүлік шығаруына ықпал етуінен секем алып, оның сыртынан бақылау қояды. Ақыры ханның тыңшылары Махамбетті асқан опасыздықпен өлтіреді.
МАХАМБЕТ БАТЫРДЫҢ ЕЛ ҮШІН ЕҢІРЕГЕН ЕРЛЕР
Қазақ халқының тарихында ерекше орын алатын оқиғалардың бірі - Бөкей ордасының құрылуы бір болса, екінші - осында Исатай - Махамбет бастаған шаруалар көтерісі болды.
Көтеріліс басшыларына келсеқ, Махамбет тек қана қол бастаған басшы Исатайға қосшы қанай емес, қазақ әдебетінің негізін қалаушылардың бірі, көрнекті сазгер, қазақ поэзиясына жаңа жалын мен леп әкелген үлкен қоғам кайраткері, бостандық жолында кара қазан, сары бала қамы үшін жалынды жауынгер жан.
Махамбетің туған ортасына келсек, ол Бекетай құмында туған. Бұрынғы деректер бойынша және оқулықтарда Махамбет 1803 жылы туған деп келді. Ал, соңғы кезде табылған кейбір құжаттарға қарағанда, 1804 жылы туды деп жұр. Тарихшы - зерттеуші Исатай Кенжалиевтың пайымдауынша, көтеріліс жеңілген соң, патша әкімшілігі, әсіресе хан, сұлтандар, билер Махамбеті ұстау үшін көп күш салды. Ақыры 1841 жылы 6 мартта Диуан деген жерде оңы ұстап шұғыл Текеге (Уральскіге) әкеледі. Сонда Орал әскерінің кеңсесі жолдама қағаз - экстракт жазып, Махамбеттің: шашы, сақалы, мұрты, касы қара бойы 2 аршын, 5 вершок, жасы 37 - де деген. Осыған сүйеніп, ақын 1804 жылы туған екен деп топшылауға болар, - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Махамбет Өтемісұлы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
Махамбет батырдың ел үшін еңіреген ерлер
2. Қанжығалы Бөгенбай Ақшаұлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
3. Қабанбай батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
4. Райымбек батыр ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
Пайдаланылған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
Кіріспе
Батыр (араб және иран тілдерінде - баһадүр) - жаугершілік кездер мен әскери жорықтарда жеке ерліктерімен ерекше көзге түскен ер жүрек, қаһарман адамдарға берілетін құрметті атақ. Батырлық - жеке адамға тән патриоттық қасиет. Батыр рулық құрылыс кезінде рулардың әскер басы, көсемі болған. Феодализм дәуірінде олар ел басқару ісін иемденіп, алпауыт-шонарларға, ақсүйектерге айнала бастады. Батыр бола алмаған адам хан, бек болмаған. Жасанған жауға жалғыз өзі қарсы шауып, ел қорғаны болған қас батырлардың ерлігі қазақ, қырғыз, башқұрт сияқты түркі тектес халықтардың ауыз әдебиетінде ежелден бері жырланып келеді. Атақты Қабанбай, Бөгенбай, Райымбек, Исатай, Махамбет, Аманкелді сынды халық батырлары қазақ тарихынан елеулі орын алады.
1. МАХАМБЕТ ӨТЕМІСҰЛЫ
(1804 -- 1846)
Халықтың азаттығын көксеген күрескер, ел бастаған батыр, өз рухты ақын Махамбет Өтемісұлы Бекетай елді мекенінде ( Бөкей ордасы, Орал облысы, Жәнібек ауданы ) 1804 жылы дүниеге келді.
Заманында Кіші жүздегі батырлардың бәрі де Исатайға жолдас болған. Бас - басына бұларды тексеруге мағлұматымыз жетпейді.
Тек - азды көпті хабарымыз бар бірнеше бас жолдастары туралы ғана айтпақшымыз. Алдымен Махамбет туралы.
Өтемісұлы Махамбет батыр - бастан - аяққа дейін қасында жүрген, жаумен жауласып, даумен дауласып, өлімге басын қиған Исатайдың қанды көйлек жолдасы.
Махамбет беріш руынан, Жайық арасынан. Махамбеттің атасы - Өтеміс, Өтемістің атасы - Құлмәлі. Мәлі деген кісі жауда қолға түскен тұтқын екен. Жайық беріш Тумаш деген адамның балалары еншілес қылып алған. Өзін - өзі қызылбастың Нәдірші деген патшасының тұқымымын дейді екен. Құлмәлі деген бұ күде Гурьев үйезінде Тайсойған деген жерде бір бөлек ел. Құлмәлінің тұқымында би де, батыр да, шешен де, әулие де шықты деп қазақтар ұлықтайды.
Өтеміс Айшуақтың, Бөкейдің заманында қазақтың қабырғалы биінің бірі болған.
Махамбеттің Бекмағамбет деген ағасы Жәңгір ханның орда биінің бірі болған, ханды жақтап, Исатай мен Махамбетке қарсы болған.
Махамбеттің өзіде жас кезінде Жәңгірдің нөкерінде екен. Исатай ханға қарсы бола бастағанда - ақ Исатайға еріп кеткен.
Махамбеттің өзі әрі батыр, әріжырау, әрі домбырашы болған. өте қызулы адам екен. Әдіс, шеберлікке кем болса керек. Бағыт алған жағынан тайынбайтын қасарыспа ер екен.
Исатай жұртты ақылмен, дәлелмен, түрлі әдіспен соңына ерткен адам болса, Махамбет көпті қыздырып, көңілін аударып ертетін адамның түрі болған.
Исатай ақсақалдармен, бас адамдармен ақылдасып кеңесіп отырғанда, Махамбет айналасындағы үйлерге, ауылдарға қыдырып жүріп өлең айтып, домбыра тартып, жұртты қыздыратын еді дейді - мыс. Махамбет мінезі сотқар, қалжыңқой, бітің - көзің демей ойына келгенін айтып салатын батыл болған. Жауласқан мезгілде өте батыр, айлакер болған. 1838 - інші жылы қауыстың 23- інші күні Бөкейлікте Бекайдар деген жерде Исатайды отыз жолдасымен орыстың отряды қамайды24. Махамбет жолдасымен мылтық атып, садақ атып, найза жұмсап отрядты қайырып, Исатайды екі жолдасыменен шығарып жібереді. Исатай құтылған соң Махамбет жолдастарымен орыстан қашады.
Қуғыншылар соңынан қалмай қуып, Махамбетті ұстауға таянады.
Сонда Махамбет астындағы бұлық көпшікті жарып жіберіп, ішіндегі мамығын жықындап қалған қуғыншылардың көзіне шашып жіберіп, құтылып кетеді.
Махамбеттің мінезі Исатайдікі секілді көптің басын құрастырып, бүтін елді соңынан жүргізетін мінез емес, Махамбет жақсы үндеуіш (әгитетір), жақсы бастықтың қолында өте ыңғайлы қолбасы. Ананы - мынаны істеп келге табылмайтын адам.
Махамбеттің осындай екендігі тарихты тексергенде, елдің аузындағы әңгімені тыңдағанда көрініп тұр.
Исатай өлгеннен соң - ақ, Махамбет көпті ерте алмады. Исатайдың құрастырған елінен айырылып қалды. Бұған Исатайдың өлімі себеп болды. Көптің тауы қайтты. Жорықтың алды оңбаған, арты оңбас деген пікір жұртты меңгерді.
Махамбеттің мінезі де, Кенесарының жолдасы Наурызбайдың мінезі де тексере келгенде бір - біріне ұқсас келеді. Екеуінде де ерлік бар да, көпті ертетін тәсіл аз.
Рушыл, ата - текті сыйлаған қазаққа Махамбеттің Құлмәлінің немересі болғандығы да, әсер берсе мүмкін.
Махамбеттің жыраулығы күшті болды. Махамбеттің сөзі көп болған. Көбі жойылған. Ел арасында сақталған сөздерінің бар қатарын осы кітапшада келтіріп отырмыз.
Махамбеттің сөзінің ішінде ел ішіне көп жайылғаны - Баймағамбет сұлтанға айтылғаны.
Әлімұлы, байұлы, жетірудың арасында осы өлең көп жайылулы. Біздің қолымызда ел ішінде жайылған осы өлеңнің бірнеше нұсқасы бар. Айтушылардың көбі бірақ Махамбеттің түрлі сөзін қосып шатастырып айтқан. Жетірудың ішінен жиылған нұсқаларда қаталар өте көп, кейбір жерлерінде сөздің негіздерін өзгертіп жіберген.
Біздің бастырып отырғанымыздың негізіне Мұрат ақыннан естіп едім деп, Шөрекұлы Ығылман ақынның жазып бергені алынды. Қолымыздағы нұсқаларды салыстырып құрастырғанда, бабтарға бөлгенде сөздердің орны аумасып кетуі мүмкін.
Бала күнінен осы сөзге құлағы қанық Махамбеттің еліндегі ақсақал, қарасақалдары біздің келтіріп отырған өлеңімізді дұрыс дейді.
Ісін аяқтаймын деп Исатайдан кейін Махамбет біраз әуре болып жүреді. Бірақ елді біріктіре алмайды. Исатайдың жолдастары, оның ішіндегі Махамбет секілді бастықтарын ұста деген үкіметтің қатты бұйрығы шыққан.
Махамбет ел ішінде жүре алмайтын болған. Махамбет ақыры ұсталуына көзі жеткен соң, байұлының адамдары басы Үбі, Байнақ дегендер болып, Махамбетті зорлап Баймағамбет сұлтанға алып барады. Баймағамбеттен үкіметке ұстап бермейтін қылып, ел ішіне жүре беруіне рұқсат алып береді. Билердің сөзін қабылдаған соң, Баймағамбет батырды үйіне шақырып танысады. Батыр үйге қару - жарағын тастамай кіреді. Баймағамбет батырдан бір - екі ауыз өлең айтыңыз деп өтініш қылады. Менің сөзім сізге жақпас деп батыр айта қоймайды. Баймағамбет қайта - қайта өтініш қылады. Сонда Махамбет Исатайды жоқтап, Байекені боқтап, белгілі өлеңін айтады. Байекенің қасындағы жас төрелер батырдың сөзіне ашуланып қызған екен, Бұлай айтпаса Махамбет батыр бола ма, батырдың сөзін көтермесем мен хан болам ба? деп Байеке оларды тоқтатыпты - мыс.
Ұйалғаннан кірерге жер таба алмадық. Ханның бетіне қарай алмадық, кеткенше асық болдық деп еріп барушылар талай айтқан екен - мыс.
Сөзімді жаратпай, бірдеңе істейін десе, со жерде Байекені қасындағы жолдастарымен жарып тастайын деп отыр едім деп Махамбет соңынан айтыпты - мыс.
Махамбет бұлай қылмайды деп ешкім ойламаған, Байеке де бұны сезсе керек.
Байекеден қайтқан соң Махамбет Оралдағы ағайындарының арасында жүреді. Үкіметке, хандарға қарсы елді азғыруын қоймаса керек.
Бір күні үйіне бір бөлек адаммен досы Ықылас келеді.
Қонақ болып отырып Ықылас Махамбетті өз қылышымен басын кесіп алады. Ықыластың ру тама, жабал бөлімінен, тұқымдары осы күнгі Орал үйезінде Бөрлі болысында. Ықыласты азғырып өлтіруге жұмсаған Баймағамбет деп айтады - мыс. Батырдың басын апарып бергенде Байеке Ықыласқа айтыпты - мыс:
Өлтір деп жіберген жоқ едім, тірілей ұстап әкел деп едім, басын алып кет деп.
Махамбет қырық екі жасында 1845 - інші жылан жылы өлді. Сүйегі Ілбішін үйезіндегі Дендер деген жердің күншығыс жағындағы Қараой деген жерде. Бір жылдан соң Ықыластың көмген жерінен ағайындары Махамбеттің басын ұрлап әкеліп, денесімен бірге көмген.
Жастайынан ақындық өнерге құмартып өсті. Асқан дарындылығына қалың жұртшылық бас иген. Махамбет тек от ауызды сөз шебері ретінде ғана ел құрметіне бөленген жоқ, сонымен бірге, өзінің батырлығы, даналығы мен адамгершілігі арқасында да даңққа бөленді. Ол халық арасында болып жататын келеңсіз құбылыстар мен келелі істерді өлеңдеріне арқау еткен.
Махамбет - бұхара халықты патша өкіметіне , оның жергілікті өкілдері хан сұлтандарға қарсы ұйымдасқан түрде қарулы көтеріліске шақырған алғашқы қазақ ақыны. Махамбет Жәңгірге, Баймағамбет сұлтанға деген өлеңдерінде үстем тап өкілдерін аяусыз шенеп, бет-пердесін жыртса, Мұнар күн жырында ел басына орнаған ауыртпалықты ашына айтты. Махамбет шығармалары - өз дәуіріндегі еңбекші бұхара өмірінің рухани - поэтикалық шежіресі, шаруалар қозғалысының шындық бейнесі.
1838 жылы Исатай қаза болған соң, Махамбет шағын тобымен орыс әскерлерінің арасынан өтіп, Хиуа хандығына кетеді. Ол көтерілісшілерді жауға қарсы күреске қайта жұмылдырғысы келеді, алайда оның бұл әрекеті жүзеге аспайды. Ол Бөкей ордасына жасырынып келіп, шаруалар арасында хан мен патшаға қарсы үгіт-насихат жұмыстарын жүргізе бастайды, бірақ ол қайта тұтқындалып, Орынборға жөнелтіледі. Орынборда оған енді қайтып бүлікке қатысушы болма деген ескерту жасап, босатады.
Өмірінің соңғы жылдарын ақын ауылда өткізеді. Жәңгір хан мен Баймағамбет сұлтан халықтың бүлік шығаруына ықпал етуінен секем алып, оның сыртынан бақылау қояды. Ақыры ханның тыңшылары Махамбетті асқан опасыздықпен өлтіреді.
МАХАМБЕТ БАТЫРДЫҢ ЕЛ ҮШІН ЕҢІРЕГЕН ЕРЛЕР
Қазақ халқының тарихында ерекше орын алатын оқиғалардың бірі - Бөкей ордасының құрылуы бір болса, екінші - осында Исатай - Махамбет бастаған шаруалар көтерісі болды.
Көтеріліс басшыларына келсеқ, Махамбет тек қана қол бастаған басшы Исатайға қосшы қанай емес, қазақ әдебетінің негізін қалаушылардың бірі, көрнекті сазгер, қазақ поэзиясына жаңа жалын мен леп әкелген үлкен қоғам кайраткері, бостандық жолында кара қазан, сары бала қамы үшін жалынды жауынгер жан.
Махамбетің туған ортасына келсек, ол Бекетай құмында туған. Бұрынғы деректер бойынша және оқулықтарда Махамбет 1803 жылы туған деп келді. Ал, соңғы кезде табылған кейбір құжаттарға қарағанда, 1804 жылы туды деп жұр. Тарихшы - зерттеуші Исатай Кенжалиевтың пайымдауынша, көтеріліс жеңілген соң, патша әкімшілігі, әсіресе хан, сұлтандар, билер Махамбеті ұстау үшін көп күш салды. Ақыры 1841 жылы 6 мартта Диуан деген жерде оңы ұстап шұғыл Текеге (Уральскіге) әкеледі. Сонда Орал әскерінің кеңсесі жолдама қағаз - экстракт жазып, Махамбеттің: шашы, сақалы, мұрты, касы қара бойы 2 аршын, 5 вершок, жасы 37 - де деген. Осыған сүйеніп, ақын 1804 жылы туған екен деп топшылауға болар, - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz