Алматы қаласының ауа басейнінің сапасын бақылауды басқару және ұйымдастыру
КІРІСПЕ
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Атмосфералық ауаның ластануы және ластаушы көздері ... ... ... 5
1.2 Атмосфералық ауаның әлем деңгейінде ластануы ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Атмосфералық ауаның Қазақстан Республикасы
бойынша ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2. ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1 Зерттеу нысаны . Алматы қаласының атмосферасының ауасы... 14
2.1.1 Алматы қаласының географиялық орналасуы ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1.2 Жер бедері (рельефі) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 17
2.1.3 Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 17
2.1.4 Топырағы мен өсімдіктер жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2 Зерттеу әдістері
2.2.1 Ауаның құрамындағы газдарды анықтау әдісі (SO2 , CO2, N2O, CO, H2S) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2.2 Ауадағы қорғасынды (Pb) анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 22
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ
3.1 Алматы ауасын ластаушы көздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
3.1.1 Автокөліктің үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
3.1.2 Жылу электр орталығының (ЖЭО) үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... .. 31
3.1.3 Жеке секторлар үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
3.2 Алматы ауасының экологиялық жағдайын жақсарту
іс.шаралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
3.2.1 Ауа сапасын бақылау жүйесі (мониторингі) ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
3.2.2 Алматының басқару органдарының
экологиялық жағдайды жақсарту іс.шаралары ... ... ... ... ... ... ... 37
3.2.3 Алматы ауасын тазарту үшін қажетті іс.шараларды
ұйымдастыру мен басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... 41
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Атмосфералық ауаның ластануы және ластаушы көздері ... ... ... 5
1.2 Атмосфералық ауаның әлем деңгейінде ластануы ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Атмосфералық ауаның Қазақстан Республикасы
бойынша ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2. ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1 Зерттеу нысаны . Алматы қаласының атмосферасының ауасы... 14
2.1.1 Алматы қаласының географиялық орналасуы ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.1.2 Жер бедері (рельефі) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 17
2.1.3 Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 17
2.1.4 Топырағы мен өсімдіктер жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2 Зерттеу әдістері
2.2.1 Ауаның құрамындағы газдарды анықтау әдісі (SO2 , CO2, N2O, CO, H2S) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2.2 Ауадағы қорғасынды (Pb) анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 22
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ
3.1 Алматы ауасын ластаушы көздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
3.1.1 Автокөліктің үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
3.1.2 Жылу электр орталығының (ЖЭО) үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... .. 31
3.1.3 Жеке секторлар үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
3.2 Алматы ауасының экологиялық жағдайын жақсарту
іс.шаралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
3.2.1 Ауа сапасын бақылау жүйесі (мониторингі) ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
3.2.2 Алматының басқару органдарының
экологиялық жағдайды жақсарту іс.шаралары ... ... ... ... ... ... ... 37
3.2.3 Алматы ауасын тазарту үшін қажетті іс.шараларды
ұйымдастыру мен басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Соңғы жылдары дүние жүзінде экологиялық жағдайлар шиеленісе түсуде. Оның көптеген себептері бар. Негізгі факторлар, көбінесе адам іс-әрекетінен туындап отыр. Ең басты проблемаларының бірі – Жер шарындағы халық санының артуы. Әсіресе ғылыми-техникалық прогрестің дамуы, табиғи қорларды барынша пайдалану қоршаған орта жағдайын нашарлатып, адам денсаулығына орасан зор зиян келтіруде. Мұндай келеңсіз экологиялық жағдайлар ғылыми-техникалық прогрестің, қоғам дамуының әрекеттері емес, болып жатқан технологиялық және экологиялық саясатқа, экологиялық білімнің төмен болуына, кейбір техникалық және экологиялық шешімдердің дұрыс болмауына байланысты. Осының бәрі қоршаған ортаны қорғау мәселесіне ерекше көңіл бөлуге, табиғатты қорғау және қалпына келтіру, көркейту жұмыстарын жүйелі әрі ғылыми негізде кешенді тұрғыда қарастыруды қажет етеді.
1. Экология және қоршаған ортаны қорғау//Ұ.Б.Асқарова. Алматы,2007 2. Жалпы экология/ А.Т.Қуатбаев, Алматы, 2008 3. Израэль Ю.А. Экология и контроль состояния природной среды.М.: Гидрометеоиздат,1984 4. Горелик Д.О., Конопелько Л.А. Мониторинг загрязнения атмосферы и источники выбросов – М.: Изд-во стандартов, 1992 5. Қанаев Ә.Т. Экология, Алматы-1986 6. Экологиялық энциклопедия /А.Ж.Ақбасова,Е.Ү.Жамалбеков, Т.Қалыбеков, А.Т. Қолұшпаева, Қ.Б.Рысбеков, Г.Ә.Саинова, М.Н.Сәндібеков. – Алматы, 2007 7. Уорк К., Уорнер С. Загрязнение воздуха. Источники и контроль. – М.: Мир, 1980 8. Эльтерман В.М. Охрана воздушной среды на химических и нефтехимических предприятиях. - М.: Химия, 1985 9. Скалкин Ф.В. и др. Энергетика и окружающая среда. –Л.: энергоиздат, 1981 10. Сағынбаев Г.К. Экология негіздері. Алматы, 1995 11. Соколов В.Е.,Бочаров Б., Криволуцкий Д.А. Экотоксикация и проблемы зашиты окружаюшей среды от загрязнений. // Экотоксикология и охрана природы. М.: 1988 12. Эльтерман В.М. Охрана воздушной среды на химических и нефтехимических предприятиях. - М.: Химия, 1985 13. Глазовская М.А. Почвенно–геохимическое картографирование для оценки экологической устойчивости среды//Почвоведение, 1992№6
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Биология факультеті
Экология және ботаника кафедрасы
С.Н. Айдабосын
АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ АУА БАСЕЙНІНІҢ САПАСЫН БАҚЫЛАУДЫ БАСҚАРУ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
050608 - экология мамандығы
Алматы 2011
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Биология факультеті
Экология және ботаника кафедрасы
Қорғауға жіберілді: Кафедра меңгерушісі, б.ғ.д., профессор
"___"______2011 _________________ С.С. Айдосова
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ АУА БАСЕЙНІНІҢ САПАСЫН БАҚЫЛАУДЫ БАСҚАРУ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУ
050608 - экология мамандығы
Орындаған: 4 курс студенті С.Н. Айдабосын
Ғылыми жетекші б.ғ.к., доцент Б.Е. Шымшықов
Норма бақылаушы: Г.Ж. Билялова
Алматы 2011
РЕФЕРАТ
Бітіру жұмысы 42 бет көлемінде ұсынылған. Ол кіріспеден, тараулардан, зерттеу нәтижелерін талдау, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бітіру жұмысында 12 кесте, 2 диаграмма және 2 сурет келтірілген. Қолданылған әдебиеттердің жалпы саны - 32. Түйінді сөздер: экология, атмосфералық ауа, ластану көрсеткіштері, көміртегі тотығы, күкірт тотығы, азот тотығы, автокөліктер, ЖЭО, шаң, түтін, булар, ауыр металдар, қорғасын.
Жұмыстың мақсаты: Алматы қаласының ауасының ластануына байланысты экологиялық басқару органдарының қаланың экологиялық жағдайын жақсартуға ұйымдастырылып жатқан іс-шараларын көрсету. Міндеттері: 1. Алматы қаласы атмосфералық ауасының ластануын бағалау, зиянды газдардың мөлшерін анықтау. 2. Атмосферны ластаушы көздерін және ластау мөлшерін анықтау. 3. Алматы қаласының экологиялық жағдайын жақсартуға арналған іс-шараларды үйымдастыру мен басқаруды көрсету.
Жұмыста далалық және лабораториялық әдістерді пайдаланып ластануды бақылау посттарынан ауа үлгілерінен, оның құрамындағы ластаушы заттар және олардың түсу жолдары анықталды. Алматы қаласының ауасының мониторингін басқару үшін қазіргі кезде қосымша бақылау посттарын үйымдастыру қажет.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ТІЗІМІ
АҚ - Акционерлік қоғам
АЛИ5 - Атмосфераның ластану индексі
АҮФ - Аденинүшфосфат
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
АЭБ - Ақпараттық экологиялық бюллетень
БАҚ - Біріккен акционерлік қоғам
ЖЭО - Жылу электр орталығы
ҚҚ - Қатты қалдықтар
ЛБП - Ластануды бақылау посты
ЛЗК - Ластаушы заттар концентрациясы
РҒӨЗО - Республикалық ғылыми-өндірістік зерттеу орталығы
ШРК - Шекті рауалы концентрация
ШМК - Шекті мөлшер концентрациясы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Атмосфералық ауаның ластануы және ластаушы көздері ... ... ... 5
1.2 Атмосфералық ауаның әлем деңгейінде ластануы ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Атмосфералық ауаның Қазақстан Республикасы
бойынша ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
2. ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1 Зерттеу нысаны - Алматы қаласының атмосферасының ауасы... 14
2.1.1 Алматы қаласының географиялық орналасуы ... ... ... ... ... ... .. ... .. 15
2.1.2 Жер бедері (рельефі) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.1.3 Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 17
2.1.4 Топырағы мен өсімдіктер жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... . 18
2.2 Зерттеу әдістері
2.2.1 Ауаның құрамындағы газдарды анықтау әдісі (SO2 , CO2, N2O, CO, H2S) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2.2 Ауадағы қорғасынды (Pb) анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 22
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ
3.1 Алматы ауасын ластаушы көздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 25
3.1.1 Автокөліктің үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3.1.2 Жылу электр орталығының (ЖЭО) үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... .. 31
3.1.3 Жеке секторлар үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
3.2 Алматы ауасының экологиялық жағдайын жақсарту
іс-шаралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32
3.2.1 Ауа сапасын бақылау жүйесі (мониторингі) ... ... ... ... ... .. ... ... ... 32
3.2.2 Алматының басқару органдарының
экологиялық жағдайды жақсарту іс-шаралары ... ... ... ... ... ... ... 37
3.2.3 Алматы ауасын тазарту үшін қажетті іс-шараларды
ұйымдастыру мен басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 40
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... 41
КІРІСПЕ
Соңғы жылдары дүние жүзінде экологиялық жағдайлар шиеленісе түсуде. Оның көптеген себептері бар. Негізгі факторлар, көбінесе адам іс-әрекетінен туындап отыр. Ең басты проблемаларының бірі - Жер шарындағы халық санының артуы. Әсіресе ғылыми-техникалық прогрестің дамуы, табиғи қорларды барынша пайдалану қоршаған орта жағдайын нашарлатып, адам денсаулығына орасан зор зиян келтіруде. Мұндай келеңсіз экологиялық жағдайлар ғылыми-техникалық прогрестің, қоғам дамуының әрекеттері емес, болып жатқан технологиялық және экологиялық саясатқа, экологиялық білімнің төмен болуына, кейбір техникалық және экологиялық шешімдердің дұрыс болмауына байланысты. Осының бәрі қоршаған ортаны қорғау мәселесіне ерекше көңіл бөлуге, табиғатты қорғау және қалпына келтіру, көркейту жұмыстарын жүйелі әрі ғылыми негізде кешенді тұрғыда қарастыруды қажет етеді. Ірі қалаларда халықтың санының еселеп артуымен байланысты автокөліктер санының күрт көбеюінен қала атмосфералық ауасындағы көміртегі тотығы мен азот диоксидінің орташа жылдық шоғырлануы шекті мөлшерден асып түсуде. Осының бір мысалы Алматы қаласы. Алматы қаласы Қазақстанның ең ірі қаласы болып табылады, оның аумағында ірі өнеркәсіп мекемелері, ЖЭС және жеке үй - құрылыс секторлары бар, сонымен қатар, автокөліктер көп пайдаланады. Олар қоршаған ортаны қарқынды ластаушылардың қайнар көзі. Алматы қаласында ауа алабы соңғы жылдары күрделі өзгерістерге ұшырап отыр. Сондықтан Алматы қаласында ауаның ластануын зерттеуді және бақылауды ұйымдастыру мен басқару өзекті мәселелердің бірі болып тұр. Біздің жұмыстың тақырыбы осы өзекті мәселеге арналған. Жұмыстың негізгі мақсаты: Алматы қаласы ауасының ластануына байланысты экологиялық басқару органдарының қаланың экологиялық жағдайын жақсартуға ұйымдастырылып жатқан іс-шараларын көрсету. Жұмыстың міндеттері: 1. Алматы қаласы атмосфералық ауасының ластануын бағалау, зиянды газдардың мөлшерін анықтау. 2. Атмосферны ластаушы көздерін және ластау мөлшерін анықтау. 3. Алматы қаласының экологиялық жағдайын жақсартуға арналған іс-шараларды үйымдастыру мен басқаруды көрсету.
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Атмосфералық ауаның ластануы және ластаушы көздері.
Қазіргі таңда экологиялық проблемалар қатарында атмосфералық ауаның ластануынан туындап жатқан көптеген мәселелер орын алған. Өйткені біз қоршаған ортамен үнемі байланыста болып табиғатқа әсер етіп отырмыз. Адамзат қоршаған ортаға антропогендік өзгерістер әкеліп, одан көптеп пайда көріп отыр: ауылшаруашылығы және өнеркәсіп дамуда, қалалар салынып ландшафтар көркейіп жатыр. Алайда антропогендік әсердің қоршаған ортаға жағымсыз жақтары да болып жатыр. Мұндай келеңсіз экологиялық жағдайлар ғылыми-техникалық прогрестің, қоғам дамуының әрекеттері емес, болып жатқан технологиялық және экологиялық білімнің төмен болуына, кейбір техникалық және экологиялық шешімдердің дұрыс болмауына байланысты. Табиғи байлықтарды ысырапты пайдалану, өнеркәсіп және тұрмыстық қалдықтар, автокөліктерден шығатын газдар және т.б. биосфераны мейлінше ластауда[1]. Осылардың ішінде ең негізгі ауыртпалық атмосфералық ауаның ластануына әкеліп соғуда. Атмосфералық ауа -- түрлi газдардың қоспасы. Оның құрамында 78.08% азот, 20.9% оттегi, 0.93% аргон, 0.03% көмiрқышқыл газы бар. Ал қалған 0,01% басқа неон, гелий, метан, радон, ксенон, т.б газдардың үлесiне тиедi. Жер бетiнде оттексiз тiршiлiк жоқ. Ол жасыл өсiмiдіктердiң тiршiлiк əрекеттерi нəтижесiнде түзiледi. Өндiрiстiң қарқындап дамуына жəне отын түрлерiн кең масштабта жағуға байланысты атмосферадағы бос оттектiң қоры азайып, ал көмiрқышқыл газының мөлшерi жоғарылауда. Нəтижесiнде табиғаттағы көмiртектiң айналымы бұзылды деуге болады. Академик А.П. Виноградов зерттеулер нəтижесiнде көмiрқышқыл газының концентрациясы жыл сайын 0,2% ға ұлғайып отырғанын анықтады. Адамзат қоғамында адам баласы отты ең алғаш рет қолданған күннен бастап осы күнге дейiн түрлi жану процестерiнде 273 млрд. тонна оттегi жұмсаған болса, соның 246 млрд. тоннасы, яғни (90% ға жуығы) соңғы жарты ғасырда ғана жұмсалған. Көмiртек айналымының бұзылуы мен атмосферада көмiрқышқыл газының концентрациясының жоғарылауы Жердегi барлық химиялық тепе-теңдiкке үлкен əсер етедi [1, 2,3]. Қазіргі таңда экологиялық проблемалар қатарында атмосфералық ауаның ластануынан туындап жатқан көптеген мәселелер орын алған. Өйткені біз қоршаған ортамен үнемі байланыста болып табиғатқа әсер етіп отырмыз. Адамзат атмосфераға транспорттардан бөлiнген газдардың құрамында 25-27% қорғасын болатыны анықталған. Жəне оның 40% диаметрi 5 мкм ге дейiн болатындықтан ауада ұзақ уақыт сақталып, онымен бiрге адам организмiне түсетiндiгi белгiлi болды [1]. Қазiргi кезде бүкiл əлемде шамамен 700-750 млн. аса автокөлік жүрiп тұрса, үлкен қалалардағы атмосфералық ауаның тазалығын сақтау адамзат үшiн қаншалықты маңызды екенi түсiнiктi. Мысалы, Лос-Анжелес қаласының ауасын үнемi 2,5 млн автокөлік, Парижде -- 900 мың, т.с.с. ластайды. Ал əрбiр мың автокөліктен күнiне ауаға 3000 кг көмiртек оксидтерi, т.с.с отынның толық емес жану өнiмдерi бөлiнедi. Бұл физико-химиялық қоспалар тыныс алу кезiнде адам мен жануарларға аса зиянды болып табылады [1]. Қоршаған ортаны ластаушылардың ішіндегі басым бөлігі болып түсті металлургия қалуда. Атмосфераның түсті металлургия кәсіпорындарының ластаушыларының негізгі көзі болып сипатталатыны күкіртті ангидрид - 75%, көміртек оксиді - 10,5%, шаң -10,4% [7]. Қара және түсті металлургия қоршаған ортаны ең күшті ластайтын сала екендігі анықталды. Қара металлургия зауыттарының орташа есеппен (1 млн. т) жылдық өндірісі шаң - 380, күкірт ангидриді - 200, көміртек оксиді - 400, азот оксиді - 42 ттәулігіне құрайды [22]. Химиялық мұнай химиясы мен картон өндірістері ауа басейнін (көмірқышқыл газы, көміртегі оксиді, күкіртті газ, көмірсутектер, азот қосындылары, хлор, мышьяк, сынап және басқалар), су және топырақты (мұнай мен мұнай химия өнімдері, фенол мен басқа да улы заттар, қағаз - картон өндірісінің сульфатты ағынды сулары және басқалар) негізгі ластаушылары т.б. [8]. Кез келген аймақтың немесе экономика саласының дамуының негізі - энергетика. Кәсіпорындардың даму қарқыны, оның техникалық деңгейі, адамдардың өмір сапасы көбінесе энергетиканың дамуымен байланысты. Көптеген мемлекеттерде энергетиканың негізгі көзі болып жылу энергетикасы болған, солай да бола бермек. Ол көмір, мұнай, газ жануынан алынады [9]. Энергетикада қоршаған ортаны ластаушылардың негізгі көзі жылу энергетикасы болып есептеледі. Ең күштісі жылу мен химиялық ластану. Егерде жанармай жануы толық болмайды, ал қатты ЖЭО пештерін жағудан үлкен көлемде күл, күкірт диоксиді, канцерогендер бөлінеді. Олар қоршаған ортаны ластап табиғаттың барлық компоненттеріне әсер етеді. Мысалы, күкірт диоксиді атмосфераны ластағанда қышқыл жаңбыр жауады [14]. Атмосфераға ластаушы заттар мынадай антропогендік әрекеттермен түседі: органикалық отындарды жағу, көмір және мұнай, автокөлік, шойынды 1-ші және 2-ші дәрежеде өңдеу және химиялық, мұнай химиялық, цементті тау өндірісі, т.б. [18]. Қорғасынның негізгі түсу көзі автокөлік жанар майы. Атмосфераға түскен зиянды заттектердің 60%-дан астамы антропогендік жолмен түседі [14]. А.А. Беустың ( 1976 ) есептері бойынша соңғы 10 жылда түсті металл кендерін өндіру мен өңдеу арқасында 1 шаршы км жер бетіне орташа есеппен 30 кг қорғасын және 80 кг-нан астам басқа зиянды заттар таралады екен. Көмір, мұнай және жер қойнауынан алынатын отындарды жаққанда түтінмен бірге ауаға осы отын ішіндегі элементтер тарайды. Тас көмірді жаққанда одан цезий, хром, қорғасын, сынап, күміс, қалайы, титан, уран, радий т.б. элеметтер бөлініп шығады [12]. Г.А. Гармаштың (1995) деректері бойынша, қара және түсті металлургия кәсіпорындарында ауаға тарайтын ауыр металдардың 95%-дан артығы техногенді шаң түрінде бөлініп шығады. Автокөлік жолдарына жақын өскен өсімдіктердің хлоропластарында АҮФ-тың түзілуі баяу жүретіні анықталған. Өсімдік неғұрлым автокөлік жолынан алыс өссе, соғұрлым изоляцияланған хлоропластарда АҮФ көп түзіледі [7]. Қоршаған ортада атмосфералық ауаның жағдайын бақылау мен басқаруда зерттеулер қазіргі уақытта ғылыми және іс жүзінде де өте маңызды орын алады. Атмосфералық ауаның сапасын бақылау бағытындағы зерттеулер қазіргі кезде қоршаған ортада атмосфералық ауаның жай-күйі, онда болып жатқан процестердің себебі мен сипатын түсінуде бірқатар нәтижелер береді [1]. Атмосфералық ауаны ластаушы көздерден әртүрлі зиянды заттектердің бөлінуі қоршаған ортаға әртүрлі әсер етеді. Соның ішінде ең негізгісі адам денсаулығына көптеп зиян келеді (1 кесте).
1 кесте. Атмосфералық ауаны ластаушылардың негізгі сипаттамасы
Атмосфераны ластаушылар
Шығу көздері
Адамның денсаулығына әсері.
Өлшеулі заттар
Қазбалар мен басқа да отын түрлерін жағу кезінде пайда болады; көлікте, жылу электр станцияларынд отынның толық жанбауы кезінде, құрылыс материалдарын (бетон, ағаш) шығаратын кәсіпорындарда, топырақ эрозиясы кезінде, асфальт төсеніштерді үрлеу кезінде және т.б.
Тыныс жолдарын қатерлі ісіктермен зақымдайды. Тыныс жолдары мен басқа органдарға құрамды бөлшектердегі компонеттердің улы әсері арқылы ықпал етеді. Тыныс (өкпе, бронхы) және қан айналымы жүйесінің бұзылуына әкеледі.
1 кестенің жалғасы
Күкірт қос тотығы
Құрамында күкірті бар (бірінші кезекте көмір мен майдың ауыр фракциялары) отынның жануы кезінде атмосфераға тарайды. Күкірт диоксидінің негізгі көзі болып электр станциялары, қазандықтар мен металлургия кәсіпорындары есептеледі.
Жоғары тыныс жолдарын тітіркендіреді. Тамақ-мұрын, кеңірдек және бронхының сілекейлі қабатына әсер етуі байқалады.
Азот диоксиді және азот оксиді
Жоғары температура кезінде отынның жануы және оттегінің жетіспеушілігі кезінде пайда болады. Негізгі көздері: автокөліктен шығатын газдар, ЖЭО шығарындылары, қатты қалдықтарды жағу, газдың жануы.
Азот оксидтері - жоғары улылығына байланысты қауіпті атмосфераны ластаушылар болып табылады, қандағы гемоглобин құрамын төмендетіп, қан құрамының өзгеруіне әкеледі, көру органдарына әсер етеді, тыныс алу жүйесінің төменгі жағын қоздырады, әсіресе өкпе тінін. Өткір респираторлы ауруларға, пневмонияға бейімділікті арттырады.
Көміртек оксиді
Негізгі көздері; автокөліктен шығатын газдар (тиісті температура болмаған кездегі көмірсутекті отынның толық жанбауы салдарынан немесе ішкі жану қозғалтқыштарынада ауа жіберетін жүйенің дұрыс болмауынан пайда болады) ЖЭО шығарындылары, ағаш, қазбалы отынды, қатты қалдықтарды жағу және органикалық заттардың жартылай шіруі.
Қанның тіндерге оттек жіберетін қабілетін төмендетеді. Психомоторлы функциялардың бұзылуына және демалу, ұйқышылдық, жүрек айну, бас ауруларына әкеліп соғады.
1 кестенің жалғасы
Формальдегид
Атмосфераға көмірсутектің толық жанбауынан тарайды. Негізгі көздері; автокөліктер, ЖЭО, химиялық және ағаш плиталар түрлерін, жұқа тақтай өндіру, тоқыма өнеркәсібі болып табылады, темекі түтінінде болады.
Тыныс жолдарын (бронхы, өкпе) зақымдайды, қатерлі жаңа өскіндер, мутация, жүрек тамырлары аурулары пайда болады. Формальдегидтің әсерінен бауыр, бүйрек, жүрек және бас миы дамуында ауытқушылықтар болады.
Ауаның құрамында болатын күкіртті газдың шектеулі нормасы - 0.02мгм3 және аммиак - 0.1мгм3.
Мамандардың есептеулері бойынша, Франция мемлекетінде атмосфераның ластануынан болатын шығын ұлттық табыстың 4%, АҚШ-та - 3%, Жапонияда - 8% құрайды [3]. Атмосфераның ластануы нәтижесі қазір бүкіл әлем жұртшылығын алаңдатып отырған экологиялық проблемалар туындауда. Бұларды өз кезегінде зерттеу, бақылау, басқару және ұйымдастыру мәселелері біраз қиыншылықтарға ұшырап отыр. Осыған байланысты кез келген аймақта болсын атмосфералық ауаның сапасын бағалау, басқару мен ұйымдастыру мәселелері маңызды орынды иеленеді.
1.2 Атмосфералық ауаның әлемдік деңгейінде ластануы.
Әлемдік деңгейде атмосфералық ауаны ластаушы заттар саны өте үлкен және олардың саны жаңа технологиялық процестер дамыған сайын әрдайым өсуде. Негізінен атмосфераның адам үшін атқаратын қызметі жоғары. Атмосфера бүкіл әлемді таза ауамен қамтамасыз ете отырып, тіршілікке қажетті газ элементтерімен (оттегі, азот, көмірқышқыл газы, аргон т.б) байытады және жерді метеорит әсерлерінен, күн және ғарыштан келетін түрлі зиянды сәулелерден қорғайды, зат және энергиялық алмасуларды, ауа райының қызметін реттеп, жалпы жер шарындағы тұрақтылықты үйлестіріп отырады [14]. Адам баласы үшін орасан зор пайдалы ауа бассейні соңғы жылдары ластану себепті күрделі өзгерістерге ұшырап отыр. Ластағыш заттардың негізгі көздері - өнеркәсіп, автокөліктер, зауыттар, жылу энергетикасы, қару жарақтарды сынау, ғарыш кемелер мен ұшақтар т.б. Жоғарыда аталған объектілерден атмосфераға түскен заттар ауа құрамындағы компоненттерінің қатысуымен химиялық немесе фотохимиялық өзгерістерге ұшырайды. Содан соң пайда болған химиялық өнімдер суға, топыраққа түсіп, барлық тірі организмдерді, ғимараттарды, құрылыс материалдарын бүлдіреді [10]. Атмосфера құрамындағы оттегі мен көмірқышқыл газының тұрақты болуы жалпы ауа бассейнінің тепе-теңдігіне әсер етеді. Мысалы, оттегі тірі организмдер үшін тыныс алуды қамтамасыз ете отырып, топырақ пен судағы бүкіл химиялық реакцияға қатысады. Оттегі жетіспеген жағдайда жануарлар мен адамдар тұншыға бастайды. Оның өндіруші көзі - жасыл өсімдіктер әлемінде жүріп жатқан фотосинтез процесі. Көмірқышқыл газының да ауадағы шекті мөлшері көбейсе адамдар мен жануарлардың тыныс алуы нашарлайды. Сондықтан ауа құрамындағы негізгі екі газдың тепе-теңдік мөлшері қатаң сақталуы тиіс. Міне, осы жағдайлардан бүкіл әлемдік атмосфера экологиялық дағдарысқа ұшырап отыр [2]. Белгілі бір ортада сол жерге тән емес, жаңа физикалық, химиялық және биологиялық заттардың болуын немесе бұл заттардың табиғи орташа көпжылдық деңгейден жоғары болуын ластану деп атаймыз. Атмосфераның ластануы табиғи (жанартаулар атқылауы, орман өрттері, шаңды құйындар, үгілу) және антропогенді (өнеркәсіптер, автокөліктер, жылу энергетикасы, ауылшаруашылығы) жағдайда жүруі мүмкін. Өндірістің қарқындап дамуына және отын түрлерін кең көлемде жағуға байланысты атмосферадағы оттектің қоры азайып, ал көмірқышқыл газдың мөлшері жоғарлауда. Зиянды заттарды авиациялық транспорт та бөледі. Ж.Детридің есептеулері бойынша, реактивті самолеттер ұшу кезінде 0.7 кгм3 альдегидтер, 6.5 кг көміртек оксиді, 1.7 кг көмірсутектер, 4.3 кг азот оксидтері, 6.3 кгм3 қатты бөлшектер бөледі екен. Атлант мұхиты арқылы ұшып өтетін бір реактивті самолет, 8 сағат ұшу кезінде осы уақытта 25 000 га жердің орманы бөлетін оттекті жұмсайды екен. Атмосфераның әлемдік деңгейде антропогенді ластану жолдары жылу энергетикасы, мұнай, газ өңдеу өнеркәсіптері, транспорт, термоядролық қаруларды сынау, т.б. арқылы жүреді. Олардың әрқайсысы құрамы ондаған мың компонеттерден тұратын түрлі қоспаларды атмофераға бөліп шығарады. Ауа кеңістігін ластайтын көміртек оксидтер, күкірт пен азот қосылыстары, көмірсутектер мен өндірістік шаң тозаң. Бір жыл ішінде атмосфераға 200 млн тонна көміртек оксиді (СО) , 20 млрд тонна көмірқышқыл газы, 150 млн тонна күкірт оксиді, 53 млн тонна азот оксидтері, 50 млн тонна түрлі көмірсутектер бөлінеді [2, 6]. Әлемдік деңгейде ауаны ластайтын заттардың түрлері өте көп, жаңа технологиялық процесстердің дамуына байланысты олардың саны да өсіп отырады. Бұл жағдайда ауыр металдың артықшылығы басым, осыған орай бірінші орында қорғасын, кадмий, әсіресе сынап сияқты элементтердің көп мөлшері оның үнемі қарқынды қозғалысы мен жоғары токсинді метилсынапқа айналатындығы [14]. Атмосфераның әлемдік деңгейде ауыр металдармен ластануы ғылыми техникалық прогрестің аса маңызды проблемалардың бірі. Кейбір есептеулелер бойынша, бүкіл адамзат қоғамы кезеңінде 20 млрд тонна темір өндірілген болса, оның түрлі техникалық, құрал-жабдықтар, қондырғылардағы мөлшері 6 млрд тонна ғана, олай болса 14 млрд тонна темір қошаған ортаға таралып, ластап отыр десе болады. Бұдан басқа жыл сайын өндірілген сынап пен қорғасынның 80-90% биосфераға таралған. Көмір жанған кезде күл және түрлі газдармен бірге қоршаған ортаға таралатын кейбір элементтердің мөлшері олардың өндірілген мөлшерінен де асып түседі [16]. Әртүрлі ортаны ауыр металдармен ластау, көбіне өндірістік орталықтарда көрініс табады. Мысалы, ластау ошақтары Hg, Pb, Zn, Cd, қара және түсті металлургия зауыттары екендігі дәлелденген, көмір шахталарында жанатын террикондар және басқа да өнеркәсіп орындары [7]. Атмосфераның күкіртті қосылыстармен ластануы қазіргі таңдағы аса маңызды проблемалардың бірі болып отыр. Күкірт атмосфераға 5000 жылдан астам уақыт бойы бөлініп отыр. Күкірт оксидтері өсімдіктерге, жануарлар мен адам организміне зиянды әсер етеді. Атмосфераға күкірт (IV) оксиді күкірт (IV) оксидіне дейін тотығады да, су буларымен қосылып, күкірт қышқылына айналады. Күкірт қышқылы атмосфералық жауын-шашынмен бірге қышқыл жаңбыр түрінде жерге жауады. Қышқыл жаңбыр су экожүйелеріне зиянды әсерін тигізеді, ағаштар мен ауыл шаруашылық дақылдарының өсуін тежейді, сөйтіп үлкен экономикалық шығын келтіреді. Атмосфераға бөлінген ауыр металдар заттардың табиғи айналымына қосылады. Олардың су мен топырақта көп мөлшерде жинақталуы тіршілікке үлкен зиян келтіреді. Мышьяк пен хром рак ауруларының тууына себеп болады. Ал селенмен уланған организм өлімге ұшырайды [2].
1.3 Атмосфералық ауаның Қазақстан Республикасы бойынша ластануы
Республика жағдайында атмосфераның ластануына өнеркәсіптің техникалық жағынан жабдықталуынан нашар болуы әсер етеді. Яғни ескірген технологиялық процестер нәтижесінде құрамында қатты және сұйық бөлшектері бар газ тәрізді заттар орасан көп мөлшерде бөлінеді, әрі осы химиялық қосылыстар өте қауіпті, улы келеді. Олар негізінен күкірт диоксиді, көміртек оксиді, азот оксиді, күкіртті сутек, аммиак және қатты сұйық заттар. Атмосфераға тұрақты көздерден шығатын зиянды заттардың мөлшері АЭБ деректері қалалар бойынша төмендегідей:
2 кесте. Атмосфераға тұрақты көздерден шығатын зиянды заттар
Қалалар
Зиянды заттар мөлшері (тонна)
Павлодар
763.0 мың т
Қарағанды
601.6 мың тонна
Жезқазған
487.0 мың т
Алматы
263.0 мың т
Шығыс Қазақстан қалаларында
170.0 мың т
Қостанай
170.0 мың т
Ақмола
120.0 мың т
Атырау
90.0 мың т
Бұл аймақтарда жылу энергетикасы, металлургия, мұнай-газ кәсіпорындары шоғырланған.Сондықтан, атмосфераға көтерілген қоқыстар мен газдардың көпшілігі осы облыстар мен қалалардың аумағына түсіп, өсімдіктерді, суды, жер ресурстарын, ғимараттарды жалпы қоршаған ортаны ластап жатыр. Казгидромет мәліметі бойынша Республиканың әрбір шаршы километріне жылына орта есеппен 1,13 тонна зиянды заттар келетіні байқалған [6] . Қазақстан жағдайында көптеген қалалардың ауа басейні автокөліктерден шығарылатын зиянды заттармен ластанып отыр. Соңғы 2010 жылдың мәліметі бойынша Өскемен қаласының ауасында күкірт диоксиді және фенол, формальдегид, азот диоксиді қалыпты деңгейден 1-4 ШРК-ға артып отыр. Сол сияқты ауаның ластануы Ақтау, Темиртау, Шымкент, Тараз қалаларында өсуде. Әсіресе улы формальдегид (үш есе көбейгені) - Шымкент, Тараз, Петропавл қалаларында байқалып отыр. Ауадағы аммиак пен фенолдың мөлшері Теміртауда (2.3 ШРК), Петропавлда (3 ШРК) жетсе, ал Астанада фторлы сутегі 4 ШРК мөлшеріне жеткен. Қазақстан жағдайында ауа бассейнінің ластануы көбінесе қатаң континентальды ауа райына да байланысты. Жауын шашын мөлшері өте аз болғандықтан ауаның өздігінен табиғи тазаруы нашар. Мысалы: Алматы, Шымкент, Ленинагор, Зырьян, Глубокое қалаларының ауа бассейнінде табиғи ауа ағыстары болмайды, сол себептен қалалар үнемі қалын зиянды улы тұманмен оранып жатады [3]. Ауа бассейнінің құрамында ауыр металдардың болуы да өте қауіпті. Әсіресе, кадмий, қорғасын, мырыш, сынап мөлшері үнемі бақылауға алынады. Ауыр металдармен ауаның ластануы Республика бойынша жоғары болмағанымен жекелеген қалалар бойынша жағдай жақсы емес. Мысалы, қорғасын көрсеткіші Ленингорде - 17 ШМК, Балхашта - 8, Шымкентте - 6 есе болып отыр. Бұл көрсеткіштер кейбір жылдар 17 - 81 ШМК-ға жеткен [10] . Қазақстан ауа басейнінің ластануы көршілес мемлекеттердің ауаға шығарылатын зиянды заттардың есебінен де көбейе түседі. Өйткені, ауа басейні бәрімізге ортақ екені айқын. Төмендегі мәліметтер осыны дәлелдейді. Мысалы, Қазақстанның ластану көздерінен түскен және шекаралас ауа арқылы өткен заттардың үлесі көрсетілген (3 кесте) .
3 кесте. Қазақстанның ластану көздерінен түскен және шекаралас ауа арқылы өткен заттардың үлесі
Ластағыштар
Қазақстан ластағыш көздерінен түскен
Көршілес елдердің ластағыш көздерінен түскен
Күкірт
46%
54%
Азот (тотыққан)
19%
81%
Азот (тотықсызданған)
51%
49%
Күкірт (сутек)
68%
32%
Көмірсутектер
61%
39%
Біздің Республикамызда атмосфера ауасына шығарылатын зиянды заттар мен газдар т.б. бөгде химиялық қосылыстар Казгидромет ғылыми-зерттеу институтының үнемі бақылауында болады [26]. 4 кесте. Қазақстан Республикасының ірі қалалары мен өнеркәсіп орталықтарындағы атмосфералық ауаның ластану деңгейінің динамикасы
Қалалар
АЛИ5
Атмосфералық ауаның ластаушы өнеркәсіп салалары
2008
Жыл
2009
Жыл
2010
Жыл
1
Алматы
13,3
12.9
11.7
автокөлік, энергетика
4 кестенің жалғасы
2
Шымкент
10,7
11,2
11,9
Түсті металлургия, химиялық, мұнай өнірісі
3
Теміртау
8,9
8,6
9,6
Қара металлургия, химиялық
4
Ақтобе
9,7
9,5
8,5
Қара металлургия, химиялық
5
Астана
4,7
4,5
8,1
энергетика, автокөлік
6
Өскемен
6,5
7,2
7,9
түсті металлургия, энергетика
7
Қарағанды
10,7
7,5
7,6
көмір өндіруші энергетика
автотранспорт
8
Риддер
7,6
7,4
7,5
Түсті металлургия, энергетика
9
Тараз
7,6
7,5
7,2
Химиялық
10
Жезқазған
5,8
5,2
6,8
Түсті металлургия, энергетика
11
Ақтау
3,5
4,3
4,5
Химиялық
12
Қызылорда
5,5
4,5
Энергетика
13
Петропавл
4,2
4,3
4,3
энергетика, прибор құрылысы
14
Семей
4,0
4,6
4,2
энергетика, құрылыс материалдары
15
Атырау
2,3
2,4
3,3
Мұнай өндіруші
16
Глубокое
4,6
3,0
3,4
түсті металлургия
17
Қостанай
2,9
3,1
3,2
Энергетика
18
Балхаш
2,8
3,8
3,0
Түсті металлургия, энергетика
19
Орал
0,8
0,7
2,4
Энергетика
20
Павлодар
1,7
1,9
1,9
Мұнайды қайта өңдеуші,
Энергетика
21
Екібастұз
1,3
1,2
1,2
энергетика, көмір өндіруші
ОрташаАЛИ5
5,62
5,52
5,93
Ақпарат көзі : Казгидромет РМК
2 ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1 Зерттеу нысаны - Алматы қаласының атмосферасының ауасы. Алматы қаласы орналасқан тау беткейінің климат жағдайларының өте қолайлы екендігіне қарамастан қала атмосферасының өздігінен тазару қасиеті төменгі дәрежеде, бұнымен қатар атмосфераны ластаушы стационарлы, қозғалмалы көздердің артуына байланысты қала атмосферасының ластану деңгейі халықтың денсаулығына кері әсерін тигізіп отырғаны аса маңызды экологиялық проблемаға айналып отыр. Алматы қаласының жалпы аумағы 33,9 мың гектар жерді алып жатыр. Қала 7 әкімшілік аудандарға бөлінген: Алмалы, Әуезов, Бостандық, Жетісу, Медеу, Түрксіб, Алатау. 2010 жылдың соңындағы мәліметтерге сәйкес тұрғындардың саны 1 408 000 мың адамды құраған. Тұрғындардың ең көп шоғырланған Әуезов 25,6% және Бостандық 22,2% аудандары. Қоршаған орта ауасының тазалығы бойынша үнемі мониторинг жүргізу арқылы, антропогенді әсерден болатын ластаушылардың күйін, мөлшерін, шығу көздерін білуге болады. Алматы қаласы 2011 жылғы Казгидрометтің бақылау нәтижелерінің қорытындысы бойынша, Қазақстан қалаларының ішіндегі ауа ластануының жоғары деңгейін көрсетіп, бірінші орынға шыққан. Бүгінгі күнде Алматы дүние жүзіндегі 25 ластанған қаланың тізіміне еніп отыр. Қаламыздың Қазақстандағы ең лас қала аталуының басты көзі - автокөліктер, қалалық жол полициясының деректері бойынша, дәл қазір 540 мыңнан астам көлік құралдары тіркелген. Бұлардың қатары жылына 40 мыңға дейін көбейеді. Сондай-ақ қалаға орта есеппен күнделікті 200 мыңның шамасында автокөліктер келіп-кетіп жатады. Ластағыш заттардың зиянды әсер ету сипаты алуан түрлі: Олар түрлі металдардың коррозиясын үдетіп, өсімдіктер үшін улы болып келеді, сонымен қатар ыс туындауының бір себебі болады, жаппай өкпе және басқа да ауруларға ұшыратады.
2.1.1 Алматы қаласының географиялық орналасуы
Алматы қаласы өзінің физикалық-географиялық және табиғи-климаттық жағдайлары бойынша ерекше қала болып табылады. Ол Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігінде, Тянь-Шань тау жүйесінде теңіз деңгейінен 670-970 метр биіктікте, Үлкен және Кіші Алматы өзендерінің бойында орналасқан. Қаланың солтүстік шекарасында жартылай шөлдер мен оңтүстік шекарасында мұздықтар сияқты табиғи белдеулердің көпшілігі кездеседі. Іле Алатауының биік таулы белдеуінде жер бедері Альпілік формаларға сәйкес, ал тау бөктерінде далалы белдеу орналасқан. Қаланың солтүстігінде біркелкі емес жер бедері күрт тегістеле бастайды. Далалы белдеуді Үлкен және Кіші Алматы, Есентай , Ремизовка өзендері бойлап өтеді [15].
1 сурет. Алматы қаласының картасы
2.1.2 Жер бедері (рельефі)
Алматы төңірегін негізінен таулы келеді. Оңтүстігінде Тянь-Шань тау жүйесінің бір сілемі - Іле Алатауы жатыр. Тау етегінде шайынды жыныс қабаттарынан түзілген ысырынды конус элементтері көп кездеседі. Үлкен және Кіші Алматы өзенінің дөңбектасты-малтатасты шөгінділерден түзілген. Қала негізінен осы ысырынды конус пен лайлы тасқындар әрекетінен жиналған жыныстар қабатының үстінде орналасқан. Алматы территориясының оңтүстік бөлігі, оның орталық, әсіресе солтүстік бөлігіне қарағанда қатты телімделген. Альпілік тектоникалық қозғалыстар Іле Алатауына күрделі кейіп береді. Биік таулы ярус (3000-5000 м) бедері альпілік сипатта, тік жартасты, терең құзды, құлама беткейлі, шыңырау сайлы болып келеді. Гляциалды белдеуінің біраз бөлігін мұз басып жатады. Бұл аймақта тау жыныстарының үгілу және тік беткейлермен төмен қарай сусу қарқыны күшті болғаны байқалады. Бұған шектес төменгі ярустың (3000-5000 м) бедері терең сайлар мен жосықтарға толы, өзен аңғарының беткейі тік құлама келеді. Алматы төңірегінің ең биік жері - Іле Алатауының Талғар шыңы (4973 м). Қала маңындағы Іле Алатауының солтүстік сілемі аласа төбе, адырлы келеді, мұңда бөктерлік биік шоқылар көп (қ.Боралдай қыраты, Көктөбе, Қотырбұлақ, Шаналысай). Тау етегіне ұштасып жатқан жазық өңір негізінен борпылдақ жыныстардан және малтатасты-дөңбектасты шөгінділерден түзілен, беті лесті, құмды-сазды қабаттан тұрады. Солтүстікке қарай атырап бедері едәуір еңіс келеді де, бірте-бірте тегістеле бастайды. Бұл өңірде Үлкен және Кіші Алматы, Есентай (Весновка), Ремизовка өзендері бар. Солтүстік батысқа қарай сай-жыралар мен құрғақ аңғарлар көп, жер беті сәл еңістеу, антропоген кезеңінің аллювий және эол шөгінділерінен түзілген жазық дала. Мұнда биіктері 60-80 м шамалы қырқалар мен төбелер жиі кездеседі. Құмды қырқалардың беткейлерінде қуаң далаға бейімделген ксерофитті өсімдіктері өседі. Табиғи жер бедері қала жағдайына сәйкес айтарлықтай өзгеріп келеді. Мысалы: Үлкен Алматы өзені аңғарындағы дөңбектасты-малтатасты аумақты төбе алғашында құм, қиыршықтас өндірілетін карьерге, кейін қала тұрғындары тынығатын Сайран бөгеніне айналдырылды [27].
2.1.3 Климаты.
Алматыда континенттік климат қалыптасқан. Климаттық жағдайы - желсіз тымық ауа райымен және ауа қабаттарының тау аңғарлары арқылы төмен қарай ығысуымен ерекшеленеді. Ауаның көп жылдық орташа температурасы 90С, ең жоғары температурасы 420С, ең төменгісі - 380С. Бозқырау шамамен 14 қазан мен 18 сәуір аралығында байқалады, ерте түсетін кезі - 28 қыркүйек, кешіккенде 30 мамырға дейін созылады. Ауаның 0С-тан жылы кезі жылына орташа есеппен 176 тәулікке (жалпы 118-214 тәулікке) дейін жетеді. Вегетациялық кезеңнің орташа ұзақтығы 252 тәулік, 10 наурыздан 18 қарашаға дейін созылады. Тұрақты аяз, яғни ауаның 0С-тан төмен мәні орташа есеппен 67 тәуліктей, шамамен 19 желтоқсаннан 23 ақпанға дейінгі кезеңді қамтиды. Гидрометеорологиялық абсерваторияның Алматы станциясында оңтүстік-шығыс бағыттан соғатын жел басым байқалады (30%), жазда мұның тұрақтылығы артады (37%), қыста кемиді (19%). Ал қаланың солтүстік жазық бөлігінде (Боралдай және аэропорт маңында) жел көбіне солтүстік-батыс бағытта соғады. Жылдамдығы 15 мс не бұдан да күшті жел жыл бойына 15 тәуліктей соғады. Алматының климат ерекшелігінің қалыптасуына қала аумағының ұлғаюы, тас құрылыстардың, темір шатырлы үйлердің және асфальт төсеніші аудандарының артуы, өнеркәсіптік және автотранспорттық қалдықтардың айнала қоршаған ортаға көптеп шығарылуы т.б. жағдайлар ықпалын тигізуде [23]. Кала климатына жергілікті рельеф едәуір әсер етеді. Жер бедерінің сипатына байланыстық аланың әр бөлігінде ауа температурасының мәндері арасында үлкен айырмашылық байқалады. Қаладан тау жаққа қарай биіктеген сайын ауа қабатының жылына түсуі және жауын-шашын мөлшерінің молаюы жер бедері сипатына байланысты.
2.1.4 Топырағы мен өсімдіктер жамылғысы
Топырағы. Алматы және оның төңірегінің топырақ қабаттарының құрылымы Іле Алатауы жотасының солтүстік беткейінедегі биіктік белдеуліктердің ерекшелігімен сипатталады. Табиғи-климаттық жағдайдың құбылып отыруына, биіктіктің 340-3500 м аралығында және одан да жоғары өзгеруіне байланысты, мұнда өзіндік топырағы мен өсімдігі бар биіктік белдеулермен зоналар қалыптасқан. Ең төменгі зонаны қаланың солтүстік бөлігіндегі шөлді дала алып жатыр. Бұл қаланың қабатты лесті, құмды саздан түзілген, оның астында едәуір тереңдікке дейін құмтасты, малтатасты шөгінділер кездеседі. I-Алматы мен аэропорт маңында, одан да солтүстікке қарай сұр топырақ тараған және мұның жоғары қабатындағы гумус мөлшері 2-3%, азот пен фосфор мардымсыз. Ысырында конустан тау етегіндегі жазықтыққа ұштасар аралықта жер асты суы жер бетіне жақын, жіңішке сазды өңір ерекшеленіп бөлінеді. Оның оңтүстік шекарасы Октябрьдің 50 жылдығы атындағы даңғылға жетеді. Мұнда шалғынды қызыл қоңыр топырақ тараған, көптеген дақылдар үшін мұның құнарлылығы жеткілікті болып есептеледі. Сазды топырақ әсіресе ағаш өсіруге қолайлы, қосымша суландыруды қажет етпейді, өйткені ағаш тамырлары грунт суымен қоректенеді. Одан оңтүстікке әл-Фараби даңғылына дейінгі аралықта қойтас-малтатас шөгінділерінің қабаты бар. Оның бетін лесті құмды-саз қабат жапқан, құрамында қоректік заттар (азот, фосфор, калий) жеткілікті, шірінді мөлшері 4-6%. Қарақоңыр топырақ түрлері, өзіне тән қабаттарының ерекшеліктері бойынша бірнеше топқа ажыратылады. Бұдан жоғары жатқан таулық қар топырақты белдеулік зона (1000-1400 м) Каменское плато үстіртіне дейінгі аралықты қамтиды. Бұл қаланың лесті жыныстардың құнарлы зонасының бірі болып саналады. Құрамындағы шіріндісі 8-13%-ке дейін жетеді және басқа да нәрлі заттары мол. Бұл зона ертеден игерілген, Алматы апортының ең жақсы өсетін жері болып саналады. Медеу шатқалында, одан төменгі белдеуде және жоғары жатқан биіктігі орта таулы белдеуде шалғынды-орманды даланың сілтісіз қара, тау орманының қоңырсұр және таудың орманды шалғынды топырағы орын алған. Бұлардың да құнарлылығы жоғары, ылғалы жеткілікті болады. Өсімдігі. Қала мен оның төңірегінің флорасы мыңнан астам өсімдік түрінен тұрады. Солтүстіктен оңтүстікке қарай жусанды-сораңды, кейде қамыс, айрауықты шалғын, ши өскен шөл дала, одан жоғары альпілік шалғын, қарлы шың белдеулері жақсы байқалады. Шөлді дала белдеуі негізінен жазықты (теңіз деңгейінен 600-1200 м биік) қамтиды. Мұнда мол эфемерлер мен аралас жусан, бетеге, тобылғы мен итмұрын өскен. Қазір бұл аймақ толығымен игеріліп, мәдени ландшафтыға айналған. Бөктерлік өңірде ғана эфемерлік қызғалдақ, жауқазын, құртқашаш т.б. жусанды шөл және бозшалғынды дала табиғи өсімдіктері кездеседі. Орман белдеуінің төменгі жағында үйеңкі, долана, сарыағаш, итмұрын, қарақат т.б. аралас орман өсімдіктері өседі. Тау беткейлерін әртүрлі шөпті шалғын алып жатыр. Бұл белдеуліктің өсімдіктері қала ішінде де кездеседі. Жапырақты орман шырша басым өсетін қылқанды орманға (1200 - 2800) ұласады. Тянь-Шань шетені, сарыағаш, мойыл, тал, таңқурай т.б. ағаш пен бұталар орман белдеуінің негізгі түрлерімен аралас өседі. Қала шегіндегі жасыл желек шамамен 8 мың га ауданды алып жатыр, мұның 2.5 мың га-ға жуығы жеміс ағаштары. Қала маңында 4 мың га бақ өседі. Қаланың әрбір тұрғынының үлесіне 90 м2 жуық жасыл желектен келеді. Жыл сайын қалада 250мың түп ағаш, миллионға жуық бұта өсімдіктері отырғызылады. Алматы көшелерінің бойында парк аллеяларына ұқсас - терек, емен, қарағаш, қайын және қарағай аралас өседі. Қаланы көгалдандыру үшін ұсақ жапырақты жөке ағаш, қарағаш, ақтал, кәдімгі және қырым қарағайы, тянь-шань шыршасы, виргин аршасы т.б. ағаш түрлері, қанқызыл, жұмсақ долана, тянь-шань шетеңі, әсем жыңғыл, аласа бадам, қалмақ бадамы, жылтыр және қаражемісті ырғай, қаражеміс, тобылғы, сирень т.б. бұта өсімдіктері отырғызылады. Біраз жерді көгал алаңдары алып жатыр, мұнда жаз айларында раушан, нарғызгүл, қызғалдақ, нарцисс, флокс, хризантема, лалагүл, ландыш т.б. көптеп отырғызылады. Қалану көгалдандыруда саябақтардың, скверлердің, бақтардың (жалпы ауданы 1000 га-дан астам 60-тай парк, сквер және бақ бар) т.б. маңызы зор.
2.2 Зерттеу әдістері.
2.2.1 Ауаның құрамындағы газдарды анықтау әдісі. Азот диоксидін өлшеу әдісі ауадағы азот диоксидін қабықты хемосорбент көмегімен аулап, содан соң фотометрикалық әдіспен пайда болған нитрит-ионын азобояғыш арқылы анықтауға негізделген. Ол нитрит-ионы мен сульфанил қышқылының және 1-нафталиннің әсерлесуінен пайда болады. Атмосфералық ауада азот диоксидін анықтаған кезде 0,02 - 1,40 мгм3 диапазонында суммалық қателік 0.95 құрайды, ол +-18% аспайды. Азот оксидін өлшеу әдісі азот оксидін азот диоксидіне дейін қышқылдандырып, кейін жоғарыда көрсетілген әдісті пайдалануға негізделген. Атмосфералық ауада азот оксидін анықтаған кезде 0,016-0,94 мгм3 концентрациялар диапазонында суммалық қателік +-25% аспайды. Күкірт диоксидін анықтау әдісі күкірт диоксидін ауадан натрий тетрахлормеркурат (ТХМ) негізіндегі қабықты хемосорбентпен аулайды және оны қосылыс бойынша фотометриялық жолмен анықтайды. Ол өз кезегінде күкір оксиді, формальдегид және фуксином әрекеті салдарынан пайда болады. Атмосфералық ауада күкірт диоксидін анықтаған кезде 0,05 - 1,00 мгм3 концентрациялар диапазонында суммалық қателік 0.95 құрайды, ол +-12% аспайды. Күкіртсутекті өлшеу әдісі күкіртсутекті ауадан қабықты хемосорбент арқылы аулауға, кейін оны көк метил арқылы фоторемтиялық жолмен анықтау, ал ол сульфид-ионы с N, N-диметил-n-фенилендиам және хлорлы темір әрекетінен пайда болады. Атмосфералық ауада күкіртсутегін анықтаған кезде 0,003-0.075 мгм3 концентрациялар диапазонында суммалық қателік 0.95 құрайды, ол +-25% аспайды. Көмірсутектердің суммалық мөлшерін анықтау. Ол үшін газохроматографиялық әдіс қолданылады. Ол жалынды ионизацияланған детектор көмегімен көмрсутектетерді детектирлеуге негізделген. Сандық анализ ионизацияланған детектордың сезімталдығы көмірсутек малекулаларындағы көміртек атомдарының санына пропорционалдығына негізделген. Көміртек оксидінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Биология факультеті
Экология және ботаника кафедрасы
С.Н. Айдабосын
АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ АУА БАСЕЙНІНІҢ САПАСЫН БАҚЫЛАУДЫ БАСҚАРУ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
050608 - экология мамандығы
Алматы 2011
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Биология факультеті
Экология және ботаника кафедрасы
Қорғауға жіберілді: Кафедра меңгерушісі, б.ғ.д., профессор
"___"______2011 _________________ С.С. Айдосова
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ АУА БАСЕЙНІНІҢ САПАСЫН БАҚЫЛАУДЫ БАСҚАРУ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУ
050608 - экология мамандығы
Орындаған: 4 курс студенті С.Н. Айдабосын
Ғылыми жетекші б.ғ.к., доцент Б.Е. Шымшықов
Норма бақылаушы: Г.Ж. Билялова
Алматы 2011
РЕФЕРАТ
Бітіру жұмысы 42 бет көлемінде ұсынылған. Ол кіріспеден, тараулардан, зерттеу нәтижелерін талдау, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бітіру жұмысында 12 кесте, 2 диаграмма және 2 сурет келтірілген. Қолданылған әдебиеттердің жалпы саны - 32. Түйінді сөздер: экология, атмосфералық ауа, ластану көрсеткіштері, көміртегі тотығы, күкірт тотығы, азот тотығы, автокөліктер, ЖЭО, шаң, түтін, булар, ауыр металдар, қорғасын.
Жұмыстың мақсаты: Алматы қаласының ауасының ластануына байланысты экологиялық басқару органдарының қаланың экологиялық жағдайын жақсартуға ұйымдастырылып жатқан іс-шараларын көрсету. Міндеттері: 1. Алматы қаласы атмосфералық ауасының ластануын бағалау, зиянды газдардың мөлшерін анықтау. 2. Атмосферны ластаушы көздерін және ластау мөлшерін анықтау. 3. Алматы қаласының экологиялық жағдайын жақсартуға арналған іс-шараларды үйымдастыру мен басқаруды көрсету.
Жұмыста далалық және лабораториялық әдістерді пайдаланып ластануды бақылау посттарынан ауа үлгілерінен, оның құрамындағы ластаушы заттар және олардың түсу жолдары анықталды. Алматы қаласының ауасының мониторингін басқару үшін қазіргі кезде қосымша бақылау посттарын үйымдастыру қажет.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ТІЗІМІ
АҚ - Акционерлік қоғам
АЛИ5 - Атмосфераның ластану индексі
АҮФ - Аденинүшфосфат
АҚШ - Америка Құрама Штаттары
АЭБ - Ақпараттық экологиялық бюллетень
БАҚ - Біріккен акционерлік қоғам
ЖЭО - Жылу электр орталығы
ҚҚ - Қатты қалдықтар
ЛБП - Ластануды бақылау посты
ЛЗК - Ластаушы заттар концентрациясы
РҒӨЗО - Республикалық ғылыми-өндірістік зерттеу орталығы
ШРК - Шекті рауалы концентрация
ШМК - Шекті мөлшер концентрациясы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Атмосфералық ауаның ластануы және ластаушы көздері ... ... ... 5
1.2 Атмосфералық ауаның әлем деңгейінде ластануы ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Атмосфералық ауаның Қазақстан Республикасы
бойынша ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
2. ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1 Зерттеу нысаны - Алматы қаласының атмосферасының ауасы... 14
2.1.1 Алматы қаласының географиялық орналасуы ... ... ... ... ... ... .. ... .. 15
2.1.2 Жер бедері (рельефі) ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.1.3 Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 17
2.1.4 Топырағы мен өсімдіктер жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... . 18
2.2 Зерттеу әдістері
2.2.1 Ауаның құрамындағы газдарды анықтау әдісі (SO2 , CO2, N2O, CO, H2S) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2.2 Ауадағы қорғасынды (Pb) анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 22
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ
3.1 Алматы ауасын ластаушы көздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 25
3.1.1 Автокөліктің үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
3.1.2 Жылу электр орталығының (ЖЭО) үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... .. 31
3.1.3 Жеке секторлар үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
3.2 Алматы ауасының экологиялық жағдайын жақсарту
іс-шаралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32
3.2.1 Ауа сапасын бақылау жүйесі (мониторингі) ... ... ... ... ... .. ... ... ... 32
3.2.2 Алматының басқару органдарының
экологиялық жағдайды жақсарту іс-шаралары ... ... ... ... ... ... ... 37
3.2.3 Алматы ауасын тазарту үшін қажетті іс-шараларды
ұйымдастыру мен басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 40
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... 41
КІРІСПЕ
Соңғы жылдары дүние жүзінде экологиялық жағдайлар шиеленісе түсуде. Оның көптеген себептері бар. Негізгі факторлар, көбінесе адам іс-әрекетінен туындап отыр. Ең басты проблемаларының бірі - Жер шарындағы халық санының артуы. Әсіресе ғылыми-техникалық прогрестің дамуы, табиғи қорларды барынша пайдалану қоршаған орта жағдайын нашарлатып, адам денсаулығына орасан зор зиян келтіруде. Мұндай келеңсіз экологиялық жағдайлар ғылыми-техникалық прогрестің, қоғам дамуының әрекеттері емес, болып жатқан технологиялық және экологиялық саясатқа, экологиялық білімнің төмен болуына, кейбір техникалық және экологиялық шешімдердің дұрыс болмауына байланысты. Осының бәрі қоршаған ортаны қорғау мәселесіне ерекше көңіл бөлуге, табиғатты қорғау және қалпына келтіру, көркейту жұмыстарын жүйелі әрі ғылыми негізде кешенді тұрғыда қарастыруды қажет етеді. Ірі қалаларда халықтың санының еселеп артуымен байланысты автокөліктер санының күрт көбеюінен қала атмосфералық ауасындағы көміртегі тотығы мен азот диоксидінің орташа жылдық шоғырлануы шекті мөлшерден асып түсуде. Осының бір мысалы Алматы қаласы. Алматы қаласы Қазақстанның ең ірі қаласы болып табылады, оның аумағында ірі өнеркәсіп мекемелері, ЖЭС және жеке үй - құрылыс секторлары бар, сонымен қатар, автокөліктер көп пайдаланады. Олар қоршаған ортаны қарқынды ластаушылардың қайнар көзі. Алматы қаласында ауа алабы соңғы жылдары күрделі өзгерістерге ұшырап отыр. Сондықтан Алматы қаласында ауаның ластануын зерттеуді және бақылауды ұйымдастыру мен басқару өзекті мәселелердің бірі болып тұр. Біздің жұмыстың тақырыбы осы өзекті мәселеге арналған. Жұмыстың негізгі мақсаты: Алматы қаласы ауасының ластануына байланысты экологиялық басқару органдарының қаланың экологиялық жағдайын жақсартуға ұйымдастырылып жатқан іс-шараларын көрсету. Жұмыстың міндеттері: 1. Алматы қаласы атмосфералық ауасының ластануын бағалау, зиянды газдардың мөлшерін анықтау. 2. Атмосферны ластаушы көздерін және ластау мөлшерін анықтау. 3. Алматы қаласының экологиялық жағдайын жақсартуға арналған іс-шараларды үйымдастыру мен басқаруды көрсету.
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Атмосфералық ауаның ластануы және ластаушы көздері.
Қазіргі таңда экологиялық проблемалар қатарында атмосфералық ауаның ластануынан туындап жатқан көптеген мәселелер орын алған. Өйткені біз қоршаған ортамен үнемі байланыста болып табиғатқа әсер етіп отырмыз. Адамзат қоршаған ортаға антропогендік өзгерістер әкеліп, одан көптеп пайда көріп отыр: ауылшаруашылығы және өнеркәсіп дамуда, қалалар салынып ландшафтар көркейіп жатыр. Алайда антропогендік әсердің қоршаған ортаға жағымсыз жақтары да болып жатыр. Мұндай келеңсіз экологиялық жағдайлар ғылыми-техникалық прогрестің, қоғам дамуының әрекеттері емес, болып жатқан технологиялық және экологиялық білімнің төмен болуына, кейбір техникалық және экологиялық шешімдердің дұрыс болмауына байланысты. Табиғи байлықтарды ысырапты пайдалану, өнеркәсіп және тұрмыстық қалдықтар, автокөліктерден шығатын газдар және т.б. биосфераны мейлінше ластауда[1]. Осылардың ішінде ең негізгі ауыртпалық атмосфералық ауаның ластануына әкеліп соғуда. Атмосфералық ауа -- түрлi газдардың қоспасы. Оның құрамында 78.08% азот, 20.9% оттегi, 0.93% аргон, 0.03% көмiрқышқыл газы бар. Ал қалған 0,01% басқа неон, гелий, метан, радон, ксенон, т.б газдардың үлесiне тиедi. Жер бетiнде оттексiз тiршiлiк жоқ. Ол жасыл өсiмiдіктердiң тiршiлiк əрекеттерi нəтижесiнде түзiледi. Өндiрiстiң қарқындап дамуына жəне отын түрлерiн кең масштабта жағуға байланысты атмосферадағы бос оттектiң қоры азайып, ал көмiрқышқыл газының мөлшерi жоғарылауда. Нəтижесiнде табиғаттағы көмiртектiң айналымы бұзылды деуге болады. Академик А.П. Виноградов зерттеулер нəтижесiнде көмiрқышқыл газының концентрациясы жыл сайын 0,2% ға ұлғайып отырғанын анықтады. Адамзат қоғамында адам баласы отты ең алғаш рет қолданған күннен бастап осы күнге дейiн түрлi жану процестерiнде 273 млрд. тонна оттегi жұмсаған болса, соның 246 млрд. тоннасы, яғни (90% ға жуығы) соңғы жарты ғасырда ғана жұмсалған. Көмiртек айналымының бұзылуы мен атмосферада көмiрқышқыл газының концентрациясының жоғарылауы Жердегi барлық химиялық тепе-теңдiкке үлкен əсер етедi [1, 2,3]. Қазіргі таңда экологиялық проблемалар қатарында атмосфералық ауаның ластануынан туындап жатқан көптеген мәселелер орын алған. Өйткені біз қоршаған ортамен үнемі байланыста болып табиғатқа әсер етіп отырмыз. Адамзат атмосфераға транспорттардан бөлiнген газдардың құрамында 25-27% қорғасын болатыны анықталған. Жəне оның 40% диаметрi 5 мкм ге дейiн болатындықтан ауада ұзақ уақыт сақталып, онымен бiрге адам организмiне түсетiндiгi белгiлi болды [1]. Қазiргi кезде бүкiл əлемде шамамен 700-750 млн. аса автокөлік жүрiп тұрса, үлкен қалалардағы атмосфералық ауаның тазалығын сақтау адамзат үшiн қаншалықты маңызды екенi түсiнiктi. Мысалы, Лос-Анжелес қаласының ауасын үнемi 2,5 млн автокөлік, Парижде -- 900 мың, т.с.с. ластайды. Ал əрбiр мың автокөліктен күнiне ауаға 3000 кг көмiртек оксидтерi, т.с.с отынның толық емес жану өнiмдерi бөлiнедi. Бұл физико-химиялық қоспалар тыныс алу кезiнде адам мен жануарларға аса зиянды болып табылады [1]. Қоршаған ортаны ластаушылардың ішіндегі басым бөлігі болып түсті металлургия қалуда. Атмосфераның түсті металлургия кәсіпорындарының ластаушыларының негізгі көзі болып сипатталатыны күкіртті ангидрид - 75%, көміртек оксиді - 10,5%, шаң -10,4% [7]. Қара және түсті металлургия қоршаған ортаны ең күшті ластайтын сала екендігі анықталды. Қара металлургия зауыттарының орташа есеппен (1 млн. т) жылдық өндірісі шаң - 380, күкірт ангидриді - 200, көміртек оксиді - 400, азот оксиді - 42 ттәулігіне құрайды [22]. Химиялық мұнай химиясы мен картон өндірістері ауа басейнін (көмірқышқыл газы, көміртегі оксиді, күкіртті газ, көмірсутектер, азот қосындылары, хлор, мышьяк, сынап және басқалар), су және топырақты (мұнай мен мұнай химия өнімдері, фенол мен басқа да улы заттар, қағаз - картон өндірісінің сульфатты ағынды сулары және басқалар) негізгі ластаушылары т.б. [8]. Кез келген аймақтың немесе экономика саласының дамуының негізі - энергетика. Кәсіпорындардың даму қарқыны, оның техникалық деңгейі, адамдардың өмір сапасы көбінесе энергетиканың дамуымен байланысты. Көптеген мемлекеттерде энергетиканың негізгі көзі болып жылу энергетикасы болған, солай да бола бермек. Ол көмір, мұнай, газ жануынан алынады [9]. Энергетикада қоршаған ортаны ластаушылардың негізгі көзі жылу энергетикасы болып есептеледі. Ең күштісі жылу мен химиялық ластану. Егерде жанармай жануы толық болмайды, ал қатты ЖЭО пештерін жағудан үлкен көлемде күл, күкірт диоксиді, канцерогендер бөлінеді. Олар қоршаған ортаны ластап табиғаттың барлық компоненттеріне әсер етеді. Мысалы, күкірт диоксиді атмосфераны ластағанда қышқыл жаңбыр жауады [14]. Атмосфераға ластаушы заттар мынадай антропогендік әрекеттермен түседі: органикалық отындарды жағу, көмір және мұнай, автокөлік, шойынды 1-ші және 2-ші дәрежеде өңдеу және химиялық, мұнай химиялық, цементті тау өндірісі, т.б. [18]. Қорғасынның негізгі түсу көзі автокөлік жанар майы. Атмосфераға түскен зиянды заттектердің 60%-дан астамы антропогендік жолмен түседі [14]. А.А. Беустың ( 1976 ) есептері бойынша соңғы 10 жылда түсті металл кендерін өндіру мен өңдеу арқасында 1 шаршы км жер бетіне орташа есеппен 30 кг қорғасын және 80 кг-нан астам басқа зиянды заттар таралады екен. Көмір, мұнай және жер қойнауынан алынатын отындарды жаққанда түтінмен бірге ауаға осы отын ішіндегі элементтер тарайды. Тас көмірді жаққанда одан цезий, хром, қорғасын, сынап, күміс, қалайы, титан, уран, радий т.б. элеметтер бөлініп шығады [12]. Г.А. Гармаштың (1995) деректері бойынша, қара және түсті металлургия кәсіпорындарында ауаға тарайтын ауыр металдардың 95%-дан артығы техногенді шаң түрінде бөлініп шығады. Автокөлік жолдарына жақын өскен өсімдіктердің хлоропластарында АҮФ-тың түзілуі баяу жүретіні анықталған. Өсімдік неғұрлым автокөлік жолынан алыс өссе, соғұрлым изоляцияланған хлоропластарда АҮФ көп түзіледі [7]. Қоршаған ортада атмосфералық ауаның жағдайын бақылау мен басқаруда зерттеулер қазіргі уақытта ғылыми және іс жүзінде де өте маңызды орын алады. Атмосфералық ауаның сапасын бақылау бағытындағы зерттеулер қазіргі кезде қоршаған ортада атмосфералық ауаның жай-күйі, онда болып жатқан процестердің себебі мен сипатын түсінуде бірқатар нәтижелер береді [1]. Атмосфералық ауаны ластаушы көздерден әртүрлі зиянды заттектердің бөлінуі қоршаған ортаға әртүрлі әсер етеді. Соның ішінде ең негізгісі адам денсаулығына көптеп зиян келеді (1 кесте).
1 кесте. Атмосфералық ауаны ластаушылардың негізгі сипаттамасы
Атмосфераны ластаушылар
Шығу көздері
Адамның денсаулығына әсері.
Өлшеулі заттар
Қазбалар мен басқа да отын түрлерін жағу кезінде пайда болады; көлікте, жылу электр станцияларынд отынның толық жанбауы кезінде, құрылыс материалдарын (бетон, ағаш) шығаратын кәсіпорындарда, топырақ эрозиясы кезінде, асфальт төсеніштерді үрлеу кезінде және т.б.
Тыныс жолдарын қатерлі ісіктермен зақымдайды. Тыныс жолдары мен басқа органдарға құрамды бөлшектердегі компонеттердің улы әсері арқылы ықпал етеді. Тыныс (өкпе, бронхы) және қан айналымы жүйесінің бұзылуына әкеледі.
1 кестенің жалғасы
Күкірт қос тотығы
Құрамында күкірті бар (бірінші кезекте көмір мен майдың ауыр фракциялары) отынның жануы кезінде атмосфераға тарайды. Күкірт диоксидінің негізгі көзі болып электр станциялары, қазандықтар мен металлургия кәсіпорындары есептеледі.
Жоғары тыныс жолдарын тітіркендіреді. Тамақ-мұрын, кеңірдек және бронхының сілекейлі қабатына әсер етуі байқалады.
Азот диоксиді және азот оксиді
Жоғары температура кезінде отынның жануы және оттегінің жетіспеушілігі кезінде пайда болады. Негізгі көздері: автокөліктен шығатын газдар, ЖЭО шығарындылары, қатты қалдықтарды жағу, газдың жануы.
Азот оксидтері - жоғары улылығына байланысты қауіпті атмосфераны ластаушылар болып табылады, қандағы гемоглобин құрамын төмендетіп, қан құрамының өзгеруіне әкеледі, көру органдарына әсер етеді, тыныс алу жүйесінің төменгі жағын қоздырады, әсіресе өкпе тінін. Өткір респираторлы ауруларға, пневмонияға бейімділікті арттырады.
Көміртек оксиді
Негізгі көздері; автокөліктен шығатын газдар (тиісті температура болмаған кездегі көмірсутекті отынның толық жанбауы салдарынан немесе ішкі жану қозғалтқыштарынада ауа жіберетін жүйенің дұрыс болмауынан пайда болады) ЖЭО шығарындылары, ағаш, қазбалы отынды, қатты қалдықтарды жағу және органикалық заттардың жартылай шіруі.
Қанның тіндерге оттек жіберетін қабілетін төмендетеді. Психомоторлы функциялардың бұзылуына және демалу, ұйқышылдық, жүрек айну, бас ауруларына әкеліп соғады.
1 кестенің жалғасы
Формальдегид
Атмосфераға көмірсутектің толық жанбауынан тарайды. Негізгі көздері; автокөліктер, ЖЭО, химиялық және ағаш плиталар түрлерін, жұқа тақтай өндіру, тоқыма өнеркәсібі болып табылады, темекі түтінінде болады.
Тыныс жолдарын (бронхы, өкпе) зақымдайды, қатерлі жаңа өскіндер, мутация, жүрек тамырлары аурулары пайда болады. Формальдегидтің әсерінен бауыр, бүйрек, жүрек және бас миы дамуында ауытқушылықтар болады.
Ауаның құрамында болатын күкіртті газдың шектеулі нормасы - 0.02мгм3 және аммиак - 0.1мгм3.
Мамандардың есептеулері бойынша, Франция мемлекетінде атмосфераның ластануынан болатын шығын ұлттық табыстың 4%, АҚШ-та - 3%, Жапонияда - 8% құрайды [3]. Атмосфераның ластануы нәтижесі қазір бүкіл әлем жұртшылығын алаңдатып отырған экологиялық проблемалар туындауда. Бұларды өз кезегінде зерттеу, бақылау, басқару және ұйымдастыру мәселелері біраз қиыншылықтарға ұшырап отыр. Осыған байланысты кез келген аймақта болсын атмосфералық ауаның сапасын бағалау, басқару мен ұйымдастыру мәселелері маңызды орынды иеленеді.
1.2 Атмосфералық ауаның әлемдік деңгейінде ластануы.
Әлемдік деңгейде атмосфералық ауаны ластаушы заттар саны өте үлкен және олардың саны жаңа технологиялық процестер дамыған сайын әрдайым өсуде. Негізінен атмосфераның адам үшін атқаратын қызметі жоғары. Атмосфера бүкіл әлемді таза ауамен қамтамасыз ете отырып, тіршілікке қажетті газ элементтерімен (оттегі, азот, көмірқышқыл газы, аргон т.б) байытады және жерді метеорит әсерлерінен, күн және ғарыштан келетін түрлі зиянды сәулелерден қорғайды, зат және энергиялық алмасуларды, ауа райының қызметін реттеп, жалпы жер шарындағы тұрақтылықты үйлестіріп отырады [14]. Адам баласы үшін орасан зор пайдалы ауа бассейні соңғы жылдары ластану себепті күрделі өзгерістерге ұшырап отыр. Ластағыш заттардың негізгі көздері - өнеркәсіп, автокөліктер, зауыттар, жылу энергетикасы, қару жарақтарды сынау, ғарыш кемелер мен ұшақтар т.б. Жоғарыда аталған объектілерден атмосфераға түскен заттар ауа құрамындағы компоненттерінің қатысуымен химиялық немесе фотохимиялық өзгерістерге ұшырайды. Содан соң пайда болған химиялық өнімдер суға, топыраққа түсіп, барлық тірі организмдерді, ғимараттарды, құрылыс материалдарын бүлдіреді [10]. Атмосфера құрамындағы оттегі мен көмірқышқыл газының тұрақты болуы жалпы ауа бассейнінің тепе-теңдігіне әсер етеді. Мысалы, оттегі тірі организмдер үшін тыныс алуды қамтамасыз ете отырып, топырақ пен судағы бүкіл химиялық реакцияға қатысады. Оттегі жетіспеген жағдайда жануарлар мен адамдар тұншыға бастайды. Оның өндіруші көзі - жасыл өсімдіктер әлемінде жүріп жатқан фотосинтез процесі. Көмірқышқыл газының да ауадағы шекті мөлшері көбейсе адамдар мен жануарлардың тыныс алуы нашарлайды. Сондықтан ауа құрамындағы негізгі екі газдың тепе-теңдік мөлшері қатаң сақталуы тиіс. Міне, осы жағдайлардан бүкіл әлемдік атмосфера экологиялық дағдарысқа ұшырап отыр [2]. Белгілі бір ортада сол жерге тән емес, жаңа физикалық, химиялық және биологиялық заттардың болуын немесе бұл заттардың табиғи орташа көпжылдық деңгейден жоғары болуын ластану деп атаймыз. Атмосфераның ластануы табиғи (жанартаулар атқылауы, орман өрттері, шаңды құйындар, үгілу) және антропогенді (өнеркәсіптер, автокөліктер, жылу энергетикасы, ауылшаруашылығы) жағдайда жүруі мүмкін. Өндірістің қарқындап дамуына және отын түрлерін кең көлемде жағуға байланысты атмосферадағы оттектің қоры азайып, ал көмірқышқыл газдың мөлшері жоғарлауда. Зиянды заттарды авиациялық транспорт та бөледі. Ж.Детридің есептеулері бойынша, реактивті самолеттер ұшу кезінде 0.7 кгм3 альдегидтер, 6.5 кг көміртек оксиді, 1.7 кг көмірсутектер, 4.3 кг азот оксидтері, 6.3 кгм3 қатты бөлшектер бөледі екен. Атлант мұхиты арқылы ұшып өтетін бір реактивті самолет, 8 сағат ұшу кезінде осы уақытта 25 000 га жердің орманы бөлетін оттекті жұмсайды екен. Атмосфераның әлемдік деңгейде антропогенді ластану жолдары жылу энергетикасы, мұнай, газ өңдеу өнеркәсіптері, транспорт, термоядролық қаруларды сынау, т.б. арқылы жүреді. Олардың әрқайсысы құрамы ондаған мың компонеттерден тұратын түрлі қоспаларды атмофераға бөліп шығарады. Ауа кеңістігін ластайтын көміртек оксидтер, күкірт пен азот қосылыстары, көмірсутектер мен өндірістік шаң тозаң. Бір жыл ішінде атмосфераға 200 млн тонна көміртек оксиді (СО) , 20 млрд тонна көмірқышқыл газы, 150 млн тонна күкірт оксиді, 53 млн тонна азот оксидтері, 50 млн тонна түрлі көмірсутектер бөлінеді [2, 6]. Әлемдік деңгейде ауаны ластайтын заттардың түрлері өте көп, жаңа технологиялық процесстердің дамуына байланысты олардың саны да өсіп отырады. Бұл жағдайда ауыр металдың артықшылығы басым, осыған орай бірінші орында қорғасын, кадмий, әсіресе сынап сияқты элементтердің көп мөлшері оның үнемі қарқынды қозғалысы мен жоғары токсинді метилсынапқа айналатындығы [14]. Атмосфераның әлемдік деңгейде ауыр металдармен ластануы ғылыми техникалық прогрестің аса маңызды проблемалардың бірі. Кейбір есептеулелер бойынша, бүкіл адамзат қоғамы кезеңінде 20 млрд тонна темір өндірілген болса, оның түрлі техникалық, құрал-жабдықтар, қондырғылардағы мөлшері 6 млрд тонна ғана, олай болса 14 млрд тонна темір қошаған ортаға таралып, ластап отыр десе болады. Бұдан басқа жыл сайын өндірілген сынап пен қорғасынның 80-90% биосфераға таралған. Көмір жанған кезде күл және түрлі газдармен бірге қоршаған ортаға таралатын кейбір элементтердің мөлшері олардың өндірілген мөлшерінен де асып түседі [16]. Әртүрлі ортаны ауыр металдармен ластау, көбіне өндірістік орталықтарда көрініс табады. Мысалы, ластау ошақтары Hg, Pb, Zn, Cd, қара және түсті металлургия зауыттары екендігі дәлелденген, көмір шахталарында жанатын террикондар және басқа да өнеркәсіп орындары [7]. Атмосфераның күкіртті қосылыстармен ластануы қазіргі таңдағы аса маңызды проблемалардың бірі болып отыр. Күкірт атмосфераға 5000 жылдан астам уақыт бойы бөлініп отыр. Күкірт оксидтері өсімдіктерге, жануарлар мен адам организміне зиянды әсер етеді. Атмосфераға күкірт (IV) оксиді күкірт (IV) оксидіне дейін тотығады да, су буларымен қосылып, күкірт қышқылына айналады. Күкірт қышқылы атмосфералық жауын-шашынмен бірге қышқыл жаңбыр түрінде жерге жауады. Қышқыл жаңбыр су экожүйелеріне зиянды әсерін тигізеді, ағаштар мен ауыл шаруашылық дақылдарының өсуін тежейді, сөйтіп үлкен экономикалық шығын келтіреді. Атмосфераға бөлінген ауыр металдар заттардың табиғи айналымына қосылады. Олардың су мен топырақта көп мөлшерде жинақталуы тіршілікке үлкен зиян келтіреді. Мышьяк пен хром рак ауруларының тууына себеп болады. Ал селенмен уланған организм өлімге ұшырайды [2].
1.3 Атмосфералық ауаның Қазақстан Республикасы бойынша ластануы
Республика жағдайында атмосфераның ластануына өнеркәсіптің техникалық жағынан жабдықталуынан нашар болуы әсер етеді. Яғни ескірген технологиялық процестер нәтижесінде құрамында қатты және сұйық бөлшектері бар газ тәрізді заттар орасан көп мөлшерде бөлінеді, әрі осы химиялық қосылыстар өте қауіпті, улы келеді. Олар негізінен күкірт диоксиді, көміртек оксиді, азот оксиді, күкіртті сутек, аммиак және қатты сұйық заттар. Атмосфераға тұрақты көздерден шығатын зиянды заттардың мөлшері АЭБ деректері қалалар бойынша төмендегідей:
2 кесте. Атмосфераға тұрақты көздерден шығатын зиянды заттар
Қалалар
Зиянды заттар мөлшері (тонна)
Павлодар
763.0 мың т
Қарағанды
601.6 мың тонна
Жезқазған
487.0 мың т
Алматы
263.0 мың т
Шығыс Қазақстан қалаларында
170.0 мың т
Қостанай
170.0 мың т
Ақмола
120.0 мың т
Атырау
90.0 мың т
Бұл аймақтарда жылу энергетикасы, металлургия, мұнай-газ кәсіпорындары шоғырланған.Сондықтан, атмосфераға көтерілген қоқыстар мен газдардың көпшілігі осы облыстар мен қалалардың аумағына түсіп, өсімдіктерді, суды, жер ресурстарын, ғимараттарды жалпы қоршаған ортаны ластап жатыр. Казгидромет мәліметі бойынша Республиканың әрбір шаршы километріне жылына орта есеппен 1,13 тонна зиянды заттар келетіні байқалған [6] . Қазақстан жағдайында көптеген қалалардың ауа басейні автокөліктерден шығарылатын зиянды заттармен ластанып отыр. Соңғы 2010 жылдың мәліметі бойынша Өскемен қаласының ауасында күкірт диоксиді және фенол, формальдегид, азот диоксиді қалыпты деңгейден 1-4 ШРК-ға артып отыр. Сол сияқты ауаның ластануы Ақтау, Темиртау, Шымкент, Тараз қалаларында өсуде. Әсіресе улы формальдегид (үш есе көбейгені) - Шымкент, Тараз, Петропавл қалаларында байқалып отыр. Ауадағы аммиак пен фенолдың мөлшері Теміртауда (2.3 ШРК), Петропавлда (3 ШРК) жетсе, ал Астанада фторлы сутегі 4 ШРК мөлшеріне жеткен. Қазақстан жағдайында ауа бассейнінің ластануы көбінесе қатаң континентальды ауа райына да байланысты. Жауын шашын мөлшері өте аз болғандықтан ауаның өздігінен табиғи тазаруы нашар. Мысалы: Алматы, Шымкент, Ленинагор, Зырьян, Глубокое қалаларының ауа бассейнінде табиғи ауа ағыстары болмайды, сол себептен қалалар үнемі қалын зиянды улы тұманмен оранып жатады [3]. Ауа бассейнінің құрамында ауыр металдардың болуы да өте қауіпті. Әсіресе, кадмий, қорғасын, мырыш, сынап мөлшері үнемі бақылауға алынады. Ауыр металдармен ауаның ластануы Республика бойынша жоғары болмағанымен жекелеген қалалар бойынша жағдай жақсы емес. Мысалы, қорғасын көрсеткіші Ленингорде - 17 ШМК, Балхашта - 8, Шымкентте - 6 есе болып отыр. Бұл көрсеткіштер кейбір жылдар 17 - 81 ШМК-ға жеткен [10] . Қазақстан ауа басейнінің ластануы көршілес мемлекеттердің ауаға шығарылатын зиянды заттардың есебінен де көбейе түседі. Өйткені, ауа басейні бәрімізге ортақ екені айқын. Төмендегі мәліметтер осыны дәлелдейді. Мысалы, Қазақстанның ластану көздерінен түскен және шекаралас ауа арқылы өткен заттардың үлесі көрсетілген (3 кесте) .
3 кесте. Қазақстанның ластану көздерінен түскен және шекаралас ауа арқылы өткен заттардың үлесі
Ластағыштар
Қазақстан ластағыш көздерінен түскен
Көршілес елдердің ластағыш көздерінен түскен
Күкірт
46%
54%
Азот (тотыққан)
19%
81%
Азот (тотықсызданған)
51%
49%
Күкірт (сутек)
68%
32%
Көмірсутектер
61%
39%
Біздің Республикамызда атмосфера ауасына шығарылатын зиянды заттар мен газдар т.б. бөгде химиялық қосылыстар Казгидромет ғылыми-зерттеу институтының үнемі бақылауында болады [26]. 4 кесте. Қазақстан Республикасының ірі қалалары мен өнеркәсіп орталықтарындағы атмосфералық ауаның ластану деңгейінің динамикасы
Қалалар
АЛИ5
Атмосфералық ауаның ластаушы өнеркәсіп салалары
2008
Жыл
2009
Жыл
2010
Жыл
1
Алматы
13,3
12.9
11.7
автокөлік, энергетика
4 кестенің жалғасы
2
Шымкент
10,7
11,2
11,9
Түсті металлургия, химиялық, мұнай өнірісі
3
Теміртау
8,9
8,6
9,6
Қара металлургия, химиялық
4
Ақтобе
9,7
9,5
8,5
Қара металлургия, химиялық
5
Астана
4,7
4,5
8,1
энергетика, автокөлік
6
Өскемен
6,5
7,2
7,9
түсті металлургия, энергетика
7
Қарағанды
10,7
7,5
7,6
көмір өндіруші энергетика
автотранспорт
8
Риддер
7,6
7,4
7,5
Түсті металлургия, энергетика
9
Тараз
7,6
7,5
7,2
Химиялық
10
Жезқазған
5,8
5,2
6,8
Түсті металлургия, энергетика
11
Ақтау
3,5
4,3
4,5
Химиялық
12
Қызылорда
5,5
4,5
Энергетика
13
Петропавл
4,2
4,3
4,3
энергетика, прибор құрылысы
14
Семей
4,0
4,6
4,2
энергетика, құрылыс материалдары
15
Атырау
2,3
2,4
3,3
Мұнай өндіруші
16
Глубокое
4,6
3,0
3,4
түсті металлургия
17
Қостанай
2,9
3,1
3,2
Энергетика
18
Балхаш
2,8
3,8
3,0
Түсті металлургия, энергетика
19
Орал
0,8
0,7
2,4
Энергетика
20
Павлодар
1,7
1,9
1,9
Мұнайды қайта өңдеуші,
Энергетика
21
Екібастұз
1,3
1,2
1,2
энергетика, көмір өндіруші
ОрташаАЛИ5
5,62
5,52
5,93
Ақпарат көзі : Казгидромет РМК
2 ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫ МЕН ӘДІСТЕРІ
2.1 Зерттеу нысаны - Алматы қаласының атмосферасының ауасы. Алматы қаласы орналасқан тау беткейінің климат жағдайларының өте қолайлы екендігіне қарамастан қала атмосферасының өздігінен тазару қасиеті төменгі дәрежеде, бұнымен қатар атмосфераны ластаушы стационарлы, қозғалмалы көздердің артуына байланысты қала атмосферасының ластану деңгейі халықтың денсаулығына кері әсерін тигізіп отырғаны аса маңызды экологиялық проблемаға айналып отыр. Алматы қаласының жалпы аумағы 33,9 мың гектар жерді алып жатыр. Қала 7 әкімшілік аудандарға бөлінген: Алмалы, Әуезов, Бостандық, Жетісу, Медеу, Түрксіб, Алатау. 2010 жылдың соңындағы мәліметтерге сәйкес тұрғындардың саны 1 408 000 мың адамды құраған. Тұрғындардың ең көп шоғырланған Әуезов 25,6% және Бостандық 22,2% аудандары. Қоршаған орта ауасының тазалығы бойынша үнемі мониторинг жүргізу арқылы, антропогенді әсерден болатын ластаушылардың күйін, мөлшерін, шығу көздерін білуге болады. Алматы қаласы 2011 жылғы Казгидрометтің бақылау нәтижелерінің қорытындысы бойынша, Қазақстан қалаларының ішіндегі ауа ластануының жоғары деңгейін көрсетіп, бірінші орынға шыққан. Бүгінгі күнде Алматы дүние жүзіндегі 25 ластанған қаланың тізіміне еніп отыр. Қаламыздың Қазақстандағы ең лас қала аталуының басты көзі - автокөліктер, қалалық жол полициясының деректері бойынша, дәл қазір 540 мыңнан астам көлік құралдары тіркелген. Бұлардың қатары жылына 40 мыңға дейін көбейеді. Сондай-ақ қалаға орта есеппен күнделікті 200 мыңның шамасында автокөліктер келіп-кетіп жатады. Ластағыш заттардың зиянды әсер ету сипаты алуан түрлі: Олар түрлі металдардың коррозиясын үдетіп, өсімдіктер үшін улы болып келеді, сонымен қатар ыс туындауының бір себебі болады, жаппай өкпе және басқа да ауруларға ұшыратады.
2.1.1 Алматы қаласының географиялық орналасуы
Алматы қаласы өзінің физикалық-географиялық және табиғи-климаттық жағдайлары бойынша ерекше қала болып табылады. Ол Қазақстанның оңтүстік-шығыс бөлігінде, Тянь-Шань тау жүйесінде теңіз деңгейінен 670-970 метр биіктікте, Үлкен және Кіші Алматы өзендерінің бойында орналасқан. Қаланың солтүстік шекарасында жартылай шөлдер мен оңтүстік шекарасында мұздықтар сияқты табиғи белдеулердің көпшілігі кездеседі. Іле Алатауының биік таулы белдеуінде жер бедері Альпілік формаларға сәйкес, ал тау бөктерінде далалы белдеу орналасқан. Қаланың солтүстігінде біркелкі емес жер бедері күрт тегістеле бастайды. Далалы белдеуді Үлкен және Кіші Алматы, Есентай , Ремизовка өзендері бойлап өтеді [15].
1 сурет. Алматы қаласының картасы
2.1.2 Жер бедері (рельефі)
Алматы төңірегін негізінен таулы келеді. Оңтүстігінде Тянь-Шань тау жүйесінің бір сілемі - Іле Алатауы жатыр. Тау етегінде шайынды жыныс қабаттарынан түзілген ысырынды конус элементтері көп кездеседі. Үлкен және Кіші Алматы өзенінің дөңбектасты-малтатасты шөгінділерден түзілген. Қала негізінен осы ысырынды конус пен лайлы тасқындар әрекетінен жиналған жыныстар қабатының үстінде орналасқан. Алматы территориясының оңтүстік бөлігі, оның орталық, әсіресе солтүстік бөлігіне қарағанда қатты телімделген. Альпілік тектоникалық қозғалыстар Іле Алатауына күрделі кейіп береді. Биік таулы ярус (3000-5000 м) бедері альпілік сипатта, тік жартасты, терең құзды, құлама беткейлі, шыңырау сайлы болып келеді. Гляциалды белдеуінің біраз бөлігін мұз басып жатады. Бұл аймақта тау жыныстарының үгілу және тік беткейлермен төмен қарай сусу қарқыны күшті болғаны байқалады. Бұған шектес төменгі ярустың (3000-5000 м) бедері терең сайлар мен жосықтарға толы, өзен аңғарының беткейі тік құлама келеді. Алматы төңірегінің ең биік жері - Іле Алатауының Талғар шыңы (4973 м). Қала маңындағы Іле Алатауының солтүстік сілемі аласа төбе, адырлы келеді, мұңда бөктерлік биік шоқылар көп (қ.Боралдай қыраты, Көктөбе, Қотырбұлақ, Шаналысай). Тау етегіне ұштасып жатқан жазық өңір негізінен борпылдақ жыныстардан және малтатасты-дөңбектасты шөгінділерден түзілен, беті лесті, құмды-сазды қабаттан тұрады. Солтүстікке қарай атырап бедері едәуір еңіс келеді де, бірте-бірте тегістеле бастайды. Бұл өңірде Үлкен және Кіші Алматы, Есентай (Весновка), Ремизовка өзендері бар. Солтүстік батысқа қарай сай-жыралар мен құрғақ аңғарлар көп, жер беті сәл еңістеу, антропоген кезеңінің аллювий және эол шөгінділерінен түзілген жазық дала. Мұнда биіктері 60-80 м шамалы қырқалар мен төбелер жиі кездеседі. Құмды қырқалардың беткейлерінде қуаң далаға бейімделген ксерофитті өсімдіктері өседі. Табиғи жер бедері қала жағдайына сәйкес айтарлықтай өзгеріп келеді. Мысалы: Үлкен Алматы өзені аңғарындағы дөңбектасты-малтатасты аумақты төбе алғашында құм, қиыршықтас өндірілетін карьерге, кейін қала тұрғындары тынығатын Сайран бөгеніне айналдырылды [27].
2.1.3 Климаты.
Алматыда континенттік климат қалыптасқан. Климаттық жағдайы - желсіз тымық ауа райымен және ауа қабаттарының тау аңғарлары арқылы төмен қарай ығысуымен ерекшеленеді. Ауаның көп жылдық орташа температурасы 90С, ең жоғары температурасы 420С, ең төменгісі - 380С. Бозқырау шамамен 14 қазан мен 18 сәуір аралығында байқалады, ерте түсетін кезі - 28 қыркүйек, кешіккенде 30 мамырға дейін созылады. Ауаның 0С-тан жылы кезі жылына орташа есеппен 176 тәулікке (жалпы 118-214 тәулікке) дейін жетеді. Вегетациялық кезеңнің орташа ұзақтығы 252 тәулік, 10 наурыздан 18 қарашаға дейін созылады. Тұрақты аяз, яғни ауаның 0С-тан төмен мәні орташа есеппен 67 тәуліктей, шамамен 19 желтоқсаннан 23 ақпанға дейінгі кезеңді қамтиды. Гидрометеорологиялық абсерваторияның Алматы станциясында оңтүстік-шығыс бағыттан соғатын жел басым байқалады (30%), жазда мұның тұрақтылығы артады (37%), қыста кемиді (19%). Ал қаланың солтүстік жазық бөлігінде (Боралдай және аэропорт маңында) жел көбіне солтүстік-батыс бағытта соғады. Жылдамдығы 15 мс не бұдан да күшті жел жыл бойына 15 тәуліктей соғады. Алматының климат ерекшелігінің қалыптасуына қала аумағының ұлғаюы, тас құрылыстардың, темір шатырлы үйлердің және асфальт төсеніші аудандарының артуы, өнеркәсіптік және автотранспорттық қалдықтардың айнала қоршаған ортаға көптеп шығарылуы т.б. жағдайлар ықпалын тигізуде [23]. Кала климатына жергілікті рельеф едәуір әсер етеді. Жер бедерінің сипатына байланыстық аланың әр бөлігінде ауа температурасының мәндері арасында үлкен айырмашылық байқалады. Қаладан тау жаққа қарай биіктеген сайын ауа қабатының жылына түсуі және жауын-шашын мөлшерінің молаюы жер бедері сипатына байланысты.
2.1.4 Топырағы мен өсімдіктер жамылғысы
Топырағы. Алматы және оның төңірегінің топырақ қабаттарының құрылымы Іле Алатауы жотасының солтүстік беткейінедегі биіктік белдеуліктердің ерекшелігімен сипатталады. Табиғи-климаттық жағдайдың құбылып отыруына, биіктіктің 340-3500 м аралығында және одан да жоғары өзгеруіне байланысты, мұнда өзіндік топырағы мен өсімдігі бар биіктік белдеулермен зоналар қалыптасқан. Ең төменгі зонаны қаланың солтүстік бөлігіндегі шөлді дала алып жатыр. Бұл қаланың қабатты лесті, құмды саздан түзілген, оның астында едәуір тереңдікке дейін құмтасты, малтатасты шөгінділер кездеседі. I-Алматы мен аэропорт маңында, одан да солтүстікке қарай сұр топырақ тараған және мұның жоғары қабатындағы гумус мөлшері 2-3%, азот пен фосфор мардымсыз. Ысырында конустан тау етегіндегі жазықтыққа ұштасар аралықта жер асты суы жер бетіне жақын, жіңішке сазды өңір ерекшеленіп бөлінеді. Оның оңтүстік шекарасы Октябрьдің 50 жылдығы атындағы даңғылға жетеді. Мұнда шалғынды қызыл қоңыр топырақ тараған, көптеген дақылдар үшін мұның құнарлылығы жеткілікті болып есептеледі. Сазды топырақ әсіресе ағаш өсіруге қолайлы, қосымша суландыруды қажет етпейді, өйткені ағаш тамырлары грунт суымен қоректенеді. Одан оңтүстікке әл-Фараби даңғылына дейінгі аралықта қойтас-малтатас шөгінділерінің қабаты бар. Оның бетін лесті құмды-саз қабат жапқан, құрамында қоректік заттар (азот, фосфор, калий) жеткілікті, шірінді мөлшері 4-6%. Қарақоңыр топырақ түрлері, өзіне тән қабаттарының ерекшеліктері бойынша бірнеше топқа ажыратылады. Бұдан жоғары жатқан таулық қар топырақты белдеулік зона (1000-1400 м) Каменское плато үстіртіне дейінгі аралықты қамтиды. Бұл қаланың лесті жыныстардың құнарлы зонасының бірі болып саналады. Құрамындағы шіріндісі 8-13%-ке дейін жетеді және басқа да нәрлі заттары мол. Бұл зона ертеден игерілген, Алматы апортының ең жақсы өсетін жері болып саналады. Медеу шатқалында, одан төменгі белдеуде және жоғары жатқан биіктігі орта таулы белдеуде шалғынды-орманды даланың сілтісіз қара, тау орманының қоңырсұр және таудың орманды шалғынды топырағы орын алған. Бұлардың да құнарлылығы жоғары, ылғалы жеткілікті болады. Өсімдігі. Қала мен оның төңірегінің флорасы мыңнан астам өсімдік түрінен тұрады. Солтүстіктен оңтүстікке қарай жусанды-сораңды, кейде қамыс, айрауықты шалғын, ши өскен шөл дала, одан жоғары альпілік шалғын, қарлы шың белдеулері жақсы байқалады. Шөлді дала белдеуі негізінен жазықты (теңіз деңгейінен 600-1200 м биік) қамтиды. Мұнда мол эфемерлер мен аралас жусан, бетеге, тобылғы мен итмұрын өскен. Қазір бұл аймақ толығымен игеріліп, мәдени ландшафтыға айналған. Бөктерлік өңірде ғана эфемерлік қызғалдақ, жауқазын, құртқашаш т.б. жусанды шөл және бозшалғынды дала табиғи өсімдіктері кездеседі. Орман белдеуінің төменгі жағында үйеңкі, долана, сарыағаш, итмұрын, қарақат т.б. аралас орман өсімдіктері өседі. Тау беткейлерін әртүрлі шөпті шалғын алып жатыр. Бұл белдеуліктің өсімдіктері қала ішінде де кездеседі. Жапырақты орман шырша басым өсетін қылқанды орманға (1200 - 2800) ұласады. Тянь-Шань шетені, сарыағаш, мойыл, тал, таңқурай т.б. ағаш пен бұталар орман белдеуінің негізгі түрлерімен аралас өседі. Қала шегіндегі жасыл желек шамамен 8 мың га ауданды алып жатыр, мұның 2.5 мың га-ға жуығы жеміс ағаштары. Қала маңында 4 мың га бақ өседі. Қаланың әрбір тұрғынының үлесіне 90 м2 жуық жасыл желектен келеді. Жыл сайын қалада 250мың түп ағаш, миллионға жуық бұта өсімдіктері отырғызылады. Алматы көшелерінің бойында парк аллеяларына ұқсас - терек, емен, қарағаш, қайын және қарағай аралас өседі. Қаланы көгалдандыру үшін ұсақ жапырақты жөке ағаш, қарағаш, ақтал, кәдімгі және қырым қарағайы, тянь-шань шыршасы, виргин аршасы т.б. ағаш түрлері, қанқызыл, жұмсақ долана, тянь-шань шетеңі, әсем жыңғыл, аласа бадам, қалмақ бадамы, жылтыр және қаражемісті ырғай, қаражеміс, тобылғы, сирень т.б. бұта өсімдіктері отырғызылады. Біраз жерді көгал алаңдары алып жатыр, мұнда жаз айларында раушан, нарғызгүл, қызғалдақ, нарцисс, флокс, хризантема, лалагүл, ландыш т.б. көптеп отырғызылады. Қалану көгалдандыруда саябақтардың, скверлердің, бақтардың (жалпы ауданы 1000 га-дан астам 60-тай парк, сквер және бақ бар) т.б. маңызы зор.
2.2 Зерттеу әдістері.
2.2.1 Ауаның құрамындағы газдарды анықтау әдісі. Азот диоксидін өлшеу әдісі ауадағы азот диоксидін қабықты хемосорбент көмегімен аулап, содан соң фотометрикалық әдіспен пайда болған нитрит-ионын азобояғыш арқылы анықтауға негізделген. Ол нитрит-ионы мен сульфанил қышқылының және 1-нафталиннің әсерлесуінен пайда болады. Атмосфералық ауада азот диоксидін анықтаған кезде 0,02 - 1,40 мгм3 диапазонында суммалық қателік 0.95 құрайды, ол +-18% аспайды. Азот оксидін өлшеу әдісі азот оксидін азот диоксидіне дейін қышқылдандырып, кейін жоғарыда көрсетілген әдісті пайдалануға негізделген. Атмосфералық ауада азот оксидін анықтаған кезде 0,016-0,94 мгм3 концентрациялар диапазонында суммалық қателік +-25% аспайды. Күкірт диоксидін анықтау әдісі күкірт диоксидін ауадан натрий тетрахлормеркурат (ТХМ) негізіндегі қабықты хемосорбентпен аулайды және оны қосылыс бойынша фотометриялық жолмен анықтайды. Ол өз кезегінде күкір оксиді, формальдегид және фуксином әрекеті салдарынан пайда болады. Атмосфералық ауада күкірт диоксидін анықтаған кезде 0,05 - 1,00 мгм3 концентрациялар диапазонында суммалық қателік 0.95 құрайды, ол +-12% аспайды. Күкіртсутекті өлшеу әдісі күкіртсутекті ауадан қабықты хемосорбент арқылы аулауға, кейін оны көк метил арқылы фоторемтиялық жолмен анықтау, ал ол сульфид-ионы с N, N-диметил-n-фенилендиам және хлорлы темір әрекетінен пайда болады. Атмосфералық ауада күкіртсутегін анықтаған кезде 0,003-0.075 мгм3 концентрациялар диапазонында суммалық қателік 0.95 құрайды, ол +-25% аспайды. Көмірсутектердің суммалық мөлшерін анықтау. Ол үшін газохроматографиялық әдіс қолданылады. Ол жалынды ионизацияланған детектор көмегімен көмрсутектетерді детектирлеуге негізделген. Сандық анализ ионизацияланған детектордың сезімталдығы көмірсутек малекулаларындағы көміртек атомдарының санына пропорционалдығына негізделген. Көміртек оксидінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz