Қаржылық тәуекелділік
КІРІСПЕ 6
1 ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ 7
1.1 Теориялық мазмұны, бағалау түрлері және қаржылық тәуекелділіктің сипаттамасы 7
1.2 Қаржылық тәуекелділіктің түрлері және оны диверсификациялау 12
1.3 Қаржылық тәуекелділікті басқару 17
2. ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІ ТӨМЕНДЕТУ АЙМАҒЫНДАҒЫ ШЕШІМДЕРДІ ТАЛДАУ 23
2.1 Қаржылық тәуекелді төмендететін құралдар 23
2.2 Сақтандыру 33
3 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ШЕШІМ КЕЗІНДЕГІ ЖАЛПЫ ТӘУЕКЕЛДІ ЕСЕПТЕУДІҢ АДДИТИВТІ МОДЕЛІН ҚҰРАСТЫРУ 39
4 ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІ ЕСЕПТЕУ АЛГОРИТМІ ЖӘНЕ ПРОГРАММАЛЫҚ ҚАМСЫЗДАНДЫРУЫ 40
4.1 Программалық құрал сипаттамасы 40
4.2 Инвестициялық тәуекел 41
4.3 Несиелік тәуекел есептеу алгоритмі 43
4.4 Өндірістік тәуекел есептеу алгоритмі 45
ҚОРЫТЫНДЫ 48
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 49
ТӘУЕКЕЛ . А ҚОСЫМШАСЫ 51
ТӘУЕКЕЛ . Ә ҚОСЫМШАСЫ 56
ТӘУЕКЕЛ . Б ҚОСЫМШАСЫ 61
ТӘУЕКЕЛ . В ҚОСЫМШАСЫ 65
1 ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ 7
1.1 Теориялық мазмұны, бағалау түрлері және қаржылық тәуекелділіктің сипаттамасы 7
1.2 Қаржылық тәуекелділіктің түрлері және оны диверсификациялау 12
1.3 Қаржылық тәуекелділікті басқару 17
2. ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІ ТӨМЕНДЕТУ АЙМАҒЫНДАҒЫ ШЕШІМДЕРДІ ТАЛДАУ 23
2.1 Қаржылық тәуекелді төмендететін құралдар 23
2.2 Сақтандыру 33
3 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ШЕШІМ КЕЗІНДЕГІ ЖАЛПЫ ТӘУЕКЕЛДІ ЕСЕПТЕУДІҢ АДДИТИВТІ МОДЕЛІН ҚҰРАСТЫРУ 39
4 ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІ ЕСЕПТЕУ АЛГОРИТМІ ЖӘНЕ ПРОГРАММАЛЫҚ ҚАМСЫЗДАНДЫРУЫ 40
4.1 Программалық құрал сипаттамасы 40
4.2 Инвестициялық тәуекел 41
4.3 Несиелік тәуекел есептеу алгоритмі 43
4.4 Өндірістік тәуекел есептеу алгоритмі 45
ҚОРЫТЫНДЫ 48
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 49
ТӘУЕКЕЛ . А ҚОСЫМШАСЫ 51
ТӘУЕКЕЛ . Ә ҚОСЫМШАСЫ 56
ТӘУЕКЕЛ . Б ҚОСЫМШАСЫ 61
ТӘУЕКЕЛ . В ҚОСЫМШАСЫ 65
Бәсекелестік, белгісіздік, әрдайым орын алып отыратын өзгерістер қазіргі өмір тәртібі. Жиырма бірінші ғасыр басы кәсіпкерлікте өзгерістердің жедел жүріп жатқан кезі. Өзгерістерге қарағанда тәуекелділіктер одан жедел өсуде. Тәуекелдердiң пайда болуының бас себептері - бұл нарықтың жаһандануы, ақпарат ағыны және деректер қорының қол жетімді болуы және кәсіпкерліктің күрделенуі. Бұл және басқа да жағдайлар тәуекел ахуалына екі ұшты әсер етеді. Бір жағынан, олар мүмкін болатын тәуекелдерді өсіреді, ал екінші жағынан оларды басқарудың жаңа мүмкіндіктерінің пайда болуына алып келеді.
Кез - келген кәсіпорын үшін оның пайдасы мен мүлігіне қауіп төндіретін қаржылық тәуекелді басқару деп осы тәуекелді анықтау, талдау, реттеу жұмыстары жатады.
Сонымен қатар ескеретін жағдай барлық қатысушылар өз пайдасына ұмтылады, ал ол өз кезегінде басқалар үшін нұқсан келтіретінін ұмытпау керек. Ал нарықтың ажырамайтын бәсекелестігі жағдайында оппоненттер бірін - бірі ығыстырғысы келеді. Яғни бұл кезде тәуекелділіктің көтеріңкі деңгейімен жұмыс істеуге тура келеді.
Кез - келген кәсіпорын үшін оның пайдасы мен мүлігіне қауіп төндіретін қаржылық тәуекелді басқару деп осы тәуекелді анықтау, талдау, реттеу жұмыстары жатады.
Сонымен қатар ескеретін жағдай барлық қатысушылар өз пайдасына ұмтылады, ал ол өз кезегінде басқалар үшін нұқсан келтіретінін ұмытпау керек. Ал нарықтың ажырамайтын бәсекелестігі жағдайында оппоненттер бірін - бірі ығыстырғысы келеді. Яғни бұл кезде тәуекелділіктің көтеріңкі деңгейімен жұмыс істеуге тура келеді.
1 Альгин А.П. Риск и его роль в общественной жизни. – М.: Мысль, 1989.
2 Гранатуров В.М. Экономический риск: сущность, методы измерения, пути снижения. – М.: Дело, 1999. – 112 с.
3 Абдрахманова Г. Риск и неопределенность – комплексный подход к исследованию // Финансы Казахстана. – 2003. - № 5.
4 Литванова Ф.И. Оценка рисков в предпринимательской деятельности. // Маркетинг в России и за рубежом. – 1998. - № 4. – с.12-15.
5 Жуйриков К.К. Методы и инструменты управления финансовым риском. // Банки Казахстана. – 2002. - №9. с.28-30.
6 Грабовый П.Г., Петрова С.Н. и др. Риски в современном бизнесе. – М. : Издательство «АЛАНС». 1994.
7 Дафт Р.Л. Менеджмент. СПб.: Питер, 2009. – 800 с.
8 Н.Қ. Мамыров., Ж.Ә. Күлекеев., Г.К. Султанбекова. Экономика: оқулық. – Алматы: 2003.
9 С. Құлпыбаев, Қаржы: оқулық. – Алматы: 2007.-489-504 беттер
10 Н.Қ. Мамыров., Ж.Ә. Күлекеев., Г.К. Султанбекова. Экономика: оқулық. – Алматы: 2003.
11 Ж.Ә. Күлекеев., К.С. Есенғалиева., Н.Б. Тастандиева. Микро – макроэкономика терминдерінің орысша қазақша сөздігі. Алмат, 1995.
12 Н.Қ. Мамыров., Ж.Ә. Күлекеев., Г.К. Султанбекова. Экономика: оқулық. – Алматы: 2003.
13 С.Р. Тоқсанбай., - Толық экономикалық орысша қазақша сөздік. «сөздік – словарь», 1990.
14 Никитина Т.В. «Страхование коммерческих и финансовых рисков», 2002г., с. 20
2 Гранатуров В.М. Экономический риск: сущность, методы измерения, пути снижения. – М.: Дело, 1999. – 112 с.
3 Абдрахманова Г. Риск и неопределенность – комплексный подход к исследованию // Финансы Казахстана. – 2003. - № 5.
4 Литванова Ф.И. Оценка рисков в предпринимательской деятельности. // Маркетинг в России и за рубежом. – 1998. - № 4. – с.12-15.
5 Жуйриков К.К. Методы и инструменты управления финансовым риском. // Банки Казахстана. – 2002. - №9. с.28-30.
6 Грабовый П.Г., Петрова С.Н. и др. Риски в современном бизнесе. – М. : Издательство «АЛАНС». 1994.
7 Дафт Р.Л. Менеджмент. СПб.: Питер, 2009. – 800 с.
8 Н.Қ. Мамыров., Ж.Ә. Күлекеев., Г.К. Султанбекова. Экономика: оқулық. – Алматы: 2003.
9 С. Құлпыбаев, Қаржы: оқулық. – Алматы: 2007.-489-504 беттер
10 Н.Қ. Мамыров., Ж.Ә. Күлекеев., Г.К. Султанбекова. Экономика: оқулық. – Алматы: 2003.
11 Ж.Ә. Күлекеев., К.С. Есенғалиева., Н.Б. Тастандиева. Микро – макроэкономика терминдерінің орысша қазақша сөздігі. Алмат, 1995.
12 Н.Қ. Мамыров., Ж.Ә. Күлекеев., Г.К. Султанбекова. Экономика: оқулық. – Алматы: 2003.
13 С.Р. Тоқсанбай., - Толық экономикалық орысша қазақша сөздік. «сөздік – словарь», 1990.
14 Никитина Т.В. «Страхование коммерческих и финансовых рисков», 2002г., с. 20
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 6
1 ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ 7
1.1 Теориялық мазмұны, бағалау түрлері және қаржылық тәуекелділіктің сипаттамасы 7
1.2 Қаржылық тәуекелділіктің түрлері және оны диверсификациялау 12
1.3 Қаржылық тәуекелділікті басқару 17
2. ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІ ТӨМЕНДЕТУ АЙМАҒЫНДАҒЫ ШЕШІМДЕРДІ ТАЛДАУ 23
2.1 Қаржылық тәуекелді төмендететін құралдар 23
2.2 Сақтандыру 33
3 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ШЕШІМ КЕЗІНДЕГІ ЖАЛПЫ ТӘУЕКЕЛДІ ЕСЕПТЕУДІҢ АДДИТИВТІ МОДЕЛІН ҚҰРАСТЫРУ 39
4 ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІ ЕСЕПТЕУ АЛГОРИТМІ ЖӘНЕ ПРОГРАММАЛЫҚ ҚАМСЫЗДАНДЫРУЫ 40
4.1 Программалық құрал сипаттамасы 40
4.2 Инвестициялық тәуекел 41
4.3 Несиелік тәуекел есептеу алгоритмі 43
4.4 Өндірістік тәуекел есептеу алгоритмі 45
ҚОРЫТЫНДЫ 48
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 49
ТӘУЕКЕЛ - А ҚОСЫМШАСЫ 51
ТӘУЕКЕЛ - Ә ҚОСЫМШАСЫ 56
ТӘУЕКЕЛ - Б ҚОСЫМШАСЫ 61
ТӘУЕКЕЛ - В ҚОСЫМШАСЫ 65
КІРІСПЕ
Бәсекелестік, белгісіздік, әрдайым орын алып отыратын өзгерістер қазіргі өмір тәртібі. Жиырма бірінші ғасыр басы кәсіпкерлікте өзгерістердің жедел жүріп жатқан кезі. Өзгерістерге қарағанда тәуекелділіктер одан жедел өсуде. Тәуекелдердiң пайда болуының бас себептері - бұл нарықтың жаһандануы, ақпарат ағыны және деректер қорының қол жетімді болуы және кәсіпкерліктің күрделенуі. Бұл және басқа да жағдайлар тәуекел ахуалына екі ұшты әсер етеді. Бір жағынан, олар мүмкін болатын тәуекелдерді өсіреді, ал екінші жағынан оларды басқарудың жаңа мүмкіндіктерінің пайда болуына алып келеді.
Кез - келген кәсіпорын үшін оның пайдасы мен мүлігіне қауіп төндіретін қаржылық тәуекелді басқару деп осы тәуекелді анықтау, талдау, реттеу жұмыстары жатады.
Сонымен қатар ескеретін жағдай барлық қатысушылар өз пайдасына ұмтылады, ал ол өз кезегінде басқалар үшін нұқсан келтіретінін ұмытпау керек. Ал нарықтың ажырамайтын бәсекелестігі жағдайында оппоненттер бірін - бірі ығыстырғысы келеді. Яғни бұл кезде тәуекелділіктің көтеріңкі деңгейімен жұмыс істеуге тура келеді.
Қандай болмасын шаруашылық қызмет басқару шешімдерін қабылдаумен іске асады. Мұндай шешімдер тәуекелмен байланысты, яғни бұл көптеген белгісіз, анықсыздық факторлардың бар болуы. Кәсіпкерлік ылғида экономикалық конъюнктурамен байланысты, яғни бұл жағдайға тауар мен қызметке деген тұрақсыз ұсыныс пен сұраныс әсер етеді.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты тәуекелдің мазмұны мен түрлеріне, тәуекелді басқару мен бағалау әдістеріне қатысты ұғымдарды түсіндіру. Қазіргі кездегі қаржылық сауатсыз және тәуекел инвестициясын бағалай алмайтын тұрғындар арасында инвестициялық қаражат салу деңгейі өсті. Қаржыландыру көздері, нақты секторға инвестиция салудағы тәуекел және өндірістік тәуекел факторалары сияқты коммерциялық шешімдердегі қаржылық тәуекелді төмендету мәселесін қазіргі өзекті мәселелер болып табылады. Өндiрiске инвестициялау кезінде шығындарға алып келетін тәуекелдер келесі факторларға байланысты болатыны анық, бұл қызметшiлердің қауiпсiздiгi және негiзгi қорлар. Сонымен бірге қаржыландыру көздердiн дұрыс таңдамау және инвестициялық жобаның iшкi тәуекелдерi жоғалтулар алып келуі мүмкін.
1 ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ
Теориялық мазмұны, бағалау түрлері және қаржылық тәуекелділіктің сипаттамасы
Нарықтық экономика жағдайында тәуекел - бұл кәсіпкерліктің маңызды элементі. Тәуекел адамдардың кабылдайтын шешімдерінің дұрыс нәтижелілігіне әсер ететін көптеген шарттар және факторлармен байланысты қызметтердің кез келген түрлеріне тән. Тарихи тәжірибе көзделген нәтижелерге жетпеу тәуекелі тауарлы-ақшалай қатынастар және шаруашылық айналым қатысушыларының бәсекелестігі жалпылылығында көрінетіндігін көрсетеді. Сондықтан капиталдық қатынастардың пайда болуы және дамуымен байланысты тәуекелдің түрлі теориялары пайда болады, ал экономикалық теорияның классиктері шаруашылық қызметтегі тәуекел мәселелерін зерттеуге көп көңіл бөледі.
Тәуекелсіз кәсіпкерлік болмайды. Ең көп табысты жоғары тәуекелді нарықтық операциялар әкеледі. Алайда барлық жерде шек керек. Тәуекел міндетті түрде максималды жіберілетін шекке дейін есептелуі тиіс.
Жалпы тәуекелділік келеңсіз жағдайдың орын алуы, өзімен бірге ол түрлі жоғалтуларды алып келеді, мысалы, дүниені жоғалту, күтіп отырған табыстан аз табысқа қол жеткізу т.б.
Қаржылық тәуекелділік - қаржылық қаражатты жоғалту ықтималдылығымен байланысты тәуекелділік. Қаржылық тәуекелділік ақша айналымы және әр түрлі ақшалық қатынастар: инвестор - эмитент, кредит беруші - кредит алушы, сатушы - сатып алушы, экспорттаушы - импорттаушы және тағы басқа пайда болған кезде пайда болды. Қаржылық тәуекелдiктер нарық шарттарындағы кәсiпкерлiк қызметтің ажырамас бөлігі болып табылады. Адам Смит, кәсіпкерлік пайданың табиғатын зерттеп, талдап, бұл кәсіпкерлік пайда құрылымында "тәуекелділікке төлем" сияқты құрушыны көрсетті, ол мүмкін шығынның орнын толтырушысы.
Қаржылық тәуекелділікті бағалау әдістері
Бірін бірі толықтыратын тәуекелділікті бағалаудың екі түрі бар, олар сапалы және сандық.
Сапалық талдауға тиімді тәуекелділік деңгейін сандық бағалауының әдіснамалық тәсілі кіреді.
Тәуекелділікті сапалық бағалау бірнеше этаппен жүзеге асады:
Нақты тәуекелділіктің түрлерінің өсуіне немесе төмендеуіне әсер ететің факторлар анықталады. Бұл факторлар тәуекелділікті әрі қарай талдаудағы негіз болып табылады;
Тәуекелділікті бағалау көрсеткіштерінің жүйесі анықталады. Ол адекваттілік, комплекстілік, динамикалық және объективтілік талаптарына жауап беруі керек және оны әрі қарай толықтыруға және дамытуға болатындай болуы қажет;
Тәуекелділіктің потенциалды аумағы анықталады: шаралар, операциялар, жұмыс түрлерін орындау кезіндегі оң нәтиже алудағы пайда болуы мүмкін белгісіздіктер;
Барлық тәуекелділіктер идентификацияланады, яғни белгілі әрекет немесе әрекетсіздік арқасында мүмкін тәуекелділіктер анықталады.
Алдын ала кезеңдегі тәуекелділікті басқарудағы маңызды мезет талдау болып табылады. Сонымен бұл кезде тәуекелділік факторлары анықталады, оларды белгілері бойынша топтастыруға болады, мысалы, әрекет ету деңгейіне, тәуекелділікке әсер ету қылығына, басқару деңгейіне және пайда болу белгілеріне қарай.
Тәуекелділікті сандық бағалауды, яғни жеке тәуекелділіктің сандық мөлшерін анықтау және қоржын тәуекелділігін математикалық статистиканың әдістері негізінде анықтайды. Жинақталған статистикалық ақпаратың жетіспеушілігінен және ашық еместігінен олардын қолданылуы қиындау.
Тәуекелділікті сандық бағалауы пайда мен тәуекелділік концепциясына негізделген. Бұл ретте пайда мен тәуекелділік байланысты категориялар ретінде қарастырылады: күтілім пайдасы мен тәукелділік бңр бағытта өзгереді, яғни бір біріне пропорционалды түрде.
Көбіне пайданы табыс мөлшері немесе инвестициядан қайтарым деп атайды. Инвестиция болашақта пайдаға кенелу үшін салынған қаражат болып табылады.
Нарықтық қатынастардың дамуы әр түрлі инвестициялық объектілердің болуына байланысты, оларға түрлі нақты активтер және қаржылық құралдар кіреді. Яғни инвестиция қаражатты салу арқылы пайда табу, салым сипаттамасына байланыссыз.
Бизнестің басты мақсаты - салынған қаражат арқылы пайда табу, оған тәуекелділіктің келесі анықтамасы сай:
Тәуекел - бұл қолайсыз нәтиженiң мүмкiндiгi, яғни инвестордың күтілім қаражатынан аз пайда табуы. Түсінікті, неғұрлым тәуекелділік жоғары болған сайын пайда табу мүмкіндігі көп болатыны.
Пайда - бұл абсолютті көрсеткіш, оны кеңістікте және уақытта жинақтауға болады. Бастапқы құнның пайызбен есептелген кірісі пайда деп аталады.
Бірнеше мүмкін нұсқалардың ішінен инвестор өзіне тартымыдысын таңдай алады, алдын ала мүмкін болатын тәуекелділікті есептеу арқасында, тәуекелділігі азын, пайдасы көбін таңдау арқылы. Тәуекелділікті сапалық бағалауда кең таралған математикалық ықтималдылық теориясы мен экономикалық статистика әдістері.
Ықтималдықтар теориясының мәні мынаған саяды, яғни әрбір оқиға орындалуының белгілі мәні бар, ол оқиғаның пайда болу мүмкіндігі - р.
Егер оқиға ешбір жағдайда орындала алмайтын болса, оның ықтималдылығы нөлге тең (р = 0). Егер оқиға кез келген жағдайда орын алатын болса оның ықтималдылығы бірге тең. Егер де эксперимент немесе бақылау кезінде оқиға N жағдайдың n да ғана жүзеге асса, оның ықтималдылығы p= n N тең болады. Барлық оқиғалар ықтималдылығының қосындысы бірге тең болады. Барлық мүмкін оқиғаларды оларға сәйкес ықтималдылықтарымен санап шығу үлестіру деп аталады.
Тәуекелділікті сапалық бағалаудағы есептерде қолданылатын ықтималдылықтар теориясының әдістері мынаған келіп тіреледі:
1. Белгілі нәтижені алу үшін қажет оқиғаның жүзеге асу ықтималдылығын анықтау.
Мысалы, ойын сүйегін лақтыру кезінде 7 санының түсу ықтималдылығы 0ге тең. 1ден 6ға дейін сандардың түсу ықтималдылығы 1ге тең. Ал 1ден 6ға дейінгі әр санның түсу ықтималдылығы р= 16.
Осы жағдайдағы ықтималдылық үлестірімі келесідей болады:
1 - 16
2 - 16
3 - 16
4 - 16
5 - 16
6 - 16
Ықтималдылық пайыз түрінде көрсетілуі мүмкін: р = (nN)*100%, бұл кезде р 0 мен 100% арасында болады.
2. Күтілген мәннің орташасынан алынған мүмкін болатын үлгілердің ең жақсысын таңдау.
Оқиғаның мүмкін болатын орташа мәні (х) барлық мүмкін болатын нәтижелердің орташа шамасы және ол келесі формуламен анықталады:
(1)
мұнда хi - i-ші нәтиженің абсолюттік мәні;
рi - i- ші нәтиженің орындалу ықтималдылығы;
n - оқиғаның орындалу нәтижесінің саны.
Мысалы, белгілі А проектісіне қаражат салғанда 120 жағдайдың 48де 12,5 млн.тг пайда алынды, 20 млн. тг пайда 42 жағдайда, ал 12 млн.тг пайдаға 30 жағдайда ие болады, осы кездегі пайданың орташа мәні мынаған тең болады:
12,5*48120 +20* 42120+ 12*30120 = 15
Белгілі бір нұсқаға қаражат салуға шешім қабылдауда оқиғаның орташа мәні мүмкіндік бере қоймайды. Соңғы шешім қабылдау үшін нәтиженің ауытқуын анықтау қажет. Күтіліп отырған орташа мәннен ауытқу дәрежесі нәтижеден ауытқуды көрсетеді.
Сонымен, тәуекелділікті бағалау үшін экономикалық статистиканың әдістері: дисперсия, орташа квадраттық ауытқу және вариация коэффиценті қолданылады.
Нәтиженің орташа мәндерінің ауытқуларының квадраттарының өлшенген орташасы дисперсия деп аталады. Ол мынаған тең:
(2)
Дисперсия тәуекел бар екені туралы белгi бередi, бiрақ сонымен бірге күтiлетiн мәннен ауытқудың бағытын көрсетпейдi, себебі ауытку квадратталынып алынады, ал инвестор үшін таңбасын білу маңызды (бұл ауытқудың плюс немесе минус болуы), келісім кезінде пайдаға(+) немесе шығынға(+) ұшырауын болжау үшін.
Сондықтан сандық тәуекелді бағалау көрсеткiштерiнің кең таралған түрі, дәл дисперсия сияқты, өзгеріс дәрежесін анықтайтын және осының негізінде құралған, орташа квадраттық ауытқу болып табылады.
Бұл көрсеткіш келесідей формуламен есептеледі:
(3)
Орташа квадраттық ауытқу үлестiру центіріне байланысты түрлендiргiш белгiсі бойынша орташа ауытқудың мәндерiн көрсетедi, бұл жағдайда оқиғаның орташа күтiлетiн мәндерi.
δ шамасы неғұрлым аз болса, қаржы операциясы соғұрлым тәуекелсіз болады. Тәуекел дәрежесiн сипаттайтын тағы бiр шама вариация коэффициенті болып табылады:
(4)
Вариацияның коэффициентiн нәтиженiң әр түрлi орташа күтiлетiн мәндерi бар қаржы операцияларын салыстыруға керек болған жағдайда білу қажет.
Вариацияның коэффициентi - салыстырмалы шама. Ол бір орташа күтiлетiн нәтиженiң тәуекел мәнін көрсетеді.
Вариацияның коэффициентi жоғары болған сайын, тәуекел дәрежесi де өседі, ал бұл дегеніміз талданып отырған өзгерiс белгісі де күштірек болады дегенді білдіреді .
Статистикалық әдiс бiрнеше ықшамдалған түрде қолданыла алады. Тәуекелді санмен минималды және максималды нәтижесiнің ең ықтимал шамасының бағасымен белгіленеді. Сонда дисперсияны, орташа квадраттық ауытқу және вариацияның коэффициентiн есептеу үшін төмендегі формула қолданылады:
δ2= Pmin*(xmin-x )2 + Pmax *(xmax-x )2 ; +-δ= x2 ; +-V= +-δx * 100%
Мұнда, Pmin- минимальді нәтиже алу ықтималдылығы
Xmin- минимальді нәтиже шамасы
Pmax- максималды нәтиже алу ықтималдылығы
Xmax- максималды нәтиже шамасы
Жоғарыда айтылған критерилар ықтималдықтардың нормальді таратылуына қолданылады, өйткенi оның ең маңызды қасиеттерi (орташаға байланысты үлестiрiлудiң симметриялылығы, үлестiру центірі мен кездейсоқ шама арасында үлкен ауытқулардың болу ықтималдығы аз) талдауды ықшамдауға айтарлықтай мүмкiндiк бередi.
Белгiсiз, қай тарату заңына сәйкес екені беймәлім факторлардың әдiстемелiк есебі, арнайы критерилардың құрастыруына алып келеді. (Вальдтiң критериі, Сэвидждың критериі, Гурвицтiң критериі, Байестiң критериі, шеткi оптимизмның критериі). Осылардың негізінде шешiмдер қабылданады.
Қаржылық тәуекелділік өте күрделі категория, оның негізгі сипаттамалары:
-Экономикалық табиғаты
Қаржылық тәуекелділік кәсіпорынның экономикалық әрекеті кезінде білінеді. Ол кәсіпорынның қаржылық әрекеті кезінде болуы мүмкін жоғалтулар мен пайда табуына тікелей байланысты. Осылайша шаруашылық процесті жүргізуде қаржылық тәуекелділік экономикалық категориялар арасында маңызды орын алады.
-Білінудің объективтілігі
Қаржылық тәуекелділік кез келген кәсіпорынның функционалдауындағы объективті көрінісі болып табылады. Тәуекелділік кәсіпорынның барлық қаржылық операцияларында және қаржылық әрекетінің барлық бағыттарында еріп жүреді. Қаржылық тәуекелділіктің параметрлері субъективті басқару шешімдерінен тәуелді, бірақ оның объективті табиғаты өзгеріссіз қалады.
-Орындалу ықтималдылығы
Қаржылық тәуекелділіктің ықтималдылығының дәрежесі былайша көрінеді, тәуекелділігі көп оқиға кәсіпорынның қаржылық әрекеті кезінде орындалуы да орындалмауы да мүмкін. Қаржылық тәуекелділіктің тұрақты сипаттамасы ықтималдылығы, осы ықтималдылық дәрежесі объективті және субъективті факторлар әсерімен анықталады.
-Оқиға жалғасы мәлім емес
Қаржылық тәуекелділіктің бұл сипаттамасы қаржылық нәтижелердің детерминирленбеуімен сипатталады, бірінші кезекте жүзеге асырылып отырған қаржылық операцияның табысының дәрежесінің. Қаржылық операцияның күтіліп отрыған нәтижесі тәуекелділік дәрежесіне байланысты өзгеріп отырады. Қаржылық тәуекелділік кәсіпорынға қаржылық жоғалтулармен қатар қосымша табыс әкелуі де мүмкін.
-Жағымсыз нәтиженің болып қалуының күтілімі
Қаржылық тәуекелділіктен кейінгі қаржылық әрекет нәтижелері оң да теріс те болуы мүмкін. Шаруашылық практикадағы тәуекелділік болуы мүмкін жағымсыз нәтижелер деңгейімен анықталады және сипатталады. Кәсіпорын пайдасын, тіпті банкротыққа ұшырауы мүмкін қаржылық тәуекелділіктің жағымсыз нәтижелерінен.
-Деңгейінің вариациясының болуы
Кәсіпорынның белгілі қаржылық әрекетіне немесе қаржылық операциясына тән қаржылық тәуекелділік дәрежесі өзгеріссіз тұрмайды. Біріншіден қаржылық тәуекелділік уақытқа байланысты, яғни қаржылық операцияның орындалу ұзақтығына. Себебі уақыт факторы қаржылық тәуекелділік дәрежесіне дербес әрекет етеді. Бұдан басқа қаржылық тәуекелділік дәрежесі үздіксіз динамикада болатын көптеген объективті және субъективті факторлар әсерінен өзгеріп тұрады.
-Бағалаудың субъективтілігі
Қаржылық тәуекелділіктің объективті тегіне қарамастан, оның тәуекелділік дәрежесі субъективті сипаттама болып табылады. Бұл субъективтілік, яғни берілген объективті құбылыстың бағалауының тең еместігі, ақпараттық базаның жеткіліксіздігінен, ондағы ақпараттың нақты болмауынан, қаржылық менеджерлердің тәжірибелерінің жеткіліксіздігінен болады.
1.2 Қаржылық тәуекелділіктің түрлері және оны диверсификациялау
Қаржылық тәуекелділік үш түрге жіктеледі:
* Ақшаның сатып алу қасиетіне байланысты тәуекелділік;
* Қаражат қозғалысына байланысты тәуекелділік;
* Кәсіпорынның шарашылық әрекетін ұйымдастыру формасына байланысты тәуекелділік.
Ақшаның сатып алу қасиетіне байланысты тәуекелділікке:
* Инфляциялық және дефляциялық тәуекелділік;
* Валюталық тәуекелділік;
* Өтімділік тәуекелділігі кіреді.
Инфляциялық және дефляциялық тәуекелділік
Инфляциялық тәуекелділік қағаз ақшаның құнсыздануымен және нақты ақша пайдасының инфляцияға байланысты төмендеуімен байланысты.
Инфляциялық тәуекелділік әсер етеді:
Бір жағынан тауар жасауға қажетті шикізат бағасының дайын өнімге қарағанда бағасының қарқынды өсуі.
Бiр жағынан дайын өнiмнiң бағасының өсуімен салыстырғанда өндiрiстегi қолданылатын шикiзаттың, комплекттенетін бұйымдардың бағасы жылдамырақ өсу бағытында..
Басқа жағынанан қарастырғанда кәсiпорынның дайын өнiмі бәсекелестердің ұқсас өнiміне қарағаанда тезiрек қымбаттай алады, ал бұл дегеніміз бағаны төмендету қажеттiлiгiне әкеледі және сәйкесiнше ысыраптарға.
Дефляция тәуекелi - бұл дефляция өскен сайын баға төмендейтін тәуекел. Ол кәсiпкерлiктің экономикалық шарттарының нашарлауына және табыстардың төмендеуіне алып келедi.
Валюталық тәуекел.
Валюталық тәуекел деп валюта курсiнiң қолайсыз төмендеуiнен болатын қауiп-қатерді айтамыз.
Экспортшы төлем валютасына қатынасты ұлттық валюта курсiнiң төмендеуiне байланысты шығынға үшырайды, себебі ол нақты құнынан аз алады. Ал импортшы үшiн валюталық тәуекелдер егер төлем валютасына қатынас баға валютасының курсы жоғарылатылса пайда болады.
Өтiмдiлiк тәуекелi
Өтiмдiлiк тәуекелi - бұл бағалы қағаздардың жоғалуы немесе тауардың сапасы өзгеруіне және тұтынушы құнының өзгеруіне қатысты болатын тәуекел.
Капитал қозғалысына қатысты тәуекел
Инвестициялық тәуекел
Инвестициялық тәуекел инвестициялық жоба өткiзу барысында қаржы ысыраптарын пайда болудың мүмкiндiгiн бiлдiредi. Нақты инвестициялар және портфель инвестициялары болады. Сәйкесiнше инвестициялық тәуекелдiң түрлерi: нақты инвестиция тәуекелі; қаржы инвестиция тәуекелi(портфельді тәуекел); инновациялық инвестиция тәуекелі.Пайданың төмендеу тәуекелі
Келесідей түрлері бар:
* Пайыздық тәуекел;
* Кредиттік тәуекел.
Пайыздық тәуекелділік
Пайыздық тәуекел - сыйақы ставкаларының қолайсыз өзгеруі салдарынан шығыстардың (шығындардың) туындау тәуекелі, оған:
орналастырған активтер мен тартылған мiндеттемелердi (белгіленген сыйақы ставкалары кезінде) қайтару және өтеу мерзiмдерiнiң сәйкес келмеуінен шығыстардың (шығындардың) туындауына;
өзге тең жағдайларда ұқсас баға сипаттамасы бар бірқатар құралдар бойынша алынатын және төленетін сыйақыны есептеу мен түзетудің түрлі әдiстерiн қолдануға байланысты (негізгі тәуекел) тәуекелдер кіреді;
Тартылған қаржы есебінен пайдалануға берілген несие мөлшерлемесінің пайыздық мөлшерлемесін жоғарлату әсерінен коммерциялық банктердің, несиелік ұйымдардың шығынға ұшырауы пайыздық тәуекел деп аталады. Сонымен қаржылық тәуекелге нарықтық пайыздық мөлшерлеменің өсуінен инвесторлардың шығынға ұшырауы да жатады. Нарықтық пайыздық мөлшерлеменің өсуі құнды қағаздың курстық бағасының төмендеуіне алып келеді.
Пайыздық тәуекелді есептеу тәртібі
Пайыздық тәуекелді келесі қаржылық құралдар арқылы есептеледі:
Борыштық бағалы қағаздар;
Борыштық бағалы қағаздарға конверсияланатын құқығы бар үлестік бағалы қағаздар;
Дивиденд құны анықталған конверцияланбайтын артықшылықты акция;
Пайыздық табыс әкелетін туынды қаржылық құралдар(сатып алынған опциондар кірмейді), пайыздық мөлшерлеменің өсуіне сезімтал құнды қағаздар индексі немесе талаптары мен міндеттері пайыздық мөлшерлеме негізінде есептелетін келісімшарт.
Екі шаманың соммасы негізінде пайыздық тәуекел мына формуламен есептеледі:
ПР = ОПР + СПР,
мұнда:
ОПР - жалпы пайыздық тәуекел, пайыздық мөлшерлеменің нарықтық ауытқуынан қаржылық құралдың ағымдағы бағасының жағымсыз өзгеру тәуекелі;
СПР - арнайы пайыздық тәуекел, құнды қағаз эмитенті және қаржылық құралдардың, валютаның мезгілін өтеуіне қаржылық құралдың ағымдағы бағасының жағымсыз өзгеру тәуекелі;
Арнайы пайыздық тәуекелді есептегенде барлық қаржылық құралдар белгілі бір қауіп қатер топқа сай болады және өлшеудің белгілі коэффиценті сай келеді:
Тәуекелсіз қаржылық құралдар- 0 пайыз;
Тәуекелі аз қаржылық құралдар - 0,25 пайыз;
Тәуекелі орташа қаржылық құралдар - 1 пайыз;
Тәуекелі жоғары қаржылық құралдар - - 1,6 пайыз;
Тәуекелі өте жоғары қаржылық құралдар - - 8 пайыз.
Несиелік тәуекел
Несие алушының несие берушіге қарызды және пайызын төлемеу немесе кешіктіріп төлеу ықтималдылығымен байланысты тәуекел несиелік деп аталады. Сонымен қатар борышқорлық құнды қағаздар шығарған эмитент сол құнды қағаздар бойынша пайыздарды және негізігі қарыз соммасын төлей алмайтын жағдайда болса бұл да кредиттік тәуекелге жатады.
Кәсіпорынның шарашылық әрекетін ұйымдастыру формасына байланысты тәуекелділік
Бұл тәуекелділікке:
Коммерциялық несие тәуекелі
Айналым тәуекелдер кіреді.
Коммерциялық несие тәуекелі
Коммерциялық несие төлем мен тауар, қызмет түсуінің арасында уақыт алшақтығын тұспалдайды. Коммерциялық несие тауар, қызмет үшін аванс, алдын ала төлем, кейінге қалдырып және мерзімін ұзарту арқылы төлеуге мүмкіндік береді. Алдын ала төлем және аванс кезінде кезінде тауарды толықтай алмау қаупі бар, ал тауар, қызмет үшін кейінге қалдыру және төлемнің мерзімін ұзарту арқылы толық ақша соммасы қайтарылмауы мүмкін.
Айналым тәуекелдер
Айналым тәуекелдері тұрақты айналым кезіндегі қаржылық ресурстардың жетіспеушілігі. Өнімдерді тұрақты сату кезінде ұйымда қаржылық айналым әр түрлі жылдамдықта болуы мүмкін.
Айналым тәуекелдігіне операциялық тәуекелділікті және есеп айырысу тәуекелділігін жатқызуға болады.
Келесі негізгі белгілері бойынша қаржылық тәуекелділікті қарастырайық:
Сипатталатын объектісі бойынша қаржылық тәуекелділік келесі топтарға бөлінеді:
Бөлек қаржылық операция тәуекелділігі. Ол нақты қаржылық операцияны қаржы-қаражаттық тәуекелдiктердiң түрлерiнiң барлық спектр кешенiнде мiнездейдi(мысалы, нақты акцияны сатып алу тәуекелділігі);
Қаржылық әрекет түріне байланысты тәуекелділік(мысалы, ұйымның инвестициялық немесе несиелік әрекет тәуекелділігі);
Ұйымның қаржылық әрекетінің жалпы тәуекелділігі. Ұйымның қаржылық әрекетіне тән түрлі тәуекелділіктер кешені ұйым әрекетінің ұйымдық құқықтық формасымен, капитал құрылымымен, актив құрамымен, тұрақты және айнымалы шығындар қатынасымен т.б. анықталады.
Зерттелетiн құралдар жиынтығы бойынша:
Жеке қаржылық тәуекелділік. Ол жеке қаржылық құралға тән жиынтық тәуекелділікті сипаттайды;
Қоржынның қаржылық тәуекелділігі. Қоржынға біріккен бір функционалды қаржылық құралдарға тән жиынтық тәуекелділікті сипаттайды (мысалы, ұйымның несиелік қоржыны, оның инвестициялық қоржыны т.б.).
Зерттеудiң жинақтылықтары бойынша:
Қарапайым қаржылық тәуекелділік. Ол жеке тармақтарға бытырамайтын қаржылық тәуекелділікті сипаттайды. Оның мысалы инфляциялық тәуекелділік болып табылады;
Күрделі қаржылық тәуекелділік. Ол жеке тармақтар кешенінен тұратын қаржылық тәуекелділікті сипаттайды. Оның мысалы инвестициялық тәуекелділік болып табылады.
Пайда болуына байланысты келесі қаржылық тәуекелділік түрлері бар:
Сыртқы, жүйелік немесе нарықтық тәуекелділік (ұйымның әрекетіне байланыссыз тәуекелділік). Бұл тәуекелділік қаржылық әрекеттің барлық мүшелеріне және қаржылық операцияның барлық түріне тән. Ол экономикалық циклдың жеке кезеңдерiнің ауысымында, қаржы нарығының конъюнктурасының өзгерiсiнде және өз қызметiнiң процессiнде кәсiпорын ықпал тигiзе алмайтын басқа ұқсас жағдайлар кезінде пайда болады. Оған инфляциялық, пайыздық, валюталық, салық тәуекелділігі және ішінара инвестициялық тәуекелділік (инвестициялаудың макроэкономикалық шарттары өзгерген кезде) кіреді;
Ішкі, жүйелік емес немесе ерекше тәуекелділік (ұйымның әрекетіне байланысты тәуекелділік). Ол активтер және капиталдың тиiмсiз құрылымымен,квалификациясыз қаржы менеджментiне, пайда көп әкелетін тәуекелділігі жоғары қаржылық операцияларға көп әуес болуына, шаруашылық серіктестерін бағаламауынан және осы сияқты факторларға байланысты болады. Осы факторлардың теріс әрекеттерін қаржылық тәуекелділікті эффективті басқару арқылы болдырмауға болады.
Қаржылық салдары бойынша келесі топтарға бөлуге болады:
Тек қана экономикалық ысырап әкелетін тәуекелділік. Бұл тәуекелділік кезінде қаржылық зардаптар тек қана теріс болады;
Жоғалған пайданы ілестіруші тәуекел. Орын алған объективті және субъективті себептерге байланысты ұйымның жоспарланған қаржылық операцияны жүзеге асыра алмау жағадайын сипаттайды;
Экономикалық ысыраппен қатар қосымша табыс әкелетін тәуекелділік. Бұл қаржылық тәуекелділікті алыасатарлық қаржылық тәуекелділік деп атайды, өйткені ол алыпсатарлық қаржылық операцияны орындауға байланысты.
Уақыт бойынша өзін көрсетуіне байланысты қаржылық тәуекелділік келесі екі топқа бөлінеді.
Тұрақты қаржылық тәуекелділік. Ол тұрақты түрде әрекет ететін факторларға байланысты және қаржылық операцияның орындалуының барлық мезгіліне тән. Оның мысалы ретінде пайыздық, валюталық тәуекелділікті алуға болады.
Уақытша қаржылық тәуекелділік. Ол тек қана қаржы операциясының жүзеге асыруының жеке кезеңінде пайда болатын перманенттiк сипат алып жүрген тәуекелдi сипаттайды. Оның мысалы ретінде эффективті функционалдап отырған ұйымның төлем қабілетсіздік тәуекелділігі.
Алдын ала болжау бойынша қаржылық тәуекелділік келесі екі түрге бөлінеді:
Болжауға болатын қаржылық тәуекеділік. Ол сол қаржы нарығының конъюнктурасының кезеңдерiнің ауысуымен, экономиканың циклдiк дамуымен байланысты. Оған инфляциялық, пайыздық және басқа да қысқа мерзімді тәуекелділіктерді жатқызуға болады;
Болжауға болмайтын қаржылық тәуекелділік. Оған форс-мажорлық топқа жататын тәуекелділіктер, салық тәуекелділіктері жатады.
Сақтандыру мүмкіндігіне байланысты қаржылық тәуекелділіктің келесі түрлері бар:
Сақтандырылатын тәуекелділік. Оған сыртқы сақтандыруға байланысты тиiстi сақтандыру ұйымдарына тапсырылатын тәуекелділіктер жатады;
Сақтандырылмайтын қаржылық тәуекелділік. Оған тиiстi сақтандыру өнiмдерiнiң сақтандыру нарығындағы ұсынысы болмайтын тәуекелділік түрлерi жатады.
Бұл қаралатын екi топтардың тәуекелдерiнiң құрамы өте қозғалғыш және оларды болжау мүмкіндігінде ғана емес, сонымен қатар сақтандыру қызметтi мемлекеттiк реттеудiң формалардың пайда болатын күйiнде нақты экономикалық шарттардағы сақтандыру операцияларының жеке түрлерiнiң жүзеге асыруын тиiмдiлiкпен де байланысты.
Тәуекелділікті диверсификациялау тәсілдері
Жүйелік емес қаржылық тәуекелділіктің жағымсыз қаржылық салдарын нейтрализацилау үшін тәуекелділікті диверсификациялау тәсілдері қолданылады. Сонымен қатар ол белгілі деңгейде жүйелік тәуекелділіктің валюталық, пайыздық және басқа кейбір түрлерін азайтуға мүмкіндік береді. Диверсификацияның әрекет ету қағидасы олардың шоғырландыруна кедергi келтiретiн тәуекелділіктің бөлiнуiне негiзделген.
Ұйымның қаржылық тәуекелділігін диверсификациялау формалары келесі бағытта жүзеге асады:
Қаржылық әрекет түрлерін диверсификациялау альтернативті мүмкіндіктерді қолдану арқылы әр түрлі қаржылық операциялардан пайда алу, мысалға қысқа мерзімді қаржылық салымдардан, несиелік қоржын жинаудан, нақты инвестицилауды жүзеге асырудан, ұзақ мерзiмдi қаржы салуларын портфелдiң құрастырулар арқылы.
Ұйымның валюталық қоржынды диверсификациялауы сыртқы экономикалық операцияда бірнеше валютаны қолдануды таңдауды мүмкіндік береді. Бұл диверсификацияның процессiнде кәсiпорынның валюталық тәуекелi бойынша қаржы жоғалтуларын төмендету қамтамасыз етiледi.
Депозиттік қоржынды диверсификациялау уақытша бос ақша соммасын бірнеше банкте сақтап орналастыру. Ақша активтерін орналастырудың жағдайлары өзгеріссіз болатындықтан, бұл диверсификация қоржынның депозиттік тәуекелділігін оны пайдасы өзгеріссіз болатындай етіп төмендетуді қамтамасыз етеді.
Несиелік қоржынды диверсификациялау ұйым өнімінің тұтынушылар санының әртүрлілігіне қарастырады және несиелік тәуекелділікті төмендетуге бағытталады.
Құнды қағаздар қоржынын диверсификациялау оның пайда деңгейін төмендетпей тұрып қоржынның жүйелік емес тәуекелділік деңгейін төмендетуге мүмкіндік береді.
Нақты инвестиция салудың бағдарламасының диверсификациясы ортақ инвестициялық тәуекелдiк азайтуға мүмкiндiк беретін талғаулы салалық және аймақтық бағытталған әр түрлi инвестициялық жобаларды бағдарламаға қосу арқылы, оның жалпы инвестициялық тәуекелділігін төмендетуге мүмкіндік береді.
2.3 Қаржылық тәуекелділікті басқару
Тәуекелділікті басқару тәсілдерін қолданған кезде келесі принциптерге негізделуі керек:
Қолда бар капиталдан артық тәуекел етуге болмайды;
Аз үшін көппен тәуекел етпеу керек;
Тәуекелділік нәтижесін болжалау керек.
Тәуекелділікті басқару тәсілдері:
1. Тәуекелділіктерден бас тарту тәсілдері
2. Тәуекелділіктерді локализациялау тәсілдері
3. Тәуекелділіктерді диверсификациялау тәсілдері
4. Тәуекелділіктерді компенсациялау тәсілдері
Тәуекелді басқару бұл тәуекелді анализдеу, анықтау, шешім қабылдау процесстерімен байланысты, ол тәуекелділік шарасының орындалуының нәтижесінде оң нәтижелерді көбейтіп, теріс нәтижелерді кемітеді.
Тәуекелділікті басқару процестері келесі процедуралардан тұрады:
1. тәуекелділікті басқаруды жоспарлау - яғни проектінің басқару тәуекелділігін таңдау және жоспарлау.
2. Тәуекелділікті идентификациялау - проектке әсер ету мүмкін тәуекелділікті анықтау және оның қасиеттерін сипаттау.
3. Тәуекелділікті сапалық бағалау - тәуекелділікті сапалық бағалау және пайда болу шарттарын анықтау.
4. Сапалық бағалау - жобаға әсер етуші тәуекелділік зардаптарынының пайда болу, әсер етуінің сапалық талдауын жасайды.
5. Тәуекелдерге қадағалауды жоспарлау - тәуекел оқиғалардың салдарын әлсiрету және мүмкін артықшылықтарды пайдалануға мүмкіндік беретін процедуралар мен тәсілдерді анықтау.
6. Тәуекелді бақылау және мониторинг жасау- орын алу мүмкін тәуекелдерді анықтау, оларға мониторинг жасау, тәуекелділікті төмендету бойынша эффективті әрекеттерге баға беру және жобаның тәуекелділігін басқару жоспарын орындау.
Бұл процедуралар бір- бірімен және басқа процедуралармен байланысады. Әрбір процедура ең болмаса бір рет әрқайсы прцедурада орындалады. Құралдар және әдiстер барлық кәсiпорындарда қолданылатын интеграцияланған жолға тәуекелмен басқаруда серiктестiкпен басқаруда жақсы ойластырылған стратегияға өту керек. Интеграцияланған жол - бұл белсендi позиция, өйткенi ол тәуекелді болжалайды, ол арқылы мүмкiндiктердi көбейтуге және қауiп-қатерге шек қоюға болады.
Тәуекел менеджменті негізінде нысаналы түрде тәуекелділік дәрежесін төмендетуге шараларын қолдану, табыс дәрежесін өсіру мүмкіндіктері жатыр. Тәуекел- менеджменттінің негiзгi мақсаты кәсiпкерлiктiң мақсаттық функциясына сәйкес келедi. Ол кәсіпкерге максималды түрде пайда табуға көмектеседі. Тәуекел - менеджмент тәуекелмен басқару жүйесi ол экономикалық, айқынырақ,қаржы қатынастарымен басқару процессі болып табылады.
Тәуекел - менеджменттіне басқару стратегиясы және тактикасы кіреді. Қойылған мақсатқа жету үшін пайдаланылатын мүмкіндіктер басқару стратегиясы болып табылады. Бұл әдiске шешiм қабылдау үшiн ережелер және шектеулердi нақтылы жиыны сәйкес келедi. Қабылданған стратегияға қайшы келмейтін шешімдер нұсқаларында күшті шоғырландыруға мүмкіндік береді. Қойылған мақсатқа жеткеннен кейін, осы мақсатқа жетудін құралы және бағыты ретінде стратегия өз жұмысын тоқтатады. Жаңа мақсаттар жаңа стратегияның істелуін талап етеді.
Тактика - нақты шарттарда қойылған мақсатқа жетудің нақты әдіс-тәсілдері. Басқару тактикасының міндеті ұтымды шешім таңдау және қолайлы тәсілдер таңдау болып табылады.
Тәуекел - менеджмент басқару жүйесi ретінде екi iшкi жүйелерден тұрады: басқарылатын iшкi жүйелер(басқару объектісі)және басқарушы iшкi жүйе(басқару субъектісі). Тәуекел-менеджменттінде басқару объектілері - тәуекел, капиталдың тәуекелдік салымдары және тәуекелді жүзеге асырудағы шаруашылық субъектілері арасындағы эконамикалық қатынас. Бұл экономикалық қатынастарға сақтандырушы және сақтандырылушы, қарызға алушы және несие беруші аралығында қатынастарды және кәсiпкерлердiң арасындағы (әрiптестермен, бәсекелестері)қатынастар жатады.
Тәуекел-менеджментіндегі басқару субъектісі - бұл арнайы адамдар тобы (қаржы менеджері, сақтандыру бойынша маман, аквизитор, актуарий, андеррайтер т.б) басқару объектісінің нысаналы функционалдауын жүзеге асырушы әдіс тәсілдерді басқарады.
Басқару объектісіне субъект әсерiнiң процессi, яғни басқару процессiнің өзі, басқарушы және басқарылатын iшкi жүйелердiң аралығында тек қана нақтылы мәлiметтiң айналуы кезінде ғана iске аса алады. Оның нақты мазмұнынан тәуелсiз басқару процессінде мәлімет алмасу, өңдеу және қолдану жүріп отырады. Тәуекел-менеджментінде бастысы сенiмдi және жеткiлiктi мәлiмет алу болып табылады,өйткенi ол тәуекелді болдыртпауда нақты шешім қабылдауға мүмкiндiк бередi. Тәуекелдiң - менеджмент жұмыс жасауын ақпараттық қамтамасыз етуі әртүрлi мәлiметтiң түрiнен тұрады: статистикалық, экономикалық, коммерциялық, қаржы тағы сол сияқтылар. Бұл мәлiметтер сақтандыру жағдайы болып қалу ықтималдылығын, тауарларға, капиталға сұраныс шамасын, қаржы орнықтылығы және өз клиенттерi, әрiптестер, бәсекешiлердiң төлеу қабылетi, бағалар, курстер және тарифтар, соның iшiнде сақтаушылар қызметiнде, сақтандыру шарттары туралы, дивидендтер және пайыздар туралы тағы сол сияқтылар тәралы хабардар. Кез- келген шешім мәлімет негізіне сүйенеді. Мұнда бастысы мәлімет сапасы болып табылады. Мәлімет анық емес болса шешім де нақты болмайды. Мәлімет сапасы қабылданарда бағалануы керек. Мәлімет тез ескереді, сондықтан оны оперативті түрде қолдану керек.
Тәуекел шартында және онымен байланысты шығынды механизмді жасау жұмысында қажеттілік пайда болжау мен шешімді қабылдау мен мақсатына жету мақсаты ол тәуекелді ескеруге мүмкіндік берер еді. Мұндай механизм менеджмент тәуекелі болып табылады.
Тәуекелді басқару қабылдау әдістерінң жиынтығы ретінде сипатталады және белгілі шамада іс- шараларда тәуекел жағдайлардың болуы мен қорытындыға шаралар қолдану немесе теріс салдардың төмендеуіне рұқсат береді.
Жүйе сияқты тәуекелді басқару 2 жүйеліктен: (субьективті) басқарудың және (обьектілі ) басқарудан тұрады.
Менеджмент тәуекелі обьектісі болып тәуекелдер, капиталдың тәуекел салымы, тәуекел өткізімі процесінде субьектілердің шаруашылықты жүргізу аралығындағы экономикалық қатынастар табылады.
Менеджмент тәуекелі жүйесінде субьктіні басқару болып қаржы менеджерлері немесе тәуекел менеджерлері болып табылады, олар түрлі әдістермен, амалдармен басқару обьектісіне әсер етуі керек. Менеджердің негізгі мақсаты әрекеттің сондайбір нүсқауын тауып алу керек, ол тәуекелдің оңтайлы үйлесімімен кірісін қамтамасыз етеді, бұдан шығатын қорытынды, кіріс жоба болған сайын оны өткізілімін тәуекел дәрежесі тым жоғары.
Мұнымен басты мақсаты болып:
oo жоғарламаған тәуекел дәрежесін бағалау ,
oo тәуекел дәрежесін бағалау;
oo берілген тәуекел дәрежесін ұйымдастыру үшін сараптау;
oo тәуекелді ескерту немесе төмендеуі бойынша қажетті жағдай шара жасау;
oo шығын келтірілген максималды - мүмкіндікті қайтаруға шараларды қолдануда тәуекел оқиғалары болады.
Нақты әдістер және қабылдаулар кәсіпкерлік әрекеттің мамандығына байланысты, ал сонымен қатар субьектінің кәсіби дайындығына - менеджер тәуекеліне байланысты.
Тәуекелді басқарудың негізгі принциптері:
oo өз капиталы мүмкіндік бере алатынынан асып тәуекел етуге болмайды;
oo тәуекел салдары туралы ойлаған жөн, яғни, бұл жағдайды болжап және оны кішірейту;
oo шығын үшін көппен тәуекел етуге болады.
Бірінші принциптің жөнелтілімі тәуекел жағдайдың келу кезінде максимал ықтимал шығынды белгілеу қажеттілігін болжайды. Салынған капитал көлемі мен қаржы қорымен ықтимал шығынды сәйкестендіру қажет. Бұл шығын дамуды белгілеу қаржы жағдайына болашақта банкроттыққа дейін әсері белгілеу.
Екінші принциптің өткізілімі үшін шығын мөлшері мен оның ықтималдылығын бағалау қажеттілгі талап етіледі, ал содан кейін өз міндеттілігіне тәуекелді алу мүмкіндігі туралы шешім қабылдау немесе жаққа тәуелділікті басқа тұлғаға жауапкершілікке бару немесе (тәуекел) іс- шарасынан бас тарту.
Үшінші принцип өткізілімі іс- шараларды енгізу туралы шешімді қабылдамас бұрын ықтимал шығын есебі туралы шешімді қабылдау қажеттілігін болжайды.
Аса тәжірибелі болып екінші принцип, тәуекелдің рұқсат ету жағдайын табуға шақырылған:
oo тәуекелден құтылу;
oo тәуекелдің төмендеу,
oo тәуекелді қабылдау.
Тәуекелді қабылдау - іс- шаралардың өткізілімінен бас тарту.
Тәуекелдің төмендеуі - ықтималдылықтың қысқартылуын және шығын көлемін болжайды. Толық немесе бөлшектеп басқа біреуге беру тәуекелді дәрежесінің төмендеуінің амалдарының бірі.
Тәуекелді қабылдау - кәсіпкерге тәуекелдің барлығын қалдыру деген сөз, бұл мүмкіндік меншік капиталымен күтілген шығынды қайтарып алу. Тәуекелді басқару теориясы мен тәжірибесі бір қатар ережелер жасады, олардың негізінде тәуекелді басқаруды қабылдаудың сол немесе өзгесін және шешім нұсқаларын таңдап алуы іске алады. Ережелердің негізі болып табылатын :
oo ұтыс максиумы (агрессияшыл кәсіпкер)
oo ұтыс пен ұтылыстың оңтайлы сәйкестігі (ақылды кәсіпкер)
oo нәтиженің оңтайлы ықтималдылығы (консервативті кәсіпкер).
Басқарушылық бұл - басқаруға басқарушы жүйенің мақсатты әсері белгілі мақсаттарға жету мақсатымен, қойылған мақсатты шешу мақсатымен. Басқарушылық шешімді ұйымның орындауымен байланысты.
Тәуекелді басқару процесін екі құрамға бөледі:
- тәуекел сараптамасы;
- тәуекелді шығарып тастау шарасы мен минимизациясы.
Тәуекел талдауы жиынтықты және тәуекел тұрғысы бойынша берілген өңдеуді, сонымен қатар тәуекелдің сапалық және сандық сараптамасын қосады. Шығарып тастау және тәуекел шектің - жіберілетін деңгейінің түсінігін, тәуекелді төмендетудің әдістерін таңдау, капитал салымды тәуекел нұсқаларын қалыптастыру, күтілген қайтарып алу мөлшерін салыстыру негізінде және тәуекел мөлшерінде олардың оңтайлылығының бағасы. Тәуекелді басқару процесінің негізгі кезеңдері 1- сызбада келтірілген.
Тәуекел тұрғысы бойынша жинақ пен берілгенді өңдеу бұл- тәуекелдің бастапқы және негізгі кезеңдері. Ақпараттар анық, толық болған дұрыс және мақсаттан және тәуекел жағдайдың мақсатының сипатынан тәуекел жағдайы ықтималдылығының келуін белгілеу керек (банктік жұмыс үшін қайтарып алу мүмкіндігі қаржылық туралы, серіктестер мен бәсекелестердің төлемқабілетсіздігі туралы, серіктестің саяси және экономикалық жағдайы туралы ақпарат, тауарлар нарығының жағдайы мен қызмет көрсету, сақтандыру шарттары туралы ақпарат.
Өткенде осындай жобалар тәжірибесі туралы мәліметтер мұндай ақпараттар қайнары бола алады. Яғни, статистикалық ақпараттар сараптамасы, сарапшылар көзқарасы, әртүрлі түрдегі аналитикалық шолулар, арнайы компаниялар мәліметтері.
Тәуекелді басқару процесінде және сапалы ақпараттарға негізгі талаптар қойылады, бұл толық ақпараттардың жоқтығымен шартталған, сонымен бірге шығын әкелуге қабілетті тәуекел факторы болып табылады.
Ақпараттар болу мен оны мәнді дәрежеде дұрыс пайдалану таңдалған шешімді белгілей алады. Берілген сандық статистикалық өлшемнен құралғаннан басқа, тікелей тимейтін ақпарат өзіне өлшемді шамаға қосады, мысалы, ықтимал шешімдер және олардың нәтижелері туралы болжамдар. Ізденіс мен іскерлік шешімді таңдауда пайда болады, қиындықтарды тәжірибеде көрсетеді, ол алдымен жеткіліксіз жоғары сапа және толық емес бар ақпараттарға шартталған.
Күрделі шешімдерді өңдеуде пайда болған ақпараттармен байланысты негізгі қиындықтарды келесі топтарға бөлуге болады.
Біріншіден, бастапқы статистикалық ақпараттардың шынайылығы мен жеткіліксіздігі.
Екіншіден, кейбір ақпараттар бөлігі сапалы сипаты бар және сандық бағаға берілмейді. Жоспарлардың өткізіліміне саяси және есптеуге болашақ табыстың экономикалық нәтижесі және т.б. бағалауға болмайды. Бірақ, факторлар мен құбылыстар шешім нәтижелеріне мәнді әсерін тигізеді, оларды еске алмайсын.
Үшіншіден, шешімді дайындау процесінде жиі жағдайлар пайда болады, керекті ақпаратты алуға болады, алайда көп уақытты немесе қаражатты кетіруге байланысты шешімді қабылдауда ол жоқ.
Төртіншіден, факторлардың үлкен тобы болашақта шешімнің өткізіліміне әсер ете алады, бірақ дәл болжай алмайсын.
Бесіншіден, шешімді таңдау кезінде аса мәнді қиындықтардың бірі кез келген ғылыми немесе техникалық идеялардан тұрады, ол өзінде оның өткізілімінің түрлі сызбасының әлеуметтік ықтималдылығын құрайды, ал кез келген экономикалық әрекет көптеген шығындарға әкеледі. Шешімнің аса жақсы нұсқауын таңдау мәселесінде пайда болды және сондықтан әдетте шектелген қорларға барады, ал сонынан бір нұсқауды қабылдау үнемі басқа шешімдерге тарумен байланысты.
Алтыншыдан, ықтимал шығындарды салыстыруға әкеле алатын негізде аса жалпыланған шығындар көп мәнділігімен соқтығысамыз. Ықтимал шешімдерден жалпылама баға алу үшін нәтижелікке, маңыздылыққа, құндылыққа және әрқайсысынан пайдалылыққа жататын айырмашылығы, байсалды кедергілер болып табылады. Осымен байланысты күрделі мәселелерді шешудің басты ерекшеліктері қолданудың есебі, мұнда үнемі жетекшілер, ғалымдар, мамндар пікірін пайдалану мен түптеуден құралады. Мұндай пікірлер ақпараттың жеткіліксіздігін шағын болса да өтемін жасауға жеке және обьектілердің болашақ жағдайы туралы мамандардың ұсынысын екере отырып, ұжымдық тәжірибені толық пайдалануға рұқсат береді.
Тәуекел сараптамасында маңызды рөлді оның сапалық және сандық бағалары ойнайды.
Сапалы сараптама бастапқы шығуын және тәуекел себебін болжайды, кезеңдер шығуынан тәуекел пайда болады; барлық ықтимал тәуекелдердің иденфикациясы тәжірибелік пайда мен тәуекел шешімдердің ықтимал негативті нәтижесінің шығуы.
Сапалы сарапманың нәитижесінің қорытындысы бағаның сандық кезеңі болып табылады.
Сандық баға тәуекелдер мен тұтастай жобасы бойынша сандық белгісін болжайды. Бұл кезеңде тәуекелділік жағдайлар мен соңының сандық мәнділігін белгілейді. Тәуекел дәрежесінің сандық бағасы жүзеге асады.
Тәуекел деңгейінің берілген нақты жағдайында жіберілген болып белгілененді:
Экономикалық әдебиеттерде тәуекелдің сандық бағасының көптеген әдістерін баяндайды. Аса таралған болып:
oo статисикалық әдіс;
oo сараптамалық әдісі.
Статистикалық әдістің мәні статистикалық шығынды және нақты жағдайларда кірісті зерттуде қорытындыланады, өлшем құруда және сол немесе басқа нәтижесінің жиі болуынан, сол базада аса ықтимал болжамды құру . Статистикалық әдіс үшін мәліметтердің ас көлемдігі қажет, ал бұл үнемі қол жеткіліксіз.
Сараптамалық бағаның әдісі тәуекелдің сандық бағасын алумен қорытындыланады, ас тәжірибелі кәсіпкерлер және мамандар өңдеудің негізінде .
Бұл әдіс күрделі формальді емес мәселелерді шешуде статистикалық шынайы ақпараттар жоқтығында қолданылады.
1. ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІ ТӨМЕНДЕТУ АЙМАҒЫНДАҒЫ ШЕШІМДЕРДІ ТАЛДАУ
1.1 Қаржылық тәуекелді төмендететін құралдар
Қаржы тәуекелдері түрлі әдістер мен тәсілдер көмегімен шешіледі. Қаржы тәуекелдерін шешу құралдары болып олардан қашу, ұстап қалу, беріп жіберу, деңгейін төмендету.
Тәуекелден қашу тәуекелмен байланысты шарадан жай ауытқумен түсіндіріледі. Алайда кәсіпкер үшін көбінесе тәуекелден қашу пайда алу мүмкіндігін қолданбауды білдіреді. Тәуекелді ұстап қалу - тәуекелді инвестордың жауаптылығына қалтыру. Сонымен, инвестар венчурлік капиталды сала отырып, вечурлік капиталдың мүмкін болатын жоғалтуларын меншікті қаражаттары есебінен өтей алатынын алдын ала ескереді. Тәуекелді беріп жіберу инвестор тәуекел жауаптылығын басқа біреуге, мысалы сақтандыру қоғамына, беріп жіберумен түсірдіріледі. Бұл жағдайда тәуекелді беріп жіберу қаржы тәуекелін сақтандыру жолымен жасалды. Тәуекел деңгейін төмендету - жоғалтулар ықтималдылығын және көлемін қысқарту.
Қаржы тәуекелін шешуде нақты құралдарды таңдауда инвестор келесі принциптерге сүйенуі тиіс:
- меншікті капитал мүмкіндігінше ғана тәуекел етуге болады;
- тәуекелдің соңын ойлау керек;
- аз нәрсе үшін көппен тәуекел етуге болмайды.
Бірінші принципке сүйенуде инвестор капитал салымын жасаудан бұрын тиіс:
- берілген тәуекел бойынша мүмкін болатын шығыстар көлемін максималды түрде анықтау;
- оларды (шығыстарды) капитал салымының көлемімен салыстыру;
- олрады (шығыстарды) барлық меншікті қаржы ресурстармен салыстырып, инвесторды банкроттыққа әкелмей ме екенін анықтау.
Капитал салымы бойынша шығыстар көлемі капитал көлеміне тең, не одан кіші, не үлкен болуы мүмкін.
Сақтандыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 6
1 ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ 7
1.1 Теориялық мазмұны, бағалау түрлері және қаржылық тәуекелділіктің сипаттамасы 7
1.2 Қаржылық тәуекелділіктің түрлері және оны диверсификациялау 12
1.3 Қаржылық тәуекелділікті басқару 17
2. ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІ ТӨМЕНДЕТУ АЙМАҒЫНДАҒЫ ШЕШІМДЕРДІ ТАЛДАУ 23
2.1 Қаржылық тәуекелді төмендететін құралдар 23
2.2 Сақтандыру 33
3 ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ШЕШІМ КЕЗІНДЕГІ ЖАЛПЫ ТӘУЕКЕЛДІ ЕСЕПТЕУДІҢ АДДИТИВТІ МОДЕЛІН ҚҰРАСТЫРУ 39
4 ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІ ЕСЕПТЕУ АЛГОРИТМІ ЖӘНЕ ПРОГРАММАЛЫҚ ҚАМСЫЗДАНДЫРУЫ 40
4.1 Программалық құрал сипаттамасы 40
4.2 Инвестициялық тәуекел 41
4.3 Несиелік тәуекел есептеу алгоритмі 43
4.4 Өндірістік тәуекел есептеу алгоритмі 45
ҚОРЫТЫНДЫ 48
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 49
ТӘУЕКЕЛ - А ҚОСЫМШАСЫ 51
ТӘУЕКЕЛ - Ә ҚОСЫМШАСЫ 56
ТӘУЕКЕЛ - Б ҚОСЫМШАСЫ 61
ТӘУЕКЕЛ - В ҚОСЫМШАСЫ 65
КІРІСПЕ
Бәсекелестік, белгісіздік, әрдайым орын алып отыратын өзгерістер қазіргі өмір тәртібі. Жиырма бірінші ғасыр басы кәсіпкерлікте өзгерістердің жедел жүріп жатқан кезі. Өзгерістерге қарағанда тәуекелділіктер одан жедел өсуде. Тәуекелдердiң пайда болуының бас себептері - бұл нарықтың жаһандануы, ақпарат ағыны және деректер қорының қол жетімді болуы және кәсіпкерліктің күрделенуі. Бұл және басқа да жағдайлар тәуекел ахуалына екі ұшты әсер етеді. Бір жағынан, олар мүмкін болатын тәуекелдерді өсіреді, ал екінші жағынан оларды басқарудың жаңа мүмкіндіктерінің пайда болуына алып келеді.
Кез - келген кәсіпорын үшін оның пайдасы мен мүлігіне қауіп төндіретін қаржылық тәуекелді басқару деп осы тәуекелді анықтау, талдау, реттеу жұмыстары жатады.
Сонымен қатар ескеретін жағдай барлық қатысушылар өз пайдасына ұмтылады, ал ол өз кезегінде басқалар үшін нұқсан келтіретінін ұмытпау керек. Ал нарықтың ажырамайтын бәсекелестігі жағдайында оппоненттер бірін - бірі ығыстырғысы келеді. Яғни бұл кезде тәуекелділіктің көтеріңкі деңгейімен жұмыс істеуге тура келеді.
Қандай болмасын шаруашылық қызмет басқару шешімдерін қабылдаумен іске асады. Мұндай шешімдер тәуекелмен байланысты, яғни бұл көптеген белгісіз, анықсыздық факторлардың бар болуы. Кәсіпкерлік ылғида экономикалық конъюнктурамен байланысты, яғни бұл жағдайға тауар мен қызметке деген тұрақсыз ұсыныс пен сұраныс әсер етеді.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты тәуекелдің мазмұны мен түрлеріне, тәуекелді басқару мен бағалау әдістеріне қатысты ұғымдарды түсіндіру. Қазіргі кездегі қаржылық сауатсыз және тәуекел инвестициясын бағалай алмайтын тұрғындар арасында инвестициялық қаражат салу деңгейі өсті. Қаржыландыру көздері, нақты секторға инвестиция салудағы тәуекел және өндірістік тәуекел факторалары сияқты коммерциялық шешімдердегі қаржылық тәуекелді төмендету мәселесін қазіргі өзекті мәселелер болып табылады. Өндiрiске инвестициялау кезінде шығындарға алып келетін тәуекелдер келесі факторларға байланысты болатыны анық, бұл қызметшiлердің қауiпсiздiгi және негiзгi қорлар. Сонымен бірге қаржыландыру көздердiн дұрыс таңдамау және инвестициялық жобаның iшкi тәуекелдерi жоғалтулар алып келуі мүмкін.
1 ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ
Теориялық мазмұны, бағалау түрлері және қаржылық тәуекелділіктің сипаттамасы
Нарықтық экономика жағдайында тәуекел - бұл кәсіпкерліктің маңызды элементі. Тәуекел адамдардың кабылдайтын шешімдерінің дұрыс нәтижелілігіне әсер ететін көптеген шарттар және факторлармен байланысты қызметтердің кез келген түрлеріне тән. Тарихи тәжірибе көзделген нәтижелерге жетпеу тәуекелі тауарлы-ақшалай қатынастар және шаруашылық айналым қатысушыларының бәсекелестігі жалпылылығында көрінетіндігін көрсетеді. Сондықтан капиталдық қатынастардың пайда болуы және дамуымен байланысты тәуекелдің түрлі теориялары пайда болады, ал экономикалық теорияның классиктері шаруашылық қызметтегі тәуекел мәселелерін зерттеуге көп көңіл бөледі.
Тәуекелсіз кәсіпкерлік болмайды. Ең көп табысты жоғары тәуекелді нарықтық операциялар әкеледі. Алайда барлық жерде шек керек. Тәуекел міндетті түрде максималды жіберілетін шекке дейін есептелуі тиіс.
Жалпы тәуекелділік келеңсіз жағдайдың орын алуы, өзімен бірге ол түрлі жоғалтуларды алып келеді, мысалы, дүниені жоғалту, күтіп отырған табыстан аз табысқа қол жеткізу т.б.
Қаржылық тәуекелділік - қаржылық қаражатты жоғалту ықтималдылығымен байланысты тәуекелділік. Қаржылық тәуекелділік ақша айналымы және әр түрлі ақшалық қатынастар: инвестор - эмитент, кредит беруші - кредит алушы, сатушы - сатып алушы, экспорттаушы - импорттаушы және тағы басқа пайда болған кезде пайда болды. Қаржылық тәуекелдiктер нарық шарттарындағы кәсiпкерлiк қызметтің ажырамас бөлігі болып табылады. Адам Смит, кәсіпкерлік пайданың табиғатын зерттеп, талдап, бұл кәсіпкерлік пайда құрылымында "тәуекелділікке төлем" сияқты құрушыны көрсетті, ол мүмкін шығынның орнын толтырушысы.
Қаржылық тәуекелділікті бағалау әдістері
Бірін бірі толықтыратын тәуекелділікті бағалаудың екі түрі бар, олар сапалы және сандық.
Сапалық талдауға тиімді тәуекелділік деңгейін сандық бағалауының әдіснамалық тәсілі кіреді.
Тәуекелділікті сапалық бағалау бірнеше этаппен жүзеге асады:
Нақты тәуекелділіктің түрлерінің өсуіне немесе төмендеуіне әсер ететің факторлар анықталады. Бұл факторлар тәуекелділікті әрі қарай талдаудағы негіз болып табылады;
Тәуекелділікті бағалау көрсеткіштерінің жүйесі анықталады. Ол адекваттілік, комплекстілік, динамикалық және объективтілік талаптарына жауап беруі керек және оны әрі қарай толықтыруға және дамытуға болатындай болуы қажет;
Тәуекелділіктің потенциалды аумағы анықталады: шаралар, операциялар, жұмыс түрлерін орындау кезіндегі оң нәтиже алудағы пайда болуы мүмкін белгісіздіктер;
Барлық тәуекелділіктер идентификацияланады, яғни белгілі әрекет немесе әрекетсіздік арқасында мүмкін тәуекелділіктер анықталады.
Алдын ала кезеңдегі тәуекелділікті басқарудағы маңызды мезет талдау болып табылады. Сонымен бұл кезде тәуекелділік факторлары анықталады, оларды белгілері бойынша топтастыруға болады, мысалы, әрекет ету деңгейіне, тәуекелділікке әсер ету қылығына, басқару деңгейіне және пайда болу белгілеріне қарай.
Тәуекелділікті сандық бағалауды, яғни жеке тәуекелділіктің сандық мөлшерін анықтау және қоржын тәуекелділігін математикалық статистиканың әдістері негізінде анықтайды. Жинақталған статистикалық ақпаратың жетіспеушілігінен және ашық еместігінен олардын қолданылуы қиындау.
Тәуекелділікті сандық бағалауы пайда мен тәуекелділік концепциясына негізделген. Бұл ретте пайда мен тәуекелділік байланысты категориялар ретінде қарастырылады: күтілім пайдасы мен тәукелділік бңр бағытта өзгереді, яғни бір біріне пропорционалды түрде.
Көбіне пайданы табыс мөлшері немесе инвестициядан қайтарым деп атайды. Инвестиция болашақта пайдаға кенелу үшін салынған қаражат болып табылады.
Нарықтық қатынастардың дамуы әр түрлі инвестициялық объектілердің болуына байланысты, оларға түрлі нақты активтер және қаржылық құралдар кіреді. Яғни инвестиция қаражатты салу арқылы пайда табу, салым сипаттамасына байланыссыз.
Бизнестің басты мақсаты - салынған қаражат арқылы пайда табу, оған тәуекелділіктің келесі анықтамасы сай:
Тәуекел - бұл қолайсыз нәтиженiң мүмкiндiгi, яғни инвестордың күтілім қаражатынан аз пайда табуы. Түсінікті, неғұрлым тәуекелділік жоғары болған сайын пайда табу мүмкіндігі көп болатыны.
Пайда - бұл абсолютті көрсеткіш, оны кеңістікте және уақытта жинақтауға болады. Бастапқы құнның пайызбен есептелген кірісі пайда деп аталады.
Бірнеше мүмкін нұсқалардың ішінен инвестор өзіне тартымыдысын таңдай алады, алдын ала мүмкін болатын тәуекелділікті есептеу арқасында, тәуекелділігі азын, пайдасы көбін таңдау арқылы. Тәуекелділікті сапалық бағалауда кең таралған математикалық ықтималдылық теориясы мен экономикалық статистика әдістері.
Ықтималдықтар теориясының мәні мынаған саяды, яғни әрбір оқиға орындалуының белгілі мәні бар, ол оқиғаның пайда болу мүмкіндігі - р.
Егер оқиға ешбір жағдайда орындала алмайтын болса, оның ықтималдылығы нөлге тең (р = 0). Егер оқиға кез келген жағдайда орын алатын болса оның ықтималдылығы бірге тең. Егер де эксперимент немесе бақылау кезінде оқиға N жағдайдың n да ғана жүзеге асса, оның ықтималдылығы p= n N тең болады. Барлық оқиғалар ықтималдылығының қосындысы бірге тең болады. Барлық мүмкін оқиғаларды оларға сәйкес ықтималдылықтарымен санап шығу үлестіру деп аталады.
Тәуекелділікті сапалық бағалаудағы есептерде қолданылатын ықтималдылықтар теориясының әдістері мынаған келіп тіреледі:
1. Белгілі нәтижені алу үшін қажет оқиғаның жүзеге асу ықтималдылығын анықтау.
Мысалы, ойын сүйегін лақтыру кезінде 7 санының түсу ықтималдылығы 0ге тең. 1ден 6ға дейін сандардың түсу ықтималдылығы 1ге тең. Ал 1ден 6ға дейінгі әр санның түсу ықтималдылығы р= 16.
Осы жағдайдағы ықтималдылық үлестірімі келесідей болады:
1 - 16
2 - 16
3 - 16
4 - 16
5 - 16
6 - 16
Ықтималдылық пайыз түрінде көрсетілуі мүмкін: р = (nN)*100%, бұл кезде р 0 мен 100% арасында болады.
2. Күтілген мәннің орташасынан алынған мүмкін болатын үлгілердің ең жақсысын таңдау.
Оқиғаның мүмкін болатын орташа мәні (х) барлық мүмкін болатын нәтижелердің орташа шамасы және ол келесі формуламен анықталады:
(1)
мұнда хi - i-ші нәтиженің абсолюттік мәні;
рi - i- ші нәтиженің орындалу ықтималдылығы;
n - оқиғаның орындалу нәтижесінің саны.
Мысалы, белгілі А проектісіне қаражат салғанда 120 жағдайдың 48де 12,5 млн.тг пайда алынды, 20 млн. тг пайда 42 жағдайда, ал 12 млн.тг пайдаға 30 жағдайда ие болады, осы кездегі пайданың орташа мәні мынаған тең болады:
12,5*48120 +20* 42120+ 12*30120 = 15
Белгілі бір нұсқаға қаражат салуға шешім қабылдауда оқиғаның орташа мәні мүмкіндік бере қоймайды. Соңғы шешім қабылдау үшін нәтиженің ауытқуын анықтау қажет. Күтіліп отырған орташа мәннен ауытқу дәрежесі нәтижеден ауытқуды көрсетеді.
Сонымен, тәуекелділікті бағалау үшін экономикалық статистиканың әдістері: дисперсия, орташа квадраттық ауытқу және вариация коэффиценті қолданылады.
Нәтиженің орташа мәндерінің ауытқуларының квадраттарының өлшенген орташасы дисперсия деп аталады. Ол мынаған тең:
(2)
Дисперсия тәуекел бар екені туралы белгi бередi, бiрақ сонымен бірге күтiлетiн мәннен ауытқудың бағытын көрсетпейдi, себебі ауытку квадратталынып алынады, ал инвестор үшін таңбасын білу маңызды (бұл ауытқудың плюс немесе минус болуы), келісім кезінде пайдаға(+) немесе шығынға(+) ұшырауын болжау үшін.
Сондықтан сандық тәуекелді бағалау көрсеткiштерiнің кең таралған түрі, дәл дисперсия сияқты, өзгеріс дәрежесін анықтайтын және осының негізінде құралған, орташа квадраттық ауытқу болып табылады.
Бұл көрсеткіш келесідей формуламен есептеледі:
(3)
Орташа квадраттық ауытқу үлестiру центіріне байланысты түрлендiргiш белгiсі бойынша орташа ауытқудың мәндерiн көрсетедi, бұл жағдайда оқиғаның орташа күтiлетiн мәндерi.
δ шамасы неғұрлым аз болса, қаржы операциясы соғұрлым тәуекелсіз болады. Тәуекел дәрежесiн сипаттайтын тағы бiр шама вариация коэффициенті болып табылады:
(4)
Вариацияның коэффициентiн нәтиженiң әр түрлi орташа күтiлетiн мәндерi бар қаржы операцияларын салыстыруға керек болған жағдайда білу қажет.
Вариацияның коэффициентi - салыстырмалы шама. Ол бір орташа күтiлетiн нәтиженiң тәуекел мәнін көрсетеді.
Вариацияның коэффициентi жоғары болған сайын, тәуекел дәрежесi де өседі, ал бұл дегеніміз талданып отырған өзгерiс белгісі де күштірек болады дегенді білдіреді .
Статистикалық әдiс бiрнеше ықшамдалған түрде қолданыла алады. Тәуекелді санмен минималды және максималды нәтижесiнің ең ықтимал шамасының бағасымен белгіленеді. Сонда дисперсияны, орташа квадраттық ауытқу және вариацияның коэффициентiн есептеу үшін төмендегі формула қолданылады:
δ2= Pmin*(xmin-x )2 + Pmax *(xmax-x )2 ; +-δ= x2 ; +-V= +-δx * 100%
Мұнда, Pmin- минимальді нәтиже алу ықтималдылығы
Xmin- минимальді нәтиже шамасы
Pmax- максималды нәтиже алу ықтималдылығы
Xmax- максималды нәтиже шамасы
Жоғарыда айтылған критерилар ықтималдықтардың нормальді таратылуына қолданылады, өйткенi оның ең маңызды қасиеттерi (орташаға байланысты үлестiрiлудiң симметриялылығы, үлестiру центірі мен кездейсоқ шама арасында үлкен ауытқулардың болу ықтималдығы аз) талдауды ықшамдауға айтарлықтай мүмкiндiк бередi.
Белгiсiз, қай тарату заңына сәйкес екені беймәлім факторлардың әдiстемелiк есебі, арнайы критерилардың құрастыруына алып келеді. (Вальдтiң критериі, Сэвидждың критериі, Гурвицтiң критериі, Байестiң критериі, шеткi оптимизмның критериі). Осылардың негізінде шешiмдер қабылданады.
Қаржылық тәуекелділік өте күрделі категория, оның негізгі сипаттамалары:
-Экономикалық табиғаты
Қаржылық тәуекелділік кәсіпорынның экономикалық әрекеті кезінде білінеді. Ол кәсіпорынның қаржылық әрекеті кезінде болуы мүмкін жоғалтулар мен пайда табуына тікелей байланысты. Осылайша шаруашылық процесті жүргізуде қаржылық тәуекелділік экономикалық категориялар арасында маңызды орын алады.
-Білінудің объективтілігі
Қаржылық тәуекелділік кез келген кәсіпорынның функционалдауындағы объективті көрінісі болып табылады. Тәуекелділік кәсіпорынның барлық қаржылық операцияларында және қаржылық әрекетінің барлық бағыттарында еріп жүреді. Қаржылық тәуекелділіктің параметрлері субъективті басқару шешімдерінен тәуелді, бірақ оның объективті табиғаты өзгеріссіз қалады.
-Орындалу ықтималдылығы
Қаржылық тәуекелділіктің ықтималдылығының дәрежесі былайша көрінеді, тәуекелділігі көп оқиға кәсіпорынның қаржылық әрекеті кезінде орындалуы да орындалмауы да мүмкін. Қаржылық тәуекелділіктің тұрақты сипаттамасы ықтималдылығы, осы ықтималдылық дәрежесі объективті және субъективті факторлар әсерімен анықталады.
-Оқиға жалғасы мәлім емес
Қаржылық тәуекелділіктің бұл сипаттамасы қаржылық нәтижелердің детерминирленбеуімен сипатталады, бірінші кезекте жүзеге асырылып отырған қаржылық операцияның табысының дәрежесінің. Қаржылық операцияның күтіліп отрыған нәтижесі тәуекелділік дәрежесіне байланысты өзгеріп отырады. Қаржылық тәуекелділік кәсіпорынға қаржылық жоғалтулармен қатар қосымша табыс әкелуі де мүмкін.
-Жағымсыз нәтиженің болып қалуының күтілімі
Қаржылық тәуекелділіктен кейінгі қаржылық әрекет нәтижелері оң да теріс те болуы мүмкін. Шаруашылық практикадағы тәуекелділік болуы мүмкін жағымсыз нәтижелер деңгейімен анықталады және сипатталады. Кәсіпорын пайдасын, тіпті банкротыққа ұшырауы мүмкін қаржылық тәуекелділіктің жағымсыз нәтижелерінен.
-Деңгейінің вариациясының болуы
Кәсіпорынның белгілі қаржылық әрекетіне немесе қаржылық операциясына тән қаржылық тәуекелділік дәрежесі өзгеріссіз тұрмайды. Біріншіден қаржылық тәуекелділік уақытқа байланысты, яғни қаржылық операцияның орындалу ұзақтығына. Себебі уақыт факторы қаржылық тәуекелділік дәрежесіне дербес әрекет етеді. Бұдан басқа қаржылық тәуекелділік дәрежесі үздіксіз динамикада болатын көптеген объективті және субъективті факторлар әсерінен өзгеріп тұрады.
-Бағалаудың субъективтілігі
Қаржылық тәуекелділіктің объективті тегіне қарамастан, оның тәуекелділік дәрежесі субъективті сипаттама болып табылады. Бұл субъективтілік, яғни берілген объективті құбылыстың бағалауының тең еместігі, ақпараттық базаның жеткіліксіздігінен, ондағы ақпараттың нақты болмауынан, қаржылық менеджерлердің тәжірибелерінің жеткіліксіздігінен болады.
1.2 Қаржылық тәуекелділіктің түрлері және оны диверсификациялау
Қаржылық тәуекелділік үш түрге жіктеледі:
* Ақшаның сатып алу қасиетіне байланысты тәуекелділік;
* Қаражат қозғалысына байланысты тәуекелділік;
* Кәсіпорынның шарашылық әрекетін ұйымдастыру формасына байланысты тәуекелділік.
Ақшаның сатып алу қасиетіне байланысты тәуекелділікке:
* Инфляциялық және дефляциялық тәуекелділік;
* Валюталық тәуекелділік;
* Өтімділік тәуекелділігі кіреді.
Инфляциялық және дефляциялық тәуекелділік
Инфляциялық тәуекелділік қағаз ақшаның құнсыздануымен және нақты ақша пайдасының инфляцияға байланысты төмендеуімен байланысты.
Инфляциялық тәуекелділік әсер етеді:
Бір жағынан тауар жасауға қажетті шикізат бағасының дайын өнімге қарағанда бағасының қарқынды өсуі.
Бiр жағынан дайын өнiмнiң бағасының өсуімен салыстырғанда өндiрiстегi қолданылатын шикiзаттың, комплекттенетін бұйымдардың бағасы жылдамырақ өсу бағытында..
Басқа жағынанан қарастырғанда кәсiпорынның дайын өнiмі бәсекелестердің ұқсас өнiміне қарағаанда тезiрек қымбаттай алады, ал бұл дегеніміз бағаны төмендету қажеттiлiгiне әкеледі және сәйкесiнше ысыраптарға.
Дефляция тәуекелi - бұл дефляция өскен сайын баға төмендейтін тәуекел. Ол кәсiпкерлiктің экономикалық шарттарының нашарлауына және табыстардың төмендеуіне алып келедi.
Валюталық тәуекел.
Валюталық тәуекел деп валюта курсiнiң қолайсыз төмендеуiнен болатын қауiп-қатерді айтамыз.
Экспортшы төлем валютасына қатынасты ұлттық валюта курсiнiң төмендеуiне байланысты шығынға үшырайды, себебі ол нақты құнынан аз алады. Ал импортшы үшiн валюталық тәуекелдер егер төлем валютасына қатынас баға валютасының курсы жоғарылатылса пайда болады.
Өтiмдiлiк тәуекелi
Өтiмдiлiк тәуекелi - бұл бағалы қағаздардың жоғалуы немесе тауардың сапасы өзгеруіне және тұтынушы құнының өзгеруіне қатысты болатын тәуекел.
Капитал қозғалысына қатысты тәуекел
Инвестициялық тәуекел
Инвестициялық тәуекел инвестициялық жоба өткiзу барысында қаржы ысыраптарын пайда болудың мүмкiндiгiн бiлдiредi. Нақты инвестициялар және портфель инвестициялары болады. Сәйкесiнше инвестициялық тәуекелдiң түрлерi: нақты инвестиция тәуекелі; қаржы инвестиция тәуекелi(портфельді тәуекел); инновациялық инвестиция тәуекелі.Пайданың төмендеу тәуекелі
Келесідей түрлері бар:
* Пайыздық тәуекел;
* Кредиттік тәуекел.
Пайыздық тәуекелділік
Пайыздық тәуекел - сыйақы ставкаларының қолайсыз өзгеруі салдарынан шығыстардың (шығындардың) туындау тәуекелі, оған:
орналастырған активтер мен тартылған мiндеттемелердi (белгіленген сыйақы ставкалары кезінде) қайтару және өтеу мерзiмдерiнiң сәйкес келмеуінен шығыстардың (шығындардың) туындауына;
өзге тең жағдайларда ұқсас баға сипаттамасы бар бірқатар құралдар бойынша алынатын және төленетін сыйақыны есептеу мен түзетудің түрлі әдiстерiн қолдануға байланысты (негізгі тәуекел) тәуекелдер кіреді;
Тартылған қаржы есебінен пайдалануға берілген несие мөлшерлемесінің пайыздық мөлшерлемесін жоғарлату әсерінен коммерциялық банктердің, несиелік ұйымдардың шығынға ұшырауы пайыздық тәуекел деп аталады. Сонымен қаржылық тәуекелге нарықтық пайыздық мөлшерлеменің өсуінен инвесторлардың шығынға ұшырауы да жатады. Нарықтық пайыздық мөлшерлеменің өсуі құнды қағаздың курстық бағасының төмендеуіне алып келеді.
Пайыздық тәуекелді есептеу тәртібі
Пайыздық тәуекелді келесі қаржылық құралдар арқылы есептеледі:
Борыштық бағалы қағаздар;
Борыштық бағалы қағаздарға конверсияланатын құқығы бар үлестік бағалы қағаздар;
Дивиденд құны анықталған конверцияланбайтын артықшылықты акция;
Пайыздық табыс әкелетін туынды қаржылық құралдар(сатып алынған опциондар кірмейді), пайыздық мөлшерлеменің өсуіне сезімтал құнды қағаздар индексі немесе талаптары мен міндеттері пайыздық мөлшерлеме негізінде есептелетін келісімшарт.
Екі шаманың соммасы негізінде пайыздық тәуекел мына формуламен есептеледі:
ПР = ОПР + СПР,
мұнда:
ОПР - жалпы пайыздық тәуекел, пайыздық мөлшерлеменің нарықтық ауытқуынан қаржылық құралдың ағымдағы бағасының жағымсыз өзгеру тәуекелі;
СПР - арнайы пайыздық тәуекел, құнды қағаз эмитенті және қаржылық құралдардың, валютаның мезгілін өтеуіне қаржылық құралдың ағымдағы бағасының жағымсыз өзгеру тәуекелі;
Арнайы пайыздық тәуекелді есептегенде барлық қаржылық құралдар белгілі бір қауіп қатер топқа сай болады және өлшеудің белгілі коэффиценті сай келеді:
Тәуекелсіз қаржылық құралдар- 0 пайыз;
Тәуекелі аз қаржылық құралдар - 0,25 пайыз;
Тәуекелі орташа қаржылық құралдар - 1 пайыз;
Тәуекелі жоғары қаржылық құралдар - - 1,6 пайыз;
Тәуекелі өте жоғары қаржылық құралдар - - 8 пайыз.
Несиелік тәуекел
Несие алушының несие берушіге қарызды және пайызын төлемеу немесе кешіктіріп төлеу ықтималдылығымен байланысты тәуекел несиелік деп аталады. Сонымен қатар борышқорлық құнды қағаздар шығарған эмитент сол құнды қағаздар бойынша пайыздарды және негізігі қарыз соммасын төлей алмайтын жағдайда болса бұл да кредиттік тәуекелге жатады.
Кәсіпорынның шарашылық әрекетін ұйымдастыру формасына байланысты тәуекелділік
Бұл тәуекелділікке:
Коммерциялық несие тәуекелі
Айналым тәуекелдер кіреді.
Коммерциялық несие тәуекелі
Коммерциялық несие төлем мен тауар, қызмет түсуінің арасында уақыт алшақтығын тұспалдайды. Коммерциялық несие тауар, қызмет үшін аванс, алдын ала төлем, кейінге қалдырып және мерзімін ұзарту арқылы төлеуге мүмкіндік береді. Алдын ала төлем және аванс кезінде кезінде тауарды толықтай алмау қаупі бар, ал тауар, қызмет үшін кейінге қалдыру және төлемнің мерзімін ұзарту арқылы толық ақша соммасы қайтарылмауы мүмкін.
Айналым тәуекелдер
Айналым тәуекелдері тұрақты айналым кезіндегі қаржылық ресурстардың жетіспеушілігі. Өнімдерді тұрақты сату кезінде ұйымда қаржылық айналым әр түрлі жылдамдықта болуы мүмкін.
Айналым тәуекелдігіне операциялық тәуекелділікті және есеп айырысу тәуекелділігін жатқызуға болады.
Келесі негізгі белгілері бойынша қаржылық тәуекелділікті қарастырайық:
Сипатталатын объектісі бойынша қаржылық тәуекелділік келесі топтарға бөлінеді:
Бөлек қаржылық операция тәуекелділігі. Ол нақты қаржылық операцияны қаржы-қаражаттық тәуекелдiктердiң түрлерiнiң барлық спектр кешенiнде мiнездейдi(мысалы, нақты акцияны сатып алу тәуекелділігі);
Қаржылық әрекет түріне байланысты тәуекелділік(мысалы, ұйымның инвестициялық немесе несиелік әрекет тәуекелділігі);
Ұйымның қаржылық әрекетінің жалпы тәуекелділігі. Ұйымның қаржылық әрекетіне тән түрлі тәуекелділіктер кешені ұйым әрекетінің ұйымдық құқықтық формасымен, капитал құрылымымен, актив құрамымен, тұрақты және айнымалы шығындар қатынасымен т.б. анықталады.
Зерттелетiн құралдар жиынтығы бойынша:
Жеке қаржылық тәуекелділік. Ол жеке қаржылық құралға тән жиынтық тәуекелділікті сипаттайды;
Қоржынның қаржылық тәуекелділігі. Қоржынға біріккен бір функционалды қаржылық құралдарға тән жиынтық тәуекелділікті сипаттайды (мысалы, ұйымның несиелік қоржыны, оның инвестициялық қоржыны т.б.).
Зерттеудiң жинақтылықтары бойынша:
Қарапайым қаржылық тәуекелділік. Ол жеке тармақтарға бытырамайтын қаржылық тәуекелділікті сипаттайды. Оның мысалы инфляциялық тәуекелділік болып табылады;
Күрделі қаржылық тәуекелділік. Ол жеке тармақтар кешенінен тұратын қаржылық тәуекелділікті сипаттайды. Оның мысалы инвестициялық тәуекелділік болып табылады.
Пайда болуына байланысты келесі қаржылық тәуекелділік түрлері бар:
Сыртқы, жүйелік немесе нарықтық тәуекелділік (ұйымның әрекетіне байланыссыз тәуекелділік). Бұл тәуекелділік қаржылық әрекеттің барлық мүшелеріне және қаржылық операцияның барлық түріне тән. Ол экономикалық циклдың жеке кезеңдерiнің ауысымында, қаржы нарығының конъюнктурасының өзгерiсiнде және өз қызметiнiң процессiнде кәсiпорын ықпал тигiзе алмайтын басқа ұқсас жағдайлар кезінде пайда болады. Оған инфляциялық, пайыздық, валюталық, салық тәуекелділігі және ішінара инвестициялық тәуекелділік (инвестициялаудың макроэкономикалық шарттары өзгерген кезде) кіреді;
Ішкі, жүйелік емес немесе ерекше тәуекелділік (ұйымның әрекетіне байланысты тәуекелділік). Ол активтер және капиталдың тиiмсiз құрылымымен,квалификациясыз қаржы менеджментiне, пайда көп әкелетін тәуекелділігі жоғары қаржылық операцияларға көп әуес болуына, шаруашылық серіктестерін бағаламауынан және осы сияқты факторларға байланысты болады. Осы факторлардың теріс әрекеттерін қаржылық тәуекелділікті эффективті басқару арқылы болдырмауға болады.
Қаржылық салдары бойынша келесі топтарға бөлуге болады:
Тек қана экономикалық ысырап әкелетін тәуекелділік. Бұл тәуекелділік кезінде қаржылық зардаптар тек қана теріс болады;
Жоғалған пайданы ілестіруші тәуекел. Орын алған объективті және субъективті себептерге байланысты ұйымның жоспарланған қаржылық операцияны жүзеге асыра алмау жағадайын сипаттайды;
Экономикалық ысыраппен қатар қосымша табыс әкелетін тәуекелділік. Бұл қаржылық тәуекелділікті алыасатарлық қаржылық тәуекелділік деп атайды, өйткені ол алыпсатарлық қаржылық операцияны орындауға байланысты.
Уақыт бойынша өзін көрсетуіне байланысты қаржылық тәуекелділік келесі екі топқа бөлінеді.
Тұрақты қаржылық тәуекелділік. Ол тұрақты түрде әрекет ететін факторларға байланысты және қаржылық операцияның орындалуының барлық мезгіліне тән. Оның мысалы ретінде пайыздық, валюталық тәуекелділікті алуға болады.
Уақытша қаржылық тәуекелділік. Ол тек қана қаржы операциясының жүзеге асыруының жеке кезеңінде пайда болатын перманенттiк сипат алып жүрген тәуекелдi сипаттайды. Оның мысалы ретінде эффективті функционалдап отырған ұйымның төлем қабілетсіздік тәуекелділігі.
Алдын ала болжау бойынша қаржылық тәуекелділік келесі екі түрге бөлінеді:
Болжауға болатын қаржылық тәуекеділік. Ол сол қаржы нарығының конъюнктурасының кезеңдерiнің ауысуымен, экономиканың циклдiк дамуымен байланысты. Оған инфляциялық, пайыздық және басқа да қысқа мерзімді тәуекелділіктерді жатқызуға болады;
Болжауға болмайтын қаржылық тәуекелділік. Оған форс-мажорлық топқа жататын тәуекелділіктер, салық тәуекелділіктері жатады.
Сақтандыру мүмкіндігіне байланысты қаржылық тәуекелділіктің келесі түрлері бар:
Сақтандырылатын тәуекелділік. Оған сыртқы сақтандыруға байланысты тиiстi сақтандыру ұйымдарына тапсырылатын тәуекелділіктер жатады;
Сақтандырылмайтын қаржылық тәуекелділік. Оған тиiстi сақтандыру өнiмдерiнiң сақтандыру нарығындағы ұсынысы болмайтын тәуекелділік түрлерi жатады.
Бұл қаралатын екi топтардың тәуекелдерiнiң құрамы өте қозғалғыш және оларды болжау мүмкіндігінде ғана емес, сонымен қатар сақтандыру қызметтi мемлекеттiк реттеудiң формалардың пайда болатын күйiнде нақты экономикалық шарттардағы сақтандыру операцияларының жеке түрлерiнiң жүзеге асыруын тиiмдiлiкпен де байланысты.
Тәуекелділікті диверсификациялау тәсілдері
Жүйелік емес қаржылық тәуекелділіктің жағымсыз қаржылық салдарын нейтрализацилау үшін тәуекелділікті диверсификациялау тәсілдері қолданылады. Сонымен қатар ол белгілі деңгейде жүйелік тәуекелділіктің валюталық, пайыздық және басқа кейбір түрлерін азайтуға мүмкіндік береді. Диверсификацияның әрекет ету қағидасы олардың шоғырландыруна кедергi келтiретiн тәуекелділіктің бөлiнуiне негiзделген.
Ұйымның қаржылық тәуекелділігін диверсификациялау формалары келесі бағытта жүзеге асады:
Қаржылық әрекет түрлерін диверсификациялау альтернативті мүмкіндіктерді қолдану арқылы әр түрлі қаржылық операциялардан пайда алу, мысалға қысқа мерзімді қаржылық салымдардан, несиелік қоржын жинаудан, нақты инвестицилауды жүзеге асырудан, ұзақ мерзiмдi қаржы салуларын портфелдiң құрастырулар арқылы.
Ұйымның валюталық қоржынды диверсификациялауы сыртқы экономикалық операцияда бірнеше валютаны қолдануды таңдауды мүмкіндік береді. Бұл диверсификацияның процессiнде кәсiпорынның валюталық тәуекелi бойынша қаржы жоғалтуларын төмендету қамтамасыз етiледi.
Депозиттік қоржынды диверсификациялау уақытша бос ақша соммасын бірнеше банкте сақтап орналастыру. Ақша активтерін орналастырудың жағдайлары өзгеріссіз болатындықтан, бұл диверсификация қоржынның депозиттік тәуекелділігін оны пайдасы өзгеріссіз болатындай етіп төмендетуді қамтамасыз етеді.
Несиелік қоржынды диверсификациялау ұйым өнімінің тұтынушылар санының әртүрлілігіне қарастырады және несиелік тәуекелділікті төмендетуге бағытталады.
Құнды қағаздар қоржынын диверсификациялау оның пайда деңгейін төмендетпей тұрып қоржынның жүйелік емес тәуекелділік деңгейін төмендетуге мүмкіндік береді.
Нақты инвестиция салудың бағдарламасының диверсификациясы ортақ инвестициялық тәуекелдiк азайтуға мүмкiндiк беретін талғаулы салалық және аймақтық бағытталған әр түрлi инвестициялық жобаларды бағдарламаға қосу арқылы, оның жалпы инвестициялық тәуекелділігін төмендетуге мүмкіндік береді.
2.3 Қаржылық тәуекелділікті басқару
Тәуекелділікті басқару тәсілдерін қолданған кезде келесі принциптерге негізделуі керек:
Қолда бар капиталдан артық тәуекел етуге болмайды;
Аз үшін көппен тәуекел етпеу керек;
Тәуекелділік нәтижесін болжалау керек.
Тәуекелділікті басқару тәсілдері:
1. Тәуекелділіктерден бас тарту тәсілдері
2. Тәуекелділіктерді локализациялау тәсілдері
3. Тәуекелділіктерді диверсификациялау тәсілдері
4. Тәуекелділіктерді компенсациялау тәсілдері
Тәуекелді басқару бұл тәуекелді анализдеу, анықтау, шешім қабылдау процесстерімен байланысты, ол тәуекелділік шарасының орындалуының нәтижесінде оң нәтижелерді көбейтіп, теріс нәтижелерді кемітеді.
Тәуекелділікті басқару процестері келесі процедуралардан тұрады:
1. тәуекелділікті басқаруды жоспарлау - яғни проектінің басқару тәуекелділігін таңдау және жоспарлау.
2. Тәуекелділікті идентификациялау - проектке әсер ету мүмкін тәуекелділікті анықтау және оның қасиеттерін сипаттау.
3. Тәуекелділікті сапалық бағалау - тәуекелділікті сапалық бағалау және пайда болу шарттарын анықтау.
4. Сапалық бағалау - жобаға әсер етуші тәуекелділік зардаптарынының пайда болу, әсер етуінің сапалық талдауын жасайды.
5. Тәуекелдерге қадағалауды жоспарлау - тәуекел оқиғалардың салдарын әлсiрету және мүмкін артықшылықтарды пайдалануға мүмкіндік беретін процедуралар мен тәсілдерді анықтау.
6. Тәуекелді бақылау және мониторинг жасау- орын алу мүмкін тәуекелдерді анықтау, оларға мониторинг жасау, тәуекелділікті төмендету бойынша эффективті әрекеттерге баға беру және жобаның тәуекелділігін басқару жоспарын орындау.
Бұл процедуралар бір- бірімен және басқа процедуралармен байланысады. Әрбір процедура ең болмаса бір рет әрқайсы прцедурада орындалады. Құралдар және әдiстер барлық кәсiпорындарда қолданылатын интеграцияланған жолға тәуекелмен басқаруда серiктестiкпен басқаруда жақсы ойластырылған стратегияға өту керек. Интеграцияланған жол - бұл белсендi позиция, өйткенi ол тәуекелді болжалайды, ол арқылы мүмкiндiктердi көбейтуге және қауiп-қатерге шек қоюға болады.
Тәуекел менеджменті негізінде нысаналы түрде тәуекелділік дәрежесін төмендетуге шараларын қолдану, табыс дәрежесін өсіру мүмкіндіктері жатыр. Тәуекел- менеджменттінің негiзгi мақсаты кәсiпкерлiктiң мақсаттық функциясына сәйкес келедi. Ол кәсіпкерге максималды түрде пайда табуға көмектеседі. Тәуекел - менеджмент тәуекелмен басқару жүйесi ол экономикалық, айқынырақ,қаржы қатынастарымен басқару процессі болып табылады.
Тәуекел - менеджменттіне басқару стратегиясы және тактикасы кіреді. Қойылған мақсатқа жету үшін пайдаланылатын мүмкіндіктер басқару стратегиясы болып табылады. Бұл әдiске шешiм қабылдау үшiн ережелер және шектеулердi нақтылы жиыны сәйкес келедi. Қабылданған стратегияға қайшы келмейтін шешімдер нұсқаларында күшті шоғырландыруға мүмкіндік береді. Қойылған мақсатқа жеткеннен кейін, осы мақсатқа жетудін құралы және бағыты ретінде стратегия өз жұмысын тоқтатады. Жаңа мақсаттар жаңа стратегияның істелуін талап етеді.
Тактика - нақты шарттарда қойылған мақсатқа жетудің нақты әдіс-тәсілдері. Басқару тактикасының міндеті ұтымды шешім таңдау және қолайлы тәсілдер таңдау болып табылады.
Тәуекел - менеджмент басқару жүйесi ретінде екi iшкi жүйелерден тұрады: басқарылатын iшкi жүйелер(басқару объектісі)және басқарушы iшкi жүйе(басқару субъектісі). Тәуекел-менеджменттінде басқару объектілері - тәуекел, капиталдың тәуекелдік салымдары және тәуекелді жүзеге асырудағы шаруашылық субъектілері арасындағы эконамикалық қатынас. Бұл экономикалық қатынастарға сақтандырушы және сақтандырылушы, қарызға алушы және несие беруші аралығында қатынастарды және кәсiпкерлердiң арасындағы (әрiптестермен, бәсекелестері)қатынастар жатады.
Тәуекел-менеджментіндегі басқару субъектісі - бұл арнайы адамдар тобы (қаржы менеджері, сақтандыру бойынша маман, аквизитор, актуарий, андеррайтер т.б) басқару объектісінің нысаналы функционалдауын жүзеге асырушы әдіс тәсілдерді басқарады.
Басқару объектісіне субъект әсерiнiң процессi, яғни басқару процессiнің өзі, басқарушы және басқарылатын iшкi жүйелердiң аралығында тек қана нақтылы мәлiметтiң айналуы кезінде ғана iске аса алады. Оның нақты мазмұнынан тәуелсiз басқару процессінде мәлімет алмасу, өңдеу және қолдану жүріп отырады. Тәуекел-менеджментінде бастысы сенiмдi және жеткiлiктi мәлiмет алу болып табылады,өйткенi ол тәуекелді болдыртпауда нақты шешім қабылдауға мүмкiндiк бередi. Тәуекелдiң - менеджмент жұмыс жасауын ақпараттық қамтамасыз етуі әртүрлi мәлiметтiң түрiнен тұрады: статистикалық, экономикалық, коммерциялық, қаржы тағы сол сияқтылар. Бұл мәлiметтер сақтандыру жағдайы болып қалу ықтималдылығын, тауарларға, капиталға сұраныс шамасын, қаржы орнықтылығы және өз клиенттерi, әрiптестер, бәсекешiлердiң төлеу қабылетi, бағалар, курстер және тарифтар, соның iшiнде сақтаушылар қызметiнде, сақтандыру шарттары туралы, дивидендтер және пайыздар туралы тағы сол сияқтылар тәралы хабардар. Кез- келген шешім мәлімет негізіне сүйенеді. Мұнда бастысы мәлімет сапасы болып табылады. Мәлімет анық емес болса шешім де нақты болмайды. Мәлімет сапасы қабылданарда бағалануы керек. Мәлімет тез ескереді, сондықтан оны оперативті түрде қолдану керек.
Тәуекел шартында және онымен байланысты шығынды механизмді жасау жұмысында қажеттілік пайда болжау мен шешімді қабылдау мен мақсатына жету мақсаты ол тәуекелді ескеруге мүмкіндік берер еді. Мұндай механизм менеджмент тәуекелі болып табылады.
Тәуекелді басқару қабылдау әдістерінң жиынтығы ретінде сипатталады және белгілі шамада іс- шараларда тәуекел жағдайлардың болуы мен қорытындыға шаралар қолдану немесе теріс салдардың төмендеуіне рұқсат береді.
Жүйе сияқты тәуекелді басқару 2 жүйеліктен: (субьективті) басқарудың және (обьектілі ) басқарудан тұрады.
Менеджмент тәуекелі обьектісі болып тәуекелдер, капиталдың тәуекел салымы, тәуекел өткізімі процесінде субьектілердің шаруашылықты жүргізу аралығындағы экономикалық қатынастар табылады.
Менеджмент тәуекелі жүйесінде субьктіні басқару болып қаржы менеджерлері немесе тәуекел менеджерлері болып табылады, олар түрлі әдістермен, амалдармен басқару обьектісіне әсер етуі керек. Менеджердің негізгі мақсаты әрекеттің сондайбір нүсқауын тауып алу керек, ол тәуекелдің оңтайлы үйлесімімен кірісін қамтамасыз етеді, бұдан шығатын қорытынды, кіріс жоба болған сайын оны өткізілімін тәуекел дәрежесі тым жоғары.
Мұнымен басты мақсаты болып:
oo жоғарламаған тәуекел дәрежесін бағалау ,
oo тәуекел дәрежесін бағалау;
oo берілген тәуекел дәрежесін ұйымдастыру үшін сараптау;
oo тәуекелді ескерту немесе төмендеуі бойынша қажетті жағдай шара жасау;
oo шығын келтірілген максималды - мүмкіндікті қайтаруға шараларды қолдануда тәуекел оқиғалары болады.
Нақты әдістер және қабылдаулар кәсіпкерлік әрекеттің мамандығына байланысты, ал сонымен қатар субьектінің кәсіби дайындығына - менеджер тәуекеліне байланысты.
Тәуекелді басқарудың негізгі принциптері:
oo өз капиталы мүмкіндік бере алатынынан асып тәуекел етуге болмайды;
oo тәуекел салдары туралы ойлаған жөн, яғни, бұл жағдайды болжап және оны кішірейту;
oo шығын үшін көппен тәуекел етуге болады.
Бірінші принциптің жөнелтілімі тәуекел жағдайдың келу кезінде максимал ықтимал шығынды белгілеу қажеттілігін болжайды. Салынған капитал көлемі мен қаржы қорымен ықтимал шығынды сәйкестендіру қажет. Бұл шығын дамуды белгілеу қаржы жағдайына болашақта банкроттыққа дейін әсері белгілеу.
Екінші принциптің өткізілімі үшін шығын мөлшері мен оның ықтималдылығын бағалау қажеттілгі талап етіледі, ал содан кейін өз міндеттілігіне тәуекелді алу мүмкіндігі туралы шешім қабылдау немесе жаққа тәуелділікті басқа тұлғаға жауапкершілікке бару немесе (тәуекел) іс- шарасынан бас тарту.
Үшінші принцип өткізілімі іс- шараларды енгізу туралы шешімді қабылдамас бұрын ықтимал шығын есебі туралы шешімді қабылдау қажеттілігін болжайды.
Аса тәжірибелі болып екінші принцип, тәуекелдің рұқсат ету жағдайын табуға шақырылған:
oo тәуекелден құтылу;
oo тәуекелдің төмендеу,
oo тәуекелді қабылдау.
Тәуекелді қабылдау - іс- шаралардың өткізілімінен бас тарту.
Тәуекелдің төмендеуі - ықтималдылықтың қысқартылуын және шығын көлемін болжайды. Толық немесе бөлшектеп басқа біреуге беру тәуекелді дәрежесінің төмендеуінің амалдарының бірі.
Тәуекелді қабылдау - кәсіпкерге тәуекелдің барлығын қалдыру деген сөз, бұл мүмкіндік меншік капиталымен күтілген шығынды қайтарып алу. Тәуекелді басқару теориясы мен тәжірибесі бір қатар ережелер жасады, олардың негізінде тәуекелді басқаруды қабылдаудың сол немесе өзгесін және шешім нұсқаларын таңдап алуы іске алады. Ережелердің негізі болып табылатын :
oo ұтыс максиумы (агрессияшыл кәсіпкер)
oo ұтыс пен ұтылыстың оңтайлы сәйкестігі (ақылды кәсіпкер)
oo нәтиженің оңтайлы ықтималдылығы (консервативті кәсіпкер).
Басқарушылық бұл - басқаруға басқарушы жүйенің мақсатты әсері белгілі мақсаттарға жету мақсатымен, қойылған мақсатты шешу мақсатымен. Басқарушылық шешімді ұйымның орындауымен байланысты.
Тәуекелді басқару процесін екі құрамға бөледі:
- тәуекел сараптамасы;
- тәуекелді шығарып тастау шарасы мен минимизациясы.
Тәуекел талдауы жиынтықты және тәуекел тұрғысы бойынша берілген өңдеуді, сонымен қатар тәуекелдің сапалық және сандық сараптамасын қосады. Шығарып тастау және тәуекел шектің - жіберілетін деңгейінің түсінігін, тәуекелді төмендетудің әдістерін таңдау, капитал салымды тәуекел нұсқаларын қалыптастыру, күтілген қайтарып алу мөлшерін салыстыру негізінде және тәуекел мөлшерінде олардың оңтайлылығының бағасы. Тәуекелді басқару процесінің негізгі кезеңдері 1- сызбада келтірілген.
Тәуекел тұрғысы бойынша жинақ пен берілгенді өңдеу бұл- тәуекелдің бастапқы және негізгі кезеңдері. Ақпараттар анық, толық болған дұрыс және мақсаттан және тәуекел жағдайдың мақсатының сипатынан тәуекел жағдайы ықтималдылығының келуін белгілеу керек (банктік жұмыс үшін қайтарып алу мүмкіндігі қаржылық туралы, серіктестер мен бәсекелестердің төлемқабілетсіздігі туралы, серіктестің саяси және экономикалық жағдайы туралы ақпарат, тауарлар нарығының жағдайы мен қызмет көрсету, сақтандыру шарттары туралы ақпарат.
Өткенде осындай жобалар тәжірибесі туралы мәліметтер мұндай ақпараттар қайнары бола алады. Яғни, статистикалық ақпараттар сараптамасы, сарапшылар көзқарасы, әртүрлі түрдегі аналитикалық шолулар, арнайы компаниялар мәліметтері.
Тәуекелді басқару процесінде және сапалы ақпараттарға негізгі талаптар қойылады, бұл толық ақпараттардың жоқтығымен шартталған, сонымен бірге шығын әкелуге қабілетті тәуекел факторы болып табылады.
Ақпараттар болу мен оны мәнді дәрежеде дұрыс пайдалану таңдалған шешімді белгілей алады. Берілген сандық статистикалық өлшемнен құралғаннан басқа, тікелей тимейтін ақпарат өзіне өлшемді шамаға қосады, мысалы, ықтимал шешімдер және олардың нәтижелері туралы болжамдар. Ізденіс мен іскерлік шешімді таңдауда пайда болады, қиындықтарды тәжірибеде көрсетеді, ол алдымен жеткіліксіз жоғары сапа және толық емес бар ақпараттарға шартталған.
Күрделі шешімдерді өңдеуде пайда болған ақпараттармен байланысты негізгі қиындықтарды келесі топтарға бөлуге болады.
Біріншіден, бастапқы статистикалық ақпараттардың шынайылығы мен жеткіліксіздігі.
Екіншіден, кейбір ақпараттар бөлігі сапалы сипаты бар және сандық бағаға берілмейді. Жоспарлардың өткізіліміне саяси және есптеуге болашақ табыстың экономикалық нәтижесі және т.б. бағалауға болмайды. Бірақ, факторлар мен құбылыстар шешім нәтижелеріне мәнді әсерін тигізеді, оларды еске алмайсын.
Үшіншіден, шешімді дайындау процесінде жиі жағдайлар пайда болады, керекті ақпаратты алуға болады, алайда көп уақытты немесе қаражатты кетіруге байланысты шешімді қабылдауда ол жоқ.
Төртіншіден, факторлардың үлкен тобы болашақта шешімнің өткізіліміне әсер ете алады, бірақ дәл болжай алмайсын.
Бесіншіден, шешімді таңдау кезінде аса мәнді қиындықтардың бірі кез келген ғылыми немесе техникалық идеялардан тұрады, ол өзінде оның өткізілімінің түрлі сызбасының әлеуметтік ықтималдылығын құрайды, ал кез келген экономикалық әрекет көптеген шығындарға әкеледі. Шешімнің аса жақсы нұсқауын таңдау мәселесінде пайда болды және сондықтан әдетте шектелген қорларға барады, ал сонынан бір нұсқауды қабылдау үнемі басқа шешімдерге тарумен байланысты.
Алтыншыдан, ықтимал шығындарды салыстыруға әкеле алатын негізде аса жалпыланған шығындар көп мәнділігімен соқтығысамыз. Ықтимал шешімдерден жалпылама баға алу үшін нәтижелікке, маңыздылыққа, құндылыққа және әрқайсысынан пайдалылыққа жататын айырмашылығы, байсалды кедергілер болып табылады. Осымен байланысты күрделі мәселелерді шешудің басты ерекшеліктері қолданудың есебі, мұнда үнемі жетекшілер, ғалымдар, мамндар пікірін пайдалану мен түптеуден құралады. Мұндай пікірлер ақпараттың жеткіліксіздігін шағын болса да өтемін жасауға жеке және обьектілердің болашақ жағдайы туралы мамандардың ұсынысын екере отырып, ұжымдық тәжірибені толық пайдалануға рұқсат береді.
Тәуекел сараптамасында маңызды рөлді оның сапалық және сандық бағалары ойнайды.
Сапалы сараптама бастапқы шығуын және тәуекел себебін болжайды, кезеңдер шығуынан тәуекел пайда болады; барлық ықтимал тәуекелдердің иденфикациясы тәжірибелік пайда мен тәуекел шешімдердің ықтимал негативті нәтижесінің шығуы.
Сапалы сарапманың нәитижесінің қорытындысы бағаның сандық кезеңі болып табылады.
Сандық баға тәуекелдер мен тұтастай жобасы бойынша сандық белгісін болжайды. Бұл кезеңде тәуекелділік жағдайлар мен соңының сандық мәнділігін белгілейді. Тәуекел дәрежесінің сандық бағасы жүзеге асады.
Тәуекел деңгейінің берілген нақты жағдайында жіберілген болып белгілененді:
Экономикалық әдебиеттерде тәуекелдің сандық бағасының көптеген әдістерін баяндайды. Аса таралған болып:
oo статисикалық әдіс;
oo сараптамалық әдісі.
Статистикалық әдістің мәні статистикалық шығынды және нақты жағдайларда кірісті зерттуде қорытындыланады, өлшем құруда және сол немесе басқа нәтижесінің жиі болуынан, сол базада аса ықтимал болжамды құру . Статистикалық әдіс үшін мәліметтердің ас көлемдігі қажет, ал бұл үнемі қол жеткіліксіз.
Сараптамалық бағаның әдісі тәуекелдің сандық бағасын алумен қорытындыланады, ас тәжірибелі кәсіпкерлер және мамандар өңдеудің негізінде .
Бұл әдіс күрделі формальді емес мәселелерді шешуде статистикалық шынайы ақпараттар жоқтығында қолданылады.
1. ҚАРЖЫЛЫҚ ТӘУЕКЕЛДІЛІКТІ ТӨМЕНДЕТУ АЙМАҒЫНДАҒЫ ШЕШІМДЕРДІ ТАЛДАУ
1.1 Қаржылық тәуекелді төмендететін құралдар
Қаржы тәуекелдері түрлі әдістер мен тәсілдер көмегімен шешіледі. Қаржы тәуекелдерін шешу құралдары болып олардан қашу, ұстап қалу, беріп жіберу, деңгейін төмендету.
Тәуекелден қашу тәуекелмен байланысты шарадан жай ауытқумен түсіндіріледі. Алайда кәсіпкер үшін көбінесе тәуекелден қашу пайда алу мүмкіндігін қолданбауды білдіреді. Тәуекелді ұстап қалу - тәуекелді инвестордың жауаптылығына қалтыру. Сонымен, инвестар венчурлік капиталды сала отырып, вечурлік капиталдың мүмкін болатын жоғалтуларын меншікті қаражаттары есебінен өтей алатынын алдын ала ескереді. Тәуекелді беріп жіберу инвестор тәуекел жауаптылығын басқа біреуге, мысалы сақтандыру қоғамына, беріп жіберумен түсірдіріледі. Бұл жағдайда тәуекелді беріп жіберу қаржы тәуекелін сақтандыру жолымен жасалды. Тәуекел деңгейін төмендету - жоғалтулар ықтималдылығын және көлемін қысқарту.
Қаржы тәуекелін шешуде нақты құралдарды таңдауда инвестор келесі принциптерге сүйенуі тиіс:
- меншікті капитал мүмкіндігінше ғана тәуекел етуге болады;
- тәуекелдің соңын ойлау керек;
- аз нәрсе үшін көппен тәуекел етуге болмайды.
Бірінші принципке сүйенуде инвестор капитал салымын жасаудан бұрын тиіс:
- берілген тәуекел бойынша мүмкін болатын шығыстар көлемін максималды түрде анықтау;
- оларды (шығыстарды) капитал салымының көлемімен салыстыру;
- олрады (шығыстарды) барлық меншікті қаржы ресурстармен салыстырып, инвесторды банкроттыққа әкелмей ме екенін анықтау.
Капитал салымы бойынша шығыстар көлемі капитал көлеміне тең, не одан кіші, не үлкен болуы мүмкін.
Сақтандыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz