Рекреациялық ресурсты зерттеу
КІРІСПЕ
1 РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Рекреациялық географияның негізгі түсініктері
1.2 Аумақтың рекреациялық әлеуетін бағалау
1.3 Оңтүстік Қазақстан өңірінің рекреациялық әлеуеті қалыптасуының басты кезеңдері
2ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ӨҢІРІНІҢ ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАБИҒИ.РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫН БАҒАЛАУ
2. 1 Рекреация дамуының геологиялық.геоморфологиялық шарттары
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысының климаттық ресурстары . рекреациялық әлеуеттің негізі
2.3 Су ресурстары және оның рекреациядағы маңызы
2.4 Оңтүстік Қазақстан облысының ландшафттық құрылымы
2.5 Оңтүстік Қазақстан өңірі аумағының ландшафттарын рекреациялық бағалау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТЫ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Рекреациялық географияның негізгі түсініктері
1.2 Аумақтың рекреациялық әлеуетін бағалау
1.3 Оңтүстік Қазақстан өңірінің рекреациялық әлеуеті қалыптасуының басты кезеңдері
2ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ӨҢІРІНІҢ ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАБИҒИ.РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ РЕСУРСТАРЫН БАҒАЛАУ
2. 1 Рекреация дамуының геологиялық.геоморфологиялық шарттары
2.2 Оңтүстік Қазақстан облысының климаттық ресурстары . рекреациялық әлеуеттің негізі
2.3 Су ресурстары және оның рекреациядағы маңызы
2.4 Оңтүстік Қазақстан облысының ландшафттық құрылымы
2.5 Оңтүстік Қазақстан өңірі аумағының ландшафттарын рекреациялық бағалау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Материалдық өндіріс саласында еңбек өнімділігінің артуына байланысты адам қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін көбірек бос уақыт табылуда. Бұл өз кезегінде зияткерлік талаптарға жоғары сұраныста сипатталатын халықтың материалдық және мәдени деңгейінің артуына әкеледі, мұнда қоршаған әлемді тану мақсатындағы саяхаттар, табиғатпен байланыс, мәдени-тарихи мұралармен танысу қамтылады.
Зияткерлік демалыстың талаптары «рекреация» және «туризм» түсініктерін кірістіріледі. Қазір рекреация қалыпты адам өмірі үшін қажетті шарт ретінде, ширату өтемақысының әдісі, еңбек қабілеттілігін қалпына келтіру үшін қажет таңдамалы қызметтің түрінде анықталады. Бұнда бірінші қанағаттандырылатын, ең жоғары талап адамның рухани әлемін, оның шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту болып табылады.
Зияткерлік демалыстың талаптары «рекреация» және «туризм» түсініктерін кірістіріледі. Қазір рекреация қалыпты адам өмірі үшін қажетті шарт ретінде, ширату өтемақысының әдісі, еңбек қабілеттілігін қалпына келтіру үшін қажет таңдамалы қызметтің түрінде анықталады. Бұнда бірінші қанағаттандырылатын, ең жоғары талап адамның рухани әлемін, оның шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту болып табылады.
1. Ердавлетов С.Р. География туризма Алматы: Атамура, 2000. - 336 с.
2. Мариковский П.И. В Таласском Алатау - М.: Мысль, 1975 .— 182 с.
3. Реймерс Н.Ф. Природопользование: слов.-справ. М.: Мысль, 1990.-637 с.
4. Турсункулова Л.А. Наиболее популярные маршруты массового паломничества в Южно-Казахстанской областиНаучный мир Казахстана. Алматы, 2008. - № 1. - С. 198-203
5. Теоретические основы рекреационной географии / Под. ред. B.C. Преображенского. М: Наука, 1975. - 224 с.
6. Веденин Ю.А. Мифология туристических ресурсов и эволюция представлений о потенциале территории Изв. РАН. Сер.геогр. 1998. - № 4. -С. 87-89.
7. Данилова Н.А. Методы оценки и районирования СССР по благоприятности воздействия климата на человека Исследования структур климата в погодах: биоклиматические аспекты. — М., 1986. №11. — С. 50-59.
8. Михно В.Б. Рекреационная география России (природоведческий аспект): учеб. пособие для вузов Воронеж: ИПЦ ВГУ, 2008. - 178 с.
9. Панов И.Н. Экологический туризм и его роль в устойчивом развитии территорий Вестник МГУ. Сер.5. География. 1988. - № 6. - С 13-18.
10. Shivers J.S. Leisure and recreation concepts: a critical analysis /J.S. Shivers. Boston, 1981.-P. 106.
11. Подушкин Н.П. Археологические памятники Чимкентской области / Чимкент:*, 1990. - 174 с.
12. Ассман Д.Чувствительность человека к погоде : Гидрометиз-дат, 1966.-247 с.
13. Воронов А.Г. Медицинская география М.: Мысль, 1982. -297 с.
14. Адамович В.Л. Медицинская география М.: Мысль, 1976. -284 с.
15. Гировка Н.Н. Туристско-рекреационные ресурсы Семиречья и опасные экзогенные процессы Алма-Ата: Казахстан, 1996. — 197 с.
16. Родоман Б.Б. Географические проблемы отдыха и туризма. -М.: Мысль, 1971.-123 с.
17. Рекреационные ресурсы СССР: проблемы рационального использования
18. Мухина Л.И. Принципы и методы технологической оценки природных комплексов М.: Наука, 1973. - 163 с.
19. Багрова Л.А. Рекреационные ресурсы Изв. АН СССР. Сер.геогр. 1977. - №2. - С. 5-12.
2. Мариковский П.И. В Таласском Алатау - М.: Мысль, 1975 .— 182 с.
3. Реймерс Н.Ф. Природопользование: слов.-справ. М.: Мысль, 1990.-637 с.
4. Турсункулова Л.А. Наиболее популярные маршруты массового паломничества в Южно-Казахстанской областиНаучный мир Казахстана. Алматы, 2008. - № 1. - С. 198-203
5. Теоретические основы рекреационной географии / Под. ред. B.C. Преображенского. М: Наука, 1975. - 224 с.
6. Веденин Ю.А. Мифология туристических ресурсов и эволюция представлений о потенциале территории Изв. РАН. Сер.геогр. 1998. - № 4. -С. 87-89.
7. Данилова Н.А. Методы оценки и районирования СССР по благоприятности воздействия климата на человека Исследования структур климата в погодах: биоклиматические аспекты. — М., 1986. №11. — С. 50-59.
8. Михно В.Б. Рекреационная география России (природоведческий аспект): учеб. пособие для вузов Воронеж: ИПЦ ВГУ, 2008. - 178 с.
9. Панов И.Н. Экологический туризм и его роль в устойчивом развитии территорий Вестник МГУ. Сер.5. География. 1988. - № 6. - С 13-18.
10. Shivers J.S. Leisure and recreation concepts: a critical analysis /J.S. Shivers. Boston, 1981.-P. 106.
11. Подушкин Н.П. Археологические памятники Чимкентской области / Чимкент:*, 1990. - 174 с.
12. Ассман Д.Чувствительность человека к погоде : Гидрометиз-дат, 1966.-247 с.
13. Воронов А.Г. Медицинская география М.: Мысль, 1982. -297 с.
14. Адамович В.Л. Медицинская география М.: Мысль, 1976. -284 с.
15. Гировка Н.Н. Туристско-рекреационные ресурсы Семиречья и опасные экзогенные процессы Алма-Ата: Казахстан, 1996. — 197 с.
16. Родоман Б.Б. Географические проблемы отдыха и туризма. -М.: Мысль, 1971.-123 с.
17. Рекреационные ресурсы СССР: проблемы рационального использования
18. Мухина Л.И. Принципы и методы технологической оценки природных комплексов М.: Наука, 1973. - 163 с.
19. Багрова Л.А. Рекреационные ресурсы Изв. АН СССР. Сер.геогр. 1977. - №2. - С. 5-12.
Пән: Экономикалық география
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 108 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 108 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Материалдық өндіріс саласында еңбек өнімділігінің артуына байланысты адам қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін көбірек бос уақыт табылуда. Бұл өз кезегінде зияткерлік талаптарға жоғары сұраныста сипатталатын халықтың материалдық және мәдени деңгейінің артуына әкеледі, мұнда қоршаған әлемді тану мақсатындағы саяхаттар, табиғатпен байланыс, мәдени-тарихи мұралармен танысу қамтылады.
Зияткерлік демалыстың талаптары рекреация және туризм түсініктерін кірістіріледі. Қазір рекреация қалыпты адам өмірі үшін қажетті шарт ретінде, ширату өтемақысының әдісі, еңбек қабілеттілігін қалпына келтіру үшін қажет таңдамалы қызметтің түрінде анықталады. Бұнда бірінші қанағаттандырылатын, ең жоғары талап адамның рухани әлемін, оның шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту болып табылады. Сондықтан рекреация - дамыған қоғамның ажырамас бөлігі, заманауи өмір үлгісінің құрама элементі.
Жалпы ұлттық шаралар жоспарына сәйкес Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауынан 2006 жылдың 1 наурызынан Қазақстан өзінің даму жолындағы жаңа серпіліс алдында шаралары орындалды, сонымен қатар Қазақстан Республикасының 2030 даму стратегиясы,туризмді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы тағайындалды. Бұл Бағдарламаның мақсаты халықты жұмыспен қамтамасыз ететін бәсекеге қабілетті туристтік индустрияны құру, шет елге шығу және ішкі туризм көлемдерін арттыру арқылы мемлекет пен халықтың тұрақты табыс кірісін қамтамасыз ету.
Қазіргі таңда экономикалық, әлеуметтік және саяси жүйелер өзгерді, нарықтық экономика шарттарына сәйкес рекреацияға деген көзқарас та өзгерді. Бұрыңғы нақты аумақтық-рекреациялық жүйелерге халықтың жаппай көші-қоны байқалмайды, сондай-ақ ол жүйелердің алдыңғы мәртебесі де жоқ. Оның орнына өңірлік аумақтарды игеру, өзіндік рекреациялық нысандарды дамыту қажеттілігі, сонымен бірге өзіндік рекреациялық әлеуеттердің мүмкіндіктерін қолдану қажеттіліктері туындауда.
Оңтүстік Қазақстан өңірі туризмді дамыту үшін барлық алғышарттарды қамтиды: әр түрлі ландшафттар, бай мәдени-тарихи мұралар мен халықтың керемет қонақжайлылығы, сонымен қатар оның Ұлы Жібек жолының бойында орналасуы бұл өңірдің рекреация үшін қызығушылығын арттырады.
Осыған байланысты туризм мен демалысты ұйымдастыру үшін нақты ауданның рекреациясын ұйымдастыру мен дамыту өзекті мәселе болып анықталады. Қазір Қазақстанда туризм халық шаруашылығының толық құқықты саласы ретінде қарастырылады. Жаңа ғылым қалыптасуының үрдісі жүруде - туризмология (рекреалогия), оның дамуында үлкен рөлді география атқарады [1]. Егер бұрын география жаңа аумақтардың ашылуы мен олардың табиғи ерекшеліктерін зерттеумен айналысса, енді оның ғылыми зерттеу облысы ретінде тазалық мәселесі мен табиғат біртұтастығы, табиғаттағы адам мәселелері қамтылады. География ғылымының жүйесінде рекреациялық географияның дамуы интегралды - синтетикалық ғылым ретінде бастау алады, ол халықтың рекреациялық қызметінің аумақтық (кеңістіктік) ұйымдастырылуын зерттейді.
Жұмыстың таңдалған тақырыбы нақты ауданның рекреациясын ұйымдастыру мен дамыту үшін өзекті болып табылады, сонымен бірге ол өлкетану үшін де қызығушылық тудырады. Осындай нақты мысалдардан оқушылар бақылауды, сипаттауды, өлшеуді, сауалнама жасауды үйренулері шарт - нақтырақ айтқанда, өзінің түсініктерін, сезім бейнелерін қалыптастыруы қажет [2].
Жұмыс өсіп келе жатқан буын үшін үйрету және тәрбиелік мән береді. Көптеген нысандарға бару экскурсия болып сипатталады, бұл білім алудың түрі мен әдісі ретінде танылады. Қазақстан Республикасында туризмді дамытудың Мемлекеттік Бағдарламасы бойынша, жасөспірім-балалар туризмі - ішкі туризмді дамыту мен туристтік мәдениетті тәрбиесінің басты факторларының бірі деп көрсетіледі.
Туризмнің бірнеше түрлерімен айналысу қонақжайлылық тәртібін, өскелең ұрпақтың еркіндігі мен рухани дүниесін арттырады, сонымен қатар табиғатпен қарым-қатынасы арқылы салауатты өмірге деген құштарлығын арттырады, туған өлкесін тәжірибелік тұрғыда тануға, қоршаған ортамен, тарих пен мәдениет ескерткіштерімен кеңінен танысуға мүмкіндік береді.
ОҚО-да халық санының өсуі (ҚР әрбір 5-бала біздің облыста дүниеге келеді), адамдардың өмір деңгейінің артуы мен көлік байланыс жүйелерінің іске асуына байланысты туризмнің даму мүмкіндігі жоғары.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Жұмыстың басты мақсаты - Оңтүстік Қазақстан өңірінің туризм мен демалысты ұйымдастыру үшін облыстың ландшафттық сараптамасын жасау және рекреациялық әлеуетін бағалау.
Бұл жұмыстың барысында келесі тапсырмалар қарастырылды және шешілді:
:: Оңтүстік Қазақстан өңірінде байқалатын жағдайдағы рекреациялық географияның аумақтық және әдіснамалық мәселелерін зерттеу;
:: рекреациялық кеңістікті құру үшін өңір аумағын игерудің тарихи кезеңдерін негіздеу;
:: ОҚО табиғи-рекреациялық ресурстарының сипаттамасы және олардың аумақтық рекреациялық әлеуетін қалыптастырудағы рөлін бағалау;
:: арнайы жіктелген бірліктерді белгілеуді қамтитын өңірдің ландшафттық құрылымының сипаттамасы;
:: туризм мақсатындағы ландшафттардың рекреациялық бағасы;
:: аймақтың рекреациялық әлеуетінің негізін құрайтын табиғи нысандардың сипаттамасы;
Зерттеу нысаны: Оңтүстік Қазақстан өңірінің ландшафттық рекреациялық ресурстары.
Зерттеу пәні: Оңтүстік Қазақстан өңірінің ежелден қазіргі уақытқа дейінгі рекреациялық әлеуеті жағдайының эволюциясы.
Зерттеу әдістері: Оңтүстік Қазақстан облысы аумағының рекреациялық әлеуетінің сипаты мен бағалануы географияның дәстүрлі әдістерімен жүргізілді, оларға логикалық талдау мен жүйелік сараптама, ландшафттық, тарихи-географиялық, картографиялық, статистикалық, ARCGis бағдарлама жабдығын пайдалану, сонымен қатар жетекші ғылыми мектеп зерттемелері және олардың ландшафттану мен рекреациялық география облысындағы өкілдерімен негізделеді. Ландшафттарды рекреациялық бағалауда Ю.А.Веденин, Л.И.Мухина, В.С.Преображенскийдің және басқа да ғалымдардың еңбектері негіз болды.
Ғылыми басылымдарда жарық көрген мәліметтер мен жұмыстың негізіне автордың зерттеу жұмыстары және студенттермен жүргізілген оқу практикаларының мәліметтері енгізілді. [ 3,4].
Жұмыста рекреациялық әлеуеттің ландшафттық сараптамасы жасалды және оның бағасы берілді, 4 карта құрастырылды: аумақтық ландшафттық құрылымы, рекреациялық қызмет үшін ландшафттардың жарамдылық дәрежесі, табиғат көрінісі кешендері, табиғат көріністерінің жарасымдылығы;
Жұмыстың құрылымы мен көлемі: Жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан, 74 пайдаланған әдебиеттер тізімінен. Жұмыстың жалпы көлемі - 105 беттен, 4 картадан, 11 сурет пен 6 кестеден тұрады.
Ғылыми жаңалығы:
1. Аумақтың рекреациялық зерттеулерінде әдістемелік кейбір өзгерістерге аймақтық ерекшеліктер негізінде енгізілген кейбір мәселелер.
2. Өңірдегі табиғи рекреациялық нысандардың аз зерттелген түрлеріне толықтырулар және басқа да өзгертулер арқылы сипаттама.
3. Оңтүстік Қазақстан өңірі аумағының рекреациялық ресурстарын сипаттаудағы ландшафтық тұрғыдан сипаттама.
1 РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ ресурсты ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ және ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
Рекреациялық география салыстырмалы түрде жас ғылым.
Географиялық зерттеулердің бұл тармағы 20 ғасырдың 60-шы жылдары кеңірек дами бастайды. Танымал ғалымдардың В.С.Преображенский [5], Ю.А.Веденин [6], Н.А.Данилова [7], бірнеше теориялық және қолданбалы тәсілнамалық еңбектері жарық көреді. 1981 жылы рекреациялық географияны қызмет етудің географиялық заңдылықтары және жұмыстан тыс уақытта адамдардың қызмет көрсету ұйымдастырудың аумақтық жүйелерінің дамуын зерттейтін ғылым ретінде анықтамасы беріледі [8]. Ғылымның қалыптасу үрдісінде оның нақты ақпараты анықталады.
0.1 Рекреациялық географияның негізгі түсініктері
Рекреациялық географияның негізгі түсініктеріне мыналар жатады: рекреация (демалыс), бос уақыт, рекреациялық жағдайлар, рекреациялық баға, рекреациялық әлеует, рекреациялық ресурстар.
Рекреация түсінігі әр түрлі зерттеулер арқылы толықтырылады. Қазіргі уақытта рекреация мәселелерімен географтар, биологтар, дәрігерлер, әлеуметтанушылар, психологтар жан-жақты айналысады.
Рекреация термині латын тілінде recratio қалпына келу деген сөзден алынған. Берілген ұғымның мазмұнына қатысты бірнеше анықтамалар бар:
1. Рекреация табиғатының бағалық аспектісі, негізін қалаушы
американдық Д.Грей мен С.Гребен. Олар оны саулық пен ішкі қанағаттану әсерінен туындайтын тұлғаның эмоционалдық жағдайы деп анықтайды [9].
2. Эмоционалды-шығармашылық тәсіл (Г.Бернард) рекреацияның ойынмен, шығармашылық актіні туындататын имитация түйсігінің пайда болуы [9].
3. Энергия қуат өндіруші тәсіл - рекреация - адам күшінің кең өндірісі (физикалық, зияткерлік және эмоционалдық).
4. Әлеуметтік тәсіл. Рекреация деп нысанның арнайы, биологиялық және әлеуметтік белсенділігі, ол рекреациялық әсермен қатар жүреді деп түсіндіріледі [9].
5. Экологиялық тәсіл. Бұл негізінен экологиялық туризмде кеңінен қолдау тапты, себебі адамның физиологиялық және психологиялық қажеттіліктерін адамның қарапайым тіршілік ортасы өтей алмағандықтан, туризмнің осы түріне сұраныс арта бастады [10]. Экотуризм өзгеріске ұшырамаған табиғат ортасын, оның экожүйесін қауіпсіз шартта саяхат жасау, сонымен қатар жергілікті тұрғындар үшін табиғат күзеттерін тиімді жағдайда қою арқылы аумақтың табиғи, мәдени-этнографиялық ерекшеліктерімен танысу деп түсіндіріледі [11].
6. медициналық-географиялық тәсіл. Рекреация медициналық аспектіде кеңінен зерттеледі. Бұл сұрақтар Д.Асмана [12], А.Г.Воронова [13], Н.А.Данилова [7], А.Е. Адамович [14] еңбектерінде талқыланады. Денсаулықтың сырларын ашу және әр түрлі сырқаттардың даму механизмдерін табу медициналық рекреалогияның басты мәселелерінің бірі болып табылады. Берілген сұраққа қатысты демалыстың физиологиялық мәнін анықтау зерттеулері, адамның шаршауының, әлсіреуінің физиологиялық әлеуеттері, сырқаттарды емдеудің кешенді шаралары, әр түрлі аурулардың даму механизмдерін зерттеу қарастырылады. Табиғи факторлардың физикалық-химиялық құрылымдарын зерттеу, оларды емдеу және қалпына келтіру мақсаттарында кешенді пайдалану жолдарын ұйымдастыру басты бағыт болып анықталады. Жүргізілген зерттеулер көрсеткендей, науқас ағзасының бұзылған қызметтерін қалпына келтіру мен реттеуде макро- және микроэлементтер, газды құрамы, сондай-ақ жылу сыйымдылық, минералды сулардағы, емдік батпақтардағы жылу өткізгіштік маңызды рөлді иеленеді екен. Климаттық терапевтік факторлар күрделі құрылыммен сипатталады, олар температура, ауаның ылғалдылығы, атмосфералық қысым шамалары арқылы анықталады. Табиғи емдік факторлардың ерекшелігі олардың ағзадағы биохимиялық, иммунологиялық және басқа да үрдістерді өзгерте алу қабілеттерімен қорытындыланады. Егер олардың мөлшері жалпы ағзаның реактивтілік деңгейіне сәйкес болса, сауығудың оң әсерлері байқалады, яғни әсері өзара теңбе-тең шамада сақталады. Әр түрлі аймақтардың емдік байлықтарын бағалау бойынша зерттеулер жиі географиямен байланысты жүргізіледі.
7. Географиялық тәсіл. 1960-шы жылдардан бастап рекреация мәселелерімен географтар жиі айналысып келеді, олар берілген бағыттың ғылыми негізін қалаушылар болып саналады. Көбінесе дәл солардың зерттеулері басқа ғылымдардың да осы мәселелер аясына назар аударуға бастама жасаған болатын [15]. Рекреация - бұл бос уақытты белгілі бір аумақтарда сауықтыру, танымдық, спорттық және мәдени қызметтер мақсатында қолдану байланыстары мен көріністері [8]. Берілген анықтама бізге қолайлы, себебі адамдарың нақты қызмет түрлері ғана емес, сонымен қатар олар тіршілік ететін кеңістік те сипатталады.
Адамдардың қызметтері қалайша орындалатынына байланысты оған кететін уақыттар жұмыс және бос уақыт түрлеріне бөлінеді.
Бос уақыт - адамның табиғи қажеттіліктерін қамтамасыз етумен (ұйқы, тамақтану) және еңбектену сипатына жатпайтын шартты қызметке (кеңістікте қозғалу) қатысы жоқ, жұмыстан тыс уақыттың бөлігі. 1991 ж. дейін дәл осы бос уақыт жалпы рекреацияның басты факторы ретінде қарастырылып келді. ХХ ғ. 60-80 жж. бос уақыттың артуынан рекреацияның күрт белсендендірілуі басталды. Бос уақыт мәнінің артуын рекреациялық ағындардың қалыптасу факторы ретінде сипатталуын 1991 ж. кейін байқалды, алайда ауыр дағдарысқа байланысты жалпы рекреациялық мүмкіндіктері қысқарып та қалды. Қазіргі уақытта жағдай жақсарып келеді деуге болады.
Бүгінгі таңда рекреация қызмет көрсетудің таңдамалы түріне айналды, ол қалыпты адам өмірінің шартты жағдайы, жұмысқа қабілеттілікті қалпына келтіру, жан-жақты дамудың көзі болып отыр. Осыған байланысты, оны іске асыру қажеттіліктері пайда болады. Рекреациялық қажеттіліктердің үш түрін анықтаймыз:
* Қоғамдық - қоғамның физикалық және жүйке жүйесінің күштерін
қалпына келтіру қажеттіліктері, сонымен қатар қоғамның барлық мүшелерінің жан-жақты дамуы;
* Топтық - әр түрлі әлеуметтік және халықтың жас ерекшелігіндегі
топтардың қажеттіліктерін білідіреді;
* Жеке - жеке адамның қажеттіліктері.
Кесте 1- Рекреациялық қызметтің факторлары
Факторлар
Мысалдар
1. Табиғи
Аумақтың ландшафттық ерекшеліктері, мұнда географиялық орналасу жағдайы, геологиялық-геоморфологиялық сипаттары, жер беті және жер асты сулары, топырақ-өсімдік жамылғысы мен жануарлар әлемі қамтылады.
2. Әлеуметтік- экономикалық
Өндіргіш күштердің даму деңгейі, тұтыну қажеттіліктерін өндіру деңгейі, сонымен қатар қызмет көрсету де қосылады; халықтың нақты ақша кірістері; жеке тауарлар мен қызметтердің бағалары; көлік инфрақұрылымы мен көлік түрлерінің даму деңгейі; демалыс ұзақтықтары; рекреациялық аудандар мен маршруттық бағыттар жайында жарнамалар мен ақпараттардың жариялануы; халықтың әлеуметтік және кәсіптік құрамы; мәдени өмір деңгейі; халықтың қозғалмалылығы; ұлттық дәстүрлер.
3. Демографиялық
Халықтың жастық-жыныстық құрылымы, урбандалу дәрежесі, халықтардың орналасу ерекшеліктері.
4. Әлеуметтік-психологиялық
Мәдени және кәсіптік байланыстардың қарқындылығы, мәдени өмірдің түрі, сәннің әсері, жеке адамдардың құндылықтары.
5. Медициналық-биологиялық
Халық денсаулығының жағдайы.
6. Экологиялық
Табиғи ортаның жағдайы және оның адам үшін қолайлылық
*Дерек көзі: Автордың мәліметтерінің құрастырумен
Берілген қажеттіліктердің түрлері жекелену арқылы сипатталмайды, олар өзара байланыста және өзара әсер ету арқылы сипатталады. Рекреациялық қажеттіліктерді зерттеу маңызды және аса қажет, себебі олардың кеңістіктік-уақыттық динамикасы рекреациялық қызметтердің аумақтық түрлері бойынша анықталады. Рекреациялық қажеттіліктер факторлар кешенінің әсерімен қалыптасады. Бұл белгілі бір үрдістерге сәйкес және оларды орындайтын күштермен түсіндіріледі.
Рекреациялық қажеттіліктердің әр түрлі факторлардың әсерінен
қалыптасуы рекреациялық қызметтің дамуын анықтайды, өйткені олар белгілі бір түрлерде орындалады. Рекреациялық қызмет адамның бос уақытындағы, өзінің физикалық және рухани күштерін қалпына келтіру мақсатының әрекеттерімен анықталады. Әрекеттің бұл түрі басқалармен салыстырғанда, адамдардың әр түрлі тәртібімен және үрдістің бағалылығымен ерекшеленеді [5].
Н.С.Мироненко мен И.Т.Твердохлебов (1981) рекреациялық қызметтерді келесі белгілер бойынша жіктеуді ұсынады.
1) Рекреацияның басты себебі бойынша: емдік (климаттық емдеу, бальнеологиялық, батпақпен емдеу); сауықтыру және спорттық (жағалық-шомылу, серуендеу, су спорттық, балық аулау, аң аулау, альпинизм); танымдық (табиғи, мәдени-тарихи).
2) Құқықтық дәреже бойынша: ұлттық (ішкі), халықаралық (шетелдік).
3) Ұзақтық бойынша: қысқа мерзімдік (кем дегенде 3 тәулік); ұзақ
мерзімдік (3 тәуліктен көп).
4) Аумақтық белгі бойынша: қала маңында (жергілікті); аудан ішінде
(жалпы мемлекеттік); халықаралық.
5) Ұйымдастырылу сипаты бойынша: регламенттендірілген
(жоспарланған) - алдын ала белгіленген регламент бойынша (мысалы, шипажайлардағы, демалыс үйлеріндегі және т.б. демалыс) саяхаттау және оралу; әуесқой - рекреанттың өзіндік саяхаттауы, ол рекреациялық мекемелердің ешбір міндеттерімен байланыспайды.
6) Маусымдық: жыл бойы; маусымдық (жаздық, қысқы).
7) Жас ерекшелігі бойынша: балаларға, үлкендерге, аралас.
8) Қатысушылар саны бойынша: жеке; топтық.
9) Қозғалу дәрежесі бойынша: стационарлық саяхат - ол белгілі бір жерге бару мақсатында орындалады; көшпелі - ылғи орын ауыстыру арқылы сипатталады, жерлер ауыстырылады.
10) көлік түрлерінің сипаты бойынша: автокөліктік; қоғамдық көліктік;
авиациялық; темір жол; теплоходпен.
11) рекреациялық ресурстарды пайдалану сипаты бойынша: климаттық емдеу; тау шаңғылық; тарихи-мәдени және т.б.
12) әлеуметтік байланыстар тығыздығы бойынша: сыртқа тебуші; ішке тартушы.
Адамның басқа қызметтері тәрізді рекреация да белгілі бір ресурстарды қолданады, аумақтық рекреациялық жүйелердің даму үрдісінде оларды құрайтын элементтер арасындағы кеңістіктік қатынастардың барлық жиынтығы қамтылады. Қазіргі рекреациялық географияда рекреациялық ресурстардың бірнеше анықтамалары қалыптасқан.
Б.Б.Родоман (2002) рекреациялық ресурстар деп демалыс үшін пайдаланылуы мүмкін географиялық ортаның элементтері (кең, табиғи-әлеуметтік сөз мағынасында) деп түсіндірді [16].
Н.Ф.Реймерс (1990) келесі анықтаманы береді рекреациялық ресурстар - табиғи және мәдени ресурстардың бөлігі, адамдардың денсаулығы мен еңбек қабілеттігін қалпына келтіру мен сақтау мақсатында демалысты қамтамасыз етеді [17].
В.Б.Михно рекреациялық ресурстарға табиғи ортаның компонеттері мен әлеуметтік-мәдени сипаттағы феномендерді (ерекше нысандар, факторлар) жатқызады. Олар белгілі бір ерекшеліктері арқылы рекреациялық қызметтерді ұйымдастыруда қолданылуы мүмкін [18].
Рекреациялық ресурстар - бұл табиғи, табиғи-техникалық және әлеуметтік-экономикалық геожүйелер мен олардың элементтері. Олар рекреациялық шаруашылықты ұйымдастыруға қажет техникалық және материалды мүмкіндіктермен қоса пайдаланылуы мүмкін [19].
Алдымен рекреациялық ресурстарды құрайтын екі сапалық түрлерін бөліп қарастыру керек - табиғи және әлеуметтік-тарихи. Табиғи рекреациялық ресурстар физикалық, биологиялық және энергиялық ақпараттық элементтер мен табиғи күштер кешенін құрайды. Ол адамның физикалық және рухани күштерін, оның еңбек қабілеттілігі мен денсаулығын қалпына келтіру мен сақтау үрдісі үшін қолданылады. Табиғи-рекреациялық ресурстар - демалыс, туризм және емделу мақсатында қолданылатын табиғи нысандар мен көріністер. Рекреацияның табиғи факторлары рекреациялық қызметтің шарты ретінде немесе ресурстар ретінде танылуы мүмкін. Табиғи фактор рекреациялық ресурс ретінде тек рекреацияның табиғи жағдайының сапалық сипаттамасында ғана емес, оның физикалық көлемі, кезеңдік ұзақтығы есепке алынады [19]. Яғни аумақ климатының рекреациялық сипаттамасы белгілі бір рекреациялық қызметтің климат жағдайының бағасы немесе аумақтың климаттық қолайлылығының сипаты ретінде танылуы мүмкін.
Рекреациялық география кітабында авторлар рекреациялық ресурстарды географиялық ортаның компоненттері ретінде және антропогендік әрекеттердің нысаны ретінде сипаттайды. Осыған байланысты бірегейлік, тарихи және тартымды бағалылықтар, табиғилық, эстетикалық тартымдылық және емдік-сауықтыру маңыздары әр түрлі рекреациялық қызметтерді ұйымдастыруда қолданылуы мүмкін [8,б.12]. Осы анықтамада компоненттер мен нысандар терминдерінің мазмұны түсініксіз беріледі. Мысалы, аңшылық кәсіп жоғарыда аталған ерекшеліктерді иеленбесе де, оны рекреациялық ресурс ретінде қарастыруға бола ма?
Рекреациялық географияның басты түсініктері ғылымның теориялық және қолданбалы түрде және рекреациялық-туристік сфераның заңнамалық базасының дамуында нақтылана береді. География Институтының Ғылым Академиясының авторлар ұжымының жұмысында рекреациялық ресурстар түсінігін анықтаудың тәсілдері сарапталып келеді . Соңғы жылдары туристтік сфераның дамуына байланысты авторлар өздерінің рекреациялық ресурстар жайында түсінік беретін аймақтық жұмыстар жасалуда [20].
Рекреациялық ресурстар түсінігінің ерекшелігі алдымен табиғи, тарихи-мәдени құрамдарын қамтитын, олардың құрамында байқалатын, шығу тегімен анықталады. Осы тұрғыда рекреациялық ресурстардың аумақтық үйлесімдерін де қарастыруға болады. Рекреациялық ресурстардың әрбір үйлесімі рекреациялық ресурстардың екі қарапайым топтарын қамтиды, олардың бірі рекреациялық қызметтердің құрылымдық циклі арқылы, ал келесісі - рекреациялық шаруашылық қызметінің рекреациялық-шаруашылық құрылымымен анықталады .
Барлық бөліктің элементтері аумақта бір-бірін толықтырып, белгілі бір үйлесіммен орналасады, бірақ олар жаңа рекреациялық нысандар қалыптасуында факторлар рөлінде де сипатталуы, сонымен қатар табиғи, техногендік ландшафттар ретінде рекреациялық сипаттарға әсер етулері де мүмкін. Табиғи рекреациялық ресурстар қатарында бірінші ретті, мәдени және жасанды түрлері ажыратылады.
Демалысты ұйымдастыруда табиғи факторлар демалыстың шарты мен ресурстар ретінде сипатталуы мүмкін. Әрбір рекреациялық қызмет түрі, олардың әрбір циклі табиғи ортаның сәйкес қолайлы жағдайларын талап етеді. Бір демалушыға қажет рекреациялық қызмет мүмкіндігін бағалауда нақты уақыт пен белгілі бір аумақ болуының өзі жеткілікті. Егер де бірнеше адамға демалыс ұйымдастыру керек болса, онда демалушылар құрамына сәйкес қолайлы жағдайлары бар аумақты табудың өзі жеткілікті. Таңдалған аймақ демалыстың стационарлық талаптарына жауап беруі керек. Осыдан рекреациялық қызмет жағдайының сараптамасынан кейін, рекреациялық ресурстар сараптамасы жасалады, яғни табиғат күштер мен нысандар тек ұйымдастырушылар тарапынан рекреациялық ресурстар ретінде танылады. Ресурстар мен рекреациялық талаптар рекреациялық қызмет дамуындағы жүйе құрушы факторлар болып табылады.
Әлеуметтік-тарихи рекреациялық ресурстар мәдени-тарихи ресурстар тобы - мәдени нысандар, ескерткіштер, тарихи және этномәдени жерлер деп қарастырылады. Сонымен қатар, зерттеушілер демалыс үрдісінде бірде ресурс, бірде шарт ретінде танылатын әлеуметтік-экономикалық нысандарды көрсетеді [21]. Мысалы, курортты жердің тұрғындары рекреациялық қызметтің шарты ретінде саналса, ал оның бөлігі, яғни демалыс мекемелерінде қызмет жасайтындар осы шаруашылықтың еңбек ресурстары болады.
Рекреациялық ресурстардың табиғи құраушылары аумақтың табиғи-ресурстық әлеуеті болып табылады. Экономикалық географияда аумақтың табиғи-ресурстық әлеуеті тұтыну заттары мен өндіріс көздері ретінде сипатталатын, қоғамдық тұтыну бағаларымен белгіленген табиғи ресурстардың жиынтық өндірісі ретінде қарастырылады [22].
Физикалық география аспектісі тұрғысынан, табиғи-ресурстық әлеует өндірістік ресурстардың үлкен қорын иеленеді, бірақ оның экономикалық және техникалық қажеттіліктерге ешқандай қатысы болмайды.
Аумақтың табиғи-ресурстық әлеуетінің ең басты сипаттамаларының бірі ол жекелеген компоненттері тығыз байланысқан жүйе тәрізді, бір өзгеріс басқалардың жағдайына әсері айқын байқалады. В.Б.Сочава тұжырымдауынша, әрбір геожүйе үшін маңызды байланыстарды орнату аумақты игеруде ескеру қажет сын компонеттерді анықтауға мүмкіндік береді [23].
Аумақтың рекреациялық әлеуеті барлық табиғи, мәдени-тарихи, әлеуметтік-экономикалық, геосаяси, т.б. алғышарт жиынтығы түсіндіріледі.
Табиғи-рекреациялық әлеуетті аумақтың табиғи жағдайлары мен рекреациялық ресурстарының жиынтығы ретінде қарастыруға болады, олар геожүйенің экологиялық тұрақтылығы аясында рекреациялық салада қолданылуы мүмкін. Бұл әлеует рекреациялық ресурстар қолданысындағы мүмкін масштабтар мен болашақ (әлеуметтік- және экономикалық тиімді) даму бағыттарын анықтайды. Аумақтың рекреациялық әлеуеті коэффициент орнына қалыптасқан рекреациялық инфрақұрылым мен әлеуметтік-экономикалық жағдайлар көрсетілетін, ресурстық базаның туындысы болып қарастырылуы да мүмкін.
0.2 Аумақтың рекреациялық әлеуетін бағалау
Рекреациялық ресурстарды бағалаудың теориялық негіздері географиялық ресурстанудан басталады. Географияда табиғи ресурстардың жеке түрлерін бағалау, табиғи ортаның өзгеру сипаты, халық өмірінің табиғи жағдайларының сапалық бағасына қатысты жеке бағалау зерттеулері жақсы дамыды. Ю.Д.Дмитриевский, А.А.Минц, Л.И.Мухина, В.С.Преображенский мен басқа да географ-ғалымдар географиялық бағалаудың теориясы мен тәжірибелеріне өз үлестерін қосты.
Аумақтың рекреациялық бағалауының әдіснамалық негіздері географиялық бағалау теориясының ережелерін құрайды. Олар нысанның географиялық жағдайын ескеруді, сипаттамалардағы геожүйелік тәсілдерді, ресурстарды қолданудың әлеуметтік және экономикалық әсерлерін, экологиялық жағдай қызметтерін ескерудегі кешенділікті талап етеді.
Тиімділік тұрғысынан, аумақтың табиғи жағдайларын бағалауда рекреация мақсаттары үшін көптеген аспекттер ескеріледі. Олардың қатарында ландшафттық, медициналық-биологиялық, психологиялық-эстетикалық, технологиялық, экологиялық, экономикалық-географиялық түрлері маңызды. Ландшафттық зерттеу демалыстың жеке түрлерін ұйымдастыру үшін қолайлы климаттық, гидрологиялық және ландшафттық жағдайларды қарастырады. Климаттық жағдайларды бағалағанда температура режимі, атмосфералық жауын-шашын, жел, ылғалдық қатынас, бұлттылық, күн радиациясының көлемі ескеріледі. Нәтижесінде ашық күндер саны анықталады. Ал гидрологиялық жағдайлар судың температуралық режимі, су алабының сипаты, жағажай жағдайлары бойынша бағаланады. Ландшафт бірегей табиғат нысандарымен, олардың рекреациялық жүктемелерге тұрақтылығы - рекреациялық сиымдылық тұрғысынан бағаланады. Медициналық-биологиялық аспект тұрғысынан табиғи ортаның тартымды бальнеологиялық қасиеттері бағаланады. Сондай-ақ су, ауа алабтарының және басқа да тазалығын белгілейтін, шекті санитарлық-гигиеналық аспект те бар. Психологиялық-эстетикалық аспект көбінесе рекреациялық нысанның демалушыларға қатысты эмоционалдық әсерлерімен анықталады. Эстетикалық бағалау субъектизмі арқылы күрделі болып танылады, алайда ландшафттарды эстетикалық бағалаудың бірнеше әдістері жүзеге асырылуда. Технологиялық аспект аумақтың инженерлік игерілу мүмкіндіктерін бағалау арқылы анықталады - жергілікті жердің жазығы, топырақ сипаты, жер асты суларының деңгейі, аумақтың сейсмикалық тұрақтылығы, құрылыс аумағының болуы керек. Экологиялық аспект табиғи ортаның жағдайын көрсетеді және кезегінше медициналық-биологиялық және психологиялық-эстетикалық құрамдарын анықтайды. Экономикалық-географиялық көзқарас халықтың басты зоналардан орналасу қашықтығын ескереді және көлік қолжетімділігі мен инфрақұрылымдық қамтамасыздандырылуын, игерудің қажеттілігі мен экономикалық тиімділігін қарастырады. Осы барлық аспекттер жинақталып, аумақтың жекелеген рекреациялық қызмет түрлері мен рекреация сферасын дамыту мүмкіндіктерінің жалпы бейнесін көрсетеді.
Әрбір аумақ өзінің рекреациялық әлеуетінің өлшемдерін иемденеді. Себебі, аумақтың рекреациялық ресурстары табиғи ортаның элементтері мен қасиеттерін құрайды, сонымен қатар тарихи-мәдени нысандар да, аумақтың рекреациялық бағалануының кешенділігі рекреациялық әлеуеттің қызмет құрылымының сараптамасын ұсынады. Оларды игерудің барынша кең бағыттарын қарастыруға мүмкіндік береді. Генезисі мен қызметтік қасиеттер бойынша да рекреациялық ресурстардың әр түрлі болуы олардың интегралды бағалануының күрделілігі және бағалаудың арнайы немесе салалық әдістері арқылы түсіндіріледі.
Аумақтың рекреациялық әлеуетінің географиялық сараптамасы қамтиды:
1) Аумақтың физикалық-географиялық сипаттамасын, алдымен табиғи ортаның адам ағзасы үшін қолайлылығы қарастырылады;
2) Ландшафттардың рекреациялық бағасы, олардың тұрақтылығы мен деградация дәрежесі;
3) Аумақтың рекреациялық ресурстарының тізімге алынуы мен олардың географиялық бағалануы;
4) Аумақтық қолданылатын және қолданылуы мүмкін рекреациялық нысандарының географиялық сипаты;
5) Аумақтың рекреациялық аудандастырылуы.
Аумақтың рекреациялық әлеуетін бағалау келесі жағдайларға негізделеді:
Жоғары сапалы демалыс бірнеше рекреациялық қызметтердің
түрлерімен қамтамасыз етіледі;
oo Рекреациялық ресурстардың бірінші реттілігі, айрықша болуы, өзіндік - ерекшелігі олардың жалпы адамдық құндылығын анықтайды;
oo Адамның жабайы табиғатпен байланысты қажет етуі табиғи заңды және міндетті түрде қанағаттандырылуы тиіс;
oo Табиғи рекреациялық ресурстар таусылады, олардың қайта қалпына келу мүмкіндіктері шектеулі және оларды ауыстыру мүмкін емес.
География ғылымында аумақтың рекреациялық бағалануының әдістері
мен әдіснамалары бойынша жұмыстар біздің елімізде ХХ ғасырдың
60-шы жылдарынан бастау алып, белсенді зерттеліп келеді.
Рекреациялық бағалаудың әдіснамасы оны жүргізудің технологиясымен анықталады. Әдіс мақсатқа және бағалау міндеттеріне, бағаланатын нысан қасиеттеріне, ақпараттық қамтамасыз етілу жағдайларына тікелей тәуелді. Осында табиғи ортаның жекелеген қасиеттерін, ландшафттарды, нысандарды рекреациялық бағалау өзара бөлініп қарастырылады. Мысалы, әдебиетте климаттық жағдайлары, тау және жазықтардың ландшафттары, орман ландшафттары, өзен, көл мен су қоймалар, теңіз жағалаулары, қалалар мен қала маңы саябақтарының жасыл зоналарының рекреациялық бағалануының әдістері қарастырылады. Аумақтың рекреациялық бағалануы ландшафт негізінде орындалады және рекреация мақсатына арналған ландшафттық белдеу картасын да қарастырады. Бір аумақ үшін негізінде жоғарыда аталған аспекттерді қамтитын бірнеше бағалаулар жүргізілуі тиіс. Осындай бағалаулардың нысандылығы бірыңғай шартты көрсеткіштер мен балдық шкала ретінде танылады, олар, әсіресе, медициналық-биологиялық бағалауда климаттық жағдайлар немесе демалыс белдеулері мен рекреациялық нысандардың жобалануында жиі қолданылады.
Табиғи ресурстарды балдық бағалау дүние жүзінің рекреациялық географиясында кеңінен қолданылады. Әр түрлі рекреациялық қызметтердің жеке табиғи сипаттарының құндылық қатынасының бағасымен анықталатын, бағалаулар жүйесі кеңінен қолданылады. Аумақтың қорытынды рекреациялық бағалануы әрбір демалыс түрі үшін сапалық қатысына көбейтілген жеке бағалардың қосындысы арқылы есептеледі. Осындай жеке бағалауда кем дегенде бір қиын жағдайдың кездесуі аумақтың жалпы рекреациялық әлеуетінің құнын нөлге түсіреді, ол оның жиынтық бағалануына мүмкіндік бермейді. Әсіресе бұл аумақтың экологиялық тұрақтылығының жоғалуына әкеледі [24]. Кем дегенде бір нысан топтары үшін немесе ландшафттарды рекреациялық бағалаудың қабылданған жалпы әдіснамасы болмауынан бағалау нәтижелерін және нысандарды өзара салыстыруға мүмкіндік болмай отыр.
Аумақты рекреациялық бағалаудағы басты географиялық жағдайлардың бірі ретінде әр түрлі масштаб алынады. Масштаб зерттеу мақсаттарына байланысты таңдалады. Ұсақ масштабты бағалау рекреациялық әлеуеттің жалпы географиялық бейнесін айқындайды, ал орта масштабты бағалау ресурстық рекреациялық аудандар мен белдеулерді анықтайды және олардың дамуының басты тұжырымдамаларын белгілеуге мүмкіндік береді. Ірі масштабты ресурстық рекреациялық зерттеулер рекреациялық ландшафттарды жобалау мен аумақтардың, қала маңындағы ормандар мен рекреациялық мақсаттағы басқа да жерлердің санитарлық-курорттық белдеулерін қызметтік тұрғыда бөліп қарастырумен байланысты.
Бағаларды беру мен шешім қабылдау үрдістері әр түрлі екенін ескеру керек. Бағаларды беру бағалау мен нәтиже, таңдау, өлшеу, бірнеше көрсеткіштерді іздеу үрдістері мен сапалық сипаттамаларды қамтиды. Шешім қабылдау - бірнеше баламалардың тек біреуін таңдаумен анықталады.
1.3 Оңтүстік Қазақстан өңірінің рекреациялық әлеуеті қалыптасуының басты кезеңдері
Адамзат қауымының даму тарихы әрқашан да адам мен табиғаттың өзара әрекеттесуімен сипатталған. Бұл өзара байланыс әрдайым күрделеніп отырған. Ол адамзат тарихында белгілі бір ерекшеліктерге ие болса, ғылым мен техниканың дамуы барысында басқа ерекшеліктерімен көрініс тапты. Оңтүстік Қазақстан облысының территориясын игеру бұл жұмыс барысында тарихи және экономикалық тұрғыдан ғана емес, сонымен қатар, географиялық ортаның жергілікті халық өміріндегі алатын орнын түсіндіру мен олардың демалысын ұйымдастыру (рекреакция) тұрғысында да қарастырылады
Рекреациялық география өз кезегінде мәдени - әлеуметтік қалыптасулардың сан алуан түрлері территориясын игеру құбылысымен тығыз байланыстағы географиялық танымдылықтың дамуымен бір уақытта дамып отырады. Географиялық ілім мен географиялық танымдылықтың дамуы мәдени - әлеуметтік жүйелердің эволюциясымен анықталады. Бұл жүйелер әлемнің халқы мен олардың орналасқан территорияларының негізгі бөлігінен тұрады және үлкен аумақты территориялары мен халық санының молдығыменен сипатталады. Осыған сәйкес әлемде мәдени - әлеуметтік жүйелердің 8 түрі белгілі (көшпелі-варварлық, мұсылмандық, қытайлық, батыстық, үндістік, ресейлік, қара африкандық, оңтүстік американдық) [25].
Оңтүстік Қазақстан облысы Қазақстан Республикасының 14 облысының бірі болып табылады. Қазақстан Евразия континентінің орталығында, ал Оңтүстік Қазақстан облысы - оының оңтүстік шетінде орналасқан. Ол республиканың 117,3 мың км² немесе 4,3% алып жатыр, бұл дегеніміз Бельгия, Нидерланды, Швейцария, Дания сияқты көптеген еуропалық елдерден айтарлықтай үлкен территория деген сөз.
Облыстың Хоттабыч құмырасы пішіндес территориясы меридиан бағытымен солтүстіктен оңтүстікке 610 шақырымға, ал солтүстік бөлігінде көлденеңінен 140 шақырымнан 160 шақырымға дейін, оңтүстік бөлігінде 450 шақырымға дейін созылып жатыр. Облыстың солтүстік шекарасы 46 параллель бойынша өтеді де, оңтүстіктегі ең шеткі нүктесі - 40° 56' с.ш. [132].
Оңтүстік Қазақстан өңірі территориясының кеңдігін Батыс Еуропа елдерінің кеңдігімен салыстыратын болсақ, бұл - Италияның Неапольдан Миланға дейінгі бөлігі немесе Испанияның солтүстігінен Францияның оңтүстігі аймағымен тең болады. Жалпы алғанда, туризм ханшайымы Францияның өзіне тартарлық кеңдігінен кем емес, бірақ мұнда теңіз жоқ. Дегенмен, мұнда жалпы рекреацияны (туризмді қоса алғанда) дамытуға болатын өзіндік тамаша табиғи объектілер бар.
Қытай мен Еуропаны, Сібір мен Орталық Азияны жалғастырып жатқан Ұлы Жібек жолы қиылысында орналасқан Оңтүстік Қазақстан облысының тарихы мен мәдениеті көптеген мыңжылдықтар бойы осы жерлерді мекен еткен Қазақ және өзбек халықтарының тарихи тағдырымен тікелей байланысты ежелгі салт - дәстүрлерден тұрады.
Оңтүстік Қазақстан облысының рекреакциялық әлеуетін объективтік талдауда территорияны мекендеген халықтар тарихын бағалаусыз мүмкін емес. Көптеген әдеби қолжазбаларды [12, 27, 28, 29, 30, 31] зерттеу арқылы, біз Оңтүстік Қазақстан облысын игеруде 3 кезеңге бөліп қарастыра аламыз.
Бірінші кезең (палеолит - 19 ғасырдың ортасы)
Территорияны игеру және негізгі тарихи - мәдени орталықтардың қалыптас
Бұл кезеңде территорияда алғашқы қауымдастық адамдар қоныстанған, сондай-ақ сауда - саттық дамып, алғашқы мәдени ескерткіштер пайда болған.
Ежелгі кезең (палеолит - б.з.д. Vғ.), бұл кезеңде облыс территориясын ежелгі адамдар мекендеген. Бұл адамдардың өмір сүруіне айтарлықтай қолайлы жерлер - Қаржантау мен Қаратау жоталарын қоса алғандағы Талас Алатауының таулы және тау етегі аймақтары болды [32]. Осы жерлерден табылған ежелгі адамдардың тұрақтары - мұз дәуірінен кейін басталған және 100 мың жылдан аса уақытқа созылған палеолит - ежелгі тас дәуіріне жатады. Ежелгі адамдар жинаушылар мен аңшылар болған және өз өмірлері үшін үздіксіз күресіп отырған.
Палеолиттен кейін - жаңа тас дәуірі басталды. Бұл кезеңде мал және егін шаруашылығы пайда болып, адамдар садақ пен оқ, саздан жасалған ыдыстар сияқты заттарды пайдалана бастаған. Сонымен қатар, мұнда рекреацияның тәуліктік және апталық циклдары - тіршілік ету үшін күрделі күрестегі адамның демалысы (ұйқысы мен тіптен жартастарға сурет салу) мен культтық пұттық рәсімдерді орындаумен байланысты пассивті тоқсандық және жылдық циклдары сипатталған. Алғашқы наным - сенімдердің негізінде де дәл осы кезеңде қалыптаса бастағаны сөзсіз [32]. От - сол дәуірдің ұлы жаңалығы болғандықтан, адамдардың оған арналған рәсімдік салттар өткізгендігі белгілі. Тас дәуірі бойынша көптеген құнды мәліметтер Қараүңгір (Арыс өзенінің оң жағалауы) тұрағынан табылған.
Қола дәуірінде облыс территориясында үндіеуропалық тілдес және сол мәдениет қауымдастығына жататын, Волга өзенінің батысынан келген еуропалық нәсілдің протоеуропалық түріне жататын тайпалар мекендеген.
Андрондықтар өзендерді жағалай тұрақтаған және жерді өңдеумен айналысқан, дегенмен олардың тіршілік ету көзі - мал шаруашылығы болатын. Андрондықтардың өмірі әрқашан тыныш та мұңсыз емес еді, ал тайпалар арасындағы өзара қарым - қатынас та біршама күрделі еді. Бұл кезеңде қатардағы қарапайым қауымдастықтармен бірге әскери аристократия да болды. Олар өз әскери жорықтарында ерекше қасиетті де құрметті болып табылатын арбаларды пайдаланған. Дәл сол кезеңде шамандық пен магия да дами бастаған. Басты құрбандық - жылқы болатын [32]. Рекреакцияның пассивті айналымы отқа табыну және өртеу сияқты күрделі рәсімдерді орындаумен байланысты болды. Бастапқы кезеңде рекреакцияның кеңістіктік белсенді тіршілік айналымы дамыса (тайпалар әр 20 - 25 жыл сайын жаңа орынға, жаңа жайылымдарға көшіп отырған), кейін келе олар көшпелі мал шаруашылығына (рекреакцияның кеңістіктік белсенді жылдық циклы) көше бастады. Көктем уақытында бақташылар малды алыс жайылымдарға қарай айдаса, күзде қайтып оралатын болған. Жаңа территорияларды игеру мақсатындағы саяхат пен көшіп-қонуда айырмашылық болмады.
Арийлердің ізбасарлары - б.з.д I мыңжылдықта өмір сүрген олардың ұрпақтары сақтар мен савроматтар (сақ тайпалары) болды [33]. Қоладан темір дәуіріне ауысу - шаруашылық саласы мен өмір салтының ауысуымен сипат алды. Тұрғылықты отырықшы мал шаруашылығының орнына көшпелі мал шаруашылығы келіп, егін шаруашылығымен айналысқан аумақтарда қалалық қолөнерлік өндіріс орындары пайда бола бастады. Сондай-ақ, рекреацияның кеңістіктік белсенді жылдық циклы айқын байқалды. Көшпенді тайпалар қысқы және жазғы жайлаулардың ауысуына байланысты жыл мезгіліне қарай көшіп отырған. Бұдан бұрын пайдаланылмаған, жаңа территорияларды игеру мақсатындағы саяхат пен көшіп-қонуда айырмашылық болмады. Тайпалардың тұрмысы да өзгере бастады; баспана ретінде оңай жиналып, қайтадан оңай құрылатын киіз үйлер пайдаланылса, үйірлерінде жылқы саны арта түседі. Сонымен қатар, ат әскерлері мен бай және кедей отбасылары пайда бола бастайды, жайылымдар мен олжалар жолындағы бітпейтін соғыстар жүргізіледі. Сақтардың еркіндікке құмарлықтары, ерліктері мен әскери шеберліктері оларды басып алам деушілер үшін алынбас қамалға айналды. Олар парсылар экспансиясын тоқтатты, ұлы Александр Македонский әскері тек Батыс Тянь-Шань шатқалдарына дейін ғана жете алды. Кейіннен, сақтардың орнына қырғыз халықтары құрамына енген этностардың бірі - үйсіндер келді [34]. Жылдағы пассивті рекреакциялық циклдар аспан құдайы Митра мен соғыс пен жеңіс құдайына арналған құрбандықтар шалу, оларға жалбарыну және сан алуан салт-дәстүрлер мен рәсімдер өткізу арқылы сипат алды. Сондай-ақ, тамаша ат жарыстары өткізіліп отырған [35] Ол кезде жабайы көшпенді мәдени-әлеуметтік жүйе басым болған.
Жаңа дәуірдің бірінші мыңжылдығының бірінші жартысында алғашқы қауымдық құрылыс қоғамы түбімен жойылды да, VI ғасырдан бастап бір жарым мыңжылдыққа созылған феодалдық қарым-қатынас орын ала бастады. Феодалдық қарым-қатынас - халқының негізгі бөлігі мал және егін шаруашылығымен айналысатын, сонымен қатар, отырықшы тайпалар мекен ететін қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысы территориясында ерекше қарқынмен дамыды.
Сол баяғы заманнан бастап-ақ, тарихта "Ұлы Жібек Жолы" атымен белгілі керуендік сауда-саттық жолы Оңтүстік Қазақстан облысы территориясы арқылы өткен. Бұл жол Қиыр Шығыс пен Жерорта теңіздерінің өркениеттерін байланыстырған тұрақты дипломатиялық және сауда-саттық қатынастардың негізгі қызметін атқарды. Тынық мұхитынан Атлант мұхитына дейін екі континент арқылы өтетін керуен жолының Орта Азия бөлігінде тіптен 10-12 түйеден тұратын керуен де жүре алатын. Ұлы Жібек Жолы трассасы қазіргі автокөлік және темір жол магистральдарымен сәйкес келеді [36]. Ол жүзжылдықтар бойы көптеген өзгеріске ұшырады: бір жерлер өте ерекше маңызға ие бола бастады да, кейбіреулері, керісінше, өз маңызын жоғалтты, ал қалалар мен сауда-саттық станциялары құлдырай бастады. Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстан территорияларында Ұлы Жібек Жолы XIV ғасырға дейін өз қызметін атқарды. Керуендер көптеген, сан алуан тауарларды тасымалдағанымен, ең басты да маңызды тауар - қытай жібегі болып қала берді. Византияда жібектің қажеттілігі мол болды, себебі, ол ақсүйектер мен сарай адамдарынан басқа, варварлармен қарым-қатынас кезінде, оның ішінде қосымша әскер жалдауда валюта ретінде пайдаланылатын. Жібекке айырбас арқылы Византия Еуропадан өз жақтастарын, жалданушыларды, кез-келген тауарлар мен құлдарды алып отырған. Жібек пен Византия - алтын мен бағалы тастармен қатар құнға ие болды. [37].
Ұлы Жібек Жолының дәуірі территорияны игеруде айтарлықтай із қалдырды: қалалар дамып, жақын және алыстау орналасқан жерлердегі тауарларды сатып алу мен алмастыру мақсатындағы халықтың көшіп-қонуы байқала бастады. Сонымен қатар, Сырдария бассейнінде де Исфиджаб (Сайрам), Отырыр, Сауран, Яссы (Түркістан), Сүткент, Үзкент, Жаркент және т.б. сияқты көптеген қалалар қалыптаса бастады. К. Ақышевтің және т.б. айтуынша: Сырдария - ежелгі өркениеттің тал бесігі. Ол Қазақстан үшін - Ніл өзенінің Египет үшін маңыздылығымен тең орынға ие болды.... Бағзы заманнан бастап-ақ, мұнда дін мен мәдениет қарқынды түрде дамып, құнарлы да қасиетті жерлерде өркениет ошақтары бастау ала бастады [38].
Сондай-ақ, негізгі керуен жолының салалары - қосымша жолдар салына бастады. Мұндай жолдар негізінен, Бетпақдала арқылы солтүстік бағытта өтетін. Керуен жолын жағалай, құдықтар мен демалыс, сауда-саттық орындары орналастырыла бастады (керуен-сарайлар).
Одан басқа, керуен жолдары арқылы мәдениеттердің өзара араласуы мен толығу құбылысы орын алды. Көпестермен бірге миссионерлер ере отырып, буддизм, христиан, манихейлік, зороастризм сияқты өз діндерін таратқан, дегенмен ол уақытта арабтардан келген және кеңінен таралған ислам діні басқа діндер мен жергілікті культтарды ығыстыра түсті
Орта ғасыр кезеңі (Vғ. - XIXғ. ортасы). V - VI ғасырларда Қазақстан территориясында орта ғасырдағы көшпелі халықтардың барлығын біріктірген жаңа, мықты мемлекет - Ұлы Түркі Қағанаты қалыптасты. Бұл территорияны Алтай өңірінен келген түркі тайпалары басып алған болатын. Олар Қытайды өздеріне бағындыра отырып (олар салықты жіьекпен төлейтін болған), Иранды Ұлы Жібек Жолының маңызды бөліктерін бақылаудан ығыстырған, тіптен, Ұлы Түркі Қағанатының құдіретін Византия императорының өзі мойындаған. Содан бері, Байкалдан Волгаға дейін түркі тілдес халықтар өз тарихи Отандарына ие болды [39]. Арабтардың Түркістанға жорық жасауына қатысушысы түркілердің өмір-салтын былайша сипаттайды: Түркілер - отырықшы өмір мен бір орында тұрақтау ұзақтығына, қозғалыс пен өзгерістердің аздығына төзбейтін халық. Олардың қалыптасуы қозғалысқа негізделген және олар тыныштықта отыра алмайды. Олар қолөнермен, сауда-саттықпен, медицинамен, егін шаруашылығымен, ағаш отырғызумен, құрылыспен, каналдар жүргізумен және астық жинаумен айналыспайды. Сондай-ақ олардың ойында жорық, тонау, аңшылық, ат үстінде жүру, уәзірлер шайқасы, олжа іздеу мен басқа елдерді басып алушылықтан басқа ештеңе жоқ... [40]. Бейбітшілік заманда түркілер сондай-ақ, көшпелі мал шаруашылығымен айналыс
Рекреацияның кеңістіктік белсенді циклы әскери жорықтармен байланысты болса, бейбіт заманда жайлауларға көшіп-қонумен байланысты болып келеді. Пассивті циклдар діни салт-дәстүрлерді өткізуде байқалады (әр түрлі діндерде). Ежелгі түркілер (оғыздарды, қарлұқтарды, қимақтар мен қыпшақтарды қоса алғанда) Аспанға (Тәңірге) және Жерге, отбасы мен балалар қорғаушысы - әйел құдайанасы Ұмайға табынатын болған [41]. Ұлы Жібек Жолы арқылы оларға басқа халықтардың діні де ене бастайды. Түркілерде жазу-сызу болған және ауызша - поэзиялық дәстүрлер жақсы дамыған.
VIII ғасырдың басында Түркі Қағанаты құлдырап, оның территориясы біршама уақыт бойы түркештердің, одан кейін қарлұқтардың қаңғарлардың, оғыздардың, қараханидтер мен қыпшақтардың қолында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Материалдық өндіріс саласында еңбек өнімділігінің артуына байланысты адам қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін көбірек бос уақыт табылуда. Бұл өз кезегінде зияткерлік талаптарға жоғары сұраныста сипатталатын халықтың материалдық және мәдени деңгейінің артуына әкеледі, мұнда қоршаған әлемді тану мақсатындағы саяхаттар, табиғатпен байланыс, мәдени-тарихи мұралармен танысу қамтылады.
Зияткерлік демалыстың талаптары рекреация және туризм түсініктерін кірістіріледі. Қазір рекреация қалыпты адам өмірі үшін қажетті шарт ретінде, ширату өтемақысының әдісі, еңбек қабілеттілігін қалпына келтіру үшін қажет таңдамалы қызметтің түрінде анықталады. Бұнда бірінші қанағаттандырылатын, ең жоғары талап адамның рухани әлемін, оның шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту болып табылады. Сондықтан рекреация - дамыған қоғамның ажырамас бөлігі, заманауи өмір үлгісінің құрама элементі.
Жалпы ұлттық шаралар жоспарына сәйкес Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауынан 2006 жылдың 1 наурызынан Қазақстан өзінің даму жолындағы жаңа серпіліс алдында шаралары орындалды, сонымен қатар Қазақстан Республикасының 2030 даму стратегиясы,туризмді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы тағайындалды. Бұл Бағдарламаның мақсаты халықты жұмыспен қамтамасыз ететін бәсекеге қабілетті туристтік индустрияны құру, шет елге шығу және ішкі туризм көлемдерін арттыру арқылы мемлекет пен халықтың тұрақты табыс кірісін қамтамасыз ету.
Қазіргі таңда экономикалық, әлеуметтік және саяси жүйелер өзгерді, нарықтық экономика шарттарына сәйкес рекреацияға деген көзқарас та өзгерді. Бұрыңғы нақты аумақтық-рекреациялық жүйелерге халықтың жаппай көші-қоны байқалмайды, сондай-ақ ол жүйелердің алдыңғы мәртебесі де жоқ. Оның орнына өңірлік аумақтарды игеру, өзіндік рекреациялық нысандарды дамыту қажеттілігі, сонымен бірге өзіндік рекреациялық әлеуеттердің мүмкіндіктерін қолдану қажеттіліктері туындауда.
Оңтүстік Қазақстан өңірі туризмді дамыту үшін барлық алғышарттарды қамтиды: әр түрлі ландшафттар, бай мәдени-тарихи мұралар мен халықтың керемет қонақжайлылығы, сонымен қатар оның Ұлы Жібек жолының бойында орналасуы бұл өңірдің рекреация үшін қызығушылығын арттырады.
Осыған байланысты туризм мен демалысты ұйымдастыру үшін нақты ауданның рекреациясын ұйымдастыру мен дамыту өзекті мәселе болып анықталады. Қазір Қазақстанда туризм халық шаруашылығының толық құқықты саласы ретінде қарастырылады. Жаңа ғылым қалыптасуының үрдісі жүруде - туризмология (рекреалогия), оның дамуында үлкен рөлді география атқарады [1]. Егер бұрын география жаңа аумақтардың ашылуы мен олардың табиғи ерекшеліктерін зерттеумен айналысса, енді оның ғылыми зерттеу облысы ретінде тазалық мәселесі мен табиғат біртұтастығы, табиғаттағы адам мәселелері қамтылады. География ғылымының жүйесінде рекреациялық географияның дамуы интегралды - синтетикалық ғылым ретінде бастау алады, ол халықтың рекреациялық қызметінің аумақтық (кеңістіктік) ұйымдастырылуын зерттейді.
Жұмыстың таңдалған тақырыбы нақты ауданның рекреациясын ұйымдастыру мен дамыту үшін өзекті болып табылады, сонымен бірге ол өлкетану үшін де қызығушылық тудырады. Осындай нақты мысалдардан оқушылар бақылауды, сипаттауды, өлшеуді, сауалнама жасауды үйренулері шарт - нақтырақ айтқанда, өзінің түсініктерін, сезім бейнелерін қалыптастыруы қажет [2].
Жұмыс өсіп келе жатқан буын үшін үйрету және тәрбиелік мән береді. Көптеген нысандарға бару экскурсия болып сипатталады, бұл білім алудың түрі мен әдісі ретінде танылады. Қазақстан Республикасында туризмді дамытудың Мемлекеттік Бағдарламасы бойынша, жасөспірім-балалар туризмі - ішкі туризмді дамыту мен туристтік мәдениетті тәрбиесінің басты факторларының бірі деп көрсетіледі.
Туризмнің бірнеше түрлерімен айналысу қонақжайлылық тәртібін, өскелең ұрпақтың еркіндігі мен рухани дүниесін арттырады, сонымен қатар табиғатпен қарым-қатынасы арқылы салауатты өмірге деген құштарлығын арттырады, туған өлкесін тәжірибелік тұрғыда тануға, қоршаған ортамен, тарих пен мәдениет ескерткіштерімен кеңінен танысуға мүмкіндік береді.
ОҚО-да халық санының өсуі (ҚР әрбір 5-бала біздің облыста дүниеге келеді), адамдардың өмір деңгейінің артуы мен көлік байланыс жүйелерінің іске асуына байланысты туризмнің даму мүмкіндігі жоғары.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері:
Жұмыстың басты мақсаты - Оңтүстік Қазақстан өңірінің туризм мен демалысты ұйымдастыру үшін облыстың ландшафттық сараптамасын жасау және рекреациялық әлеуетін бағалау.
Бұл жұмыстың барысында келесі тапсырмалар қарастырылды және шешілді:
:: Оңтүстік Қазақстан өңірінде байқалатын жағдайдағы рекреациялық географияның аумақтық және әдіснамалық мәселелерін зерттеу;
:: рекреациялық кеңістікті құру үшін өңір аумағын игерудің тарихи кезеңдерін негіздеу;
:: ОҚО табиғи-рекреациялық ресурстарының сипаттамасы және олардың аумақтық рекреациялық әлеуетін қалыптастырудағы рөлін бағалау;
:: арнайы жіктелген бірліктерді белгілеуді қамтитын өңірдің ландшафттық құрылымының сипаттамасы;
:: туризм мақсатындағы ландшафттардың рекреациялық бағасы;
:: аймақтың рекреациялық әлеуетінің негізін құрайтын табиғи нысандардың сипаттамасы;
Зерттеу нысаны: Оңтүстік Қазақстан өңірінің ландшафттық рекреациялық ресурстары.
Зерттеу пәні: Оңтүстік Қазақстан өңірінің ежелден қазіргі уақытқа дейінгі рекреациялық әлеуеті жағдайының эволюциясы.
Зерттеу әдістері: Оңтүстік Қазақстан облысы аумағының рекреациялық әлеуетінің сипаты мен бағалануы географияның дәстүрлі әдістерімен жүргізілді, оларға логикалық талдау мен жүйелік сараптама, ландшафттық, тарихи-географиялық, картографиялық, статистикалық, ARCGis бағдарлама жабдығын пайдалану, сонымен қатар жетекші ғылыми мектеп зерттемелері және олардың ландшафттану мен рекреациялық география облысындағы өкілдерімен негізделеді. Ландшафттарды рекреациялық бағалауда Ю.А.Веденин, Л.И.Мухина, В.С.Преображенскийдің және басқа да ғалымдардың еңбектері негіз болды.
Ғылыми басылымдарда жарық көрген мәліметтер мен жұмыстың негізіне автордың зерттеу жұмыстары және студенттермен жүргізілген оқу практикаларының мәліметтері енгізілді. [ 3,4].
Жұмыста рекреациялық әлеуеттің ландшафттық сараптамасы жасалды және оның бағасы берілді, 4 карта құрастырылды: аумақтық ландшафттық құрылымы, рекреациялық қызмет үшін ландшафттардың жарамдылық дәрежесі, табиғат көрінісі кешендері, табиғат көріністерінің жарасымдылығы;
Жұмыстың құрылымы мен көлемі: Жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан, 74 пайдаланған әдебиеттер тізімінен. Жұмыстың жалпы көлемі - 105 беттен, 4 картадан, 11 сурет пен 6 кестеден тұрады.
Ғылыми жаңалығы:
1. Аумақтың рекреациялық зерттеулерінде әдістемелік кейбір өзгерістерге аймақтық ерекшеліктер негізінде енгізілген кейбір мәселелер.
2. Өңірдегі табиғи рекреациялық нысандардың аз зерттелген түрлеріне толықтырулар және басқа да өзгертулер арқылы сипаттама.
3. Оңтүстік Қазақстан өңірі аумағының рекреациялық ресурстарын сипаттаудағы ландшафтық тұрғыдан сипаттама.
1 РЕКРЕАЦИЯЛЫҚ ресурсты ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ және ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
Рекреациялық география салыстырмалы түрде жас ғылым.
Географиялық зерттеулердің бұл тармағы 20 ғасырдың 60-шы жылдары кеңірек дами бастайды. Танымал ғалымдардың В.С.Преображенский [5], Ю.А.Веденин [6], Н.А.Данилова [7], бірнеше теориялық және қолданбалы тәсілнамалық еңбектері жарық көреді. 1981 жылы рекреациялық географияны қызмет етудің географиялық заңдылықтары және жұмыстан тыс уақытта адамдардың қызмет көрсету ұйымдастырудың аумақтық жүйелерінің дамуын зерттейтін ғылым ретінде анықтамасы беріледі [8]. Ғылымның қалыптасу үрдісінде оның нақты ақпараты анықталады.
0.1 Рекреациялық географияның негізгі түсініктері
Рекреациялық географияның негізгі түсініктеріне мыналар жатады: рекреация (демалыс), бос уақыт, рекреациялық жағдайлар, рекреациялық баға, рекреациялық әлеует, рекреациялық ресурстар.
Рекреация түсінігі әр түрлі зерттеулер арқылы толықтырылады. Қазіргі уақытта рекреация мәселелерімен географтар, биологтар, дәрігерлер, әлеуметтанушылар, психологтар жан-жақты айналысады.
Рекреация термині латын тілінде recratio қалпына келу деген сөзден алынған. Берілген ұғымның мазмұнына қатысты бірнеше анықтамалар бар:
1. Рекреация табиғатының бағалық аспектісі, негізін қалаушы
американдық Д.Грей мен С.Гребен. Олар оны саулық пен ішкі қанағаттану әсерінен туындайтын тұлғаның эмоционалдық жағдайы деп анықтайды [9].
2. Эмоционалды-шығармашылық тәсіл (Г.Бернард) рекреацияның ойынмен, шығармашылық актіні туындататын имитация түйсігінің пайда болуы [9].
3. Энергия қуат өндіруші тәсіл - рекреация - адам күшінің кең өндірісі (физикалық, зияткерлік және эмоционалдық).
4. Әлеуметтік тәсіл. Рекреация деп нысанның арнайы, биологиялық және әлеуметтік белсенділігі, ол рекреациялық әсермен қатар жүреді деп түсіндіріледі [9].
5. Экологиялық тәсіл. Бұл негізінен экологиялық туризмде кеңінен қолдау тапты, себебі адамның физиологиялық және психологиялық қажеттіліктерін адамның қарапайым тіршілік ортасы өтей алмағандықтан, туризмнің осы түріне сұраныс арта бастады [10]. Экотуризм өзгеріске ұшырамаған табиғат ортасын, оның экожүйесін қауіпсіз шартта саяхат жасау, сонымен қатар жергілікті тұрғындар үшін табиғат күзеттерін тиімді жағдайда қою арқылы аумақтың табиғи, мәдени-этнографиялық ерекшеліктерімен танысу деп түсіндіріледі [11].
6. медициналық-географиялық тәсіл. Рекреация медициналық аспектіде кеңінен зерттеледі. Бұл сұрақтар Д.Асмана [12], А.Г.Воронова [13], Н.А.Данилова [7], А.Е. Адамович [14] еңбектерінде талқыланады. Денсаулықтың сырларын ашу және әр түрлі сырқаттардың даму механизмдерін табу медициналық рекреалогияның басты мәселелерінің бірі болып табылады. Берілген сұраққа қатысты демалыстың физиологиялық мәнін анықтау зерттеулері, адамның шаршауының, әлсіреуінің физиологиялық әлеуеттері, сырқаттарды емдеудің кешенді шаралары, әр түрлі аурулардың даму механизмдерін зерттеу қарастырылады. Табиғи факторлардың физикалық-химиялық құрылымдарын зерттеу, оларды емдеу және қалпына келтіру мақсаттарында кешенді пайдалану жолдарын ұйымдастыру басты бағыт болып анықталады. Жүргізілген зерттеулер көрсеткендей, науқас ағзасының бұзылған қызметтерін қалпына келтіру мен реттеуде макро- және микроэлементтер, газды құрамы, сондай-ақ жылу сыйымдылық, минералды сулардағы, емдік батпақтардағы жылу өткізгіштік маңызды рөлді иеленеді екен. Климаттық терапевтік факторлар күрделі құрылыммен сипатталады, олар температура, ауаның ылғалдылығы, атмосфералық қысым шамалары арқылы анықталады. Табиғи емдік факторлардың ерекшелігі олардың ағзадағы биохимиялық, иммунологиялық және басқа да үрдістерді өзгерте алу қабілеттерімен қорытындыланады. Егер олардың мөлшері жалпы ағзаның реактивтілік деңгейіне сәйкес болса, сауығудың оң әсерлері байқалады, яғни әсері өзара теңбе-тең шамада сақталады. Әр түрлі аймақтардың емдік байлықтарын бағалау бойынша зерттеулер жиі географиямен байланысты жүргізіледі.
7. Географиялық тәсіл. 1960-шы жылдардан бастап рекреация мәселелерімен географтар жиі айналысып келеді, олар берілген бағыттың ғылыми негізін қалаушылар болып саналады. Көбінесе дәл солардың зерттеулері басқа ғылымдардың да осы мәселелер аясына назар аударуға бастама жасаған болатын [15]. Рекреация - бұл бос уақытты белгілі бір аумақтарда сауықтыру, танымдық, спорттық және мәдени қызметтер мақсатында қолдану байланыстары мен көріністері [8]. Берілген анықтама бізге қолайлы, себебі адамдарың нақты қызмет түрлері ғана емес, сонымен қатар олар тіршілік ететін кеңістік те сипатталады.
Адамдардың қызметтері қалайша орындалатынына байланысты оған кететін уақыттар жұмыс және бос уақыт түрлеріне бөлінеді.
Бос уақыт - адамның табиғи қажеттіліктерін қамтамасыз етумен (ұйқы, тамақтану) және еңбектену сипатына жатпайтын шартты қызметке (кеңістікте қозғалу) қатысы жоқ, жұмыстан тыс уақыттың бөлігі. 1991 ж. дейін дәл осы бос уақыт жалпы рекреацияның басты факторы ретінде қарастырылып келді. ХХ ғ. 60-80 жж. бос уақыттың артуынан рекреацияның күрт белсендендірілуі басталды. Бос уақыт мәнінің артуын рекреациялық ағындардың қалыптасу факторы ретінде сипатталуын 1991 ж. кейін байқалды, алайда ауыр дағдарысқа байланысты жалпы рекреациялық мүмкіндіктері қысқарып та қалды. Қазіргі уақытта жағдай жақсарып келеді деуге болады.
Бүгінгі таңда рекреация қызмет көрсетудің таңдамалы түріне айналды, ол қалыпты адам өмірінің шартты жағдайы, жұмысқа қабілеттілікті қалпына келтіру, жан-жақты дамудың көзі болып отыр. Осыған байланысты, оны іске асыру қажеттіліктері пайда болады. Рекреациялық қажеттіліктердің үш түрін анықтаймыз:
* Қоғамдық - қоғамның физикалық және жүйке жүйесінің күштерін
қалпына келтіру қажеттіліктері, сонымен қатар қоғамның барлық мүшелерінің жан-жақты дамуы;
* Топтық - әр түрлі әлеуметтік және халықтың жас ерекшелігіндегі
топтардың қажеттіліктерін білідіреді;
* Жеке - жеке адамның қажеттіліктері.
Кесте 1- Рекреациялық қызметтің факторлары
Факторлар
Мысалдар
1. Табиғи
Аумақтың ландшафттық ерекшеліктері, мұнда географиялық орналасу жағдайы, геологиялық-геоморфологиялық сипаттары, жер беті және жер асты сулары, топырақ-өсімдік жамылғысы мен жануарлар әлемі қамтылады.
2. Әлеуметтік- экономикалық
Өндіргіш күштердің даму деңгейі, тұтыну қажеттіліктерін өндіру деңгейі, сонымен қатар қызмет көрсету де қосылады; халықтың нақты ақша кірістері; жеке тауарлар мен қызметтердің бағалары; көлік инфрақұрылымы мен көлік түрлерінің даму деңгейі; демалыс ұзақтықтары; рекреациялық аудандар мен маршруттық бағыттар жайында жарнамалар мен ақпараттардың жариялануы; халықтың әлеуметтік және кәсіптік құрамы; мәдени өмір деңгейі; халықтың қозғалмалылығы; ұлттық дәстүрлер.
3. Демографиялық
Халықтың жастық-жыныстық құрылымы, урбандалу дәрежесі, халықтардың орналасу ерекшеліктері.
4. Әлеуметтік-психологиялық
Мәдени және кәсіптік байланыстардың қарқындылығы, мәдени өмірдің түрі, сәннің әсері, жеке адамдардың құндылықтары.
5. Медициналық-биологиялық
Халық денсаулығының жағдайы.
6. Экологиялық
Табиғи ортаның жағдайы және оның адам үшін қолайлылық
*Дерек көзі: Автордың мәліметтерінің құрастырумен
Берілген қажеттіліктердің түрлері жекелену арқылы сипатталмайды, олар өзара байланыста және өзара әсер ету арқылы сипатталады. Рекреациялық қажеттіліктерді зерттеу маңызды және аса қажет, себебі олардың кеңістіктік-уақыттық динамикасы рекреациялық қызметтердің аумақтық түрлері бойынша анықталады. Рекреациялық қажеттіліктер факторлар кешенінің әсерімен қалыптасады. Бұл белгілі бір үрдістерге сәйкес және оларды орындайтын күштермен түсіндіріледі.
Рекреациялық қажеттіліктердің әр түрлі факторлардың әсерінен
қалыптасуы рекреациялық қызметтің дамуын анықтайды, өйткені олар белгілі бір түрлерде орындалады. Рекреациялық қызмет адамның бос уақытындағы, өзінің физикалық және рухани күштерін қалпына келтіру мақсатының әрекеттерімен анықталады. Әрекеттің бұл түрі басқалармен салыстырғанда, адамдардың әр түрлі тәртібімен және үрдістің бағалылығымен ерекшеленеді [5].
Н.С.Мироненко мен И.Т.Твердохлебов (1981) рекреациялық қызметтерді келесі белгілер бойынша жіктеуді ұсынады.
1) Рекреацияның басты себебі бойынша: емдік (климаттық емдеу, бальнеологиялық, батпақпен емдеу); сауықтыру және спорттық (жағалық-шомылу, серуендеу, су спорттық, балық аулау, аң аулау, альпинизм); танымдық (табиғи, мәдени-тарихи).
2) Құқықтық дәреже бойынша: ұлттық (ішкі), халықаралық (шетелдік).
3) Ұзақтық бойынша: қысқа мерзімдік (кем дегенде 3 тәулік); ұзақ
мерзімдік (3 тәуліктен көп).
4) Аумақтық белгі бойынша: қала маңында (жергілікті); аудан ішінде
(жалпы мемлекеттік); халықаралық.
5) Ұйымдастырылу сипаты бойынша: регламенттендірілген
(жоспарланған) - алдын ала белгіленген регламент бойынша (мысалы, шипажайлардағы, демалыс үйлеріндегі және т.б. демалыс) саяхаттау және оралу; әуесқой - рекреанттың өзіндік саяхаттауы, ол рекреациялық мекемелердің ешбір міндеттерімен байланыспайды.
6) Маусымдық: жыл бойы; маусымдық (жаздық, қысқы).
7) Жас ерекшелігі бойынша: балаларға, үлкендерге, аралас.
8) Қатысушылар саны бойынша: жеке; топтық.
9) Қозғалу дәрежесі бойынша: стационарлық саяхат - ол белгілі бір жерге бару мақсатында орындалады; көшпелі - ылғи орын ауыстыру арқылы сипатталады, жерлер ауыстырылады.
10) көлік түрлерінің сипаты бойынша: автокөліктік; қоғамдық көліктік;
авиациялық; темір жол; теплоходпен.
11) рекреациялық ресурстарды пайдалану сипаты бойынша: климаттық емдеу; тау шаңғылық; тарихи-мәдени және т.б.
12) әлеуметтік байланыстар тығыздығы бойынша: сыртқа тебуші; ішке тартушы.
Адамның басқа қызметтері тәрізді рекреация да белгілі бір ресурстарды қолданады, аумақтық рекреациялық жүйелердің даму үрдісінде оларды құрайтын элементтер арасындағы кеңістіктік қатынастардың барлық жиынтығы қамтылады. Қазіргі рекреациялық географияда рекреациялық ресурстардың бірнеше анықтамалары қалыптасқан.
Б.Б.Родоман (2002) рекреациялық ресурстар деп демалыс үшін пайдаланылуы мүмкін географиялық ортаның элементтері (кең, табиғи-әлеуметтік сөз мағынасында) деп түсіндірді [16].
Н.Ф.Реймерс (1990) келесі анықтаманы береді рекреациялық ресурстар - табиғи және мәдени ресурстардың бөлігі, адамдардың денсаулығы мен еңбек қабілеттігін қалпына келтіру мен сақтау мақсатында демалысты қамтамасыз етеді [17].
В.Б.Михно рекреациялық ресурстарға табиғи ортаның компонеттері мен әлеуметтік-мәдени сипаттағы феномендерді (ерекше нысандар, факторлар) жатқызады. Олар белгілі бір ерекшеліктері арқылы рекреациялық қызметтерді ұйымдастыруда қолданылуы мүмкін [18].
Рекреациялық ресурстар - бұл табиғи, табиғи-техникалық және әлеуметтік-экономикалық геожүйелер мен олардың элементтері. Олар рекреациялық шаруашылықты ұйымдастыруға қажет техникалық және материалды мүмкіндіктермен қоса пайдаланылуы мүмкін [19].
Алдымен рекреациялық ресурстарды құрайтын екі сапалық түрлерін бөліп қарастыру керек - табиғи және әлеуметтік-тарихи. Табиғи рекреациялық ресурстар физикалық, биологиялық және энергиялық ақпараттық элементтер мен табиғи күштер кешенін құрайды. Ол адамның физикалық және рухани күштерін, оның еңбек қабілеттілігі мен денсаулығын қалпына келтіру мен сақтау үрдісі үшін қолданылады. Табиғи-рекреациялық ресурстар - демалыс, туризм және емделу мақсатында қолданылатын табиғи нысандар мен көріністер. Рекреацияның табиғи факторлары рекреациялық қызметтің шарты ретінде немесе ресурстар ретінде танылуы мүмкін. Табиғи фактор рекреациялық ресурс ретінде тек рекреацияның табиғи жағдайының сапалық сипаттамасында ғана емес, оның физикалық көлемі, кезеңдік ұзақтығы есепке алынады [19]. Яғни аумақ климатының рекреациялық сипаттамасы белгілі бір рекреациялық қызметтің климат жағдайының бағасы немесе аумақтың климаттық қолайлылығының сипаты ретінде танылуы мүмкін.
Рекреациялық география кітабында авторлар рекреациялық ресурстарды географиялық ортаның компоненттері ретінде және антропогендік әрекеттердің нысаны ретінде сипаттайды. Осыған байланысты бірегейлік, тарихи және тартымды бағалылықтар, табиғилық, эстетикалық тартымдылық және емдік-сауықтыру маңыздары әр түрлі рекреациялық қызметтерді ұйымдастыруда қолданылуы мүмкін [8,б.12]. Осы анықтамада компоненттер мен нысандар терминдерінің мазмұны түсініксіз беріледі. Мысалы, аңшылық кәсіп жоғарыда аталған ерекшеліктерді иеленбесе де, оны рекреациялық ресурс ретінде қарастыруға бола ма?
Рекреациялық географияның басты түсініктері ғылымның теориялық және қолданбалы түрде және рекреациялық-туристік сфераның заңнамалық базасының дамуында нақтылана береді. География Институтының Ғылым Академиясының авторлар ұжымының жұмысында рекреациялық ресурстар түсінігін анықтаудың тәсілдері сарапталып келеді . Соңғы жылдары туристтік сфераның дамуына байланысты авторлар өздерінің рекреациялық ресурстар жайында түсінік беретін аймақтық жұмыстар жасалуда [20].
Рекреациялық ресурстар түсінігінің ерекшелігі алдымен табиғи, тарихи-мәдени құрамдарын қамтитын, олардың құрамында байқалатын, шығу тегімен анықталады. Осы тұрғыда рекреациялық ресурстардың аумақтық үйлесімдерін де қарастыруға болады. Рекреациялық ресурстардың әрбір үйлесімі рекреациялық ресурстардың екі қарапайым топтарын қамтиды, олардың бірі рекреациялық қызметтердің құрылымдық циклі арқылы, ал келесісі - рекреациялық шаруашылық қызметінің рекреациялық-шаруашылық құрылымымен анықталады .
Барлық бөліктің элементтері аумақта бір-бірін толықтырып, белгілі бір үйлесіммен орналасады, бірақ олар жаңа рекреациялық нысандар қалыптасуында факторлар рөлінде де сипатталуы, сонымен қатар табиғи, техногендік ландшафттар ретінде рекреациялық сипаттарға әсер етулері де мүмкін. Табиғи рекреациялық ресурстар қатарында бірінші ретті, мәдени және жасанды түрлері ажыратылады.
Демалысты ұйымдастыруда табиғи факторлар демалыстың шарты мен ресурстар ретінде сипатталуы мүмкін. Әрбір рекреациялық қызмет түрі, олардың әрбір циклі табиғи ортаның сәйкес қолайлы жағдайларын талап етеді. Бір демалушыға қажет рекреациялық қызмет мүмкіндігін бағалауда нақты уақыт пен белгілі бір аумақ болуының өзі жеткілікті. Егер де бірнеше адамға демалыс ұйымдастыру керек болса, онда демалушылар құрамына сәйкес қолайлы жағдайлары бар аумақты табудың өзі жеткілікті. Таңдалған аймақ демалыстың стационарлық талаптарына жауап беруі керек. Осыдан рекреациялық қызмет жағдайының сараптамасынан кейін, рекреациялық ресурстар сараптамасы жасалады, яғни табиғат күштер мен нысандар тек ұйымдастырушылар тарапынан рекреациялық ресурстар ретінде танылады. Ресурстар мен рекреациялық талаптар рекреациялық қызмет дамуындағы жүйе құрушы факторлар болып табылады.
Әлеуметтік-тарихи рекреациялық ресурстар мәдени-тарихи ресурстар тобы - мәдени нысандар, ескерткіштер, тарихи және этномәдени жерлер деп қарастырылады. Сонымен қатар, зерттеушілер демалыс үрдісінде бірде ресурс, бірде шарт ретінде танылатын әлеуметтік-экономикалық нысандарды көрсетеді [21]. Мысалы, курортты жердің тұрғындары рекреациялық қызметтің шарты ретінде саналса, ал оның бөлігі, яғни демалыс мекемелерінде қызмет жасайтындар осы шаруашылықтың еңбек ресурстары болады.
Рекреациялық ресурстардың табиғи құраушылары аумақтың табиғи-ресурстық әлеуеті болып табылады. Экономикалық географияда аумақтың табиғи-ресурстық әлеуеті тұтыну заттары мен өндіріс көздері ретінде сипатталатын, қоғамдық тұтыну бағаларымен белгіленген табиғи ресурстардың жиынтық өндірісі ретінде қарастырылады [22].
Физикалық география аспектісі тұрғысынан, табиғи-ресурстық әлеует өндірістік ресурстардың үлкен қорын иеленеді, бірақ оның экономикалық және техникалық қажеттіліктерге ешқандай қатысы болмайды.
Аумақтың табиғи-ресурстық әлеуетінің ең басты сипаттамаларының бірі ол жекелеген компоненттері тығыз байланысқан жүйе тәрізді, бір өзгеріс басқалардың жағдайына әсері айқын байқалады. В.Б.Сочава тұжырымдауынша, әрбір геожүйе үшін маңызды байланыстарды орнату аумақты игеруде ескеру қажет сын компонеттерді анықтауға мүмкіндік береді [23].
Аумақтың рекреациялық әлеуеті барлық табиғи, мәдени-тарихи, әлеуметтік-экономикалық, геосаяси, т.б. алғышарт жиынтығы түсіндіріледі.
Табиғи-рекреациялық әлеуетті аумақтың табиғи жағдайлары мен рекреациялық ресурстарының жиынтығы ретінде қарастыруға болады, олар геожүйенің экологиялық тұрақтылығы аясында рекреациялық салада қолданылуы мүмкін. Бұл әлеует рекреациялық ресурстар қолданысындағы мүмкін масштабтар мен болашақ (әлеуметтік- және экономикалық тиімді) даму бағыттарын анықтайды. Аумақтың рекреациялық әлеуеті коэффициент орнына қалыптасқан рекреациялық инфрақұрылым мен әлеуметтік-экономикалық жағдайлар көрсетілетін, ресурстық базаның туындысы болып қарастырылуы да мүмкін.
0.2 Аумақтың рекреациялық әлеуетін бағалау
Рекреациялық ресурстарды бағалаудың теориялық негіздері географиялық ресурстанудан басталады. Географияда табиғи ресурстардың жеке түрлерін бағалау, табиғи ортаның өзгеру сипаты, халық өмірінің табиғи жағдайларының сапалық бағасына қатысты жеке бағалау зерттеулері жақсы дамыды. Ю.Д.Дмитриевский, А.А.Минц, Л.И.Мухина, В.С.Преображенский мен басқа да географ-ғалымдар географиялық бағалаудың теориясы мен тәжірибелеріне өз үлестерін қосты.
Аумақтың рекреациялық бағалауының әдіснамалық негіздері географиялық бағалау теориясының ережелерін құрайды. Олар нысанның географиялық жағдайын ескеруді, сипаттамалардағы геожүйелік тәсілдерді, ресурстарды қолданудың әлеуметтік және экономикалық әсерлерін, экологиялық жағдай қызметтерін ескерудегі кешенділікті талап етеді.
Тиімділік тұрғысынан, аумақтың табиғи жағдайларын бағалауда рекреация мақсаттары үшін көптеген аспекттер ескеріледі. Олардың қатарында ландшафттық, медициналық-биологиялық, психологиялық-эстетикалық, технологиялық, экологиялық, экономикалық-географиялық түрлері маңызды. Ландшафттық зерттеу демалыстың жеке түрлерін ұйымдастыру үшін қолайлы климаттық, гидрологиялық және ландшафттық жағдайларды қарастырады. Климаттық жағдайларды бағалағанда температура режимі, атмосфералық жауын-шашын, жел, ылғалдық қатынас, бұлттылық, күн радиациясының көлемі ескеріледі. Нәтижесінде ашық күндер саны анықталады. Ал гидрологиялық жағдайлар судың температуралық режимі, су алабының сипаты, жағажай жағдайлары бойынша бағаланады. Ландшафт бірегей табиғат нысандарымен, олардың рекреациялық жүктемелерге тұрақтылығы - рекреациялық сиымдылық тұрғысынан бағаланады. Медициналық-биологиялық аспект тұрғысынан табиғи ортаның тартымды бальнеологиялық қасиеттері бағаланады. Сондай-ақ су, ауа алабтарының және басқа да тазалығын белгілейтін, шекті санитарлық-гигиеналық аспект те бар. Психологиялық-эстетикалық аспект көбінесе рекреациялық нысанның демалушыларға қатысты эмоционалдық әсерлерімен анықталады. Эстетикалық бағалау субъектизмі арқылы күрделі болып танылады, алайда ландшафттарды эстетикалық бағалаудың бірнеше әдістері жүзеге асырылуда. Технологиялық аспект аумақтың инженерлік игерілу мүмкіндіктерін бағалау арқылы анықталады - жергілікті жердің жазығы, топырақ сипаты, жер асты суларының деңгейі, аумақтың сейсмикалық тұрақтылығы, құрылыс аумағының болуы керек. Экологиялық аспект табиғи ортаның жағдайын көрсетеді және кезегінше медициналық-биологиялық және психологиялық-эстетикалық құрамдарын анықтайды. Экономикалық-географиялық көзқарас халықтың басты зоналардан орналасу қашықтығын ескереді және көлік қолжетімділігі мен инфрақұрылымдық қамтамасыздандырылуын, игерудің қажеттілігі мен экономикалық тиімділігін қарастырады. Осы барлық аспекттер жинақталып, аумақтың жекелеген рекреациялық қызмет түрлері мен рекреация сферасын дамыту мүмкіндіктерінің жалпы бейнесін көрсетеді.
Әрбір аумақ өзінің рекреациялық әлеуетінің өлшемдерін иемденеді. Себебі, аумақтың рекреациялық ресурстары табиғи ортаның элементтері мен қасиеттерін құрайды, сонымен қатар тарихи-мәдени нысандар да, аумақтың рекреациялық бағалануының кешенділігі рекреациялық әлеуеттің қызмет құрылымының сараптамасын ұсынады. Оларды игерудің барынша кең бағыттарын қарастыруға мүмкіндік береді. Генезисі мен қызметтік қасиеттер бойынша да рекреациялық ресурстардың әр түрлі болуы олардың интегралды бағалануының күрделілігі және бағалаудың арнайы немесе салалық әдістері арқылы түсіндіріледі.
Аумақтың рекреациялық әлеуетінің географиялық сараптамасы қамтиды:
1) Аумақтың физикалық-географиялық сипаттамасын, алдымен табиғи ортаның адам ағзасы үшін қолайлылығы қарастырылады;
2) Ландшафттардың рекреациялық бағасы, олардың тұрақтылығы мен деградация дәрежесі;
3) Аумақтың рекреациялық ресурстарының тізімге алынуы мен олардың географиялық бағалануы;
4) Аумақтық қолданылатын және қолданылуы мүмкін рекреациялық нысандарының географиялық сипаты;
5) Аумақтың рекреациялық аудандастырылуы.
Аумақтың рекреациялық әлеуетін бағалау келесі жағдайларға негізделеді:
Жоғары сапалы демалыс бірнеше рекреациялық қызметтердің
түрлерімен қамтамасыз етіледі;
oo Рекреациялық ресурстардың бірінші реттілігі, айрықша болуы, өзіндік - ерекшелігі олардың жалпы адамдық құндылығын анықтайды;
oo Адамның жабайы табиғатпен байланысты қажет етуі табиғи заңды және міндетті түрде қанағаттандырылуы тиіс;
oo Табиғи рекреациялық ресурстар таусылады, олардың қайта қалпына келу мүмкіндіктері шектеулі және оларды ауыстыру мүмкін емес.
География ғылымында аумақтың рекреациялық бағалануының әдістері
мен әдіснамалары бойынша жұмыстар біздің елімізде ХХ ғасырдың
60-шы жылдарынан бастау алып, белсенді зерттеліп келеді.
Рекреациялық бағалаудың әдіснамасы оны жүргізудің технологиясымен анықталады. Әдіс мақсатқа және бағалау міндеттеріне, бағаланатын нысан қасиеттеріне, ақпараттық қамтамасыз етілу жағдайларына тікелей тәуелді. Осында табиғи ортаның жекелеген қасиеттерін, ландшафттарды, нысандарды рекреациялық бағалау өзара бөлініп қарастырылады. Мысалы, әдебиетте климаттық жағдайлары, тау және жазықтардың ландшафттары, орман ландшафттары, өзен, көл мен су қоймалар, теңіз жағалаулары, қалалар мен қала маңы саябақтарының жасыл зоналарының рекреациялық бағалануының әдістері қарастырылады. Аумақтың рекреациялық бағалануы ландшафт негізінде орындалады және рекреация мақсатына арналған ландшафттық белдеу картасын да қарастырады. Бір аумақ үшін негізінде жоғарыда аталған аспекттерді қамтитын бірнеше бағалаулар жүргізілуі тиіс. Осындай бағалаулардың нысандылығы бірыңғай шартты көрсеткіштер мен балдық шкала ретінде танылады, олар, әсіресе, медициналық-биологиялық бағалауда климаттық жағдайлар немесе демалыс белдеулері мен рекреациялық нысандардың жобалануында жиі қолданылады.
Табиғи ресурстарды балдық бағалау дүние жүзінің рекреациялық географиясында кеңінен қолданылады. Әр түрлі рекреациялық қызметтердің жеке табиғи сипаттарының құндылық қатынасының бағасымен анықталатын, бағалаулар жүйесі кеңінен қолданылады. Аумақтың қорытынды рекреациялық бағалануы әрбір демалыс түрі үшін сапалық қатысына көбейтілген жеке бағалардың қосындысы арқылы есептеледі. Осындай жеке бағалауда кем дегенде бір қиын жағдайдың кездесуі аумақтың жалпы рекреациялық әлеуетінің құнын нөлге түсіреді, ол оның жиынтық бағалануына мүмкіндік бермейді. Әсіресе бұл аумақтың экологиялық тұрақтылығының жоғалуына әкеледі [24]. Кем дегенде бір нысан топтары үшін немесе ландшафттарды рекреациялық бағалаудың қабылданған жалпы әдіснамасы болмауынан бағалау нәтижелерін және нысандарды өзара салыстыруға мүмкіндік болмай отыр.
Аумақты рекреациялық бағалаудағы басты географиялық жағдайлардың бірі ретінде әр түрлі масштаб алынады. Масштаб зерттеу мақсаттарына байланысты таңдалады. Ұсақ масштабты бағалау рекреациялық әлеуеттің жалпы географиялық бейнесін айқындайды, ал орта масштабты бағалау ресурстық рекреациялық аудандар мен белдеулерді анықтайды және олардың дамуының басты тұжырымдамаларын белгілеуге мүмкіндік береді. Ірі масштабты ресурстық рекреациялық зерттеулер рекреациялық ландшафттарды жобалау мен аумақтардың, қала маңындағы ормандар мен рекреациялық мақсаттағы басқа да жерлердің санитарлық-курорттық белдеулерін қызметтік тұрғыда бөліп қарастырумен байланысты.
Бағаларды беру мен шешім қабылдау үрдістері әр түрлі екенін ескеру керек. Бағаларды беру бағалау мен нәтиже, таңдау, өлшеу, бірнеше көрсеткіштерді іздеу үрдістері мен сапалық сипаттамаларды қамтиды. Шешім қабылдау - бірнеше баламалардың тек біреуін таңдаумен анықталады.
1.3 Оңтүстік Қазақстан өңірінің рекреациялық әлеуеті қалыптасуының басты кезеңдері
Адамзат қауымының даму тарихы әрқашан да адам мен табиғаттың өзара әрекеттесуімен сипатталған. Бұл өзара байланыс әрдайым күрделеніп отырған. Ол адамзат тарихында белгілі бір ерекшеліктерге ие болса, ғылым мен техниканың дамуы барысында басқа ерекшеліктерімен көрініс тапты. Оңтүстік Қазақстан облысының территориясын игеру бұл жұмыс барысында тарихи және экономикалық тұрғыдан ғана емес, сонымен қатар, географиялық ортаның жергілікті халық өміріндегі алатын орнын түсіндіру мен олардың демалысын ұйымдастыру (рекреакция) тұрғысында да қарастырылады
Рекреациялық география өз кезегінде мәдени - әлеуметтік қалыптасулардың сан алуан түрлері территориясын игеру құбылысымен тығыз байланыстағы географиялық танымдылықтың дамуымен бір уақытта дамып отырады. Географиялық ілім мен географиялық танымдылықтың дамуы мәдени - әлеуметтік жүйелердің эволюциясымен анықталады. Бұл жүйелер әлемнің халқы мен олардың орналасқан территорияларының негізгі бөлігінен тұрады және үлкен аумақты территориялары мен халық санының молдығыменен сипатталады. Осыған сәйкес әлемде мәдени - әлеуметтік жүйелердің 8 түрі белгілі (көшпелі-варварлық, мұсылмандық, қытайлық, батыстық, үндістік, ресейлік, қара африкандық, оңтүстік американдық) [25].
Оңтүстік Қазақстан облысы Қазақстан Республикасының 14 облысының бірі болып табылады. Қазақстан Евразия континентінің орталығында, ал Оңтүстік Қазақстан облысы - оының оңтүстік шетінде орналасқан. Ол республиканың 117,3 мың км² немесе 4,3% алып жатыр, бұл дегеніміз Бельгия, Нидерланды, Швейцария, Дания сияқты көптеген еуропалық елдерден айтарлықтай үлкен территория деген сөз.
Облыстың Хоттабыч құмырасы пішіндес территориясы меридиан бағытымен солтүстіктен оңтүстікке 610 шақырымға, ал солтүстік бөлігінде көлденеңінен 140 шақырымнан 160 шақырымға дейін, оңтүстік бөлігінде 450 шақырымға дейін созылып жатыр. Облыстың солтүстік шекарасы 46 параллель бойынша өтеді де, оңтүстіктегі ең шеткі нүктесі - 40° 56' с.ш. [132].
Оңтүстік Қазақстан өңірі территориясының кеңдігін Батыс Еуропа елдерінің кеңдігімен салыстыратын болсақ, бұл - Италияның Неапольдан Миланға дейінгі бөлігі немесе Испанияның солтүстігінен Францияның оңтүстігі аймағымен тең болады. Жалпы алғанда, туризм ханшайымы Францияның өзіне тартарлық кеңдігінен кем емес, бірақ мұнда теңіз жоқ. Дегенмен, мұнда жалпы рекреацияны (туризмді қоса алғанда) дамытуға болатын өзіндік тамаша табиғи объектілер бар.
Қытай мен Еуропаны, Сібір мен Орталық Азияны жалғастырып жатқан Ұлы Жібек жолы қиылысында орналасқан Оңтүстік Қазақстан облысының тарихы мен мәдениеті көптеген мыңжылдықтар бойы осы жерлерді мекен еткен Қазақ және өзбек халықтарының тарихи тағдырымен тікелей байланысты ежелгі салт - дәстүрлерден тұрады.
Оңтүстік Қазақстан облысының рекреакциялық әлеуетін объективтік талдауда территорияны мекендеген халықтар тарихын бағалаусыз мүмкін емес. Көптеген әдеби қолжазбаларды [12, 27, 28, 29, 30, 31] зерттеу арқылы, біз Оңтүстік Қазақстан облысын игеруде 3 кезеңге бөліп қарастыра аламыз.
Бірінші кезең (палеолит - 19 ғасырдың ортасы)
Территорияны игеру және негізгі тарихи - мәдени орталықтардың қалыптас
Бұл кезеңде территорияда алғашқы қауымдастық адамдар қоныстанған, сондай-ақ сауда - саттық дамып, алғашқы мәдени ескерткіштер пайда болған.
Ежелгі кезең (палеолит - б.з.д. Vғ.), бұл кезеңде облыс территориясын ежелгі адамдар мекендеген. Бұл адамдардың өмір сүруіне айтарлықтай қолайлы жерлер - Қаржантау мен Қаратау жоталарын қоса алғандағы Талас Алатауының таулы және тау етегі аймақтары болды [32]. Осы жерлерден табылған ежелгі адамдардың тұрақтары - мұз дәуірінен кейін басталған және 100 мың жылдан аса уақытқа созылған палеолит - ежелгі тас дәуіріне жатады. Ежелгі адамдар жинаушылар мен аңшылар болған және өз өмірлері үшін үздіксіз күресіп отырған.
Палеолиттен кейін - жаңа тас дәуірі басталды. Бұл кезеңде мал және егін шаруашылығы пайда болып, адамдар садақ пен оқ, саздан жасалған ыдыстар сияқты заттарды пайдалана бастаған. Сонымен қатар, мұнда рекреацияның тәуліктік және апталық циклдары - тіршілік ету үшін күрделі күрестегі адамның демалысы (ұйқысы мен тіптен жартастарға сурет салу) мен культтық пұттық рәсімдерді орындаумен байланысты пассивті тоқсандық және жылдық циклдары сипатталған. Алғашқы наным - сенімдердің негізінде де дәл осы кезеңде қалыптаса бастағаны сөзсіз [32]. От - сол дәуірдің ұлы жаңалығы болғандықтан, адамдардың оған арналған рәсімдік салттар өткізгендігі белгілі. Тас дәуірі бойынша көптеген құнды мәліметтер Қараүңгір (Арыс өзенінің оң жағалауы) тұрағынан табылған.
Қола дәуірінде облыс территориясында үндіеуропалық тілдес және сол мәдениет қауымдастығына жататын, Волга өзенінің батысынан келген еуропалық нәсілдің протоеуропалық түріне жататын тайпалар мекендеген.
Андрондықтар өзендерді жағалай тұрақтаған және жерді өңдеумен айналысқан, дегенмен олардың тіршілік ету көзі - мал шаруашылығы болатын. Андрондықтардың өмірі әрқашан тыныш та мұңсыз емес еді, ал тайпалар арасындағы өзара қарым - қатынас та біршама күрделі еді. Бұл кезеңде қатардағы қарапайым қауымдастықтармен бірге әскери аристократия да болды. Олар өз әскери жорықтарында ерекше қасиетті де құрметті болып табылатын арбаларды пайдаланған. Дәл сол кезеңде шамандық пен магия да дами бастаған. Басты құрбандық - жылқы болатын [32]. Рекреакцияның пассивті айналымы отқа табыну және өртеу сияқты күрделі рәсімдерді орындаумен байланысты болды. Бастапқы кезеңде рекреакцияның кеңістіктік белсенді тіршілік айналымы дамыса (тайпалар әр 20 - 25 жыл сайын жаңа орынға, жаңа жайылымдарға көшіп отырған), кейін келе олар көшпелі мал шаруашылығына (рекреакцияның кеңістіктік белсенді жылдық циклы) көше бастады. Көктем уақытында бақташылар малды алыс жайылымдарға қарай айдаса, күзде қайтып оралатын болған. Жаңа территорияларды игеру мақсатындағы саяхат пен көшіп-қонуда айырмашылық болмады.
Арийлердің ізбасарлары - б.з.д I мыңжылдықта өмір сүрген олардың ұрпақтары сақтар мен савроматтар (сақ тайпалары) болды [33]. Қоладан темір дәуіріне ауысу - шаруашылық саласы мен өмір салтының ауысуымен сипат алды. Тұрғылықты отырықшы мал шаруашылығының орнына көшпелі мал шаруашылығы келіп, егін шаруашылығымен айналысқан аумақтарда қалалық қолөнерлік өндіріс орындары пайда бола бастады. Сондай-ақ, рекреацияның кеңістіктік белсенді жылдық циклы айқын байқалды. Көшпенді тайпалар қысқы және жазғы жайлаулардың ауысуына байланысты жыл мезгіліне қарай көшіп отырған. Бұдан бұрын пайдаланылмаған, жаңа территорияларды игеру мақсатындағы саяхат пен көшіп-қонуда айырмашылық болмады. Тайпалардың тұрмысы да өзгере бастады; баспана ретінде оңай жиналып, қайтадан оңай құрылатын киіз үйлер пайдаланылса, үйірлерінде жылқы саны арта түседі. Сонымен қатар, ат әскерлері мен бай және кедей отбасылары пайда бола бастайды, жайылымдар мен олжалар жолындағы бітпейтін соғыстар жүргізіледі. Сақтардың еркіндікке құмарлықтары, ерліктері мен әскери шеберліктері оларды басып алам деушілер үшін алынбас қамалға айналды. Олар парсылар экспансиясын тоқтатты, ұлы Александр Македонский әскері тек Батыс Тянь-Шань шатқалдарына дейін ғана жете алды. Кейіннен, сақтардың орнына қырғыз халықтары құрамына енген этностардың бірі - үйсіндер келді [34]. Жылдағы пассивті рекреакциялық циклдар аспан құдайы Митра мен соғыс пен жеңіс құдайына арналған құрбандықтар шалу, оларға жалбарыну және сан алуан салт-дәстүрлер мен рәсімдер өткізу арқылы сипат алды. Сондай-ақ, тамаша ат жарыстары өткізіліп отырған [35] Ол кезде жабайы көшпенді мәдени-әлеуметтік жүйе басым болған.
Жаңа дәуірдің бірінші мыңжылдығының бірінші жартысында алғашқы қауымдық құрылыс қоғамы түбімен жойылды да, VI ғасырдан бастап бір жарым мыңжылдыққа созылған феодалдық қарым-қатынас орын ала бастады. Феодалдық қарым-қатынас - халқының негізгі бөлігі мал және егін шаруашылығымен айналысатын, сонымен қатар, отырықшы тайпалар мекен ететін қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысы территориясында ерекше қарқынмен дамыды.
Сол баяғы заманнан бастап-ақ, тарихта "Ұлы Жібек Жолы" атымен белгілі керуендік сауда-саттық жолы Оңтүстік Қазақстан облысы территориясы арқылы өткен. Бұл жол Қиыр Шығыс пен Жерорта теңіздерінің өркениеттерін байланыстырған тұрақты дипломатиялық және сауда-саттық қатынастардың негізгі қызметін атқарды. Тынық мұхитынан Атлант мұхитына дейін екі континент арқылы өтетін керуен жолының Орта Азия бөлігінде тіптен 10-12 түйеден тұратын керуен де жүре алатын. Ұлы Жібек Жолы трассасы қазіргі автокөлік және темір жол магистральдарымен сәйкес келеді [36]. Ол жүзжылдықтар бойы көптеген өзгеріске ұшырады: бір жерлер өте ерекше маңызға ие бола бастады да, кейбіреулері, керісінше, өз маңызын жоғалтты, ал қалалар мен сауда-саттық станциялары құлдырай бастады. Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстан территорияларында Ұлы Жібек Жолы XIV ғасырға дейін өз қызметін атқарды. Керуендер көптеген, сан алуан тауарларды тасымалдағанымен, ең басты да маңызды тауар - қытай жібегі болып қала берді. Византияда жібектің қажеттілігі мол болды, себебі, ол ақсүйектер мен сарай адамдарынан басқа, варварлармен қарым-қатынас кезінде, оның ішінде қосымша әскер жалдауда валюта ретінде пайдаланылатын. Жібекке айырбас арқылы Византия Еуропадан өз жақтастарын, жалданушыларды, кез-келген тауарлар мен құлдарды алып отырған. Жібек пен Византия - алтын мен бағалы тастармен қатар құнға ие болды. [37].
Ұлы Жібек Жолының дәуірі территорияны игеруде айтарлықтай із қалдырды: қалалар дамып, жақын және алыстау орналасқан жерлердегі тауарларды сатып алу мен алмастыру мақсатындағы халықтың көшіп-қонуы байқала бастады. Сонымен қатар, Сырдария бассейнінде де Исфиджаб (Сайрам), Отырыр, Сауран, Яссы (Түркістан), Сүткент, Үзкент, Жаркент және т.б. сияқты көптеген қалалар қалыптаса бастады. К. Ақышевтің және т.б. айтуынша: Сырдария - ежелгі өркениеттің тал бесігі. Ол Қазақстан үшін - Ніл өзенінің Египет үшін маңыздылығымен тең орынға ие болды.... Бағзы заманнан бастап-ақ, мұнда дін мен мәдениет қарқынды түрде дамып, құнарлы да қасиетті жерлерде өркениет ошақтары бастау ала бастады [38].
Сондай-ақ, негізгі керуен жолының салалары - қосымша жолдар салына бастады. Мұндай жолдар негізінен, Бетпақдала арқылы солтүстік бағытта өтетін. Керуен жолын жағалай, құдықтар мен демалыс, сауда-саттық орындары орналастырыла бастады (керуен-сарайлар).
Одан басқа, керуен жолдары арқылы мәдениеттердің өзара араласуы мен толығу құбылысы орын алды. Көпестермен бірге миссионерлер ере отырып, буддизм, христиан, манихейлік, зороастризм сияқты өз діндерін таратқан, дегенмен ол уақытта арабтардан келген және кеңінен таралған ислам діні басқа діндер мен жергілікті культтарды ығыстыра түсті
Орта ғасыр кезеңі (Vғ. - XIXғ. ортасы). V - VI ғасырларда Қазақстан территориясында орта ғасырдағы көшпелі халықтардың барлығын біріктірген жаңа, мықты мемлекет - Ұлы Түркі Қағанаты қалыптасты. Бұл территорияны Алтай өңірінен келген түркі тайпалары басып алған болатын. Олар Қытайды өздеріне бағындыра отырып (олар салықты жіьекпен төлейтін болған), Иранды Ұлы Жібек Жолының маңызды бөліктерін бақылаудан ығыстырған, тіптен, Ұлы Түркі Қағанатының құдіретін Византия императорының өзі мойындаған. Содан бері, Байкалдан Волгаға дейін түркі тілдес халықтар өз тарихи Отандарына ие болды [39]. Арабтардың Түркістанға жорық жасауына қатысушысы түркілердің өмір-салтын былайша сипаттайды: Түркілер - отырықшы өмір мен бір орында тұрақтау ұзақтығына, қозғалыс пен өзгерістердің аздығына төзбейтін халық. Олардың қалыптасуы қозғалысқа негізделген және олар тыныштықта отыра алмайды. Олар қолөнермен, сауда-саттықпен, медицинамен, егін шаруашылығымен, ағаш отырғызумен, құрылыспен, каналдар жүргізумен және астық жинаумен айналыспайды. Сондай-ақ олардың ойында жорық, тонау, аңшылық, ат үстінде жүру, уәзірлер шайқасы, олжа іздеу мен басқа елдерді басып алушылықтан басқа ештеңе жоқ... [40]. Бейбітшілік заманда түркілер сондай-ақ, көшпелі мал шаруашылығымен айналыс
Рекреацияның кеңістіктік белсенді циклы әскери жорықтармен байланысты болса, бейбіт заманда жайлауларға көшіп-қонумен байланысты болып келеді. Пассивті циклдар діни салт-дәстүрлерді өткізуде байқалады (әр түрлі діндерде). Ежелгі түркілер (оғыздарды, қарлұқтарды, қимақтар мен қыпшақтарды қоса алғанда) Аспанға (Тәңірге) және Жерге, отбасы мен балалар қорғаушысы - әйел құдайанасы Ұмайға табынатын болған [41]. Ұлы Жібек Жолы арқылы оларға басқа халықтардың діні де ене бастайды. Түркілерде жазу-сызу болған және ауызша - поэзиялық дәстүрлер жақсы дамыған.
VIII ғасырдың басында Түркі Қағанаты құлдырап, оның территориясы біршама уақыт бойы түркештердің, одан кейін қарлұқтардың қаңғарлардың, оғыздардың, қараханидтер мен қыпшақтардың қолында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz