Сын есімнің семантикалық мағынасы

Кіріспе
Қолданылған әдебиеттер

Әдебиеттер.
1.Ысқақов.А.Қазіргі қазақ тілі.-А.1998.
2.Бектұров.Ш.К. Қазақ тілі.-Алматы,2004.
3.Томанов.М.Қазақ тілінің тарихы граматикасы.-Алматы,1996.
4.Томанов.М. Тұркі тілдерінің салыстырмалы граматикасы.-А.1992.
5.Кайдаров.Ә. Түріктанға кіріспе.-Алматы,1995.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Сын есімнің семантикалық мағынасы оның мофологиялық ерекшеліктерінен де,
синтаксистік қызметтерінен де сараланып айқын көрініп отырады.
Морфологиялық сипаттары жағынан да сын есімнің өзіне ғана тән, өзге
есімдерден басқаша ерекшеліктері бар. Мысалы, сын есімнің табиғи қызметі
зат есімге анықтауыш мүше болса, зат есімге тіркесіп негізгі қызметін
атқарғанда сын есім ешқандай өзгеріске ұшырамайды: анықталатын зат есім
көптік, септік, тәуелдік формаларының кайсысында қолданылса да, оиы
анықтайтын сын есім зат есімнің формасына үйлеспейді де, қиыспайды да. Сын
есім өз семантикалық ерекшелігіне қарай, затты сыр-сипат (сапа, түр, рең,
салмақ, көлем т. б.) жағыиан анықтайды, бірақ ол (сын есім) анықтауыш
қызметін атқарып тұрғанда, еш уақытта да тәуелденбейді, көптелмейді және
септелмейді.
Зат есімге тән кептік, тәуелдік, септік жалғаулары зат есімнің де, сын
есімнің де қызметтерш бірдей атқаратын синкретикалық омоним сөздерге
(мысалы: салқын, көк, суық, жарық, жүйрік, терең т. б.) қажетінше жалғана
бе-рулерімен катар, белгілі бір контексте қолданылу ыңғайына қарай
субстантивтеиетін сын есімдерге (мысалы: үлкенге үлкенше, кішіге кішіше
қызмет ет; ескіге жаңа, жаңаға ескі — өлшеуіш т. б.) жалғана береді. Сын
есім-де көптік, тәуелдік, септік_категориялары болмағынымен, оның өзіне тән
ерекше шырай категориясы бар. Бұл ерекшелік те — сын есімнің-зат есімнен
бөлінерлік, өз алдьша дербес категория екеніне дәлел.
Сонымен бірге, бір алуан шн есімдер зат есімді анықтауларымен қатар,
етістікті де анықтап, үстеу сөздердің кызметтерін атқарады. Мысалы:
хатыңнан жақсы ұғындым сөздің бәрін (Абай); Өлке бойындағы қалың тал мен
қамыс ақырын қозғалып сыбырлайды. (С. Сейфуллин). Семіз сөйлеп, арық
шыққаннына, арық сейлеп, семіз шық (мақал). Сөйтіп, кейбір зат есімдердің
әрі субстантивтік (ауылдың сыртында қалың қамыс бар), әрі адъективтік
(қамыс қора) қызметі болатыны сияқты, кейбір сын есімдер де әрі
адъективтік, әрі адвербиалдық қызмет атқарады. Бұдан сын есімде шырай
категориясымен қатаргадьективтік және адвербиалдық қызмет барлығы да
көрінеді.
Сын есімде өзге сөз таптарымен (мысалы, зат есіммен, үстеумен т. б.)
әрі ортақ, әрі формалас сөз тудыратын жұрнақтармен катар, тек туынды сын
есім ғаиа жасайтын арнаулы жұрнақтар бар; сын есімнен сын есім тудыратын
шырай жұрнақтары бар. Бұлар да сын есімнің морфологиялық формалары болып
есептеледі.
Синтаксистік жағынан қарағанда, сын есім, өзінің табиғи жаратылысына
сәйкес, үнемі зат есімге анықтауыш ретінде жұмсалуға лайық. Өйткені қандай
белгі болса да, заттыд қасында болады да, дәйім затқа иек сүйейді. Мысалы:
Үш-ақ нәрсе — адамның қасиеті: -ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек
(Абай).
Сын есім баяндауыш та бола алады және баяндауыштың құрамына Да ене
береді. Мысалы: Төрт белмелі тас үй салқын да жайлы (Ғ. Мүсірепов). Ол
тапал, төртпақ скен де, мен ұзын, жіңішке екенмін (Ә. Әбішев).
Зат есім мен сын есімнің тіркесу қабілеттерінде де елеулі айыр4машылық
бар. Мысалы, зат есімге септеулік шылаулар тркесе береді. Ал сол септеулік
шылаулардың ішінен тек сияқты, секілді, тәрізді, сыңылды дегендерден басқа
бірде-біреуі тікелей өз мағынасында, өз қызметінде жұмсалғанда, сын есімге
тіркеспейді. Керісінше, күшейту үстеулері (өте, аса, тым, тіпті, керемет,
орасан, ересен т. б.) сын есімге еркін тіркесе бергенімен, олар зат
есімдерге тіркеспейді. Мысалы: өте жақсы, аса биік, тым ащы, тіпті жалқау,
керемет жүйрік, орасанзор деп айту қалыпты норма бола тұрса да, өте адам,
тіпті жылқы, тым шөп деп айтуға болмайды. Сөйтіп, септеулік шылаудың сын
ссімге тіркеспей, зат есімге еркін тіркесуі, сондай-ақ, сапалық үстеулердің
сын есімге тіркесіп, зат есімдерге тіркеспеуі бұл екі сөз табының — зат
есім мен сын есмнің—• синтаксистік жағынан бір-бірінен ажырайтын
ерекілеліктері болып саналады.
Егерде екі я онан да көп жалаң сапалық сын есімдер бір-бірімен
қабаттасатындай болса, олар бірін-бірі анықтамайды да, біріне-бірі
бағынбайды да, әрқайсысы өз түс-тарынан тікелей зат есімге қатысты болады,
демек, өздерінің қатыстары бар зат есімді анықтайды. Мысалы: Ыз-ғырық суық
сүр бұлт, Аспанды тегіс қаптаған (Б. Майлин); Ермек оқтай түзу, ұзын биік,
кең жолмен келеді (Ғ. Мүстафин). Алғашқы сөйлемде суық және сұр деген
сапалык сын есімдер біріне-бірі бағынбай, әрқайсысы тікелей бұлт деген зат
ееімді әр тұрғыдан аныктап тұрғаны сияқты, екінші сөйлемдегі түзу, ұзын,
биік, кең деген сын есімдер де бір-біріне бағынбай, жарыса жол деген зат
есімнің әр түрлі сипатын білдіріп түр.
Сын есімдер заттың әр алуан сыр-сипаттары мен белгілердің тікелей де,
басқа заттардың қатынастары арқылы да білдіреді. Осындай жалпы сипаттарымен
байланысты, сыи есімдер семантикалық мағыналары мен грамматикалық
ерекшеліктеріне қарай, сапалық (негізгі) сын және қатыстық (туынды) сын деп
аталатын екі салаға бөлінеді. Бұл сындардыц қай-қайсысы болса да қандай?
қай? (қалай?) деген сұрауларға жауап береді.
Сапалық сын есімдер деп мағынасы жағынан заттың әр алуан сыр-
сипатын, атап айтканда, түрі мен түсін (ақ, қара, қызыл, көк, сұр т. б.),
сыры мен сапасын (жақсы, жаман, тәуір, нашар т. б.) көлемі мен аумағын
(үлкен, кіші, ауыр, жеңіл т. б.), дәмі мен иісін (ащы тәтті; күлімсі)
білдіретт және затгың басқа да касиет-белгілерін білдіретін сөздерді
айтамыз
Әдетте, сапалық сын есімдерге ешбір қосымша формаларсыз тұрып-ақ,
заттын әр қилы сыр-сипатын білдіретін түбір сөздерді жатқызу салты бар.
Бірақ бұл қағиданы үнемі тапжылмайтын қағида деп қарамау керек, өйткені
казіргі кезде түбір сөз сияқтанып көрінетін көптеген формалар тарихи даму
тұрғысынан қарағанда, тиісті қосымшалар аркылы я баска тәсілдер бойынша
жасалған туынды сөздер болып келеді. Мысалы, ұзын, үлкен, қызыл, ащы, тұщы,
момын, ашық, жабық, жалпақ сияқты сапалық (негізгі) сын есімдердің бәрі де
ертеректе туынды сөздер болған, демек, олар ұзақ, үлкейген, қызғылт,
ашыған, тұшыды, момақан, ашылды, жабылды, .жалпайған сөздерімен түбірлес
болған. Солай болса, мағыиасы жадынан сапалық сын есім деп,морфемалық
құрылымы жағынан некізгі сын есім деп есептелетін сөздердін саны да, сапасы
да үнемі бір аяда қалмай, бірте-бірте ұдайы дамып отырады.Осыған сәйкес,
ертеректе туған сындарды ғана емес, кейіигі кездерде жұрнақ (я басқа тәсіл
аррқылы жасалған туынды есімдердің кейбіреулерінде де . негізгі, сапалық
сындардың грамматикалық қасиет-сипат-тары болып отырады. (қараңғы —
қараңғылау, қараңғырақ, қап-қараңғы; таныс — таныстау, танысырақ, тап-таныс
т. б.)
Сапалық сындар жалпы сын есім деп аталатын сөз табының негізгі ұйтқысы
есібенде қызмет етеді. Олай дейтін себебіміз — жалпы сын есімге тән негізғі
категориялык ерекшеліктер мен сипаттардың бәрі де сапалық сындардын бойында
болады.Осы ерекшеліктеріне қарай, демек, бүкіл сын есім категориясына өзек
ретіпде қызмет ететіндігіне қарай, өзге сөз таптарынал жұрнақ арқылы
жасалған туынды сын есімдер де, семантикалық даму процесі арқылы
адъективтенген сөздер де бірте-бірте сапалық сың есімдердің сыр-сипаттарына
ие болып, сол топқа көшіп отырады. Ал,сапалық сындардың сын есімдерге арқау
болып кызмет ететін негізгі белгілері мыналар: біріншіден, сапалық сындарға
тән сөздердің бәріне де ұлғайту, кішірейту жұрнақтары және аредік сыннын,
әр қилы реңін білдіретіи шырай категориясының жұрнақтары қосылады;
екіншіден, оларға сындык белгіні күшейте я всіре түсу үшін қолданылатын
үстеме буындар жамалады; үшіншіден, олар аттрибуттық семантикалық
ерекшелігіне қарай (жақсы оқушы), адвербиалдық (жақсы оқиды) қызмет
атқарады. Міне, осы аталған негізгі үш белгі сапалық сын есімдердін әрі
қатыстық сындар-дан ерекшелінетін, әрі жалпы сын есім атаулыға тән ка-
тегориялық белгілері болып есептеледі.
Сөйтіп, сапалық сын есімдерге -рақ (-рек, -ырақ, -ірек), -лау, (-леу,
-дау, -деу, -тау, -теу) жұрнақтары талғамай, жалғана беруімен (сарырақ,
сарылау, жақсырақ, жақсылау, үлкенірек, үлкендеу т. б.) қатар, белгінің же-
тімсіздігін я -бәсеңдігін білдіретін -ғыш (-қыш, -гіш, кіш), -шыл, (-шіл),
-ша (-ше), -ң (-аң, -ең) тәрізді жұр-нактар да бірен-сарандап (сарғыш,
ақшыл, сүрша, қуаң т. б.) жалғанады; сондай-ақ, сапалық сындарға күшейткіш
үстеме буын да іркілмей (ап-анық, түп-түзу, күп-кү-рең т. б.) үстеле
береді. Бүл формалар алас.а, биік, кіш-кене, арық, семіз, жуан, жіңішке,
толық, нәзік, қалың, жүқа, кең, тар, қою, сұйық, ыстық, суық, ащы, тұщы,
көк, қара, қоңыр, жақын, кәрі, жас, сынық, бүтін, сирек, қызық сиякты
сапалық сын есімдерге (бәсеңдік реңін білдіретін жұрнақтан баскалары)
жатырқамай жамала береді.
Қ а т ы с т ы қ с ы н е с і м д е р деп бір заттың белгісін басқа
бір заттың я іс-амалдың қатысы арқылы білдіретін сөздерді атаймыз.Осы
ерекшелігіне қарай,) қатыптық сын есімдер тиісті жұрнактар арқылы баска
есімдер мен етістіктерден жасалады да, заттың сыртқы түрі мен түсіне,
кескіні мен келбетіне, сыры мен сынына, ішкі қасиеті мен сипатына, мекен
мен мезгілге және басқа да сол сиякты белгілеріне катысты сындық ұғымдарды
білдіреді мысалы: Балалы үй базар, баласыз үй мазар (мақал) дегендегі
балалы, баласыз деген туынды сын есімдер үйдің баласы барлыгы меп жоктығына
қатысты белгілерді білдіреді. Сол сияқты, Шоңпардай кекілі бар (Абай); Бұл
—жазғы жайлы қоныс. (М. Әуезов) ,Көтеріңкі күл-кінін шыққан жеріне жұрт
топырлай бастады (Ғ. Сланов өткір пышақ қол кесер (мақал) деген
сөйлемдердегі- шоқпардай, жазғы, жайлы, көтеріңкі, өткір деген сын есімдер
шоқпар, жаз, жай деген есімдерге, деген етістіктерге қатысты сындық
белгілерді. Ал, осы қатыстық сындардың сыртқы грамматикалық көрсеткіштері
-дай, -ғы, -лы, -іңкі, -кір жұрнақтары, қатыстық сындар зат есім, үстеу,
етістік сияқты баска сөз таптарынан болатындықтан, олардың (қатыстық
сындардың) нақтылы мағыналары д.а өздерінің жасалуына неғіз болған
сөздерімен байланысты. Осы себептен қатыстык сындардың мағыналары өздерінің
төркіндес (жасалған) сөздерінің синонимі сиякты болып келеді. Мысалы:
аталық борыш — атаның борышы; ауылдағы адам — ауылда тұратын адам; ауыспалы
қызыл ту — ауыстырылып отырылатын қызыл ту. Өздерінің бастапқы
төркіндерінен алшақтап кеткен ұзақ (әдгіме), тұнық (су), ашыщ (сөз) сияқты
негізі сын есім делініп саналатын, бастапқы ұза (ды), тұн (тұнды), аш
(ашты) деген етістіктерден жасалған я туған сындарды алсақ, олардың
мағыналары да қаншалықты алыстады дегенімізбен де, өздерінің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.