Лингвистикадағы бейвербалды амалдар
КІРІСПЕ
1 ЛИНГВИСТИКАДАҒЫ БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ
1.1 Бейвербалды амалдар жайлы қазақ, орыс тіл білміндегі зерттеулер
1.2Экстралингвистика мен паралингвистика, олардың зерттеу нысандары.
1.2Экстралингвистика мен паралингвистика, олардың зерттеу нысандары.
2.1 Бейвербалды амалдардың этимологиясы
2.2 Бейвербалды амалдардың таксономиясы
2.2.1 Мимиканың классификациясы
2.2.2 Жесттің классификациясы
3 ҚАТЫСЫМ ӘРЕКЕТІНДЕГІ ВЕРБАЛДЫ ЖӘНЕ БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЫҢ ҚАТАР ҚОЛДАНЫЛУЫ ЖӘНЕ БІР.БІРІНЕ ӘСЕРІ
3.1 Вербалды және бейвербалды амалдардың қатар қолданысының бейнефильмдердегі көрінісі
3.2 Вербалды және бейвербалды амалдардың қатар қолданысының көркем шығармадағы көрінісі
3.3 Вербалды және бейвербалды амалдардың қатар қолданысының күнделікті тұрмыстағы көрінісі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ЛИНГВИСТИКАДАҒЫ БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ
1.1 Бейвербалды амалдар жайлы қазақ, орыс тіл білміндегі зерттеулер
1.2Экстралингвистика мен паралингвистика, олардың зерттеу нысандары.
1.2Экстралингвистика мен паралингвистика, олардың зерттеу нысандары.
2.1 Бейвербалды амалдардың этимологиясы
2.2 Бейвербалды амалдардың таксономиясы
2.2.1 Мимиканың классификациясы
2.2.2 Жесттің классификациясы
3 ҚАТЫСЫМ ӘРЕКЕТІНДЕГІ ВЕРБАЛДЫ ЖӘНЕ БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЫҢ ҚАТАР ҚОЛДАНЫЛУЫ ЖӘНЕ БІР.БІРІНЕ ӘСЕРІ
3.1 Вербалды және бейвербалды амалдардың қатар қолданысының бейнефильмдердегі көрінісі
3.2 Вербалды және бейвербалды амалдардың қатар қолданысының көркем шығармадағы көрінісі
3.3 Вербалды және бейвербалды амалдардың қатар қолданысының күнделікті тұрмыстағы көрінісі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Диплoм жұмыcының cипaттaмacы:Коммуникацияда екі амал бар. Олар вербалды және бейвербалды амалдар. Қатысым әрекетінде тек қана вербалды амал емес, бейвербалды амалдар да қатар қолданылады. Тіл білімінде вербалды амалдардың зерттелу ауқымы кең екендігі айтпаса да мәлім. Ал, бейвербалды амалдар, олардың түрлері, мағыналық топтары, шығу тарихы жайлы зерттеулер ХХ ғасырдан бастау алып, бүгінгі күнге дейін жалғасын тауып келеді. Көптеген зерттеушілер осы екі амалды жеке-жеке алып барынша қыр-сырын ашуға тырысты. Соның арқасында қазіргі таңда аталған амалдар жайлы зерттеу жұмыстары мен еңбектер саны жетерлік.
1.Әмір Р. Ауызекі сөйлеу тілінің синтаксистік ерекшеліктері. – Алматы: Мектеп, 1997. - 192 б.
2.Медетбаев Т. Әл-Фарабидің әдеби мұралары // Наследие ал-Фараби и мировая культура.–Алматы, 2001. -451 б.
3.Грейдина Н.Л. Взаймодействие вербальных и невербальных средств в коммуникативном акте: На материале английского языка: дисс. канд. филол. наук. – Пятигорск, 1996. - 244 c.
4.Тихомиров O.K. Психология мышления. – М.: Издательство Московского университета, 1984.-270с.
5.СнасаповаГ.Ж.Ғ.Мүсіреповтың «Ұлпан» шығармасындағы кинемалардың ұлттық семантикасы // Тілтаным. 2002,– №4.
6.Оразбаева Ф. Тілдік қатынас. – Алматы, 2005. - 272 б.
7.Ешимов М.П. Қазақ тілін оқытуда бейвербалды амалдарды қолданудың тиімділігі. // Инновационные приоритеты в языковом образовании: Материалы докладов и сообщений Международной конференции / По общ. ред. Ж.А. Нуршаиховой. – Алматы, 2011. - 303 с.
8.Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы, 1998. - 456 б.
9.Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы, 1978. - 493 б.
10.Қордабаев Т. Қазақ тіл білімінің қалыптасу, даму жолдары.– Алматы: Мектеп, 1987. - 124 б.
11.Розенталь Д.Э., Теленкова М.А. Словарь справочник лингвистических терминов.–М: Просвещение, 1985. - 399 б.
12.Момынова Б., Бейсенбаева С. Қазақ тіліндегі ым мен ишараттың қазақша-орысша сөздігі. – Алматы, 2003. - 280 б.
13.Піралиева Г. Көркем прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері. – Алматы: Алаш,2003. - 157 б.
14.Жұмабаев М. Педагогика. Алматы: Ана тілі, 1992. - 154 б.
15.Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 7-том. Алматы: Ғылым, 1983. - 623 б
16.Аленикова С. Язык жестов. // Наука и жизнь. М., 1985. - 147 с.
17.Колшанский Г.В. Паралингвистика. – М., 1974. - 20 с.
18.Горелов И.Н. Паралингвистика. Приклодной и концептуальный аспекты // В кн.: Национально-культурная специфика речевого поведения. – М., 1977. - 97 с.
19.Горелов И.Н. Невербальные компоненты коммуникации. – М.: Наука, 1980. -104 с.
20.Цицерон М.Т. Об ораторе // Цицерон М.Т. Соч.-Т.2.- 66с.
21.Сүлейменова Э.Д. Әлеуметтік лингвистика терминдерінің сөздігі. Словарь социолингвистических терминов. – Астана: «Арман-ПВ» баспасы, 2008. - 392 c.
2.Медетбаев Т. Әл-Фарабидің әдеби мұралары // Наследие ал-Фараби и мировая культура.–Алматы, 2001. -451 б.
3.Грейдина Н.Л. Взаймодействие вербальных и невербальных средств в коммуникативном акте: На материале английского языка: дисс. канд. филол. наук. – Пятигорск, 1996. - 244 c.
4.Тихомиров O.K. Психология мышления. – М.: Издательство Московского университета, 1984.-270с.
5.СнасаповаГ.Ж.Ғ.Мүсіреповтың «Ұлпан» шығармасындағы кинемалардың ұлттық семантикасы // Тілтаным. 2002,– №4.
6.Оразбаева Ф. Тілдік қатынас. – Алматы, 2005. - 272 б.
7.Ешимов М.П. Қазақ тілін оқытуда бейвербалды амалдарды қолданудың тиімділігі. // Инновационные приоритеты в языковом образовании: Материалы докладов и сообщений Международной конференции / По общ. ред. Ж.А. Нуршаиховой. – Алматы, 2011. - 303 с.
8.Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы, 1998. - 456 б.
9.Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы, 1978. - 493 б.
10.Қордабаев Т. Қазақ тіл білімінің қалыптасу, даму жолдары.– Алматы: Мектеп, 1987. - 124 б.
11.Розенталь Д.Э., Теленкова М.А. Словарь справочник лингвистических терминов.–М: Просвещение, 1985. - 399 б.
12.Момынова Б., Бейсенбаева С. Қазақ тіліндегі ым мен ишараттың қазақша-орысша сөздігі. – Алматы, 2003. - 280 б.
13.Піралиева Г. Көркем прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері. – Алматы: Алаш,2003. - 157 б.
14.Жұмабаев М. Педагогика. Алматы: Ана тілі, 1992. - 154 б.
15.Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 7-том. Алматы: Ғылым, 1983. - 623 б
16.Аленикова С. Язык жестов. // Наука и жизнь. М., 1985. - 147 с.
17.Колшанский Г.В. Паралингвистика. – М., 1974. - 20 с.
18.Горелов И.Н. Паралингвистика. Приклодной и концептуальный аспекты // В кн.: Национально-культурная специфика речевого поведения. – М., 1977. - 97 с.
19.Горелов И.Н. Невербальные компоненты коммуникации. – М.: Наука, 1980. -104 с.
20.Цицерон М.Т. Об ораторе // Цицерон М.Т. Соч.-Т.2.- 66с.
21.Сүлейменова Э.Д. Әлеуметтік лингвистика терминдерінің сөздігі. Словарь социолингвистических терминов. – Астана: «Арман-ПВ» баспасы, 2008. - 392 c.
КІРІСПЕ
Диплoм жұмыcының cипaттaмacы: Коммуникацияда екі амал бар. Олар вербалды және бейвербалды амалдар. Қатысым әрекетінде тек қана вербалды амал емес, бейвербалды амалдар да қатар қолданылады. Тіл білімінде вербалды амалдардың зерттелу ауқымы кең екендігі айтпаса да мәлім. Ал, бейвербалды амалдар, олардың түрлері, мағыналық топтары, шығу тарихы жайлы зерттеулер ХХ ғасырдан бастау алып, бүгінгі күнге дейін жалғасын тауып келеді. Көптеген зерттеушілер осы екі амалды жеке-жеке алып барынша қыр-сырын ашуға тырысты. Соның арқасында қазіргі таңда аталған амалдар жайлы зерттеу жұмыстары мен еңбектер саны жетерлік. Біз де бітіру жұмысымызда осы екі амалдың ерекшеліктеріне тоқталамыз. Дегенмен, біздің жұмысымыздың алдыңғылардан өзгешелігі - қатысым әрекетінде вербалды амал мен бейвербалды амалдың қатар қолданылуы мен олардың бір-біріне әсерінің қандай екендігіне мән беруімізде. Бітіру жұмысымызда осы екі амалдың қатар келгендегі қызметтеріне, ақпаратты берудегі рөліне тоқталамыз.
Диплом жұмысының өзектілігі: Сөйлеу үдерісіндегі вербалды және бейвербалды амалдардың коммуникативтік мақсатқа сай қайсысының басым түсетіндігін анықтау және вербалды амал мен бейвербалды амал үнемі қатар жүретіндігін айқындай келіп, қайсысының қай кезде басым құрал болатындығын, осы уақытқа дейін екіншілік, яғни көмекші қызмет атқарады деп келген бейвербалды амалдың өзі де негізгі қызметке көшетін сәттері болатынын дәлелдеу біздің жұмысымыздың өзектілігі болып табылады.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны: Қатысым әрекетіндегі вербалды және бейвербалды амалдардың бір-біріне әсері.
Диплом жұмысының мақсаты: Қатысым әрекетіндегі вербалды және бейвербалды амалдардың бір-біріне әсерін және осы екі амалдың қайсысы ақпаратты нақты және дәл беретінін анықтау. Аталған мақсатты орындауда алға қойылатын міндеттер:
:: Бейвербалды амалдарға қатысты негізгі зерттеулермен таныса отырып, зерттеу бағыттарын айқындау;
:: Паралингвистика мен экстралингвистиканың арақатынасын ажырату;
:: Бейвербалды амалдардың тақырыптық аспектіде классификациясын анықтау және жүйелеу;
:: Тілдегі вербалды және бейвербалды амалдардың қатар қолданысындағы қызметтерін салыстыру;
:: Вербалды және бейвербалды амалдардың қызметінің ұлттық, стилистикалық, жыныстық, жас ерекшеліктеріне қарай қолданысын ажырату;
:: Қатысым әрекетіндегі вербалды және бейвербалды амалдардың жағдаятқа сай қайсысының қызметінің басым тұрғанын анықтау;
Диплoм жұмыcының тeopиялық еңбектері мен дереккөздері:
Зерттеу жұмысымыздың материалына ағылшын, орыс және қазақ ғалымдарының бейвербалды амалға қатысты зерттеу жұмыстары арқау болды. Олар: ежелгі ғалымдардан М.Т.Цицеронның Об ораторе кітабы, Әл-Фарабидің Риторикасы, ағылшын және орыс зерттеушілерінен Ш.Баллидің Общая лингвистика и вопросы французского языка (1955), Я.Рейковскийдің Экспериментальная психология эмоций (1979), О.С.Ахмановтың Вопросы оптимизации естественных коммуникативных систем (1971), С.Аленикованың Язык жестов (1985), Г.В.Колшанский Паралингвистика (1974), И.Н.Гореловтың Паралингвистика (1977), Невербальные компоненты коммуникации (1980), қазақ тіл білімі ғалымдарынан М.Жұмабаевтың Педагогика (1992), Қ.Жұбановтың Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер (1998), К.Ахановтың Тіл білімінің негіздері (1978), Т.Қордабаевтың Қазақ тіл білімінің қалыптасу, даму жолдары (1987), Р.Әмірдің Ауызекі сөйлеу тілінің синтаксистік ерекшеліктері (1997), Ф.Оразбаеваның Тілдік қатынас (2005), Г.Піралиеваның Көркем прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері (2003) атты көлемді еңбектері, Д.Э.Розенталь, М.А.Теленкованың Словарь справочник лингвистических терминов (1985), Б.Момынова, С.Бейсенбаеваның Қазақ тіліндегі ым мен ишараттың қазақша-орысша сөздігі (2003), Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 7-том (1983) сияқты т.б анықтамалар мен сөздіктер.
Диплом жұмысының практикалық бөлімінде дереккөздер ретінде Троя (Великобритания, США, 2004), Табу (Қытай, 1999), Жемчужина дворца (Оңтүстік Корея, 2003), Непохищенная невеста (Үндістан, 2005), Жаужүрек мың бала (Қазақстан, 2012) фильмдері және М.Әуезовтың Абай жолы эпопеясы (2000, ІІ том), С.Мұқановтың Мөлдір махаббат (2006), Б.Майлиннің Шұғаның белгісі (2006) шығармалар жинағы, Ш.Мұртазаның Қызыл жебе романы (1994, І том), қазіргі заманауи қаламгерлерімізден Ұ.Доспанбетовтың Жылусыз от (2009), Е.Әбікенұлының Министр (2014), Д.Амантайдың Қастерле мені (2000) атты жинақтары, сондай-ақ күнделікті тұрмыстағы адамдардың, өз қатарластарымның бейвербалды амалдары алынды.
Диплом жұмысын зерттеудегі әдіс-тәсілдер: Зерттеу әдістері мен тәсілдерін белгілеу жұмыстың алға қойған мақсаты мен міндеттеріне байланысты айқындалды. Жұмыс барысында салғастырмалы әдіс, сипаттау әдісі мен құрылымдық зepттeу әдicтepi пaйдaлaнылды.
Диплом жұмысының нәтижелері:
- паралингвистика мен экстралингвистиканың арақатынасы ажыратылды;
- бейвербалды амалдардың қайсысы биологиялық, қайсысы әлеуметтік құбылысқа тән екендігі анықталды;
- зерттеушілер ұсынған бейвербалды амалдардың таксономиясын жүйелей келе, бейвербалды амалдарға не жатқызатынымыз белгілі болды;
- вербалды және бейвербалды амалдардың қатысым әрекетіндегі қызметі айқындалды;
- қатысым әрекетінде вербалды амал мен бейвербалды амалдардың қандай жағдайда негізгі қызмет атқаратыны мысалдар арқылы дәлелденді;
- бейвербалды амалдың қай кезде көмекші рөлде, қай кезде қызметі вербалды амалмен тең түсетіні айқындалды;
- қимылдарды салғастыру, салыстыру барысында қарым-қатынастағы бейвербалды элементтердің мағынасы ашылды;
- бейвербалды амалдың тілмен арақатынасы, қимылдарды орындаудағы органның қызметі және сөзбен суреттеудегі қимыл түрлері ажыратылып, мысалдар арқылы дәлелдене түсті.
Зерттеу жұмыcының құpылымы: Диплoмдық жұмыc кірiспедeн, үш бөлімнeн, қoрытынды, пaйдаланылған әдебиеттеp тізiмі мен глоссарийден тұрaды.
1 ЛИНГВИСТИКАДАҒЫ БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ
Адам әлемі - коммуникация әлемі. Л.Витгенштейн айтпақшы, адам өзін-өзі адам ретінде тек қана басқа адамдармен коммуникациялық байланыс жүйесіне енген соң сезінеді екен. Қарым-қатынасқа 1.Пікір айту ауызша әрі сөйлеуші мен тыңдаушының жүзбе жүз отырып қатысуы; . 2.Пікір айту диалог түрінде, яғни екі немесе бірнеше адамның қатысуы; 3. Пікір айту ешқандай дайындықсыз емін-еркін әңгіме үстінде құралады деген Рақыш Әмірұлының тұжырымы арқау болады [1, 23].
Кез келген тілдік бірлік өзге бірліктер және формалармен тығыз қарым- қатынаста, байланыста болғанда мән-мағынамен толығады. Жалпы сөйленістің екі жағы болады, біріншісі - коммуникация кезінде коммуниканттардың арасында қандай байланыс болатындығына негізделген практикалық мәнмәтін (контекст) болса, екіншісі, лингвистикалық контекст көлеміндегі семантикалық бірліктердің мәні басқа тілдік бірліктермен тығыз байланыста алып қарауға болатын қыры, бұл - екінші жағы. Өйткені, тіл дегеніміз ең алдымен жай ғана тілдік бірліктердің жиынтығы емес, ол - жүйе, жүйе әлденеше сөйленістердің топтамасынан, фразалық құрылымдардың жиынтығынан тұрады. Яғни белгілі бір хабарды жеткізу мақсаты көзделген кезде нақты бір тілдік бірлік қатысым әрекетінің құрамына қосылады. Ол күрделі бірлік. Осы күрделі бірлік адамдардың бір-бірімен пікір алмасуын қамтамасыз етеді де, тілдік ұжымның, ұжым мүшелерінің өзара қарым-қатынасқа түсуін, өзара байланысын іске асырады.
Коммуникацияда адамдар қарым-қатынасты іске асыру үшін сөйлеумен қатар, ойды әсерлі жеткізу мақсатында түрлі тілдік және тілден тыс, тілдік емес, тіл айналасындағы құралдарды пайдалану дағдысын қалаптастырған. Осы тіл айналасындағы құралдарға ольфакторлық (иісті сезу), көзбен көру, құлақпен есту сияқты тілдік және тілдік емес құралдар жатады.
Ғалымдар ғылым тілінде тілдік құралдарға вербалды амал элементтерін жатқызады да, тілдік емес құралдарға бейвербалды элементтерді жатқызады. Коммуникацияның осы екі элементінің арақатынасы қандай межеде танылуы керек деген мәселеге байланысты бүгінгі таңда қалыптасқан пікірлердің өзіндік жүйесі бар.
Біз өзімізге үйреншікті туған-туыс, дос-жаран арасында отырғанда коммуникацияның көптеген компоненттерден тұратын кешенді әрі үзіліссіз үрдіс екендігіне мән бермейміз. Бәлкім, бөтен шетелге сапарға аттанғанда ақпараттың тек қана тіл арқылы ғана емес, сонымен қатар, көптеген басқа арнамен жететіндігін түсінеміз. Қарым-қатынас вербалды (сөйлеу мен сөзге негізделген) және бейвербалды (сөзге негізделмеген дене мен қолдың қимылы, ишаралар, (бас изеу, бас шайқау, қол сермеу, және т.б.) көзқарас, бет-бейнедегі мимика сынды көптеген құрамдас бөліктерден тұратындығын сонда нақ түсіне бастағандай боламыз.
Міне, осындай тілдегі вербалды амал мен бейвербалды амалдар арасындағы әсерлесу туралы алдыңғы буын ғалымдардың концепциялары жайлы осы тарауымызда жан-жақты сөз қозғайтын боламыз.
1.1 Бейвербалды амалдар жайлы қазақ, орыс тіл білміндегі зерттеулер
ХХ ғасырдың бірінші жартысында тілтану ғылымында басты назарда болған тіл жүйесі болатын. Дегенмен 60-жылдардың ортасынан бастап лингвистер тілдің екінші жағы - сөйлеу құралы және дискурсқа аса мән бере бастады. Осыдан кейін лингвистика саласына айтушы мен тыңдаушы арасындағы қарым-қатынас пен оның іске асу барысындағы ерекшеліктерін зерттеу өзекті мәселе болып кірді. Х ғасырда бейвербалды қатынас құралдары туралы алғаш зерттеу жасаған шығыстың ұлы ойшылы әл-Фараби өзінің Риторика атты ғылыми трактатында: Әңгіме айтатын адамның бет әлпетінің кейпі, оның денесінің тұрқы мен мүшелерінің қалпы сол адамның қылығы болып табылады. Мәселен, осы жағдай тыңдаушыға төніп келе жатқан үрейлі оқиға туралы хабарлаған кезде болады. Бұл сәтте оның бет әлпетінен зәресі ұшу, қорқыныш нышаны аңғарылуы тиіс, немесе ол әлдебір затқа қимыл- қозғалыс арқылы нұсқап, не басқа біреудің нұсқағанын істейді. Бұл оның ақиқаттығына сенімін арттырады... дей келе, қарым-қатынасқа түскенде адамға тән мінез-құлықтың қаншалықты маңызды екендігін көрсеткен [2, 7]. Байқағанымыздай коммуникацияға деген қызығушылық адамдар арасында ерте кезден-ақ орын алған, бірақ сөйлеу құралдарын ғылыми тұрғыда зерттеудің тарихы біздің ғасырымыздан алыс емес.
Қатысым әрекетіне байланысты зерттеу жұмыстары лингвистикалық қана емес, сондай-ақ физиологиялық, психологиялық, психологиялық, антропологиялық, психолингвистикалық, методологиялық, педагогикалық бағыттарда да жүргізілген.
Ғылыми эксперименттер көрсетуі бойынша жест, дене қимылдары вербалды амал жеткізе алмаған эмоционалды, танымдық, нормативтік ақпараттарды тасымалдайды екен.
М.Аргайл және оның әріптестерің зеттеу қорытындысына көз салсақ, бейвербалды белгілер вербалды амалдарға қарағанда анағұрлым ақпаратты көп береді. Осыған байланысты орыс тілтану ғылымының зерттеушісі Н.Грейдина былай дейді: ...невербальные каналы оказывают в 1,67-12,50 раз больший эффект с сравнении с вербальными знаками [3, 24].
Бұл көрсеткішті Р.Бердвистелла дәлелдей түседі. Оның эксперименті де сөйлесу барысындағы ақпараттың 30-35% вербалды амал арқылы, қалған пайызы бейвербалды амалдарға тиесілі екенін дәлелдейді.
А. Мейерабиннің де зерттеу жұмыстарынан да осыны аңғарамыз. Бұл концепцияны О.К.Тихомирова: невербальный смысл элемента всегда больше по объему, чем его вербализованный эквивалент-деп толықтырады [4, 80].
Г.В.Колшанскийдің көзқарасы да осыған сай келді. Тек ол сөйлесуші адамдардың жеке қасиетіне, мінезіне, әлеуметтік статусына байланысты өзгеру мүмкін екендігін ескерте кетті.
В.А.Лабунская қатысым әрекетіндегі адамның бет-әлпеті серігінің назарын аударту үшін маңызды рөл атқарады деген қорытындыға келеді. Эксперименталды материалдардың көпшілігі мимикалық тіл негізінен адамға туа біткен және ол әмбебеп: кез-келген бет бұлшық етінің қозғалысы барлық адамзат баласында бір мағынаны береді. Мысалы, П.Шифенхефель көзбен сәлемдесуді әмбебап сәлемдесуге жатқызады. Шифенхефель осындай сәлемдесулердің әлеуметтік контактіге түсуге дайын екендігін айғақтайды. Қарым-қатынас кезіндегі бейвервалды амалдар барлық халықта бірдей болмайды, олардың қолданылуы белгілі бір ұлттың, халықтың дүниетанымына, мәдениетіне сәйкес келеді деген пайымдауға келген зерттеушілер де жоқ емес.. Бұл туралы Г.Н.Снасопова: Әрине, кей жағдайда кинемалық кодтарды шешу ұлттық білім аясы негізінде мүмкін болады, себебі түрлі мәдениеттер мен инттелектуалдық дәстүрлер кинемалар төңірегінде де өз әлемін, өз тәжірибесін бейнелейді және оны түсіндіре алады, - деп түйіндейді [5, 82].
Жалпы адамдардың қарым-қатынасына қатысты әрекеттер екі үлкен тармақтан тұрады. Оның бірі - тілдік қатынас, екіншісі - тілсіз қатынас. Тілдік қатынас пен тілсіз қатынастың ұқсастықтары да, айырмашылықтары да бар. Бұл қатынастардың сәйкес жақтары: олардың екеуі де, біріншіден, адамдардың бір бірімен байланысын қамтамасыз етеді. Екіншіден, тілдік қатынаста да, тілсіз қатынаста да белгілі бір дерек, ой, мағлұмат хабарланады, бірақ тілсіз қатынаста хабар шартты түрде болуы мүмкін. Үшіншіден, тілдік, тілсіз қатынас та адамдардың өзара түсінісуіне жол ашады.
Осы мәселе жайында зерттеуші Ф. Оразбаева ғалым Э.П. Шубиннің ойларына мынадай тұжырымдарын береді. Э.П. Шубин вербалды қатынастан бейвербалды қатынастың айырмашылығы бар екенін көрсетеді. Вербалды қатынас адамдардың саналық және физикалық әрекеттеріне қызмет ететінін айта отырып, вербалды қатынаста адамның ойлау қабілеті негіз болатынын көрсетеді. Тілдік қатынас - амалдар қарым-қатынасының ерекше формасы, ой бөлісу түрі [6, 223 ]. Тілдік қатынас-сөйлеу тілі арқылы ұғынысу, түсінісу дегенді нақтылай келіп, жай ғана қарым-қатынас дегеннен гөрі тамыры тереңге кеткен, өмірде өзіндік орны бар, қоғамның даму үшін ең қажетті қоғамдық-әлеуметтік ақпараттардың жиынтығы арқылы адамдардың бір-бірімен пікір алысуы, адамдар қатынасының түп қазығы дегенді білдіреді [ 7, 11]. Қарым-қатынасына қатысты әрекеттер екі үлкен тармақтан тұрады. Оның бірі - тілдік қатынас, екіншісі - тілсіз қатынас [7, 12]. Ғалым Ф.Оразбаева тілдік қатынас пен тілсіз қатынастың айырмашылықтары мен ұқсастықтарын өз еңбегінде былайша саралап өтеді:
1) адамдардың бір-бірімен байланысын қамтамасыз етеді, яғни адам арасындағы қатынасқа қызмет етеді;
2) тілдік қатынаста да, тілсіз қатынаста да белгілі бір нәрсе хабарланады, бірақ тілсіз қатынаста хабар шартты түрде болуы мүмкін;
3) тілдік қатынас та, тілсіз қатынас та адамдардың өзара түсінісуіне жол ашады [6, 12]. Ғалым тілдік қатынастың ерекшеліктеріне тоқтала келе, екі түрлі айырмашылығын көрсетеді: Біріншіден, тілдік қатынас - әмбебап, яғни жан-жақты, өйткені ол адамдардың барлық саналық және физикалық әрекеттеріне қызмет етеді. Екіншіден, тілдік қатынас бірінші пайда болады, яғни алғашқы кезеңде тұрады, өйткені оған адамның ойлау қабілеті негіз болады [6, 43].
Дыбыстық тіл - адам баласының бір-бірімен пікір алысу, қарым-қатынас жасаудағы ең басты құралы болғанымен, олар тек сөз арқылы ғана емес, сонымен қатар дененің түрлі қимыл-қозғалысы, таңба, белгі сияқты амалдар арқылы да түсінісе алады. Тілдегі осы сияқты таңба, ым мен ишарат, пантомимо тілімен қарым-қатынас жасауын зерттеу теориялық та практикалық жағынан маңызды. Қоғамдағы адамдардың арасында дыбыстық тілге көмекшілік қызметті атқаратын амалдардың бірі - таңба. Қазақ тіл білімінде таңбаны ғылыми тұрғыдан қарастыру ХХ ғасырдан бастап қолға алынып келеді. Тілтанушы ғалым Қ. Жұбанов еңбегінде: ақпарат алмасудың басқа амалдары бар дегеніміздің мәнісі мынау: сүгрет арқылы көп оқиғаны білдіруге болады. Әр алуан дабылдар (сигнал) мезгілді, келе жатқан жақсылық, жамандық жайларынан жұртты хабардар етеді, - деген тұжырым жасайды [8, 213], ал ғалым К. Аханов Сөз бен таңба тепе-тең емес. Сөздің екі жағы дыбысталу және мағына бар екені белгілі. Сөздің осы екі жағының қайсысы таңбалық қызмет атқарады деген сұрақ туады. Бұл тіл білімінде әлі де шешімін таппаған өте-мөте күрделі проблема болып саналады - [9, 123] деген тұжырым жасаса, ғалым Т. Қордабаев Жалпы тіл білімі еңбегінде: Қандай да болмасын белгілі бір материалдық көрсеткішті таңба деп санау үшін, ол өзінің материалдық табиғатына тән емес, қосымша қызмет ретінде жүктелен бір нәрселерді білдіруі, хабарлауы қажет. Адамдар кез келген затты таңба ретінде пайдалана алады. Мысалы: терезе алдына бір шоқ гүл қою арқылы үйде бөтен адам бар дегенді хабарлай алады, бірақ ол үшін хабар берушімен хабар алушы арасында келісім болуы қажет. Олай болмағанда, таңба қосымша қызметін атқара алмайды [10, 237] - деп таңбаның хабар алысу құралы екендігін дәлелдейді. Осыған орайлас пікірді белгілі ғалым Б. Номан: Таңбаны қолдану үшін адамдар алдын ала бір-бірімен таңба жайлы келісіп алулары тиіс [11, 5] - деп жазды. Бұл берілген тұжырымдардан кез келген көмекші таңбалар арқылы түрлі оқиға жайындағы мәліметті беруге болатындығын және мұндай коммуникативтік қызметті атқаруы үшін адамдардың арасында алдын ала келісімнің болуы қажет екенін байқадық. Тілші ғалым Ф.Оразбаева бұл жасанды таңбалардың тілдік таңбалардан құрылымы, қызметінің көлемі, мәні жағынан өзгешелігі бар екенін айта келіп, былайша саралайды:
1. Дыбыс тілі және оның таңбалары семиотикалық хабаршы таңбалардай тек бір нәрселерді мәлімдеп қана қоймайды, сонымен бірге ол - айналадағы өмірді танып-білудің, ойды қалыптастырып, дамытудың да құралы, басқаша айтқанда, адам баласының бүкіл күресі мен дамуының құралы;
2. Лингвистикалық таңбаларды белгілі біреулер, яки, шағын бір ұжым жасамайды. Ол сол тілде сөйлейтін бүкіл қауымның табысы, сондықтан ол тілдік ұжым мүшелерінің барлығына да белгілі, жалпыхалықтық болады.
3. Қызметі жағынан алғанда, лингвистикалық емес таңбалар алдын-ала белгілеп қойылған белгілі бір жайды ғана хабарлайды, білдіреді. Олардың коммуникативтік рөлі сапасы жағынан да, сандық жағынан да мейлінше шағын, бір объектіге ғана тәуелді.
4. Тілдік таңбаларды іріктеп, екшеп, түрлендіріп, алуан түрлі хабарларды жан-жақты етіп құбылтып беру мүмкіндігі бар.
5. Лингвистикалық емес таңбалар жүйесінде таңбаның бір ғана предикаттық мәні бар. Ол ұсақ таңбаларға бөлшектенбейді. Сондықтан бұларда таңбалардың иерархиялық құрылысы, белгілі тәртіпте бір-бірімен байланысқа келуі дегендер жоқ. Өз жүйесіндегі басқа таңбалармен мағыналық байланысы болмағандықтан, әр таңбаның өзіне белгілеп берілген бастапқы мазмұны өзгермейді, басқа таңбалар мазмұнына әсері болмайды. Тілдік емес таңбалардың өнімсіз болатыны осыдан [6, 345]. Зерттеуші пікірінше, кез келген жасанды таңба алдын ала белгілеп қойылған бір ғана ақпаратты жеткізеді, коммуникативтік қызметте пайдалану үшін адресат пен адресанттың арасында оның мағынасы жайында келісім болуы шарт.
Коммуникацияның бейвербалды амалдарына байланысты Ж. Аймауытов беттің ымын мимика, ал ымдасуды пантомимо деп атап, олардың өзіндік ерекшеліктерін сипаттап, нақты мысалдармен дәлелдейді. Тілші ғалым Т. Қордабаев: Ым тілі жасанды емес, ол ұрпақтан ұрпаққа ауысып, мұра ретінде беріліп отыратын табиғи құбылыс. Шарттылық ым тілінде тым елеусіз, сондықтан ол негізінде интернационалдық құрал, оны бірінің тілін бірі білмейтін адамдар да түсіне алады. Барлық халықта жұдырық көрсетуді қорқыту деп, қол бұлғауды шақыру деп түсінеді. Сөйленістің вербалды тәсілдерімен бірге жүретін кинесикалық, проксемикалық, просодикалық амалдар мен қимылдар лингвистикада бейвербалды қатынастың құрамында болатынын түсіндіреді. Бейвербалды құралдар да дыбыстық сөздер сияқты өте тиімді және ыңғайлы болып есептеледі. Шынында да, адамдар бірін-бірі белгілі бір дыбыстар арқылы ғана емес, амалдар арқылы да түсінісе алады [10, 234] десе, тілтанушы Б. Момынова мен С. Бейсенбаевалар: Дене тілі, ым мен ишарат - тілдің әлеуметтік, психологиялық лингвистика сынды салаларының фактілерін салыстыра, салғастыра отырып, кешенді зерттеуге қол жеткізуге болатын, қазақ тіл біліміндегі теориялық тұғыры әрі толық анықтала қоймаған жаңа сала. Кейбір ым мен ишараттың тұтас сөйлем немесе сөз, фраза орнына жұмсала беретінін ескерсек, қазақ тілінің лексика, синтаксис және фразеология, семантика салаларын зерттеуде әлі толық пайдаланылмаған, бірақ пайдалануға тиісті материал екені айқындалып шыға келеді [12, 7] деген тұжырым жасайды. Тіл білімінде дыбыстық тіл мәселесі қашан да зерттеушілердің қарасытыратын негізгі нысаны болып келгенін жоққа шығара алмаймыз. Ал сөйлеу әрекеті немесе тілдесім кезіндегі көмекші құралдардың коммуникативтік құзіреттілікті қалыптастыру мен тілдесімде алатын орны мен қызметі, семантикасы, құрылымдық-мағыналық жағы, компоненттік құрамы жете зерттелмей келе жатыр.
Лингвистикадағы бейвербалды амалдарға араналған алағашқы арнайы зерттеу еңбегі - Ч.Дарвиннің Выражение эмоций человеком и животным деп аталады. Тағы бір атауға тиісті еңбек А.Пиздің Язык телодвижении: Как читать мысли других людей по их жестам атты ағылшынан аударылған зерттеу кітабы.
Орыстың ғылыми тілінде невербальные элементы деген атпен жүрген терминнің бейвербалды элементтер деген қазақша терминдік атауы филология ғылымдарының докторы, профессор Э.Д.Сүлейменованың жетекшілігімен шыққан тіл білімі сөздігінде ұсынылады.
Қазақ тіл білімінде бейвербалды амалдарды зерттеуге алғаш көңіл бөлген Ж.Аймауытов саналады. Психология атты еңбегінде келбет ілімі, беттің ымы туралы алғаш рет сөз қозғаған. Ж.Аймауытов мимика мен ишараға жататын тілсіз амалдарды өз түсінігіне қарай жіктеп көрсеткен. Ол мимикаға: бет құбылысын, маңдайтын қатпарын, маңдайдағы сызықтарды, көз қарасын, танау, мұрынның желбіреуін, еріннің жымырылуын, т.б. жатқызады. Ғалым Г. Піралиеваның айтуы бойынша: Адамның сыртқы сезімдік құбылыстары, эмоция мен сезім, сондай-ақ түрлі мәнердегі келбет ілімі көз әлпеті, беттің ым-ишарасы, басқа дене құбылыстарының психологиялық ерекшеліктері қазақ өмірінен алынған қызғылықты, нақты материалдар арқылы зерттелінген [13, 157].
Сондай- ақ М.Жұмабаевтың Педагогика, Жан көріністері мен дене көріністері арасындағы байлам, еңбектерінде, сонымен қатар заманымыздың ұлы суреткері М.Әуезов Әдебиет тарихында, академик З.Қабдолов Жебе атты еңбектерінде, жалпы әдебиеттегі психологизм проблемасы сөз болған жерлердегі зерттеулерінде ым мен ишараттың адам портретін, адам психологиясын жасаудағы қызметтеріне орай бейвербалды амалдар әрқилы деңгейде сөз болады. Байқағанымыз осы бір күрделі мәселе ғалымдардың назарынан тыс қалып көрмеген екен.
М.Жұмабаев: Адамның жан сыры дене арқылы, мимика арқылы сыртқа білінеді, - дей келе, дененің жанға байлаулы болатынын, соған байланысты ішкі жан-дүниенің дене қимылдарының жасалуына әсер ететінін айтады [14, 156].
Адамдардың ым, қимыл-әрекет тілі, үнсіз түсіну қабілеті жалпыадамзаттық және халықтық белгілерді ұштастыра отырып, ең алдымен адамдардың өзара ұғынысу, бір-бірімен хабар алмасу мүмкіндіктерін жүзеге асыруға бағытталса, екіншіден, олардың танымдық әрекеттерін сипаттауды көздейді. Әр халықтың этикет нормаларын дәйектейтін кинетикалық өзгешеліктер қоғамдық ережелермен қатар, ұрпақтан-ұрпаққа берілер тарихи әрекеттерді қамтиды, олардың зейін мен тәжірибе арқылы санада орнығар, жадыда сақталар амал-тәсілдерін басшылыққа алады. Сонымен қатар, адамның ойынан, көңілінен хабар беретін қимыл-әрекеттер тізбегі туралы мәліметтерді К.Ахановтың іштей сөйлеуге берген сипаттамасынан да кездестіруге болады. Мәселен, адам өзінше іштей сөйлегенде, оның сөйлеу мүшелерінің, мысалы, ернінің қимылдайтыны байқалады. [15, 224]
C.Аленикова: Біз ишарасыз, ымсыз сөйлей аламыз ба? Күмәнданамыз. Өйткені ымсыз, ишарасыз біздің сөйлеуіміз қиындай түседі. Ым-ишара сөйлеуге қосымша мағына беріп, толықтырып отырады, - деп тұжырымдайды [16, 7].
Ойлау өз мағынасын басқа ой жеткізу құралдары арқылы - формулалар, математикалық белгілер, суреттер, сызбалар т.б. көмегімен толық аша алады деген ойдамыз. Бұл символдардың екінші тегі бар, олар ой - тіл негізінде өмір сүреді және олардың кәдімгі адам тілімен жеткізілетін мағынасы болады. Кез келген ойлау операциясы тіл, сөз арқылы жүзеге асырылады және түрлі символдар бейнесінде екінші түрге ие болады. Осы орайдағы ойды түрлі ым-ишара, символдар арқылы білдіргенде, тіл үнемі алғашқы болып қала береді деген Г.В.Колшанскийдің пікірін дұрыс деп есептеймін [17, 20]. Осы ойды И.Горелов: Вербалды емес ақпарат вербалды ақпаратқа негізделеді. Айтылатын ой - бірінші, ал сөз арқылы жеткізілетін ой - екінші. Адамның өзі - алғашқы, сонан соң ғана адам деген сөз, - деп қуаттайды [18, 97]. деп атайды да, әрі қарай ойын былай тұжырымдайды: Процесс выражения мысли можно рассматривать принципиально иначе: невербальная внутренняя программа эксплицируется так, что вербальные средства замещают всякие иные средства общения только в случае, если последние оказываются менее эффективными и экономичными придостижении коммуникативных целей [19, 32]. Ал адам қарым-қатынас кезінде коммуникативтік бағдарламаға вербалды тұлғаны қатыстырып қолданады.
Қазақ тіл білімінде М.Мұқанов, С.Татубаев, А.Сейсенова, Қ.Қажығалиевалар ым және ишараттарды әр түрлі қырынан фрагментарлы түрде зерттеген. Қарым-қатынас сөйлеу әрекетінің басталуынан бұрын туындайды, демек, оған дейін қарым-қатынас жасаушылар белгілі бір ара-қашықтықты сақтап, дене қалыбын ұстайды. Осы жағдайға лайық бет әлпетін өзгертіп, сәлемдесу дистантты дене қимылдарымен (қол алысу, бас изеу т.б.) алмасады. Осы аталған формалар сөйлеу әрекетіне түсу үшін қолайлы жағдай жасап, қарым-қатынас жасаушылардың қарым-қатынас орнатуға дайын екендігін анықтауға мүмкіндік жасайды. Мұндай элементтер сөйлеумен етене жақын, онан дара болуы мүмкін емес. Яғни дене қимылдары, ым, көзқарас қатынастың мағыналық жағын толықтыру функциясын атқарады.
Жоғарыда атап өткеніміздей бейвербалды құбылыс, адамның сыртқы дене қимылдары мен бет-әлпетінің құбылуы арқылы информацияның берілуі антикалық кезеңнен басталғанын есте сақтауымыз керек. Осы орайда антикалық дәуір өкілі Цицеронның мына сөзіне тоқталайық : Каждое движение души имеет свое естественное выражение в голосе, жесте, мимике. Движения должны отвечать диалогу и смыслу слов[20, 62]. Ал ХХ бұл терминге қатысты лингвистикалық тұжырымдар әртүрлі. Осының ішінде басты назар Дж.Трейгердің көзқарастарына түседі. Трейгер жаңа ғылыми дисциплинаға сөйлеу өрнегінің дыбыстық таңбасын қосады:
1) Вокализациялар (vocalisations) , соның ішінде дыбыстық құрылымға ие шу. Бұл вокализациялар өз кезегінде характеризатор (characterisers)- күлкі, жылау, сыбыр, квалификатор(qualifires)- негізгі тонның жоғарылауы, бөлушілер(segregates)-дыбыстар комбинациясы деген бөлімшелерден тұрады.
2) Дауыс ырғағы, яғни тілдік және тілдік емес дыбыстардың өзгеруі: дауыс қарлығуы, сөйлеу темпі, вокалдық жолдар арқылы дыбыстардың өту ерекшеліктері.
Зерттеу нысанымыз бейвербалды элементтер болғандықтан, ал бейвербалды элементтер сөйленістің (сөйлеудің), енді бірде тілдесімнің, көмекші құралы саналатындықтан, олардың фукционалдығы (жұмсалым кезіндегі қызметі мен мағынасы) алдыңғы шепте тұратындықтан, біз үшін бұл маңызды мәселе. Егер сөйлеу әрекетін тілдің процесс ретінде функция атқаруы (функционирование языка как процесс-Г.В.Колшанский) деп түсінсек, адам санасы мазмұнының тұтасымен танымдық тұрғыдан тағы бір формаға енуі, адам әрекетінің бір формасы деп ұғуға тура келеді.
Шетелдік және қазақ ғалымдарының пікірлеріне тоқтала келе, мынадай қорытынды шығаруға болады. Вербалды коммуникация дыбыстық тілге тән әрбір форманың сөйлеу кезіндегі ақпараттық қызметін, коммуникативтік мағынаның интерпретациясын анықтайды. Вербалды тілдің қарым-қатынастағы қызметі сөйлем арқылы көрінеді. Ал, сөйлем белгілі бір ақпараттан хабардар ету, айтылар ойдың мағынасын ашу қажеттілігінен жұмсалады. Әрбір сөйлемнің құрамындағы тілдік таңба берілген хабардың мазмұнын айқындайды. Дегенмен, коммуниканттар арасындағы ұғынысу тек тікелей жолмен емес, сырттай болуы да мүмкін, мұндай жағдайда да адамның белгілі бір хабарды ұғып, соған қатысты іс әрекет жасауына мүмкіндік туады. Яғни, бейвербалды амал адамдар арасында қарым-қатынас орнату үшін қызмет етеді.
1.2 Экстралингвистика мен паралингвистика, олардың зерттеу нысандары.
Соңғы уақыттарда бейвербалды тілдің мәселелерін қарастыруға айтарлықтай бет бұрылып келеді. Бұны зерттеу тіл білімінің паралингвистика (грек para - жанында деген мағына береді) деген ішкі саласына тиесілі деп айтылып жүр. Ендігі кезекте біз паралингвистика терминіне қатысты ғылымда орын алған концептуалды плюрализмді (пікір алуандығы) анықтап алуымыз қажет. Паралингвистика терминін 1958 жылы Дж.Трейгер енгізді. Ал кейбір дерек көздері бойынша Карролдың еңбектерінде қолданылған деген пікірлер де жоқ емес. Бұл терминге байланысты ХХ ғасырдың 70-жылдарында американдық лингвист А.А.Хилл да тоқталды.
Паралингвистика жөнінде зерттеу жұмыстары өзге ғылым салаларынан қарағанда кейіннен қарастырыла бастаған. Паралингвистика - 1) әр алуан хабарды вербальды (сөзбен сөйлеу арқылы) тәсілмен қоса вербальды емес (тілден тысқары) амалдармен жеткізетін тіл білімінің бір саласы; 2) сөйлеу коммуникациясына вербальды емес (сөйлеу тілінен тысқары) тәсілдердің жиынтығы [21, 186]. Паралингвистика - тіл білімінің ана тілі (праязык) белгілі бір тілдегі айтылатын сөздің сипатын білдіретін әрі сөйлеген сөздегі дыбыстық құбылыстардың тұтастығын іске асырып отыратын фонациялық тәсілге қатысты.
Зерттеуші Д.Кристал паралингвистиканың функционалды рөліне мән бере отырып, тілді нығайтуды ұсынады.
Паралингистика туралы сөз қозғағанда паратіл ұғымы қатар қолданылады. Паратіл ағыл. paralanguage- сөйлеуге ілесе жүретін және тар мағынада алғанда сөйлеу болып саналмайтын құбылыстар және факторлар: дауыстың жоғарылығы, пауза, дауыстың ырғағы, ым, ишара, сөйлеуші мен тыңдаушының өзара көзбен сөйлесуі. [4, 186] Паратіл тіл ғылымында көмекші тіл ретінде түсіндіріледі.
Көптеген паралингвистикалық ұғымдардың түсіндірілуін Г.В.Колшанский еңбектерінен көруге болады. Ғалым тілдік коммуникация тудыратын және белгілі бір ақпаратты тасымалдайтын тілдік емес амалдарды паралингвистикалық деп таниды. Көптеген жағдайларда бейвербалды амалдардың вербалды амалдармен қатар жүріп қандайда бір ойды жеткізеді деген түсінік қалыптасқаны рас. Негізінен дәстүрлі түсінік бойынша паралингвистикаға вербалды амалды толықтырушы бейвербалды амалдарды жатқызады. Ал Г.В. Колшанский бейвербалды амалдардарды жалпылыма-концептуалды және функционалды-қолданбалы деп бір жүйеге келтіреді.
Паралингвистика жайлы талдаулар жасаған зерттеушілердің басым көпшілігі, атап айтсақ Т.М.Николаева, Б.А.Успенскиий, Г.В.Колшанскиий, т.б. коммуникативті-ақпаратты әлемдегі паралингвистикалық белгілерге өз алдына семиотикалық амал емес, бағыныңқы қызмет атқарушы құрал ретінде қарайды. Бірақ, бұл пікірлер нақты емес жалпылама тұжырым ретінде қалады. Бұл жерден шығаратын қорытынды паралингвистика жайлы біржақты көзқарас жоқ екендігі.
ХХ ғасырдың бас кезінде паралингвистика мен экстралингвистиканың аражігін анықтап, бір-бірінен айырмашылығын анықтау алға қойылды. О.С.Ахманов: Однако до сих пор не удается провести достаточно четкую границу между паралингвистикой и разнообразными экстралингвистическими явлениями, обусловленными теми нелингвистичечкими состояниями и процессами, которые возникают в говорящем и слущающем, взаймодействующими в процессе общения.[22, 30] Ахманованың айтуы бойынша, экстралингвистиканың шеңберіне кәдімгі тілде көрініс табатын және оның қызметін арттыратын тілдік емес шындықтың физикалық, психологиялық, әлеуметтік аспектілері қатысты. Ал Г.В.Колшанскийдің көзқарасы бұған қарама-қайшы келеді. Зерттеуші экстралингвистиканың зерттеу нысаны жоғарыда аталған сыртқы факторлар деп есептемейді. Ал паралингвистикалық аспектіні ғалым қатысым әрекетіндегі кез-келген сәтке тиесілі дегенді айтады. Г.В.Колшанский: ...паралингвистика может рассматриваться не только в синхроническом, но и в диахроническом плане, причем под последним мы имеем в виду изменение определенных паралингвизмов во времени в одном и том же обществе[23, 18]. Г.В.Колшанскийдің ойына мысал ретінде ағылшындарды алайық. ХҮІІІ ғасырда ағылшындар үшін ауызекі сөйлесуде жестикуляция күшті қарқынмен, үдемелі түрде дамыды. Сол кездегі пайда болған жесттер біздің бақылауымыз бойынша әлі күнге дейін қолданылып келеді.
Қазақ зерттеушілері арасынан Г.Ж. Матжанова: экстралтнгвистикалық факторлар тілдің барлық жүйесін - қызметі мен дамуын: қоғами өмірі мен тілдің қарым-қатынасын, халықтың мәдениеті мен тілін, ұлтаралық байланыстың тілге әсер ететін ықпалын, және де басқа әлеуметтік-лингвистикалық құбылыстарды қамтиды. Ал паралингвистикалық факторлар - бірмағыналы хабарламаны құруға қатынасатын тек нақты сөйлеуді қамтиды деп жазады[24, 29].
Адамның сөйлеу әрекетімен қатар қабылданатын қимыл-әрекет тізбектері арнайы хабарда жеткізумен қатар, жекелеген тұлғалардың ұлттық, әлеуметтік, психологиялық, мәдени өзгешелігінен де мәлімет беріп отырады.
Осыған орай, Қ.Жұбанов еңбектерінде жан - жақты қарастырылған маңызды тілдік проблемалардың бірі ым тілі дегеніміз не, ол адамзат өмірінде қандай қызмет атқарады және оның танымдық әрекет ретіндегі өзгешелігін қалай сипатттауға болады сияқты мәселелер қатары құрады.
Қазіргі уақытта бейвербалды қатынас құралдарының аталуы мен топтастырылуы бойынша паралингвистикалық және бейвербалды семиотикалық бағыттары төңірегінде зерттелу жұмыстары жүргізілуде. Осы тұрғыдан паралингвистикалық бағытты зерттеуші ғалымдар И.Н. Горелов, З.З. Чанышева т.б., ал екінші бағытты зерттеуші ғалымдарға Б. Момынова, С. Бейсембаева, Г.Е. Крейдлин, Т.М. Николаеваларды атап өтуге болады. Тіл білімінің паралингвистика саласының зерттелуі қазақ тілінің зерттеу тарихында соңғы жылдары шетінен жолға қойылып келеді. Осы саланың зерттелуі туралы профессор Б.Момынова: Кең ауқымдағы танымдық (когнитивтік) тұрғыданда дене тілі, ым мен ишаратты зерттеу - тілдің әлеуметтік, психологиялық, лингвистика сынды салаларының фактілерін салыстыра отырып, кешенді зерттеу арқылы іске асатынын, теориялық тұғыры әлі толық қалыптаса қоймаған жаңа бағыт екенін айтады [25, 16].
С. Мағжан қазақ тіліндегі бейвербалды элементтердің көп мағыналылығы еңбегінде:Паралингвистика сөйленіс кезіндегі, оның ішінде ауызша қатынас кезінде қатарласа жүретін дыбыстық кодтармен шұғылданады. Бұл дыбыстық кодтар информацияның белгілі бір мән-мағынамен баюын, бағалауыштық және мағыналық түрлі реңтердің болуын, сонымен бірге олардың тілдік қатынас кезінде өмір сүруін қамтамасыз ететін мағыналық дыбыстық кодтар деген тұжырымға келеді [16, 9].
Паралингвистикалық жүйеге енетіндер, мысалы, адамның ауыз және мұрын қуысынан шығатын лебіздік емес дыбыстар; коммуникативтік акті кезінде конвенционалды семиотикалану мүмкіндігін тудыратын физиологиялық әсердің әр типіне белсенді қатысатын дыбыстар комплексі (жөтел, түкіру, ықылық, жылау, ысқырық, т.б.); дауыс және дауыс ерекшелігі; коммуникация кезінде ақпарат жеткізуге қатысатын паратілдік просодиялық элементтер. Мысалы, көңілі толмауды білдірерде (Ол қайда жоғалып кетті. Түсінсем бұйырмасын.) сөйлеушінің иықтары көтеріңкі, қолдары екі жаққа жайылған, басы да бір жағына қисайған қимыл жасалады.
Тілдің мазмұндық жағының барлық сипаттамасы адамның танымымен байланысты қалыптасады, тек оны әртүрлі атау үрдісінің орын алуы лингвистердің белгілі бір әдәстемені басшылыққа алуымен сабақтасып жатады.
Міне, сондықтан адамның табиғатымен, адамның жан-дүниесімен, адамның болмыс-бітімі және ой-санасымен байланысты пайда болған паралингвистикалық амалдардың тілдік табиғатын зерттеу бүгінгі күнгі тіл білімінің өзекті мәселесі саналады.
Вербалды және бейвербалды котегорияларды бір-бірімен байланыстырып жатқан, бірін-бірі толықтыратын құбылыс деп тани отыра, дегенмен олардың тілдегі бірінен-бірі бөлек, объективті және субъективті факторлар қалыптастырған құбылыстар екенін, олардың арақатынасының философиялық,, логика-психологиялық тұрғыдан күрделілігі жайлы Г.В.Колшанский мынадай пікірін білдіреді: Вообще паралингвистический аспект релевантен только в сочетании с изучением вербального общения. Случаи так называемого неязыкового общения лежат вне сферы паралингвистики, на стыке психологии с физиологией и этнографией[23, 7] Бұл пікірде тілдік емес, тілден тысқары элементтердің паралингвистикалық құралдарға ұқсастығы болатындығын, бірақ оларды параамалдармен шатастыруға келмейтінін, олардың адамның физиологиялық ерекшелігі ретінде ғылымның өзге салалары қарастыруға тиістігі жөнінде айтылған. Осы пікірден енді бір аңғарылатын мәселе - паралингвистикаға не жататынын анықтап алу керектігі. Г.В.Колшанскийдің ойлары ден қоярлық дәрежедегі ерекше айтылған пікірлер болып келгенін мойындау керек. Ғалым иманентті-тілдік және тілден тыс факторлардың қосылуы, бірігуі туралы және олардың информацияны нақты жеткізудегі рөлі мен қызметінің ықпалы туралы, осындай коммуникацияға тән табиғи процестердің жүруінің екі түрлі себеп-салдары бар екенін атап көрсетеді:
а) біріншісі - вербалды құралдарды таңдау еркіндігі бар екендігі; олардың көптігі мен мол болып келетіндігі, тіпті ондай мүмкіндіктің әр коммуникант үшін жеткілікті, тіпті мейлінше көптігінен артылып түсетіні болса;
ә) екіншісі - коммуникативті процестің материалдығы жақтан нақтылығы. По естественный необходимости эти два фактора должны были быть объединены в процессе развития языка. Характер этого объединения, однако, весьма своеобразен, так как он не образует некоторого огранического соединения интра и экстралингвистических факторов, а является по существу своему объединением, лежащим на поверхности языка. Экстралингвистический фактор не включен и не может быть включен в структуру языка, так как система языка функционирует иманентно и в принципе не нуждается в каких-либо дополнительных средствах для выявления коммуникативного содержания[23, 17].
Тілдің қатысынсыз, былайша айтқанда, сөзсіз, тек соматикамен, дене мүшелерінің қатысымен ғана орындалатын тілсіз амалдардың қандай себептермен лингвистиканың нысаны болатыны көпті толғандырып келгені, әлі толғандырып жүргені рас. Сондықтан да дене қимылдары мен ым, ишараттардың лингвистикалық зерттеулердің нысанына қалай айналатынын анықтап алу қажет деп білеміз. Ол үшін, бейвербалды амалдарды өзінен ұқсас ұғымдардан ажыратып алып, бөліп қарастырып, жеке тану керек және қажетіне қарай таныту керек.
Біріншіден, кемтар адамдардың тілі, атап айтқанда, мылқау тілі, саусақпен істелінетін, саусақпен оқылатын оқу-оқыту жүйесінің тілі, ғылым тілімен айтқанда дактильді сөйлеу тілінің ым мен ишаратқа қатысы жоғын осы жерде ашып айта кету керек.
Дактильді сөйлеу тілі - мылқау жандардың, яғни қоғамдағы саны шектеулі әлеуметтік топтардың ғана өз ішінде қолданатын қарым-қатынас құралы. Ал бейвербалды амалдардың мән-мағынасы жалпыға түсінікті, көпке белгілі бір тілдік ұжым мүшелеріне ортақ болып келеді, олардың қолданыс ауқымы тілдік ұжымға түгел түсінікті, универсалды сипаты бар. Коммуникативтік жүйедегі тілдік емес коммуникативтік амалдардың екіншілік дәрежедегі қызметте болатындығы даусыз мәселе. Бірақ тілдік емес элементтерді түсіндіруде міндетті түрде адамның ырқына тәуелсіз түрде вербалды амалдар, тілдік амалдар іске қосылады. Несмотря на самое разнообразное их происхождения, они по своей функции лишь примыкают к языку, используются языком и декодируются с помощью языка [23, 19]. Сондықтан да бейвербалды құралдар өздерінің материалдық тегі немесе жасалуына қарай емес, қатысым әрекетіндегі атқаратын рөлі мен әрекетке қатысуы тұрғысынан ақпаратты, ойды жеткізуіне қарай, коммуникация кезіндегі қызметіне орай біріншілік, негізгі қызмет атқаратын тілдік бірліктерге ұқсас келеді. Олар тілдік бірліктермен тепе-тең дәрежеде зерттеліп, тілдік зерттеулердің нысаны бола алады, вербалды элементтермен қатарласа келіп, тең дәрежеде тілдік элементтер секілді ортақ тілдік қасиеті байқалып тұратын, тілдік сапаға ие элементтерге айналады.
Параамалдардың нақты бір сәттегі немесе белгілі сәтіндегі тілдесім үшін маңызды болғандықтан, олардың мезеттік тілдік қатынастың маңызды компоненті болып табылады. Мұның өзі коммуникацияға қатысатын тілден тыс құралдарды тілге әсер етуші экстралингвистикалық факторлардан ерекше бір белгісіне қарай ажыратуға көмегін тигізеді, қолайлы жағдай жасайды: Внеязыковые средства, участвующие в коммуникации, и есть те паралингвистические условия, которые вплетатся в языковые общение. В этом смысле паралингвистический аспект отличается от просто экстралингвистических факторов тем, что он определяет языковое общение каждый данный раз на конкретный момент коммуникативного акта, т.е. он имеет силу в чисто синхронном срезе[23, 18]
Енді паралингвистикалық құбылыстың жүйелілігі мәселесіне тоқталайық. Бұл құбылыстың қаншалықты жүйелі болатынына орай, оған әртүрлі жақтан қарауға болады. Бір жағынан, мұндай құбылыстардың көпшілігі, жалпы алғанда, аз жүйелі (мысалы, күрсініс, жеңіл дыбыстар т.б.), ал егер жүйе жасай қалса, ол ең қарапайым болып шығады (көп халықтардағы келісімді білдіріп, басты жоғары-төмен изеу, келіспегенін білдіріп, басты шайқау т.б.). Екінші жағынан - паралингвистикалық элементтер үнемі еркін бола бермейді. Белгілі бір тілдің барлық талаптарын орындайтын адам паралингвистикалық элементтерді орындатуға бейім тұрады. Осыған сәйкес паралингвистикалық құбылыстар тілде нақты стильдік функция атқарады деген қорытынды жасауға болады.
Паралингвистикалық құбылыстар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплoм жұмыcының cипaттaмacы: Коммуникацияда екі амал бар. Олар вербалды және бейвербалды амалдар. Қатысым әрекетінде тек қана вербалды амал емес, бейвербалды амалдар да қатар қолданылады. Тіл білімінде вербалды амалдардың зерттелу ауқымы кең екендігі айтпаса да мәлім. Ал, бейвербалды амалдар, олардың түрлері, мағыналық топтары, шығу тарихы жайлы зерттеулер ХХ ғасырдан бастау алып, бүгінгі күнге дейін жалғасын тауып келеді. Көптеген зерттеушілер осы екі амалды жеке-жеке алып барынша қыр-сырын ашуға тырысты. Соның арқасында қазіргі таңда аталған амалдар жайлы зерттеу жұмыстары мен еңбектер саны жетерлік. Біз де бітіру жұмысымызда осы екі амалдың ерекшеліктеріне тоқталамыз. Дегенмен, біздің жұмысымыздың алдыңғылардан өзгешелігі - қатысым әрекетінде вербалды амал мен бейвербалды амалдың қатар қолданылуы мен олардың бір-біріне әсерінің қандай екендігіне мән беруімізде. Бітіру жұмысымызда осы екі амалдың қатар келгендегі қызметтеріне, ақпаратты берудегі рөліне тоқталамыз.
Диплом жұмысының өзектілігі: Сөйлеу үдерісіндегі вербалды және бейвербалды амалдардың коммуникативтік мақсатқа сай қайсысының басым түсетіндігін анықтау және вербалды амал мен бейвербалды амал үнемі қатар жүретіндігін айқындай келіп, қайсысының қай кезде басым құрал болатындығын, осы уақытқа дейін екіншілік, яғни көмекші қызмет атқарады деп келген бейвербалды амалдың өзі де негізгі қызметке көшетін сәттері болатынын дәлелдеу біздің жұмысымыздың өзектілігі болып табылады.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны: Қатысым әрекетіндегі вербалды және бейвербалды амалдардың бір-біріне әсері.
Диплом жұмысының мақсаты: Қатысым әрекетіндегі вербалды және бейвербалды амалдардың бір-біріне әсерін және осы екі амалдың қайсысы ақпаратты нақты және дәл беретінін анықтау. Аталған мақсатты орындауда алға қойылатын міндеттер:
:: Бейвербалды амалдарға қатысты негізгі зерттеулермен таныса отырып, зерттеу бағыттарын айқындау;
:: Паралингвистика мен экстралингвистиканың арақатынасын ажырату;
:: Бейвербалды амалдардың тақырыптық аспектіде классификациясын анықтау және жүйелеу;
:: Тілдегі вербалды және бейвербалды амалдардың қатар қолданысындағы қызметтерін салыстыру;
:: Вербалды және бейвербалды амалдардың қызметінің ұлттық, стилистикалық, жыныстық, жас ерекшеліктеріне қарай қолданысын ажырату;
:: Қатысым әрекетіндегі вербалды және бейвербалды амалдардың жағдаятқа сай қайсысының қызметінің басым тұрғанын анықтау;
Диплoм жұмыcының тeopиялық еңбектері мен дереккөздері:
Зерттеу жұмысымыздың материалына ағылшын, орыс және қазақ ғалымдарының бейвербалды амалға қатысты зерттеу жұмыстары арқау болды. Олар: ежелгі ғалымдардан М.Т.Цицеронның Об ораторе кітабы, Әл-Фарабидің Риторикасы, ағылшын және орыс зерттеушілерінен Ш.Баллидің Общая лингвистика и вопросы французского языка (1955), Я.Рейковскийдің Экспериментальная психология эмоций (1979), О.С.Ахмановтың Вопросы оптимизации естественных коммуникативных систем (1971), С.Аленикованың Язык жестов (1985), Г.В.Колшанский Паралингвистика (1974), И.Н.Гореловтың Паралингвистика (1977), Невербальные компоненты коммуникации (1980), қазақ тіл білімі ғалымдарынан М.Жұмабаевтың Педагогика (1992), Қ.Жұбановтың Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер (1998), К.Ахановтың Тіл білімінің негіздері (1978), Т.Қордабаевтың Қазақ тіл білімінің қалыптасу, даму жолдары (1987), Р.Әмірдің Ауызекі сөйлеу тілінің синтаксистік ерекшеліктері (1997), Ф.Оразбаеваның Тілдік қатынас (2005), Г.Піралиеваның Көркем прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері (2003) атты көлемді еңбектері, Д.Э.Розенталь, М.А.Теленкованың Словарь справочник лингвистических терминов (1985), Б.Момынова, С.Бейсенбаеваның Қазақ тіліндегі ым мен ишараттың қазақша-орысша сөздігі (2003), Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 7-том (1983) сияқты т.б анықтамалар мен сөздіктер.
Диплом жұмысының практикалық бөлімінде дереккөздер ретінде Троя (Великобритания, США, 2004), Табу (Қытай, 1999), Жемчужина дворца (Оңтүстік Корея, 2003), Непохищенная невеста (Үндістан, 2005), Жаужүрек мың бала (Қазақстан, 2012) фильмдері және М.Әуезовтың Абай жолы эпопеясы (2000, ІІ том), С.Мұқановтың Мөлдір махаббат (2006), Б.Майлиннің Шұғаның белгісі (2006) шығармалар жинағы, Ш.Мұртазаның Қызыл жебе романы (1994, І том), қазіргі заманауи қаламгерлерімізден Ұ.Доспанбетовтың Жылусыз от (2009), Е.Әбікенұлының Министр (2014), Д.Амантайдың Қастерле мені (2000) атты жинақтары, сондай-ақ күнделікті тұрмыстағы адамдардың, өз қатарластарымның бейвербалды амалдары алынды.
Диплом жұмысын зерттеудегі әдіс-тәсілдер: Зерттеу әдістері мен тәсілдерін белгілеу жұмыстың алға қойған мақсаты мен міндеттеріне байланысты айқындалды. Жұмыс барысында салғастырмалы әдіс, сипаттау әдісі мен құрылымдық зepттeу әдicтepi пaйдaлaнылды.
Диплом жұмысының нәтижелері:
- паралингвистика мен экстралингвистиканың арақатынасы ажыратылды;
- бейвербалды амалдардың қайсысы биологиялық, қайсысы әлеуметтік құбылысқа тән екендігі анықталды;
- зерттеушілер ұсынған бейвербалды амалдардың таксономиясын жүйелей келе, бейвербалды амалдарға не жатқызатынымыз белгілі болды;
- вербалды және бейвербалды амалдардың қатысым әрекетіндегі қызметі айқындалды;
- қатысым әрекетінде вербалды амал мен бейвербалды амалдардың қандай жағдайда негізгі қызмет атқаратыны мысалдар арқылы дәлелденді;
- бейвербалды амалдың қай кезде көмекші рөлде, қай кезде қызметі вербалды амалмен тең түсетіні айқындалды;
- қимылдарды салғастыру, салыстыру барысында қарым-қатынастағы бейвербалды элементтердің мағынасы ашылды;
- бейвербалды амалдың тілмен арақатынасы, қимылдарды орындаудағы органның қызметі және сөзбен суреттеудегі қимыл түрлері ажыратылып, мысалдар арқылы дәлелдене түсті.
Зерттеу жұмыcының құpылымы: Диплoмдық жұмыc кірiспедeн, үш бөлімнeн, қoрытынды, пaйдаланылған әдебиеттеp тізiмі мен глоссарийден тұрaды.
1 ЛИНГВИСТИКАДАҒЫ БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ
Адам әлемі - коммуникация әлемі. Л.Витгенштейн айтпақшы, адам өзін-өзі адам ретінде тек қана басқа адамдармен коммуникациялық байланыс жүйесіне енген соң сезінеді екен. Қарым-қатынасқа 1.Пікір айту ауызша әрі сөйлеуші мен тыңдаушының жүзбе жүз отырып қатысуы; . 2.Пікір айту диалог түрінде, яғни екі немесе бірнеше адамның қатысуы; 3. Пікір айту ешқандай дайындықсыз емін-еркін әңгіме үстінде құралады деген Рақыш Әмірұлының тұжырымы арқау болады [1, 23].
Кез келген тілдік бірлік өзге бірліктер және формалармен тығыз қарым- қатынаста, байланыста болғанда мән-мағынамен толығады. Жалпы сөйленістің екі жағы болады, біріншісі - коммуникация кезінде коммуниканттардың арасында қандай байланыс болатындығына негізделген практикалық мәнмәтін (контекст) болса, екіншісі, лингвистикалық контекст көлеміндегі семантикалық бірліктердің мәні басқа тілдік бірліктермен тығыз байланыста алып қарауға болатын қыры, бұл - екінші жағы. Өйткені, тіл дегеніміз ең алдымен жай ғана тілдік бірліктердің жиынтығы емес, ол - жүйе, жүйе әлденеше сөйленістердің топтамасынан, фразалық құрылымдардың жиынтығынан тұрады. Яғни белгілі бір хабарды жеткізу мақсаты көзделген кезде нақты бір тілдік бірлік қатысым әрекетінің құрамына қосылады. Ол күрделі бірлік. Осы күрделі бірлік адамдардың бір-бірімен пікір алмасуын қамтамасыз етеді де, тілдік ұжымның, ұжым мүшелерінің өзара қарым-қатынасқа түсуін, өзара байланысын іске асырады.
Коммуникацияда адамдар қарым-қатынасты іске асыру үшін сөйлеумен қатар, ойды әсерлі жеткізу мақсатында түрлі тілдік және тілден тыс, тілдік емес, тіл айналасындағы құралдарды пайдалану дағдысын қалаптастырған. Осы тіл айналасындағы құралдарға ольфакторлық (иісті сезу), көзбен көру, құлақпен есту сияқты тілдік және тілдік емес құралдар жатады.
Ғалымдар ғылым тілінде тілдік құралдарға вербалды амал элементтерін жатқызады да, тілдік емес құралдарға бейвербалды элементтерді жатқызады. Коммуникацияның осы екі элементінің арақатынасы қандай межеде танылуы керек деген мәселеге байланысты бүгінгі таңда қалыптасқан пікірлердің өзіндік жүйесі бар.
Біз өзімізге үйреншікті туған-туыс, дос-жаран арасында отырғанда коммуникацияның көптеген компоненттерден тұратын кешенді әрі үзіліссіз үрдіс екендігіне мән бермейміз. Бәлкім, бөтен шетелге сапарға аттанғанда ақпараттың тек қана тіл арқылы ғана емес, сонымен қатар, көптеген басқа арнамен жететіндігін түсінеміз. Қарым-қатынас вербалды (сөйлеу мен сөзге негізделген) және бейвербалды (сөзге негізделмеген дене мен қолдың қимылы, ишаралар, (бас изеу, бас шайқау, қол сермеу, және т.б.) көзқарас, бет-бейнедегі мимика сынды көптеген құрамдас бөліктерден тұратындығын сонда нақ түсіне бастағандай боламыз.
Міне, осындай тілдегі вербалды амал мен бейвербалды амалдар арасындағы әсерлесу туралы алдыңғы буын ғалымдардың концепциялары жайлы осы тарауымызда жан-жақты сөз қозғайтын боламыз.
1.1 Бейвербалды амалдар жайлы қазақ, орыс тіл білміндегі зерттеулер
ХХ ғасырдың бірінші жартысында тілтану ғылымында басты назарда болған тіл жүйесі болатын. Дегенмен 60-жылдардың ортасынан бастап лингвистер тілдің екінші жағы - сөйлеу құралы және дискурсқа аса мән бере бастады. Осыдан кейін лингвистика саласына айтушы мен тыңдаушы арасындағы қарым-қатынас пен оның іске асу барысындағы ерекшеліктерін зерттеу өзекті мәселе болып кірді. Х ғасырда бейвербалды қатынас құралдары туралы алғаш зерттеу жасаған шығыстың ұлы ойшылы әл-Фараби өзінің Риторика атты ғылыми трактатында: Әңгіме айтатын адамның бет әлпетінің кейпі, оның денесінің тұрқы мен мүшелерінің қалпы сол адамның қылығы болып табылады. Мәселен, осы жағдай тыңдаушыға төніп келе жатқан үрейлі оқиға туралы хабарлаған кезде болады. Бұл сәтте оның бет әлпетінен зәресі ұшу, қорқыныш нышаны аңғарылуы тиіс, немесе ол әлдебір затқа қимыл- қозғалыс арқылы нұсқап, не басқа біреудің нұсқағанын істейді. Бұл оның ақиқаттығына сенімін арттырады... дей келе, қарым-қатынасқа түскенде адамға тән мінез-құлықтың қаншалықты маңызды екендігін көрсеткен [2, 7]. Байқағанымыздай коммуникацияға деген қызығушылық адамдар арасында ерте кезден-ақ орын алған, бірақ сөйлеу құралдарын ғылыми тұрғыда зерттеудің тарихы біздің ғасырымыздан алыс емес.
Қатысым әрекетіне байланысты зерттеу жұмыстары лингвистикалық қана емес, сондай-ақ физиологиялық, психологиялық, психологиялық, антропологиялық, психолингвистикалық, методологиялық, педагогикалық бағыттарда да жүргізілген.
Ғылыми эксперименттер көрсетуі бойынша жест, дене қимылдары вербалды амал жеткізе алмаған эмоционалды, танымдық, нормативтік ақпараттарды тасымалдайды екен.
М.Аргайл және оның әріптестерің зеттеу қорытындысына көз салсақ, бейвербалды белгілер вербалды амалдарға қарағанда анағұрлым ақпаратты көп береді. Осыған байланысты орыс тілтану ғылымының зерттеушісі Н.Грейдина былай дейді: ...невербальные каналы оказывают в 1,67-12,50 раз больший эффект с сравнении с вербальными знаками [3, 24].
Бұл көрсеткішті Р.Бердвистелла дәлелдей түседі. Оның эксперименті де сөйлесу барысындағы ақпараттың 30-35% вербалды амал арқылы, қалған пайызы бейвербалды амалдарға тиесілі екенін дәлелдейді.
А. Мейерабиннің де зерттеу жұмыстарынан да осыны аңғарамыз. Бұл концепцияны О.К.Тихомирова: невербальный смысл элемента всегда больше по объему, чем его вербализованный эквивалент-деп толықтырады [4, 80].
Г.В.Колшанскийдің көзқарасы да осыған сай келді. Тек ол сөйлесуші адамдардың жеке қасиетіне, мінезіне, әлеуметтік статусына байланысты өзгеру мүмкін екендігін ескерте кетті.
В.А.Лабунская қатысым әрекетіндегі адамның бет-әлпеті серігінің назарын аударту үшін маңызды рөл атқарады деген қорытындыға келеді. Эксперименталды материалдардың көпшілігі мимикалық тіл негізінен адамға туа біткен және ол әмбебеп: кез-келген бет бұлшық етінің қозғалысы барлық адамзат баласында бір мағынаны береді. Мысалы, П.Шифенхефель көзбен сәлемдесуді әмбебап сәлемдесуге жатқызады. Шифенхефель осындай сәлемдесулердің әлеуметтік контактіге түсуге дайын екендігін айғақтайды. Қарым-қатынас кезіндегі бейвервалды амалдар барлық халықта бірдей болмайды, олардың қолданылуы белгілі бір ұлттың, халықтың дүниетанымына, мәдениетіне сәйкес келеді деген пайымдауға келген зерттеушілер де жоқ емес.. Бұл туралы Г.Н.Снасопова: Әрине, кей жағдайда кинемалық кодтарды шешу ұлттық білім аясы негізінде мүмкін болады, себебі түрлі мәдениеттер мен инттелектуалдық дәстүрлер кинемалар төңірегінде де өз әлемін, өз тәжірибесін бейнелейді және оны түсіндіре алады, - деп түйіндейді [5, 82].
Жалпы адамдардың қарым-қатынасына қатысты әрекеттер екі үлкен тармақтан тұрады. Оның бірі - тілдік қатынас, екіншісі - тілсіз қатынас. Тілдік қатынас пен тілсіз қатынастың ұқсастықтары да, айырмашылықтары да бар. Бұл қатынастардың сәйкес жақтары: олардың екеуі де, біріншіден, адамдардың бір бірімен байланысын қамтамасыз етеді. Екіншіден, тілдік қатынаста да, тілсіз қатынаста да белгілі бір дерек, ой, мағлұмат хабарланады, бірақ тілсіз қатынаста хабар шартты түрде болуы мүмкін. Үшіншіден, тілдік, тілсіз қатынас та адамдардың өзара түсінісуіне жол ашады.
Осы мәселе жайында зерттеуші Ф. Оразбаева ғалым Э.П. Шубиннің ойларына мынадай тұжырымдарын береді. Э.П. Шубин вербалды қатынастан бейвербалды қатынастың айырмашылығы бар екенін көрсетеді. Вербалды қатынас адамдардың саналық және физикалық әрекеттеріне қызмет ететінін айта отырып, вербалды қатынаста адамның ойлау қабілеті негіз болатынын көрсетеді. Тілдік қатынас - амалдар қарым-қатынасының ерекше формасы, ой бөлісу түрі [6, 223 ]. Тілдік қатынас-сөйлеу тілі арқылы ұғынысу, түсінісу дегенді нақтылай келіп, жай ғана қарым-қатынас дегеннен гөрі тамыры тереңге кеткен, өмірде өзіндік орны бар, қоғамның даму үшін ең қажетті қоғамдық-әлеуметтік ақпараттардың жиынтығы арқылы адамдардың бір-бірімен пікір алысуы, адамдар қатынасының түп қазығы дегенді білдіреді [ 7, 11]. Қарым-қатынасына қатысты әрекеттер екі үлкен тармақтан тұрады. Оның бірі - тілдік қатынас, екіншісі - тілсіз қатынас [7, 12]. Ғалым Ф.Оразбаева тілдік қатынас пен тілсіз қатынастың айырмашылықтары мен ұқсастықтарын өз еңбегінде былайша саралап өтеді:
1) адамдардың бір-бірімен байланысын қамтамасыз етеді, яғни адам арасындағы қатынасқа қызмет етеді;
2) тілдік қатынаста да, тілсіз қатынаста да белгілі бір нәрсе хабарланады, бірақ тілсіз қатынаста хабар шартты түрде болуы мүмкін;
3) тілдік қатынас та, тілсіз қатынас та адамдардың өзара түсінісуіне жол ашады [6, 12]. Ғалым тілдік қатынастың ерекшеліктеріне тоқтала келе, екі түрлі айырмашылығын көрсетеді: Біріншіден, тілдік қатынас - әмбебап, яғни жан-жақты, өйткені ол адамдардың барлық саналық және физикалық әрекеттеріне қызмет етеді. Екіншіден, тілдік қатынас бірінші пайда болады, яғни алғашқы кезеңде тұрады, өйткені оған адамның ойлау қабілеті негіз болады [6, 43].
Дыбыстық тіл - адам баласының бір-бірімен пікір алысу, қарым-қатынас жасаудағы ең басты құралы болғанымен, олар тек сөз арқылы ғана емес, сонымен қатар дененің түрлі қимыл-қозғалысы, таңба, белгі сияқты амалдар арқылы да түсінісе алады. Тілдегі осы сияқты таңба, ым мен ишарат, пантомимо тілімен қарым-қатынас жасауын зерттеу теориялық та практикалық жағынан маңызды. Қоғамдағы адамдардың арасында дыбыстық тілге көмекшілік қызметті атқаратын амалдардың бірі - таңба. Қазақ тіл білімінде таңбаны ғылыми тұрғыдан қарастыру ХХ ғасырдан бастап қолға алынып келеді. Тілтанушы ғалым Қ. Жұбанов еңбегінде: ақпарат алмасудың басқа амалдары бар дегеніміздің мәнісі мынау: сүгрет арқылы көп оқиғаны білдіруге болады. Әр алуан дабылдар (сигнал) мезгілді, келе жатқан жақсылық, жамандық жайларынан жұртты хабардар етеді, - деген тұжырым жасайды [8, 213], ал ғалым К. Аханов Сөз бен таңба тепе-тең емес. Сөздің екі жағы дыбысталу және мағына бар екені белгілі. Сөздің осы екі жағының қайсысы таңбалық қызмет атқарады деген сұрақ туады. Бұл тіл білімінде әлі де шешімін таппаған өте-мөте күрделі проблема болып саналады - [9, 123] деген тұжырым жасаса, ғалым Т. Қордабаев Жалпы тіл білімі еңбегінде: Қандай да болмасын белгілі бір материалдық көрсеткішті таңба деп санау үшін, ол өзінің материалдық табиғатына тән емес, қосымша қызмет ретінде жүктелен бір нәрселерді білдіруі, хабарлауы қажет. Адамдар кез келген затты таңба ретінде пайдалана алады. Мысалы: терезе алдына бір шоқ гүл қою арқылы үйде бөтен адам бар дегенді хабарлай алады, бірақ ол үшін хабар берушімен хабар алушы арасында келісім болуы қажет. Олай болмағанда, таңба қосымша қызметін атқара алмайды [10, 237] - деп таңбаның хабар алысу құралы екендігін дәлелдейді. Осыған орайлас пікірді белгілі ғалым Б. Номан: Таңбаны қолдану үшін адамдар алдын ала бір-бірімен таңба жайлы келісіп алулары тиіс [11, 5] - деп жазды. Бұл берілген тұжырымдардан кез келген көмекші таңбалар арқылы түрлі оқиға жайындағы мәліметті беруге болатындығын және мұндай коммуникативтік қызметті атқаруы үшін адамдардың арасында алдын ала келісімнің болуы қажет екенін байқадық. Тілші ғалым Ф.Оразбаева бұл жасанды таңбалардың тілдік таңбалардан құрылымы, қызметінің көлемі, мәні жағынан өзгешелігі бар екенін айта келіп, былайша саралайды:
1. Дыбыс тілі және оның таңбалары семиотикалық хабаршы таңбалардай тек бір нәрселерді мәлімдеп қана қоймайды, сонымен бірге ол - айналадағы өмірді танып-білудің, ойды қалыптастырып, дамытудың да құралы, басқаша айтқанда, адам баласының бүкіл күресі мен дамуының құралы;
2. Лингвистикалық таңбаларды белгілі біреулер, яки, шағын бір ұжым жасамайды. Ол сол тілде сөйлейтін бүкіл қауымның табысы, сондықтан ол тілдік ұжым мүшелерінің барлығына да белгілі, жалпыхалықтық болады.
3. Қызметі жағынан алғанда, лингвистикалық емес таңбалар алдын-ала белгілеп қойылған белгілі бір жайды ғана хабарлайды, білдіреді. Олардың коммуникативтік рөлі сапасы жағынан да, сандық жағынан да мейлінше шағын, бір объектіге ғана тәуелді.
4. Тілдік таңбаларды іріктеп, екшеп, түрлендіріп, алуан түрлі хабарларды жан-жақты етіп құбылтып беру мүмкіндігі бар.
5. Лингвистикалық емес таңбалар жүйесінде таңбаның бір ғана предикаттық мәні бар. Ол ұсақ таңбаларға бөлшектенбейді. Сондықтан бұларда таңбалардың иерархиялық құрылысы, белгілі тәртіпте бір-бірімен байланысқа келуі дегендер жоқ. Өз жүйесіндегі басқа таңбалармен мағыналық байланысы болмағандықтан, әр таңбаның өзіне белгілеп берілген бастапқы мазмұны өзгермейді, басқа таңбалар мазмұнына әсері болмайды. Тілдік емес таңбалардың өнімсіз болатыны осыдан [6, 345]. Зерттеуші пікірінше, кез келген жасанды таңба алдын ала белгілеп қойылған бір ғана ақпаратты жеткізеді, коммуникативтік қызметте пайдалану үшін адресат пен адресанттың арасында оның мағынасы жайында келісім болуы шарт.
Коммуникацияның бейвербалды амалдарына байланысты Ж. Аймауытов беттің ымын мимика, ал ымдасуды пантомимо деп атап, олардың өзіндік ерекшеліктерін сипаттап, нақты мысалдармен дәлелдейді. Тілші ғалым Т. Қордабаев: Ым тілі жасанды емес, ол ұрпақтан ұрпаққа ауысып, мұра ретінде беріліп отыратын табиғи құбылыс. Шарттылық ым тілінде тым елеусіз, сондықтан ол негізінде интернационалдық құрал, оны бірінің тілін бірі білмейтін адамдар да түсіне алады. Барлық халықта жұдырық көрсетуді қорқыту деп, қол бұлғауды шақыру деп түсінеді. Сөйленістің вербалды тәсілдерімен бірге жүретін кинесикалық, проксемикалық, просодикалық амалдар мен қимылдар лингвистикада бейвербалды қатынастың құрамында болатынын түсіндіреді. Бейвербалды құралдар да дыбыстық сөздер сияқты өте тиімді және ыңғайлы болып есептеледі. Шынында да, адамдар бірін-бірі белгілі бір дыбыстар арқылы ғана емес, амалдар арқылы да түсінісе алады [10, 234] десе, тілтанушы Б. Момынова мен С. Бейсенбаевалар: Дене тілі, ым мен ишарат - тілдің әлеуметтік, психологиялық лингвистика сынды салаларының фактілерін салыстыра, салғастыра отырып, кешенді зерттеуге қол жеткізуге болатын, қазақ тіл біліміндегі теориялық тұғыры әрі толық анықтала қоймаған жаңа сала. Кейбір ым мен ишараттың тұтас сөйлем немесе сөз, фраза орнына жұмсала беретінін ескерсек, қазақ тілінің лексика, синтаксис және фразеология, семантика салаларын зерттеуде әлі толық пайдаланылмаған, бірақ пайдалануға тиісті материал екені айқындалып шыға келеді [12, 7] деген тұжырым жасайды. Тіл білімінде дыбыстық тіл мәселесі қашан да зерттеушілердің қарасытыратын негізгі нысаны болып келгенін жоққа шығара алмаймыз. Ал сөйлеу әрекеті немесе тілдесім кезіндегі көмекші құралдардың коммуникативтік құзіреттілікті қалыптастыру мен тілдесімде алатын орны мен қызметі, семантикасы, құрылымдық-мағыналық жағы, компоненттік құрамы жете зерттелмей келе жатыр.
Лингвистикадағы бейвербалды амалдарға араналған алағашқы арнайы зерттеу еңбегі - Ч.Дарвиннің Выражение эмоций человеком и животным деп аталады. Тағы бір атауға тиісті еңбек А.Пиздің Язык телодвижении: Как читать мысли других людей по их жестам атты ағылшынан аударылған зерттеу кітабы.
Орыстың ғылыми тілінде невербальные элементы деген атпен жүрген терминнің бейвербалды элементтер деген қазақша терминдік атауы филология ғылымдарының докторы, профессор Э.Д.Сүлейменованың жетекшілігімен шыққан тіл білімі сөздігінде ұсынылады.
Қазақ тіл білімінде бейвербалды амалдарды зерттеуге алғаш көңіл бөлген Ж.Аймауытов саналады. Психология атты еңбегінде келбет ілімі, беттің ымы туралы алғаш рет сөз қозғаған. Ж.Аймауытов мимика мен ишараға жататын тілсіз амалдарды өз түсінігіне қарай жіктеп көрсеткен. Ол мимикаға: бет құбылысын, маңдайтын қатпарын, маңдайдағы сызықтарды, көз қарасын, танау, мұрынның желбіреуін, еріннің жымырылуын, т.б. жатқызады. Ғалым Г. Піралиеваның айтуы бойынша: Адамның сыртқы сезімдік құбылыстары, эмоция мен сезім, сондай-ақ түрлі мәнердегі келбет ілімі көз әлпеті, беттің ым-ишарасы, басқа дене құбылыстарының психологиялық ерекшеліктері қазақ өмірінен алынған қызғылықты, нақты материалдар арқылы зерттелінген [13, 157].
Сондай- ақ М.Жұмабаевтың Педагогика, Жан көріністері мен дене көріністері арасындағы байлам, еңбектерінде, сонымен қатар заманымыздың ұлы суреткері М.Әуезов Әдебиет тарихында, академик З.Қабдолов Жебе атты еңбектерінде, жалпы әдебиеттегі психологизм проблемасы сөз болған жерлердегі зерттеулерінде ым мен ишараттың адам портретін, адам психологиясын жасаудағы қызметтеріне орай бейвербалды амалдар әрқилы деңгейде сөз болады. Байқағанымыз осы бір күрделі мәселе ғалымдардың назарынан тыс қалып көрмеген екен.
М.Жұмабаев: Адамның жан сыры дене арқылы, мимика арқылы сыртқа білінеді, - дей келе, дененің жанға байлаулы болатынын, соған байланысты ішкі жан-дүниенің дене қимылдарының жасалуына әсер ететінін айтады [14, 156].
Адамдардың ым, қимыл-әрекет тілі, үнсіз түсіну қабілеті жалпыадамзаттық және халықтық белгілерді ұштастыра отырып, ең алдымен адамдардың өзара ұғынысу, бір-бірімен хабар алмасу мүмкіндіктерін жүзеге асыруға бағытталса, екіншіден, олардың танымдық әрекеттерін сипаттауды көздейді. Әр халықтың этикет нормаларын дәйектейтін кинетикалық өзгешеліктер қоғамдық ережелермен қатар, ұрпақтан-ұрпаққа берілер тарихи әрекеттерді қамтиды, олардың зейін мен тәжірибе арқылы санада орнығар, жадыда сақталар амал-тәсілдерін басшылыққа алады. Сонымен қатар, адамның ойынан, көңілінен хабар беретін қимыл-әрекеттер тізбегі туралы мәліметтерді К.Ахановтың іштей сөйлеуге берген сипаттамасынан да кездестіруге болады. Мәселен, адам өзінше іштей сөйлегенде, оның сөйлеу мүшелерінің, мысалы, ернінің қимылдайтыны байқалады. [15, 224]
C.Аленикова: Біз ишарасыз, ымсыз сөйлей аламыз ба? Күмәнданамыз. Өйткені ымсыз, ишарасыз біздің сөйлеуіміз қиындай түседі. Ым-ишара сөйлеуге қосымша мағына беріп, толықтырып отырады, - деп тұжырымдайды [16, 7].
Ойлау өз мағынасын басқа ой жеткізу құралдары арқылы - формулалар, математикалық белгілер, суреттер, сызбалар т.б. көмегімен толық аша алады деген ойдамыз. Бұл символдардың екінші тегі бар, олар ой - тіл негізінде өмір сүреді және олардың кәдімгі адам тілімен жеткізілетін мағынасы болады. Кез келген ойлау операциясы тіл, сөз арқылы жүзеге асырылады және түрлі символдар бейнесінде екінші түрге ие болады. Осы орайдағы ойды түрлі ым-ишара, символдар арқылы білдіргенде, тіл үнемі алғашқы болып қала береді деген Г.В.Колшанскийдің пікірін дұрыс деп есептеймін [17, 20]. Осы ойды И.Горелов: Вербалды емес ақпарат вербалды ақпаратқа негізделеді. Айтылатын ой - бірінші, ал сөз арқылы жеткізілетін ой - екінші. Адамның өзі - алғашқы, сонан соң ғана адам деген сөз, - деп қуаттайды [18, 97]. деп атайды да, әрі қарай ойын былай тұжырымдайды: Процесс выражения мысли можно рассматривать принципиально иначе: невербальная внутренняя программа эксплицируется так, что вербальные средства замещают всякие иные средства общения только в случае, если последние оказываются менее эффективными и экономичными придостижении коммуникативных целей [19, 32]. Ал адам қарым-қатынас кезінде коммуникативтік бағдарламаға вербалды тұлғаны қатыстырып қолданады.
Қазақ тіл білімінде М.Мұқанов, С.Татубаев, А.Сейсенова, Қ.Қажығалиевалар ым және ишараттарды әр түрлі қырынан фрагментарлы түрде зерттеген. Қарым-қатынас сөйлеу әрекетінің басталуынан бұрын туындайды, демек, оған дейін қарым-қатынас жасаушылар белгілі бір ара-қашықтықты сақтап, дене қалыбын ұстайды. Осы жағдайға лайық бет әлпетін өзгертіп, сәлемдесу дистантты дене қимылдарымен (қол алысу, бас изеу т.б.) алмасады. Осы аталған формалар сөйлеу әрекетіне түсу үшін қолайлы жағдай жасап, қарым-қатынас жасаушылардың қарым-қатынас орнатуға дайын екендігін анықтауға мүмкіндік жасайды. Мұндай элементтер сөйлеумен етене жақын, онан дара болуы мүмкін емес. Яғни дене қимылдары, ым, көзқарас қатынастың мағыналық жағын толықтыру функциясын атқарады.
Жоғарыда атап өткеніміздей бейвербалды құбылыс, адамның сыртқы дене қимылдары мен бет-әлпетінің құбылуы арқылы информацияның берілуі антикалық кезеңнен басталғанын есте сақтауымыз керек. Осы орайда антикалық дәуір өкілі Цицеронның мына сөзіне тоқталайық : Каждое движение души имеет свое естественное выражение в голосе, жесте, мимике. Движения должны отвечать диалогу и смыслу слов[20, 62]. Ал ХХ бұл терминге қатысты лингвистикалық тұжырымдар әртүрлі. Осының ішінде басты назар Дж.Трейгердің көзқарастарына түседі. Трейгер жаңа ғылыми дисциплинаға сөйлеу өрнегінің дыбыстық таңбасын қосады:
1) Вокализациялар (vocalisations) , соның ішінде дыбыстық құрылымға ие шу. Бұл вокализациялар өз кезегінде характеризатор (characterisers)- күлкі, жылау, сыбыр, квалификатор(qualifires)- негізгі тонның жоғарылауы, бөлушілер(segregates)-дыбыстар комбинациясы деген бөлімшелерден тұрады.
2) Дауыс ырғағы, яғни тілдік және тілдік емес дыбыстардың өзгеруі: дауыс қарлығуы, сөйлеу темпі, вокалдық жолдар арқылы дыбыстардың өту ерекшеліктері.
Зерттеу нысанымыз бейвербалды элементтер болғандықтан, ал бейвербалды элементтер сөйленістің (сөйлеудің), енді бірде тілдесімнің, көмекші құралы саналатындықтан, олардың фукционалдығы (жұмсалым кезіндегі қызметі мен мағынасы) алдыңғы шепте тұратындықтан, біз үшін бұл маңызды мәселе. Егер сөйлеу әрекетін тілдің процесс ретінде функция атқаруы (функционирование языка как процесс-Г.В.Колшанский) деп түсінсек, адам санасы мазмұнының тұтасымен танымдық тұрғыдан тағы бір формаға енуі, адам әрекетінің бір формасы деп ұғуға тура келеді.
Шетелдік және қазақ ғалымдарының пікірлеріне тоқтала келе, мынадай қорытынды шығаруға болады. Вербалды коммуникация дыбыстық тілге тән әрбір форманың сөйлеу кезіндегі ақпараттық қызметін, коммуникативтік мағынаның интерпретациясын анықтайды. Вербалды тілдің қарым-қатынастағы қызметі сөйлем арқылы көрінеді. Ал, сөйлем белгілі бір ақпараттан хабардар ету, айтылар ойдың мағынасын ашу қажеттілігінен жұмсалады. Әрбір сөйлемнің құрамындағы тілдік таңба берілген хабардың мазмұнын айқындайды. Дегенмен, коммуниканттар арасындағы ұғынысу тек тікелей жолмен емес, сырттай болуы да мүмкін, мұндай жағдайда да адамның белгілі бір хабарды ұғып, соған қатысты іс әрекет жасауына мүмкіндік туады. Яғни, бейвербалды амал адамдар арасында қарым-қатынас орнату үшін қызмет етеді.
1.2 Экстралингвистика мен паралингвистика, олардың зерттеу нысандары.
Соңғы уақыттарда бейвербалды тілдің мәселелерін қарастыруға айтарлықтай бет бұрылып келеді. Бұны зерттеу тіл білімінің паралингвистика (грек para - жанында деген мағына береді) деген ішкі саласына тиесілі деп айтылып жүр. Ендігі кезекте біз паралингвистика терминіне қатысты ғылымда орын алған концептуалды плюрализмді (пікір алуандығы) анықтап алуымыз қажет. Паралингвистика терминін 1958 жылы Дж.Трейгер енгізді. Ал кейбір дерек көздері бойынша Карролдың еңбектерінде қолданылған деген пікірлер де жоқ емес. Бұл терминге байланысты ХХ ғасырдың 70-жылдарында американдық лингвист А.А.Хилл да тоқталды.
Паралингвистика жөнінде зерттеу жұмыстары өзге ғылым салаларынан қарағанда кейіннен қарастырыла бастаған. Паралингвистика - 1) әр алуан хабарды вербальды (сөзбен сөйлеу арқылы) тәсілмен қоса вербальды емес (тілден тысқары) амалдармен жеткізетін тіл білімінің бір саласы; 2) сөйлеу коммуникациясына вербальды емес (сөйлеу тілінен тысқары) тәсілдердің жиынтығы [21, 186]. Паралингвистика - тіл білімінің ана тілі (праязык) белгілі бір тілдегі айтылатын сөздің сипатын білдіретін әрі сөйлеген сөздегі дыбыстық құбылыстардың тұтастығын іске асырып отыратын фонациялық тәсілге қатысты.
Зерттеуші Д.Кристал паралингвистиканың функционалды рөліне мән бере отырып, тілді нығайтуды ұсынады.
Паралингистика туралы сөз қозғағанда паратіл ұғымы қатар қолданылады. Паратіл ағыл. paralanguage- сөйлеуге ілесе жүретін және тар мағынада алғанда сөйлеу болып саналмайтын құбылыстар және факторлар: дауыстың жоғарылығы, пауза, дауыстың ырғағы, ым, ишара, сөйлеуші мен тыңдаушының өзара көзбен сөйлесуі. [4, 186] Паратіл тіл ғылымында көмекші тіл ретінде түсіндіріледі.
Көптеген паралингвистикалық ұғымдардың түсіндірілуін Г.В.Колшанский еңбектерінен көруге болады. Ғалым тілдік коммуникация тудыратын және белгілі бір ақпаратты тасымалдайтын тілдік емес амалдарды паралингвистикалық деп таниды. Көптеген жағдайларда бейвербалды амалдардың вербалды амалдармен қатар жүріп қандайда бір ойды жеткізеді деген түсінік қалыптасқаны рас. Негізінен дәстүрлі түсінік бойынша паралингвистикаға вербалды амалды толықтырушы бейвербалды амалдарды жатқызады. Ал Г.В. Колшанский бейвербалды амалдардарды жалпылыма-концептуалды және функционалды-қолданбалы деп бір жүйеге келтіреді.
Паралингвистика жайлы талдаулар жасаған зерттеушілердің басым көпшілігі, атап айтсақ Т.М.Николаева, Б.А.Успенскиий, Г.В.Колшанскиий, т.б. коммуникативті-ақпаратты әлемдегі паралингвистикалық белгілерге өз алдына семиотикалық амал емес, бағыныңқы қызмет атқарушы құрал ретінде қарайды. Бірақ, бұл пікірлер нақты емес жалпылама тұжырым ретінде қалады. Бұл жерден шығаратын қорытынды паралингвистика жайлы біржақты көзқарас жоқ екендігі.
ХХ ғасырдың бас кезінде паралингвистика мен экстралингвистиканың аражігін анықтап, бір-бірінен айырмашылығын анықтау алға қойылды. О.С.Ахманов: Однако до сих пор не удается провести достаточно четкую границу между паралингвистикой и разнообразными экстралингвистическими явлениями, обусловленными теми нелингвистичечкими состояниями и процессами, которые возникают в говорящем и слущающем, взаймодействующими в процессе общения.[22, 30] Ахманованың айтуы бойынша, экстралингвистиканың шеңберіне кәдімгі тілде көрініс табатын және оның қызметін арттыратын тілдік емес шындықтың физикалық, психологиялық, әлеуметтік аспектілері қатысты. Ал Г.В.Колшанскийдің көзқарасы бұған қарама-қайшы келеді. Зерттеуші экстралингвистиканың зерттеу нысаны жоғарыда аталған сыртқы факторлар деп есептемейді. Ал паралингвистикалық аспектіні ғалым қатысым әрекетіндегі кез-келген сәтке тиесілі дегенді айтады. Г.В.Колшанский: ...паралингвистика может рассматриваться не только в синхроническом, но и в диахроническом плане, причем под последним мы имеем в виду изменение определенных паралингвизмов во времени в одном и том же обществе[23, 18]. Г.В.Колшанскийдің ойына мысал ретінде ағылшындарды алайық. ХҮІІІ ғасырда ағылшындар үшін ауызекі сөйлесуде жестикуляция күшті қарқынмен, үдемелі түрде дамыды. Сол кездегі пайда болған жесттер біздің бақылауымыз бойынша әлі күнге дейін қолданылып келеді.
Қазақ зерттеушілері арасынан Г.Ж. Матжанова: экстралтнгвистикалық факторлар тілдің барлық жүйесін - қызметі мен дамуын: қоғами өмірі мен тілдің қарым-қатынасын, халықтың мәдениеті мен тілін, ұлтаралық байланыстың тілге әсер ететін ықпалын, және де басқа әлеуметтік-лингвистикалық құбылыстарды қамтиды. Ал паралингвистикалық факторлар - бірмағыналы хабарламаны құруға қатынасатын тек нақты сөйлеуді қамтиды деп жазады[24, 29].
Адамның сөйлеу әрекетімен қатар қабылданатын қимыл-әрекет тізбектері арнайы хабарда жеткізумен қатар, жекелеген тұлғалардың ұлттық, әлеуметтік, психологиялық, мәдени өзгешелігінен де мәлімет беріп отырады.
Осыған орай, Қ.Жұбанов еңбектерінде жан - жақты қарастырылған маңызды тілдік проблемалардың бірі ым тілі дегеніміз не, ол адамзат өмірінде қандай қызмет атқарады және оның танымдық әрекет ретіндегі өзгешелігін қалай сипатттауға болады сияқты мәселелер қатары құрады.
Қазіргі уақытта бейвербалды қатынас құралдарының аталуы мен топтастырылуы бойынша паралингвистикалық және бейвербалды семиотикалық бағыттары төңірегінде зерттелу жұмыстары жүргізілуде. Осы тұрғыдан паралингвистикалық бағытты зерттеуші ғалымдар И.Н. Горелов, З.З. Чанышева т.б., ал екінші бағытты зерттеуші ғалымдарға Б. Момынова, С. Бейсембаева, Г.Е. Крейдлин, Т.М. Николаеваларды атап өтуге болады. Тіл білімінің паралингвистика саласының зерттелуі қазақ тілінің зерттеу тарихында соңғы жылдары шетінен жолға қойылып келеді. Осы саланың зерттелуі туралы профессор Б.Момынова: Кең ауқымдағы танымдық (когнитивтік) тұрғыданда дене тілі, ым мен ишаратты зерттеу - тілдің әлеуметтік, психологиялық, лингвистика сынды салаларының фактілерін салыстыра отырып, кешенді зерттеу арқылы іске асатынын, теориялық тұғыры әлі толық қалыптаса қоймаған жаңа бағыт екенін айтады [25, 16].
С. Мағжан қазақ тіліндегі бейвербалды элементтердің көп мағыналылығы еңбегінде:Паралингвистика сөйленіс кезіндегі, оның ішінде ауызша қатынас кезінде қатарласа жүретін дыбыстық кодтармен шұғылданады. Бұл дыбыстық кодтар информацияның белгілі бір мән-мағынамен баюын, бағалауыштық және мағыналық түрлі реңтердің болуын, сонымен бірге олардың тілдік қатынас кезінде өмір сүруін қамтамасыз ететін мағыналық дыбыстық кодтар деген тұжырымға келеді [16, 9].
Паралингвистикалық жүйеге енетіндер, мысалы, адамның ауыз және мұрын қуысынан шығатын лебіздік емес дыбыстар; коммуникативтік акті кезінде конвенционалды семиотикалану мүмкіндігін тудыратын физиологиялық әсердің әр типіне белсенді қатысатын дыбыстар комплексі (жөтел, түкіру, ықылық, жылау, ысқырық, т.б.); дауыс және дауыс ерекшелігі; коммуникация кезінде ақпарат жеткізуге қатысатын паратілдік просодиялық элементтер. Мысалы, көңілі толмауды білдірерде (Ол қайда жоғалып кетті. Түсінсем бұйырмасын.) сөйлеушінің иықтары көтеріңкі, қолдары екі жаққа жайылған, басы да бір жағына қисайған қимыл жасалады.
Тілдің мазмұндық жағының барлық сипаттамасы адамның танымымен байланысты қалыптасады, тек оны әртүрлі атау үрдісінің орын алуы лингвистердің белгілі бір әдәстемені басшылыққа алуымен сабақтасып жатады.
Міне, сондықтан адамның табиғатымен, адамның жан-дүниесімен, адамның болмыс-бітімі және ой-санасымен байланысты пайда болған паралингвистикалық амалдардың тілдік табиғатын зерттеу бүгінгі күнгі тіл білімінің өзекті мәселесі саналады.
Вербалды және бейвербалды котегорияларды бір-бірімен байланыстырып жатқан, бірін-бірі толықтыратын құбылыс деп тани отыра, дегенмен олардың тілдегі бірінен-бірі бөлек, объективті және субъективті факторлар қалыптастырған құбылыстар екенін, олардың арақатынасының философиялық,, логика-психологиялық тұрғыдан күрделілігі жайлы Г.В.Колшанский мынадай пікірін білдіреді: Вообще паралингвистический аспект релевантен только в сочетании с изучением вербального общения. Случаи так называемого неязыкового общения лежат вне сферы паралингвистики, на стыке психологии с физиологией и этнографией[23, 7] Бұл пікірде тілдік емес, тілден тысқары элементтердің паралингвистикалық құралдарға ұқсастығы болатындығын, бірақ оларды параамалдармен шатастыруға келмейтінін, олардың адамның физиологиялық ерекшелігі ретінде ғылымның өзге салалары қарастыруға тиістігі жөнінде айтылған. Осы пікірден енді бір аңғарылатын мәселе - паралингвистикаға не жататынын анықтап алу керектігі. Г.В.Колшанскийдің ойлары ден қоярлық дәрежедегі ерекше айтылған пікірлер болып келгенін мойындау керек. Ғалым иманентті-тілдік және тілден тыс факторлардың қосылуы, бірігуі туралы және олардың информацияны нақты жеткізудегі рөлі мен қызметінің ықпалы туралы, осындай коммуникацияға тән табиғи процестердің жүруінің екі түрлі себеп-салдары бар екенін атап көрсетеді:
а) біріншісі - вербалды құралдарды таңдау еркіндігі бар екендігі; олардың көптігі мен мол болып келетіндігі, тіпті ондай мүмкіндіктің әр коммуникант үшін жеткілікті, тіпті мейлінше көптігінен артылып түсетіні болса;
ә) екіншісі - коммуникативті процестің материалдығы жақтан нақтылығы. По естественный необходимости эти два фактора должны были быть объединены в процессе развития языка. Характер этого объединения, однако, весьма своеобразен, так как он не образует некоторого огранического соединения интра и экстралингвистических факторов, а является по существу своему объединением, лежащим на поверхности языка. Экстралингвистический фактор не включен и не может быть включен в структуру языка, так как система языка функционирует иманентно и в принципе не нуждается в каких-либо дополнительных средствах для выявления коммуникативного содержания[23, 17].
Тілдің қатысынсыз, былайша айтқанда, сөзсіз, тек соматикамен, дене мүшелерінің қатысымен ғана орындалатын тілсіз амалдардың қандай себептермен лингвистиканың нысаны болатыны көпті толғандырып келгені, әлі толғандырып жүргені рас. Сондықтан да дене қимылдары мен ым, ишараттардың лингвистикалық зерттеулердің нысанына қалай айналатынын анықтап алу қажет деп білеміз. Ол үшін, бейвербалды амалдарды өзінен ұқсас ұғымдардан ажыратып алып, бөліп қарастырып, жеке тану керек және қажетіне қарай таныту керек.
Біріншіден, кемтар адамдардың тілі, атап айтқанда, мылқау тілі, саусақпен істелінетін, саусақпен оқылатын оқу-оқыту жүйесінің тілі, ғылым тілімен айтқанда дактильді сөйлеу тілінің ым мен ишаратқа қатысы жоғын осы жерде ашып айта кету керек.
Дактильді сөйлеу тілі - мылқау жандардың, яғни қоғамдағы саны шектеулі әлеуметтік топтардың ғана өз ішінде қолданатын қарым-қатынас құралы. Ал бейвербалды амалдардың мән-мағынасы жалпыға түсінікті, көпке белгілі бір тілдік ұжым мүшелеріне ортақ болып келеді, олардың қолданыс ауқымы тілдік ұжымға түгел түсінікті, универсалды сипаты бар. Коммуникативтік жүйедегі тілдік емес коммуникативтік амалдардың екіншілік дәрежедегі қызметте болатындығы даусыз мәселе. Бірақ тілдік емес элементтерді түсіндіруде міндетті түрде адамның ырқына тәуелсіз түрде вербалды амалдар, тілдік амалдар іске қосылады. Несмотря на самое разнообразное их происхождения, они по своей функции лишь примыкают к языку, используются языком и декодируются с помощью языка [23, 19]. Сондықтан да бейвербалды құралдар өздерінің материалдық тегі немесе жасалуына қарай емес, қатысым әрекетіндегі атқаратын рөлі мен әрекетке қатысуы тұрғысынан ақпаратты, ойды жеткізуіне қарай, коммуникация кезіндегі қызметіне орай біріншілік, негізгі қызмет атқаратын тілдік бірліктерге ұқсас келеді. Олар тілдік бірліктермен тепе-тең дәрежеде зерттеліп, тілдік зерттеулердің нысаны бола алады, вербалды элементтермен қатарласа келіп, тең дәрежеде тілдік элементтер секілді ортақ тілдік қасиеті байқалып тұратын, тілдік сапаға ие элементтерге айналады.
Параамалдардың нақты бір сәттегі немесе белгілі сәтіндегі тілдесім үшін маңызды болғандықтан, олардың мезеттік тілдік қатынастың маңызды компоненті болып табылады. Мұның өзі коммуникацияға қатысатын тілден тыс құралдарды тілге әсер етуші экстралингвистикалық факторлардан ерекше бір белгісіне қарай ажыратуға көмегін тигізеді, қолайлы жағдай жасайды: Внеязыковые средства, участвующие в коммуникации, и есть те паралингвистические условия, которые вплетатся в языковые общение. В этом смысле паралингвистический аспект отличается от просто экстралингвистических факторов тем, что он определяет языковое общение каждый данный раз на конкретный момент коммуникативного акта, т.е. он имеет силу в чисто синхронном срезе[23, 18]
Енді паралингвистикалық құбылыстың жүйелілігі мәселесіне тоқталайық. Бұл құбылыстың қаншалықты жүйелі болатынына орай, оған әртүрлі жақтан қарауға болады. Бір жағынан, мұндай құбылыстардың көпшілігі, жалпы алғанда, аз жүйелі (мысалы, күрсініс, жеңіл дыбыстар т.б.), ал егер жүйе жасай қалса, ол ең қарапайым болып шығады (көп халықтардағы келісімді білдіріп, басты жоғары-төмен изеу, келіспегенін білдіріп, басты шайқау т.б.). Екінші жағынан - паралингвистикалық элементтер үнемі еркін бола бермейді. Белгілі бір тілдің барлық талаптарын орындайтын адам паралингвистикалық элементтерді орындатуға бейім тұрады. Осыған сәйкес паралингвистикалық құбылыстар тілде нақты стильдік функция атқарады деген қорытынды жасауға болады.
Паралингвистикалық құбылыстар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz