Абай публицистикасындағы философиялық сарындар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
I тарау. Абай дүниетанымын кемелдендіруші тарихи.әлеуметтік және рухани арналар
1.1 Абай заманындағы қазақ менталитеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Абай өнегелік философиясының Шығыс.Батыс ғұламалары және халық шығармашылығымен үндестігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1.3 Абай көркем.философиялық трактаттарындағы «толық адам болу» шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
II тарау. Абай эссеистикасы . азат ой ағысы жанры
2.1 Ғақлиялардың ұлттық көсемсөз жанры ретінде қалыптасуы ... ... ... ... ... 45
2.2 Абай көсемсөзі және қазіргі заман өрісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
2.3 Қара сөздердің жанрлық және стильдік сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 84
I тарау. Абай дүниетанымын кемелдендіруші тарихи.әлеуметтік және рухани арналар
1.1 Абай заманындағы қазақ менталитеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.2 Абай өнегелік философиясының Шығыс.Батыс ғұламалары және халық шығармашылығымен үндестігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1.3 Абай көркем.философиялық трактаттарындағы «толық адам болу» шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
II тарау. Абай эссеистикасы . азат ой ағысы жанры
2.1 Ғақлиялардың ұлттық көсемсөз жанры ретінде қалыптасуы ... ... ... ... ... 45
2.2 Абай көсемсөзі және қазіргі заман өрісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
2.3 Қара сөздердің жанрлық және стильдік сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .71
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 84
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Зерттеу жұмысы «Абай публицистикасындағы философиялық сарындар» тақырыбына арналды. Бұл жұмыста Абайдың қара сөздерінің ұлттық көсемсөз жанры ретінде қалыптасу кезеңдері баяндалып, олардың негізгі жанрлық ерекшеліктеріне баса мән берілді. Абайды публицист деп таныған белгілі ғалымдардың зерттеу еңбектеріне шолу жасалды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
«Ұлы Абайдың шығармашылық мұрасы – халқымыздың ғасырлар бойы маңызын жоймайтын рухани қазынасы. Маңызын жоймау былай тұрсын, заман өзгеріп, қоғамдық санада күрт сапырылыстар пайда болған сайын бұл қазына өзінің жаңа бір қырларымен жарқырай ашылып,қадірін арттыра түсетініне Абайдан кейінгі уақыт айқын көз жеткізді.
Зерттеу жұмысы «Абай публицистикасындағы философиялық сарындар» тақырыбына арналды. Бұл жұмыста Абайдың қара сөздерінің ұлттық көсемсөз жанры ретінде қалыптасу кезеңдері баяндалып, олардың негізгі жанрлық ерекшеліктеріне баса мән берілді. Абайды публицист деп таныған белгілі ғалымдардың зерттеу еңбектеріне шолу жасалды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
«Ұлы Абайдың шығармашылық мұрасы – халқымыздың ғасырлар бойы маңызын жоймайтын рухани қазынасы. Маңызын жоймау былай тұрсын, заман өзгеріп, қоғамдық санада күрт сапырылыстар пайда болған сайын бұл қазына өзінің жаңа бір қырларымен жарқырай ашылып,қадірін арттыра түсетініне Абайдан кейінгі уақыт айқын көз жеткізді.
1. Назарбаев Н. Ә. Абай туралы сөз. // Егемен Қазақстан, 1995, 10 тамыз.
2. Кекілбаев Ә. Пайғамбардай пір тұтар ақыл-ой алыбы. // Қазақ әдебиеті, 1995, 8 тамыз.
3. Әбділдин Ж. Ұлы ойшыл. // Қазақ әдебиеті, 1995, 8 тамыз.
4. Сүйіншәлиев Х Абайдың қара сөздері. – Алматы: Қаз.мет.басп, 1956.- 152 б.
5. Мырзахметов М. Абай және Шығыс. – Алматы: Қазақстан, 1994. -205 б.
6. Абай (Ибрахим) Құнанбайұлы. Шығармаларының екі томдық жинағы. Өлеңдер мен аудармалар. – Алматы: Жазушы, 2003. Т.1-296 б.
7. Молдабеков Ж.Ж. Абай және адамтану // Абайдың дүниетанымы мен философиясы. – Алматы: Ғылым, 1995.-184 б.
8. Абай: Энциклопедия/ Бас ред. Р.Н. Нургалиев. – Алматы: Атамұра, 1995.-720 б.
9. Мырзахметов М. Мұхтар Әуезов және абайтану проблемалары. – Алматы: Ғылым, 1982.-296 б.
10. Тарақты А. Ауызша тарихнама// Қазақ. – Алматы: Білім, 1994.-176 б.
11. Мұхамедхан Қ. Бәріміздің Абайымыз.–Алматы:Алаш, 2005.-Т.1.-344 б.
12. Құнанбаев Т. Әкем туралы. – Алматы: Ана тілі, 1993.-56 б.
13. Абай Құнанбаев. Шығармалары 2 т-дық, 2 т. 1968.-192 б.
14. Әуезов М. Абайтану дәрістерінің дерек көздері. – Алматы: Санат, 1997. -448 б (159-160).
15. Нысанбаев Ә. Адам және ашық қоғам. Человек и открытое общество. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998.- 272 б (264).
16. Есім Ғарифолла. Сана болмысы. Саясат пен мәдениет туралы ойлар. - Алматы: Ғылым, 1996.- Кітап 2.-208 б (68).
17. Әуезов М. Әр жылдар ойлары. –Алматы: 1961.-148-149 бб.
18. Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы.– Алматы: 1969, т.15, 141 б.
19. Мырзахметов М. Абайтану тарихы, Алматы, 1994.-191 б.
20. Ісімақова А. Қазақтың көркем прозасы. Поэтика, жанр, стиль. –Алматы: 1998.- 392 б.
21. Кабуснаме.-Мәскеу, 1953.-213 б.
22. И.С. Брагинский. Энциклопедия персидско-таджикской прозы. –Душанбе: 1990. с. 4.
2. Кекілбаев Ә. Пайғамбардай пір тұтар ақыл-ой алыбы. // Қазақ әдебиеті, 1995, 8 тамыз.
3. Әбділдин Ж. Ұлы ойшыл. // Қазақ әдебиеті, 1995, 8 тамыз.
4. Сүйіншәлиев Х Абайдың қара сөздері. – Алматы: Қаз.мет.басп, 1956.- 152 б.
5. Мырзахметов М. Абай және Шығыс. – Алматы: Қазақстан, 1994. -205 б.
6. Абай (Ибрахим) Құнанбайұлы. Шығармаларының екі томдық жинағы. Өлеңдер мен аудармалар. – Алматы: Жазушы, 2003. Т.1-296 б.
7. Молдабеков Ж.Ж. Абай және адамтану // Абайдың дүниетанымы мен философиясы. – Алматы: Ғылым, 1995.-184 б.
8. Абай: Энциклопедия/ Бас ред. Р.Н. Нургалиев. – Алматы: Атамұра, 1995.-720 б.
9. Мырзахметов М. Мұхтар Әуезов және абайтану проблемалары. – Алматы: Ғылым, 1982.-296 б.
10. Тарақты А. Ауызша тарихнама// Қазақ. – Алматы: Білім, 1994.-176 б.
11. Мұхамедхан Қ. Бәріміздің Абайымыз.–Алматы:Алаш, 2005.-Т.1.-344 б.
12. Құнанбаев Т. Әкем туралы. – Алматы: Ана тілі, 1993.-56 б.
13. Абай Құнанбаев. Шығармалары 2 т-дық, 2 т. 1968.-192 б.
14. Әуезов М. Абайтану дәрістерінің дерек көздері. – Алматы: Санат, 1997. -448 б (159-160).
15. Нысанбаев Ә. Адам және ашық қоғам. Человек и открытое общество. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998.- 272 б (264).
16. Есім Ғарифолла. Сана болмысы. Саясат пен мәдениет туралы ойлар. - Алматы: Ғылым, 1996.- Кітап 2.-208 б (68).
17. Әуезов М. Әр жылдар ойлары. –Алматы: 1961.-148-149 бб.
18. Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы.– Алматы: 1969, т.15, 141 б.
19. Мырзахметов М. Абайтану тарихы, Алматы, 1994.-191 б.
20. Ісімақова А. Қазақтың көркем прозасы. Поэтика, жанр, стиль. –Алматы: 1998.- 392 б.
21. Кабуснаме.-Мәскеу, 1953.-213 б.
22. И.С. Брагинский. Энциклопедия персидско-таджикской прозы. –Душанбе: 1990. с. 4.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Абай публицистикасындағы философиялық сарындар
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Мамандық 6M050400 - Журналистика
Алматы, 2015
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Журналистика факультеті
БАСПАСӨЗ ЖӘНЕ ЭЛЕКТРОНДЫ БАҚ КАФЕДРАСЫ
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді
с.ғ.д., профессор ___________________ Г.С. Сұлтанбаева
Магистрлік диссертация
тақырыбы:
Абай публицистикасындағы философиялық сарындар
Орындаған 2-курс
магистранты _________________
Р.С. Аренова (қолы, күні)
Ғылыми жетекші _________________
ф.ғ.д., профессор
К.Қ. Қамзин (қолы, күні)
Норма бақылаушы _________________
Ә.А. Әлім (қолы, күні)
Алматы, 2015
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
I тарау. Абай дүниетанымын кемелдендіруші тарихи-әлеуметтік және рухани арналар
0.1 Абай заманындағы қазақ менталитеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
0.2 Абай өнегелік философиясының Шығыс - Батыс ғұламалары және халық шығармашылығымен үндестігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
0.3 Абай көркем-философиялық трактаттарындағы толық адам болу шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
II тарау. Абай эссеистикасы - азат ой ағысы жанры
2.1 Ғақлиялардың ұлттық көсемсөз жанры ретінде қалыптасуы ... ... ... ... ... 45
2.2 Абай көсемсөзі және қазіргі заман өрісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 59
2.3 Қара сөздердің жанрлық және стильдік сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 71
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...80
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 84
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Зерттеу жұмысы Абай публицистикасындағы философиялық сарындар тақырыбына арналды. Бұл жұмыста Абайдың қара сөздерінің ұлттық көсемсөз жанры ретінде қалыптасу кезеңдері баяндалып, олардың негізгі жанрлық ерекшеліктеріне баса мән берілді. Абайды публицист деп таныған белгілі ғалымдардың зерттеу еңбектеріне шолу жасалды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Ұлы Абайдың шығармашылық мұрасы - халқымыздың ғасырлар бойы маңызын жоймайтын рухани қазынасы. Маңызын жоймау былай тұрсын, заман өзгеріп, қоғамдық санада күрт сапырылыстар пайда болған сайын бұл қазына өзінің жаңа бір қырларымен жарқырай ашылып,қадірін арттыра түсетініне Абайдан кейінгі уақыт айқын көз жеткізді. Ежелгі түркі әдебиетін зерттеуші Асқар Егеубаев Абайдың қара сөздерінің бүгінгі қазақ қоғамына қажеттілігін былайша сипаттайды: Елі құлақ аспаған сөз жетім. Сөз атасының ұлы ойлары жетім қалмауы керек. Ақынның ұлағаты ұлан-ғайыр мұраларының қатарында Ғақлияларының халықтық, мемлекеттік, елдік мәні, эстетикалық құдіреті ерекше шоқтықты. Ондай елдікке, қасиетілікке шақырған ақыл толғамы әр қазақтың, бойында, қойнында жүрмегі ләзім. Ақылдың ас қорытпасындай әрі қысқа, әрі нұсқа қырық бес ауыз ой толғауды қаны таза, қадамы ширақ ата дәстүр, ана тілін өрістетуді мақсат тұтқан әр түрлі Атамұра сияқты баспалардан бастап алтынмен аптап шығарып, ауыл аралап таратса да артықтық етпес еді. Бейнет ақталар еді. Құтадғу біліктің бісмілләсінда: Бұл кітапты оқыған, таратқан, ауызға алып насихаттаған адам осы кітаптан да ізгірек, жақсырақ - деген жазу бар. Яғни адам баласының ізгілік жеткізгенінен ізгі қандай іс бар дегені ғой. Сондай өнегелі кітаптардың бірегейі - Абай атаның Ғақлиялары.
Абайтануға қатысты негізгі ойлардың жиынтығы Абайдың қара сөздерінде екендігі белгілі. Әлемдік әдебиеттен қазақ әдебиетінің классигі Абай Құнанбаевтың орнын іздей бастаған, қазіргі қоғамдық өмір мен ғылымда өріс ала бастаған оң өзгерістер мен тарихи шындықты қалпына келтіруге ұмтылыс жасап жатқан жаңа ізденістер кезінде Абайдың қара сөздерін қайта қарастырып, тереңдете зерттеу - өзекті мәселе. Қара сөздер Кеңес үкіметі тұсында коммунистік партия берік ұстанған таптық көзқарас тұрғысынан зерделеніп жазылды. Ақынның қара сөздеріне қатысты кейбір мәселелер біржақты, үстірт қарастырылып, ал кейбір айтулы ойларының мазмұны сол тұстағы саясат ыңғайымен қате, жақсақ түсіндірілді. Әсіресе, Шығыс пен дінге қатысты айтқандары түбегейлі зерттелмей қалды, ал айтылған жағдайда орынсыз сынау белең алды.
Абайдың қара сөздерін зерттеуде қазақ әдебиеті, сонымен қатар, Шығыс және Батыс, орыс әдебиетіне байланысын тұтастай алып қарау зәрулігі ақын шығармаларында жүйелі желі болып тартылған көп қатпарлы, сан-сала танымдық ұғымдар мен терең тамырлы ой-пікірлерінің түп-төркінін дұрыс танып-білуге деген рухани қажеттіліктен де туындап отыр. Сондай-ақ, Абайдың қара сөздері тек қана философиялық ойлардың жиынтығы емес, публицистика жанрының озық үлгісі екендігін де білгеніміз өте-мөте маңызды. Ақынның Ғақлиясын тек педагогикалық, психологиялық, этнографиялық, философиялық, эстетикалық тұрғыдан талдаумен шектелмей, оның шоқтығы биік публицистік шығарма екендігін де естен шығармағанымыз жөн.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Президент Н. Ә. Назарбаев Абай туралы сөз атты көлемді баяндамасында хакім ерекшелігін былай деп суреттейді: Абайдың адам көрмеген жанқиярлығы мен ерен құбылыс саналардай ерекшелігі - отаршыл кемсітушілік бар жерде болмай қоймайтын тайсалудың орнына тайталасты, жиренудің орнына үйренуді, жарамсақтықтың орнына жарастықты, мансап қуған баққұмарлықтың орнына білім қуған бәсекені сіңістіріп, ұлтымыздың рухани қайсарлығын атымен, жаңа қасиеттерімен байытқандығы [1].
Абай ұлылығын, сырын шынайы түсінудің әдістемелік кілтін Қазақстанның халық жазушысы Әбіш Кекілбаевтың мақаласынан табамыз. Абай - пайғамбардай пір тұтарлық ақыл-ой алыбы. Ондай құбылыстың құпиясына күллі болмыстың қыр-сырына түгел үңіліп барып түсінуге болады [2]. Кеңес дәуірінде, Абайды қабылдаған уақытта ғалымдар арасында оның менің Қағбам енді батысқа ауысты деген сөзін тілге тиек қылып, Абайды тек батыс мәдениетінен, әдебиетінен нәр алған ғұлама ретінде көрсетуге тырысқан әрекеттер болды. Шын мәнінде ол Шығыс философиясын, поэзиясын барынша жетік меңгерген кісінің өз ізденістерін енді Батысқа да бұрдым деген сөзі болатын. Сондықтан, қазіргі ақиқат: Абай - өз ұлтының да, Шығыстың да, Батыстың да, яғни, әлемдік дәрежедегі құбылыс. Академик Ж. Әбділдин өзінің Ұлы ойшыл атты мақаласында Рухани мәдениетте, Абайдың жаңа қадам, қаһармандық іс жасауына себеп - оның өз бойына қазақ, Шығыс, Батыс рухани ой-санасын біріктірген тұлға болғандығы екені талассыз. Оның сынына алғаш өз қандасы мен қазақ ілікті. Бірақ, ақын осы арқылы, осы ерекше формаға сүйеніп, жалпы адамзат проблемасының, адамзаттың түбегейлі мәселесін, қайырымдылық пен сұлулық идеясын қозғады [3] дейді. Бұл пікір, Абайды байшыл, қазақшыл, ұлтшыл жасауға барынша тырысқан жандарға жаңаша жауап болды.
Біздің тақырыбымызға байланысты сүбелі, елеулі еңбектердің біразы М. Әуезов, Қ. Жұмалиев, З. Ахметов, Қ. Мұхамедханов, Ә. Марғұлан, М. Ғабдуллин, М. Фетисов, М. Сильченко, Ә. Қоңыратбаев, М. Мырзахметов, Х. Сүйіншәлиев, Х. Бекхожин, Е. Ысмайылов, Г. Бельгер, С. Қасқабасов, С. Қирабаевтардың қаламынан шыққан. Абайдың поэзия саласындағы еңбегі туралы барлық әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар тарапынан жасалған зерттеулер сан алуан. Бірақ, оның Қара сөздерінің төңірегінде пайда болған ғылыми ізденістер санаулы. Алғашқы еңбектердің бірі - Ханғали Сүйіншәлиевтің Абайдың қара сөздері атты монографиясы [4]. Зерттеуші қара сөздердің текстологиясы мен зерттеуінен бастап, олардың идеялық мазмұны, тіл, стиль, түр ерекшеліктеріне назар аудара отырып, талдайды. Келесі бір маңызды жұмыс - белгілі ғалым Мекемтас Мырзахметовтің Абай және Шығыс деп аталатын еңбегі [5]. Бұл еңбекте Абайды Шығыстың рухани қазына көздерімен тікелей жалғастыратын әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашғари, Яссауи, Жүсіп Қарабағи, Науаи, Ғұламаһи Дауани, Кабуснама, Бабырнама ой алыптары мен мен олардың еңбектері үндестік, сабақтастық тұрғысынан сараланады. Абайдың қара сөздерінде, әсіресе, отыз сегізінші сөзінде кездесетін, бұрын нақты талданбаған исламият, хауас, хақ, жауанмәртлік, үш сүю, иманигүл, адамгершілік ұғымдарына терең талдаулар беріледі.
Сондай-ақ, абайтанушы Ғарифолла Есімнің Хакім Абайында Қара сөздерге герменевтикалық талдау жасалады. Автор адам мен Алла арасындағы қарым-қатынас, Аллаға табыну, Алланы тану, Алла алдындағы парыз деген мәселелерді жан-жақты зерттейді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Тақырыпқа сәйкес диссертация жұмысының зерттеу мақсаты мен міндеттерін былайша белгіледік:
Абайдың қара сөздеріне қатысты ғылыми зерттеулерді салыстыру, саралау;
Қара сөздердің жанр ретіндегі құрылымын анықтау;
Ғақлиялардың ұлттық көсемсөз ретінде қалыптасу кезеңдеріне назар аудару;
Қара сөздердің стильдік ерекшеліктеріне тоқталу;
Абайдың қара сөздеріне қазақ әдебиетінің, Шығыс пен Батыс, орыс әдебиеттерінің қаншалықты ықпал еткендігін, байланысын салтыстыра отырып талдау;
Ақын өмір сүрген дәуірдегі қазақ менталитетіне шолу жасау;
Абай шығармашылығындағы толық адам ілімінің астарына үңілу.
Зерттеу жұмысының нысаны. Ақынның қара сөздер жинағы және Абай публицистикасына қатысты ғылыми зерттеулер, жекелеген мақалалар.
Зерттеу пәні - Абайдың Қара сөздерінде философиялық ұғымдардың көсемсөз тілімен жеңіл жеткізілгендігін басты дәлел ете отырып, оның қазақ көсемсөз жанрындағы орнын айқындау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы - Абайдың қара сөздері көбінесе философиялық тұжырым не педагогикалық трактат ретінде қабылданып, көпшілік назарына солай ұсынылып келеді. Дегенмен, М. Әуезов, Х. Сүйіншәлиев, Х. Бекхожин, М. Фетисов, М. Сильченко сынды ғалымдар осы уақытқа дейін қара сөздерді публицистік шығарма ретінде зерттеп, жан-жақты талдады. Абай шығармаларын ұлттық көсемсөз жанры ретінде қарастыру ісі өткен ғасырда қарқынды түрде жүрді. Дегенмен, қазір Ғақлиялар көп жағдайда тек философиялық ойлар жүйесі ретінде қабылданып жүр. Осы зерттеу жұмысында Абайдың қара сөздерінің публицистика жанрының озық үлгісі екендігіне басымдық беріліп, оның публицистік айқын элементтері нақтылы дәлелдермен көрсетіледі. Сондай-ақ, қара сөздер арқылы Абай Құнанбаевтың қазақ публицистикасына қаншалықты үлес қосқаны, осы жанр арқылы өз дәуіріндегі феодалдық-патриархалдық тап өкілдері және қарапайым халықтың бойындағы кемшіліктермен күрескені егжей-тегжейлі айтылады. Қазіргі журналистикада Абайды публицист ретінде танып, оны жүйелі түрде дәлелдеген еңбектер жоқтың қасы.
Қорғауға алынған негізгі тұжырымдама:
Абайдың қара сөздерінде көсемсөз (публицистика) жанрының элементтері көп ұшырасады. Сондықтан, шығарманы публицистік туынды деп қабылдауға, талдауға толық негіз бар. Бұл туралы өткен ғасырдың өзінде М. Әуезов, Х. Сүйіншәлиев, Х. Бекхожин, М. Фетисов, М. Сильченко сынды ғалымдар айтып кеткен. Абай - өзінің қара сөздерінде философиялық, педагогикалық, психологиялық, этнографиялық, эстетикалық, саяси-әлеуметтік бағыттарды да қамти отырып, ұлттық көсемсөздің дамуына үлкен үлес қосқан публицист.
Зерттеудің тәсілі мен әдістемелік негіздері.
Зерттеу жұмысының негізгі әдіс-тәсіліне хронологиялық, салыстырмалы, жүйелі кешенді және әдеби, тарихи саралау әдістері жатады. Сонымен қатар, зерттеу әдіснамасында отандық және шетелдік ғалымдардың әдеби-теориялық, сын-зерттеу еңбектері басшылыққа алынды.
Диссертацияның теориялық және тәжірибелік мәні.
Диссертацияда Абайдың қара сөздері кешенді түрде сараланды. Оның публицистік шығарма екендігіне баса назар аударылды. Қара сөздердің жанры анықталып, олардың ғылыми анықтамасы мен стильдік ерекшеліктерінің теориялық тұрғыдан саралануы - зерттеудің теориялық мәнін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының нәтижелерін жоғары оқу орындарында жүргізілетін қазақ әдебиеті тарихы, әдебиет теориясы және абайтану пәндері бойынша дәрістерге, арнайы курстық және семинар сабақтарына пайдалануға болады.
Диссертация құрылымы.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі.
Зерттеу жұмысының тақырыбына қатысты ғылыми мақалалар Бизнес, экономика, журналистика және коммуникация технологияларын зерттеу атты жас ғалымдарға арналған республикалық ғылыми семинар материалдарында және ІІ Бекхожин оқулары аясында өткен жас ғалымдардың республикалық Жас зерттеушілер атты ғылыми форумының материалдар жинағында жарық көрді.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тарауға біріктірілген алты бөлімшеден, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1 Абай заманындағы қазақ менталитеті
Абайдың Қара сөздерінің дүниетанымдық ерекшелігі туралы сөз қозғалғанда, Абай заманында қалыптасып үлгерген қазақ халқының бодандық құрсауындағы хал-ахуалына сараптама жасамай кетуге болмайды. Өйткені, Абай - өз заманының перзенті, оның үстіне үш жыл болса да болыстық қызмет атқарып, қоғамдық өмірге белсене араласқан ойшыл. Патша үкіметінің отарлау саясатының жымысқы бір көрінісі - бас-басына би болған өңкей қиқымдар, яғни, елді бөлшек-бөлшек етіп, тұтастықтан айырып, бір-біріне қарсы койып, шелтірейтіп орысын шенді шекпен кигізіп жауластырып қойған болыс, билердің қарапайым халыққа жасайтын зорлық - зомбылық іс-әрекеті. Абай амалсыз партия-партия боп бөлініп билікке таласқан байлардың сияздарына қатысуға мәжбүр болды, осы таластан жәбір шеккен момын елдің мұң-мұқтажына куә болды. Улы сия, ащы тіл, долы қолмен елдегі сабырсыз, арсыз, еріншек пысықтарды, бойы бұлғаң қуларды әшкерелеуге тырысты.
Түзетпек едім заманды, өзімді тым-ақ зор тұтып... [6, 132 б] деп жырлаған ұлы ақынның экзистенциалдық дүниетанымы - қараңғылық пен надандыққа карсы тұрып, мыңмен жалғыз алысқан жанның көңіл-күйі, жүрек қағысы, жан сыры.
Жүрегім менің қырық жамау деп, кейбір мезеттерде түңіліп, күйініп, мұңын шағып, қуанышын да, қайғысын да елінен, болашақ ұрпақтан жасырмай жайып салатын акын шығармаларында әлеуметтік толғаныстардың ұшан-теңізін қалдырды. Сондықтан да, Абай дүниетанымы, көңіл-күйі, замана, қоғам, оның мүшелерінің көңіл-күйі, солардың ішкі жан дүниесінің айнасындай. Яғни, заман арқылы Абайды, Абай арқылы заманды танып-білуге ұмтылуымызға үлкен негіз бар.
Абай - өз заманына дейінгі дала ғұламаларының даналық қазынасын толық меңгерген, бүкіл көшпенділер дүниетанымын, олардың болмысын, ақыл-ойын, парасатын дүниеге таратып, адамзат санасының дамуына үлкен үлес қосқан біртуар, дара ойшыл. Абай шығармашылығы көшпелілер мәдсниетінің әлемдік рухани қазынаға қосқан ұлы үлесі десек қателеспейміз. Өйткені, Абайдың ғұмыры мен шығармашылығы көшпелі өмір мен отырықшы өмірдің арасындағы тіршіліктің, танымның, мәдениетін, салт-сананың, заң мен дәстүрдің, билік пен қоғамдық қайшылықтың, тұрмыстың, көзқарастың нағыз арбасқан, таразыға түсіп тайталасқан тұсының дәл және толық көрінісі болып табылады.
Шығармаларындағы зор тоғыс пен толғаныстарды сөз қылмағанның өзінде, оның жеке басының тарихы ірі-ірі рухани және күнделікті өмір трагедияларына толы болды.
Абай өзінің тіршілігіндегі арпалыстары аркылы еркін елінің шексіз қалаудан айырылып, қатты отарлық бұғауға түсіп, ежелгі дәстүрлі көшпелі өмірдің бодандықта булығатынына, тұншыға бастайтынына көзі жете бастады. Оған, әсіресе, өз ұлтының жан еркіндігінен айрылып тұншыққаны катты әсер етті.
Профессор Ж. Молдабеков, Абай даналығының тағы бір себебіне оның ішкі жан дүниесінің жаңару бағытындағы ұмтылысына да меңзейді. Көңілі құлазыған көпті көрген Абай соқтықпалы соқпақсыз жерде ерте есейді. Сол заманның зор қыспағында және арпалысы мол мақсатта тез ширады. Абай ұлылығы - оның тұлғалық даралығында, өмірге деген рухани-әлеуметтік жауапкершілігінде, адам болмысында үлкен қозғалыс тудырар өнерінде. Ал ұлылық жаңару жетістігінде екені мәлім. Әйтсе де жаңару ұмтылыс серпілісінен басталатынын ескерген абзал. Онсыз тарихтың да, тұлғаның да тағылымын түсіну екіталай [7, 108 б]. Абай - көшпелі дәуірдің соңғы, жаңа Низамның алғашқы ұлы тұлғасы. Сондықтан да оның шығармаларындағы жан күйзелісі қазақ халқының қасіреті мен тығырыққа тірелген рухани дүниесінің айнасына айналды. Көшпелі қоғамның ұлы катарсисі ақынның әлеуметтік дүниетанымына өзек болды.
Абай өміріне әсер еткен түбегейлі өзгерістер 1822 жылдан басталған еді. Патша әкімшілігіне өлкені отаршылдық тұрғыда игеру үшін қазақ даласына басқарудың бірыңғай жүйесін енгізу және басқа да шараларды жүзеге асыру арқылы Қазақстанды түгел дерлік бағындыру қажет болды [8, 26 б].
1822 жылы Ресей патшалығы Сібір қазақтарын басқарудың уақытша ережелері деген заң шығарған. Осы заң бойынша қазақ даласында хандық дәстүрлі билік жойылып, оның орнына аға сұлтандық билік орнады. Аға сұлтандар тек қана хандар, төрелер тұқымынан белгіленуге тиіс еді. Бұл кезде Тобықты елінің ауқымы кеңейіп, оған Қарқаралы округі де қарайтын. Осы округке аға сұлтан болып Құнанбай сайланады. Сайлау кезінде айтыс-тартыс көп болған. Бірақ Құнанбай аға сұлтан болып сайлануына оның ел алдындағы ықпал-абыройы, беделі, жеке басының шешендік, ақылдылық, ділмарлық қасиеттері себеп болды. Халық қарадан сайланған хан деп Құнанбайдың атақ, даңқын бұрынғыдан да асқақтатып көтеріп кетеді.
Мұхтар Әуезов Абай жолында Құнанбай өмірінің барлық кезеңдерін тәптіштеп суреттеуді мақсат етпейді.
Ұрымтал тұсында, Тобықты елінің ахуал-тіршілігін білдірерде, Абайдың өскен ортасын, әлеуметтік ұясын танытарда, әсіресе, Абайдың ой-санасы, қайраткерлік мінез-машығы қалыптасу, қатаю, өріс табу жолында әкесі Құнанбайдың қайталанбас қарымды қолтаңбасы көрініс береді.
Тарихи дәуірмен зерделесек, эпопеядағы Құнанбай өмірі мен іс-әрекеті, негізінен алғанда, 1822 жылғы далалық реформа мен 1868 жылғы Жаңа Низамға дейінгі мерзімді қамтиды. Яғни, М. Әуезов Құнанбай ғұмырын қазақ сахарасы отарлануының өлке-өлкеге бөлінген, билік-басқару жүйесінің іргесі түбегейлі шайқалған, елдік қасиеттер жоғалып, өзгеге бола бастаған бір дәуіріне, Құнанбайды сол өліара дәуірдегі кесек тұлғаның трагедиясы ретінде, ал Абайды Ресей отарлауының жаңа, ең ауыр, ақырғы дәуірінің құрбаны ретінде суреттейді. Бұл күнде жеке басқа табынушылықтың қандыбалақ жылдарында жүрек түкпіріндегі сырын ақтара алмай, асқан сақтықпен еңбек еткен Мұхтардың өз романы арқылы айтпақ болған астарлы ой-байламын дәл шешіп, тап басып жіліктеп беремін деу - бос әурешілік.
Ұлы романистің шығармашылық лабораториясына терең бойлап, орнықты пікір-байлам айтқан белгілі абайтанушы Мекемтас Мырзахметов былай дейді: Биограф (Мұхтар Әуезов) Абай өмірбаянының алғашқы нұскасын жазғанда, бұның арғы ата-бабалары Ырғызбай, Өскенбай, Құнанбай жайлы ел әңгімелері мен деректерді молырақ қамтыса, соңында олар жөніндегі деректерді барынша ықшамдап, Құнанбай мен оның заманына көбірек аялдады. Өйткені, Құнанбайды білмейінше, оның дәуірі мен өмірін тереңірек танымайынша, Абайды білу қиын болмақ деп қарайды [9, 20 б].
Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының Орталық ғылыми кітапханасы қорындағы №1913 істе, Абай өмірбаяның жазған қолжазбасының ертеректегі бір нұсқасында, М. Әуезовтің өзі де бұл туралы тура жазады: ...Абайдың өз әкесі Құнанбай, оның әкесі Өскенбай, үшінші атасы Ырғызбай болсын, барлығы да ру ішінде үстемдік жүргізген адамдар. Осылардың нәсілінен шыққан Абайдың қоғамдық орны, тіршілік, өмірлік әрекеттері де сол ата салтымен, ескі сарынмен қалыптасады. Сондықтан, болашақ ақын Абайдың өмір жайын анық түсіну үшін, әуелі, мәлім болған дәрежеде бұның алдындағы буындардың да жай-күйін айта кету шарт... Ендеше, ең ірі абайтанушылар Абай даналығын ата даналығының жалғасы, салдары деп есептейді. Оны Асыл тұяқтан деген халық сөзі де растайды.
Бұл жерде айта кететін тағы бір жайт, қазақ табиғатының антибиологиялық тұтастыққа, қандастыққа ұмтылу қасиеті ұлт бірлігінің нақты, тұрақты шарттарының бірегейі болды. Ұлы дала, куаң табиғат, көшпелі өмір-салт маңдайға жазылған соңғы, сол жазмышқа көндігудің бірден-бір кепілі. Адамдар бірін-бірі жатсынбай, біріне-бірі арқа сүйеп қана өмір сүруі қажет.
Бұл қажеттілікті терең сезінген көшпелілер адамның күні - адаммен деген принципті тіршіліктеріне тірек еткен. Сондықтан да, әрбір көшпелі қазақ туыстық-қатынастық жүйелі тарата білуді өмір сүрудің нормасы, моральдық- этикалық критерий деп білген. Мұндай дәстүрдің бұлжымай сақталуына жеті аталық үрдіс ұйытқы болып отыр [10, 37 б]. Әке мен бала арасындағы сабақтастық өмірдің өзі тудырған ортақ мақсаткерлік көзқарас, дүииетаным, іс-әрекет бірлігін Ә. Бөкейханов пен С. Ғаббасовтың Қазан төңкерісіне дейін жарық көрген ғүмырбаяндық зерттеу мақалаларындағы пайымдаулар мен ой-нұсқалар айғақтай түседі.
Дед Абая Ускембай стяжал в родной степи славу справедливого бия: к нему обращались киргизы отдаленных родов, предлагая разрешить их споры. Отец Абая Кунанбай имел огромное влияние и на киргиз чужих родов. Что подтвердилось избранием Кунанбая в старшие султаны Каркаралинского округа, когда должность их была монополизирована родовитыми султанами. Кунанбай под конец жизни первым сьездил в Москву и вернувшись оттуда, удалился от мирских дел, что еще больше сделало популярным имя Кунанбая. Ал Ғаббасов болса, өзінің көлемді мақаласында татарша тіл өрнегімен былайша баяндайды: марқұм Құнанбай мырза өте ақылды, сабырлы, халық сүюші, ғылым мағрифатқа құмар, Қарқара атырауында бастап, хаж етуші, биік дана бір зат еді. Баласы марқұм Абай Құнанбай мырзаның кім екенін жұртқа білдірді. Ибрагим мырза, яғни Абайды білмеген жұрт жоқ. Абай мырза өте дана, өте шағыр философ бір адам. Лакин жұрт қадірін тірі шағында білмесе де осы күні сағынады.
Өлгеніне бірнеше жыл болған Құнанбай мырза мен Абай марқұмды жұрт жадына қадірлі ақсақал Шаһкарім мырза Құдайберді баласы да түсіреді.
1895 жылдың қаңтар айында жастай солып дүниеден өткен аяулы ұлы Әбдірахманға қатты күйзеліп, қасірет күйін кешкен Абай Кешегі өткен ер Әбіш деп басталатын ондаған өлең жырларын арнайды. Соның бірінде ұлы ақын әкесі Құнанбайды, Әбіштің атасын Ескендір, Темір, Шыңғыстай, Мұсылманда атақты деп дәріптейді. Қорытынды пікірі мынадай: Ол сыйпатты қазақтан, дүниеге ешкім келмепті. Өлмейтұғын атақ қалдырып, дүниеге көңіл бөлмепті. Ендеше, Құнанбай әке мен бала Абай арасы, өмірлік мұрат-міндет пен тағдыр сабақтастығы бірнеше ұрпақ буынын үрейлендірсе, тітіркендірсе оқытатындай алшақтықта, алыс қашықтықта емес демекпіз. Құнанбай мырза қазақ халқы отарлауының Ресей империясы жоспарлауындағы 1822-1868 жылдары қамтитын реформалау кезеңіндегі қайрат көрсете еңбектеніп, қоғамды басқарудың жүйесін ұлттық болмыспен берік ұштастыруға әрекеттеніп бағып, әлі келгенше дүлей қара дауылға қарсы тұрған болса, ұлы Абай 1868 жылдың Низамынан кейін отарлау саясатының сұрқиялықтарымен әкімшілік жолмен де, адамшылық жолмен де, философияшыл ақындық қалам қуатымен де алысып-арпалысып бағады. Абай шығармашылығының дені осы мәселелерге жауап іздейді. Шыншыл аяулы халық перзенті Ғабит Мүсіреповтің Құнанбайдың кесек тұлғасын әлі де асқақтата сомдай түсу керек еді деген сын пікірін қоштай отырып, исі қазақ тарихында Құнанбай қажы орнын анықтай түсуіміз қажет. Құнанбайды Абай арқылы ғана емес, қазақ шежіресіндегі белгілі би-шешен ретінде де зерттей түсуіміз қажет.
Заманында хатқа түсірген адамдар болмағандықтан, Құнанбайдың көп тапқыр сөз, терең ойлары, кесім-шешімдері сақталмаған. Құнанбай айтты деген сөздер де баршылық. Арымнан - жаным садақа, жанымнан - малым садақа, Жарлы кісі жаманат, жамалар да қуанар, Адамның не нәрсеге қасиеті болса, сол нәрседен міні де туады, Өтірік пен шынның арасы төрт-ақ елі: құлақпен естіген өтірік, көзбен көрген шын деген сөздер - Құнанбай даналығының куәсі.
Құнанбай қажы жақсылық әдеттерді, қасиеттерді өз балаларынан күтті. Өзі оқымаса да, білім-ғылымға өте үлкен үміт артқан Құнанбай өз балаларын да, өзге жастарды да оқытуға тырысқан. Бұл туралы мынандай дерек бар. Кіші Тобықты болысын билеуші старшын Өскенбаев биылғы 3 январьда жазған рапортында өзі басқарып отырған болыс қырғыздарының ортақ игілігі мен пайдасын көздеп, балаларды орысша және азияша сауаттандырып, оқыту үшін училище құрмаққа рұқсат сұрай отырып, бұған азияша тәржімасында білетін орыс мұғалімін жіберуді сұрайды [11, 331 б]. Әрине, Тобықтының ездерімен дауласқан, жөнге салуға тырысқан әке мен бала әрекеттерін жатжерлік отаршыларға қарсы ұрысқа, бітіспес айқасқа теліп-балау қиын болар.
1822 жылғы Сібір қырғыздары туралы устав, 1867 жылғы Жетісу және Сырдария облыстарын басқару туралы ереже, 1868 жылғы Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторлықтарындағы далалық облыстарды басқару туралы ереже, 1886 жылғы Түркістан өлкесін басқару жөніндегі ереже, міне, Құнанбай мен Абай елден ерекше, жете зерттеп-таныған осындай ереже-қағидалар далаға өлшеусіз зиян-кесапатын әкеліп жатты. Сондықтан, Құнанбайдың көп әрекеттері, кесім-шешімдері Ата заңынан тая бастаған, отарлық саясат азғындаған руластарын адамгершілікке, құдайшылыққа қайтару жолы деп те түсінуге болады. Сондықтан, Құнанбай Ресейдің отарлау саясатының бір кезеңіне қарсы қайыспас күрескер боп танылса, Абай отарлаудың нағыз ушыққан дәуірінде әкеден өзгеше қасиет-қайратымен әркез іс басынан табылды. Яғни, Абай әке іс-мұратын заңды жалғастырушы мұрагері болып табылады.
Әрине, Абайдың сыншыл санасы әкесінің мінезіндегі кейбір кемшіліктерді де байқамай қалған жоқ. Әкесі қажының қайтпайтын қатты суық мінезін сөгіп отырушы еді. Қорықпақ пен сүймек, от пен су секілді бір жерде жиылмайды, адам сүйген адамның ақылын ұғып, сонан бақыра алады, қорқытып, ұрсып айтқан ақыл дарымайды деп еске алады Абайдың ұлы Тұрағұл өзінің әкесі туралы естеліктерінде [12, 16 б]. Бұл жолда Абай болыс болып та, би болып та, ойшыл-күрескер болып та санадағы төңкеріс майданына, халық өміріндегі мешеулік көріністерге бел шеше қарсы шығудан тайынбайды.
Сондықтан, Құнанбай мен Абай арасындағы қарым-қатынасты таптық көзқарас, ескі мен жаңаның, күн мен түнектің бір-бірімен күресі емес, әке мен балаға ортақ мақсат-мұрат отарлаудың сойыл-сойқандарына, елді елдіктен бездірген керітартпа мерездіктері бітіспес ұрыс жариялау деп түсіну орынды.
Абай орыс патшалығының отарлау саясаты сахарада салтанат құра бастаған кезде өмірге келіп, бейбіт елдің басына тәуелділік ноқтасы біржола кигізіліп, езгіге түскен кезінде тіршілік кешті. Отарлау саясатының ежелден қалыптасқан ескі тәсілдерінің бірі - отарланушы елдің ішкі қуат көзі- этникалық тұтастығына сына қағып, тайпаластар, руластар арасында іріткі салу екені белгілі. Осы мақсатта жоспарлы жұмыс істеген патша үкіметінің әкімшілік аппараты бірді бірге айдап салып, кеңқолтық бейқам қазақтар арасынан парақорлар мен пәлеқорлардың, жағымпаздар мен жандайшаптардың жауыннан кейінгі саңырауқұлақтай қаптап шығуына жол ашты. Мұның бәрін отаршыл саясат қазақ арасында жер дауы, жесір дауы, құн дауы, барымта тәрізді ескілікті әдет-ғұрыптың қаймағы бұзылмай сақталуына көмектесу арқылы жүзеге асырды. Рушылдық өртін өршітіп, елдің баяғы ескі қалпын сақтап, күйкі тірліктің күйбеңімен күн кешіртіп, надандықтың тар шеңберінде ұсталды.
Міне, Абайдың ел тірлігіне араласып, әлеумет қайраткері болып шыққан, ақындық өнерге ден қойған тұстағы бүкіл қазақ даласындағы жағдай осындай болатын. Осындай жағдай Абайдай алыпты өмірге әкелді, оны мыңмен жалғыз алысуға мәжбүр етті.
Патша өкіметінің әскері отарлау саясаты арқылы қазақ даласына ендей кіріп, бар билікті өз қолдарына алып, даланы басқарудың жаңа заңын енгізуді бұрынғы ата-бабаның қолына қару алып, қарсы шабар қаһармандық дәуірінің белгісі еді. Ендігі жерде ашық айқасқа шығу, соған шақыру халықты қырғынға ұшыратып, елдігінен біржола айыру болатын. Мұны Абай алдыңғылардың бірі болып ұқты.
Осы орайда сөзіміз дерексіз болмас үшін Абайдың Шорманның Мұсасының баласы Садуақастың әкесінің асына шақырған хатына қайғырған жауабынан үзінді келтіре кетсек артық болмас. Онда ол: Мұса арғын баласының ішінде қолынан іс, тілінен май таматын адам еді. Жаңа туып келе жатқан заманының қатпарлы құбылыстарын түсінген адам еді. Барамын. Басында Құран оқимын. Асында боламын,-дейді. Міне, осындағы жаңа заманның қатпарлы құбылыстарын түсінген адам еді деген жалғыз сөйлем-ақ Абайдың қандай таным иесі болғанына куәлік береді. Өйткені, біріншіден, заманның қатпарлы құбылысын өзі түсінбеген адам өзгенің түсінгенін қайдан білсін. Екіншіден, өзі түсінбесе Абай мұны Мұсаны өзге қазақтан ерекшелеп оның үлкен қасиеті ретінде бағаламас та еді. Ендеше, Абайдың жаңа заман деп, қазақ елінің жерін бірнеше әкімшілікке бөлшектеп, географиялық тұтастығынан, сонан соң адамын ауылға бөліп, этникалық бірлігінен ажыратып, сол арқылы биліктің екі тізгінін, бір шылбырын өз қолдарына алған патшаның отаршылдық саясатының нысапсыз жұлмарлығын, қатпарлы құбылысын айтып отырғаны хақ. Сондықтан да, халық ретінде өзін-өзі билеуден біржола айрылған қалың елі қазағының не болары белгісіз ертеңгі күнінің қамын ойлаған қамкөңіл Абай сол Садуақасқа хат жазған жылы:
Бас-басына би болған өңкей қиқым,
Мінеки, бұзған жоқ па елдің сиқын.
Өздеріңді түзелер дей алмаймын,
Өз қолыңнан кеткен соң енді өз ырқың [6, 49 б], - деп күйіне жазды. Отаршылдық бұғауы болып, тар қапасқа қамалған халқының жарыққы шығар жолын іздеді. Мұратқа жеткізер үмітті жалғыз жол - ұстаздық жол деп тапты. Сол кез аясы үшін расында да бұдан басқа жол да жоқ-тұғын. Сондықтан, ол өз міндетін халыққа қызмет ететін, адамды қайта тәрбиелейтін және қоғамды кайта кұруға көмегі тиетін жаңалыққа шақыру, надандық шөлінде қалып сусаған қалың елі, қазағы, қайран жұртын адастырмай білім бұлағына жеткізу деп білді. Бұратана атанған халқын ояту үшін, жарыққа ұмтылдыру үшін тек ұстаздық іс атқару керектігін көрегендікпен түсінді. Сол заманның белгілі демократ революционерлерімен пікірлес болған Абайдың шығармаларынан оның жүргізіп отырған саясатына ашық қарсылықтың күреске шақырған революциялық әсердің екпінді лебі еспейтіні де сондықтан. Бірақ, оның есесіне Абай елінің еңсесін басып, ертеңіне енжар қаратып отырған надандықтың қапас қараңғылығына қарсы бітіспес майдан ашты. Надандықпен күрестің басты құралы - білім. Білімсіздің қолы - қысқа, жолы - тар. Осыны бар болмысымен сезінген Абай егде тартқанына қарамастан, жас шәкірттей білім жинауға кіріседі. Көп іздеп, көп оқиды.
Бүгінге дейін абайтанушылардың зерттеулеріне қарағанда ата жұртының ауыз әдебиетінің уызымен ауызданып, оны мейлінше қанып ішкен Абайдың Шығыстың атақты шайырларынан - Фирдоусидің, Низамидің, Хафиздің, Баласағұнның, Науаидің, Физулидің, Сағдидің, орыс ақын-жазушыларынан Жуковскийдің, Пушкиннің, Лермонтовтың, Крыловтың, Некрасовтың, Салтыков-Щедриннің, Толстойдың, ойшыл демократтардан -- Белинскийдің, Добролюбовтің, Чернышевскийдің, Герценнің, Еуропа ақындарынан Байронның, Гетенің, философтардан -- Сократтың, Дауанидің, Спенсердің, Спинозаның, Бейльдің, Миллдің, Дрэпердің, зерттеуші ғалымдардан Абылғазы Баһадүрдің, Бинайдың, Бабырдың, Бичуриннің, Аристовтің шығармаларын оқығанын көреміз. Әрине, кемеңгер ақынның оқығандарын осылармен шектеуге болмайды. Өйткені, бұлар абайтанушылардың өздері кол жеткізген материалдардан тауып, анықтап, суыртпақтан шығарғандары ғана. Әлі де қол жетпей, құпиясын қойнына басқан, аударылмаған, кезінде Абай және сол сияқты сауатты қазақтар оқыған араб, парсы, түрік тілдеріндегі шығармалар қаншама.
Абай шығармашылығында көп ұшырасатын кейіпкерлер - ояз, болыс, старшын, би. Бұларда Абай еш рахымсыз, шүйліге, түйрей сынайды. Осылар кімдер? деген сауалға жауап беру үшін 1868 жылғы Жаңа Низам ережелері шыққаннан кейінгі қазақ жерінде орнаған жаңа патша әкімшілік жүйесі туралы айтып өтуіміз қажет. Қазақ өлкесі бірнеше облыстарға бөлінумен қатар, әр облыс уездерге бөлінеді. Уезд облыстыққа, болыс ауылнайларға жіктеледі.
Абай шығармашылығының ішкі мазмұнын нақты ұғыну үшін осы аталған болыстар, билер, старшындар-ауылнайлар, елбасылар, песірлер, ояздар, жандаралдар өздерінің мінез-құлқы, іс-әрекеттерімен қилы заманның көптеген әлеуметтік, рухани жағдайларын ашып, дұрыс шешуге көмекші себеп болады. Абайдың жанын күйзелткен, алыстырған, айқастырған осы шексіз әкімшілік аппараттың момын елдің мойнында отырып, сүліктей сорғаны. Түңлік басы салық, Лау-көлік салық, Қара шығын, сойыс, сыбаға дегендер елге ерекше қазадай болып тиетін.
Осылайша елдің жерін алып, мал-мүлкін талап, еселеп алым-салық салып жатқан үкімет, халықтың қамы үшін білімін, мәдениетін көтеріп, дертін емдеу үшін тұрмысын көтеру үшін бірде-бір әрекет жасаған емес. Өз қазанында өзі қайнап жатқан елдің алтыбақан ала аузындағы бұрынғыдан да күшейе түсті. Әбден кедейленген момындар жатаққа айнала бастады. Осы араздықтан, кедейліктен бірінің-бірі малын барымталау, қонысын тартып алу, жанжалдасу, өтірік жаламен абақтыға жаптыру, жер аударту, берген қыздарын қайтып алу, қыз-келіншектерін ұрлау, тағы-тағысын Абай заманында қазақ елінің дертіне айналған. Заманның саяси-экономикалық, әлеуметтік, рухани хал-ахуалы осылай еді.
Абай дүниетанымындағы философиялық сарындар ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ қоғамының тұрмысындағы тарихи қал-жағдайдан, саяси, әлеуметтік құрылыстағы күрт өзгерістерден туды. Осы жолдағы ізденіс Абайды адам мәселесіне, адам өмірінің мәні, мазмұны, мақсаты деген мәңгілік сарындарға қазақтың данышпан ақыны ретінде шешу тұрғысынан алып келді.
Менталитет - қоғамдық ғылымдардың жиынтық категориясы, осы себептен ол бұлардың бәрінің басын біріктіретін мәдениет саласының жалпылама ұғымы ретінде қабылдануы керек. Осы жағдайда талас та, тартыс та болмайды, әр ғылым менталитеттің өзіне қараған бетін зерттеп, азаматтың рухани болмысына өз үлесін қосқан болар еді. Екіншіден, бұл ұғымды тек ХХ ғасырда пайда болған нәрсе деп қарамай, оған тарихи даму көшінде қандай мазмұнда болды, біздің бүгінгі менталитетіміздің қалыптасуына қазақтың бұрын өмір кешкен даналары қандай үлес қосты? деген сұраққа да жауап беруге тырысқан жөн. Сондай-ақ, қазақ менталитетінің басқа ұлттардың менталитеттерінен өзгешелігін естен шығармаған жөн. Ғалым Кішібековтің айтуынша, Қазақ халқының менталитетін айқанда, оның басты бір ерекшелігі, ол - тәрбиелік қасиеті. Қазақ халқының бүкіл салт-санасы, әдет-ғұрпы, мақал-мәтелдері, epтeгi, жыр-термелер, ойын-сауығы, жұмбақтары мен жаңылтпаштары, айналып келгенде тірелетіні, тәрбиелік мәселе. Олар адамгершілікке, көпшілікке, азаматтыққа баулыған.
Тәрбиелік қасиет, адам болу шарттарына, егжей - тегжейіне дейін зерделеу қазақ даналарының ішінде ерекше Абайға тән. Сондықтан, қазақ менталитетін қалыптастыруда Абайдай ешкім еңбек еткен емес. М. Әуезов: ұстаздық, әлеуметтік талабының түп мақсаты жеке адамдарды жаманшылықтан арылтып, сол арқылы заманындағы қауым-қоғамын және бар халқын тузетіп өзгертпек болады деп не себепті Абайдың адамгершілік тәрбиеге, оның негізі болатын мораль философиясына орала беретін себебін ашып көрсетеді. Абай қазақтардың кешегісі мен бүгінін, болашағы мен олардың мінез - құлқын, салт-дәстүрлері мен рухани мәдениетін, оқу-білімін, жастарға адамгершілік тәрбие беру жолдарын тынымсыз ойлаумен өтті. Бip сөзбен айтқанда, бүгінгі уақыттың түсініктерімен зерделеп айтканда, хакімнің ой барысы қазақтың менталитеті қандай, оған тән кемшіліктерін қалай жоюға болады, не іcтey керек ол үшін? Әcіpece, өмірінің соңында дүниеге келген Қара сөздеріндегі ой желісі осы мәселелер маңында түйінделеді. Тәрбие, адамгершілік, толық адам туралы ойлар үшінші, бесінші, алтыншы, тоғызыншы, он сегізінші, жиырма үшінші, жиырма жетінші, жиырма cегізінші, отыз алтыншы, отыз жетінші, отыз сегізінші, қырық екінші, қырық төртінші сөздерінде жан - жақты сарапталады. Әpбip ұлттың ұлылығы өздеріне тән жағымсыз жақтарын жасырмай, аяусыз сынап, көрсете алатындығында деген пікіp бар. Абай қазақ халқын басқа халықтардан, ұлыстардан кем деп санаған емес, керісінше, халқы озық ойлы, озық мәдениетті елдер санатына қосылып, олардан да асып түссе екен деп армандады. Өз халқының аяулы ұлы ретінде өз заманында орын алған қаракетсіздікке, жалқаулыққа қарсы аянбай күресті. Абай, ең алдымен, бес нәрседен, өсектен, өтірік айтудан, мақтаншақтықтан, еріншек, жалқаулықтан және бекерден - бекер мал шашудан қашық болуға шакырды. Әрбір жалқау адам, каракетсіз қорқақ та болады, оның тірлігі де мардымсыз, сүреңсіз болады. Ал мақтаншақ адам - ақылсыз, надан адам. Kici қашық болуы керек бес нәрсе, әpі қарай сабақтаса көптеген келеңсіз қасиеттерге апарып тірейді.
Інісі бардың тынысы бар. Сөз жоқ, шынайы өмірден туған пікір. Оспан мәңгілікке аттанғанда тынысы тарылып, Абай қалай қайғырды. Бірақ, бұл мақалға да түзеу бар. Інісі жақсы болса - тынысы бар, жаман болса - төтенше жұмысы бар.
Баласы бардың - панасы бар. Көп қазақтың, әсіресе, ата дәстүрін бұзбай ұстағанның бұған дауы жоқ. Ал, кейбір жағдайда жақсы болса - панасы бар, жаман болса - басқа салар пәлесі бар болып шығады. Соған байланысты дінге еркін, еркелікпен қарайтын қазақ А, Құдайым, бала бер. Бала берсең, сана бер. Сана бермеген балаңды, кайтып өзің ала бер деген өтініш те жасайды.
Осы келтірілген мақал-мәтелдерден аңғаратынымыз, қат-қабат, шым-шытырық өмірде бір-біріне кайшы келіп жататын ой өрнектері көптеп кездеседі. Оның себебі, әрбір жыныс, әрбір әлеуметтік топ, әрбір ру, тайпа, әрбір жанұя мүшесі өзінікін туралап, замандағы ережелерге, әдет-ғұрыптарға сайлап мақал-мәтел жасап ала берген. Қазақ тілінің қазіргі мүшкіл халіне қарап оған сену қиын болар. Бірақ, осыдан біраз уақыт бұрын қазақта екінің бірі мақалдап-мәтелдеп, мәнерлеп, әсерлеп, мүдірмей, тоқтамай, бірқалыпты әңгіме-дүкен құра алатын болған. Сондықтан, оларға әсем ой өрнектерін табу, қолдану үйреншікті нәрсе болды. Тағы бір себеп, жалпы адам баласына тән ойлау жүйесінің заңдылығы. Ол заңдылық бойынша кез-келген пікір қарама-қарсылықтар негізінде қалыптасады. Оларға: жақсылық-жамандық, достық-зұлымдық, сараңдық-мырзалық, еңбекқорлық-жалқаулық, мейірімділік-катыгездік, сүйіспеншілік-жеккөрушілік, бай-кедей, жас-кәрі т.б. жатады. Қазақ осылардың бәріне де қажет болғанда уәж, құптайтын сөз таба білген. Осы себептен, көптеген мақалдардың мазмұны біржақты болып келеді. Абай өзінің бесінші, алтыншы, жиырма тоғызыншы қара сөздерінде осындай мақал-мәтелдерді келтіріп, жан-жақты саралап береді. Жай ғана келтірмейді, менталитетке байланысты неше түрлі жаманды-жақсылы қасиеттерді зерделеп, сұрыптайды. Қазақтың мақалдарының көбінің іске татырлығы да бар, іске татымақ түгіл, не құдайшылыққа, не адамшылыққа жарамайтұғыны да бар. Кейбір қазақ Жарлы болсаң, арлы бол дейді. Абайдың кесімі: ардан кеткен соң, тірі болып жүргені құрысын. Егер онысы жалға жүргеніңде жаныңды қинап еңбекпенен мал тап деген сөз болса, ол - ар кететұғын іс емес. Тыныш жатып, көзін сатып, біреуден тіленбей, жанын қарманып, адал еңбекпен мал іздесе - сол ғана ары бар, намысы бар адамның тіршілігі.
Одан соң Қалауын тапса қар жанады, Сұрауын тапса адам баласының бермейтіні жоқ деген мақалдарды келтіреді де, ең барып тұрған құдай ұрған сөздер - осылар дейді. Адам ананың сұрауын табам, мынаның қалауын табам деп жүргенде өмірі өткенін сезбей қалады. Осылайша, әркімнің аузын бағып, көңіліндегісін дөп табам деп қорлық өмір сүргенше, малды да, дүниені де жерден сұра, не маңдайдан аққан терден сұра!
Абай заманында да, қазіргі біздің ғұмыр кешіп жатқан өтпелі кезеңімізде де қулардың, пысықтардың аузынан түспейтін Алтын көрсе періште жолдан шығады деген мақал бар. Хакім ащы наразылықпен Періштеден садақа кеткір - ай! Періште алтынды не қылсын, өзінің көрсеқызар сұмдығын, қостағалы айтқаны да деп аурудың тамырын дөп басады. Абай қара сөздерінің көп жерінде алдыңғы буын ұрпақтың, ата-аналардың, болашақ ұрпақты, балаларын, немерелерін адамгершілікке, ізгілікке, кажырлы енбекке, ғылым-білімге талапты болуға тәрбиелеу жолындағы борышын кең әңгімелейді. Сонымен бірге қазақтың дәстүрлі әдет-ғұрпын естен шығармай, баланың ата-анаға деген құрметін, махаббатын, сыйын сақтауды уағыздайды.
Ата-анадан мал тәтті, алтынды үйден жан тәтті дейді. Ата-анасынан мал тәтті көрінетұғын антүрғанның жанынан да малы қымбат екен. Ата-анасын малға сатпақ ең арсыздың ісі емес пе? Ата-ана шамасы келсе михнаттанып мал жиса да, дүниелік жиса да, артымда балаларыма қалсын дейді. Ол ата-ананы малға сатқан соң, Құдайға дұспандық іс емес пе? Осындай білместікпен айтылған сөздеріне бек сақ болу керек.
Шын, таза даналық сөздердің ескірмейтініне, жоғалмайтынына отыз жетінші сөзде келтірілген Абайдың жиырма үш ой өрнегі дәлел. Ұлы гуманист хакім былай дейді:Әкесінің баласы - адамның дұшпаны, адамның баласы бауырың. Өзің үшін еңбек қылсаң, өзі үшін оттаған хайуанның бірі боласың, Адамшылықтың қарызына еңбек қылсаң, Алланың сүйген құлының бірі боласың, Егер мен закон қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім [13]. Әр заманда момынның жоғын жоқтап, мұңын тыңдап, жағдайын жасауға тырысқан халық ғаделет, рахым, қайрат, қажыр иелері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Абай публицистикасындағы философиялық сарындар
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Мамандық 6M050400 - Журналистика
Алматы, 2015
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Журналистика факультеті
БАСПАСӨЗ ЖӘНЕ ЭЛЕКТРОНДЫ БАҚ КАФЕДРАСЫ
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді
с.ғ.д., профессор ___________________ Г.С. Сұлтанбаева
Магистрлік диссертация
тақырыбы:
Абай публицистикасындағы философиялық сарындар
Орындаған 2-курс
магистранты _________________
Р.С. Аренова (қолы, күні)
Ғылыми жетекші _________________
ф.ғ.д., профессор
К.Қ. Қамзин (қолы, күні)
Норма бақылаушы _________________
Ә.А. Әлім (қолы, күні)
Алматы, 2015
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
I тарау. Абай дүниетанымын кемелдендіруші тарихи-әлеуметтік және рухани арналар
0.1 Абай заманындағы қазақ менталитеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
0.2 Абай өнегелік философиясының Шығыс - Батыс ғұламалары және халық шығармашылығымен үндестігі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
0.3 Абай көркем-философиялық трактаттарындағы толық адам болу шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
II тарау. Абай эссеистикасы - азат ой ағысы жанры
2.1 Ғақлиялардың ұлттық көсемсөз жанры ретінде қалыптасуы ... ... ... ... ... 45
2.2 Абай көсемсөзі және қазіргі заман өрісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 59
2.3 Қара сөздердің жанрлық және стильдік сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 71
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...80
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 84
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Зерттеу жұмысы Абай публицистикасындағы философиялық сарындар тақырыбына арналды. Бұл жұмыста Абайдың қара сөздерінің ұлттық көсемсөз жанры ретінде қалыптасу кезеңдері баяндалып, олардың негізгі жанрлық ерекшеліктеріне баса мән берілді. Абайды публицист деп таныған белгілі ғалымдардың зерттеу еңбектеріне шолу жасалды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Ұлы Абайдың шығармашылық мұрасы - халқымыздың ғасырлар бойы маңызын жоймайтын рухани қазынасы. Маңызын жоймау былай тұрсын, заман өзгеріп, қоғамдық санада күрт сапырылыстар пайда болған сайын бұл қазына өзінің жаңа бір қырларымен жарқырай ашылып,қадірін арттыра түсетініне Абайдан кейінгі уақыт айқын көз жеткізді. Ежелгі түркі әдебиетін зерттеуші Асқар Егеубаев Абайдың қара сөздерінің бүгінгі қазақ қоғамына қажеттілігін былайша сипаттайды: Елі құлақ аспаған сөз жетім. Сөз атасының ұлы ойлары жетім қалмауы керек. Ақынның ұлағаты ұлан-ғайыр мұраларының қатарында Ғақлияларының халықтық, мемлекеттік, елдік мәні, эстетикалық құдіреті ерекше шоқтықты. Ондай елдікке, қасиетілікке шақырған ақыл толғамы әр қазақтың, бойында, қойнында жүрмегі ләзім. Ақылдың ас қорытпасындай әрі қысқа, әрі нұсқа қырық бес ауыз ой толғауды қаны таза, қадамы ширақ ата дәстүр, ана тілін өрістетуді мақсат тұтқан әр түрлі Атамұра сияқты баспалардан бастап алтынмен аптап шығарып, ауыл аралап таратса да артықтық етпес еді. Бейнет ақталар еді. Құтадғу біліктің бісмілләсінда: Бұл кітапты оқыған, таратқан, ауызға алып насихаттаған адам осы кітаптан да ізгірек, жақсырақ - деген жазу бар. Яғни адам баласының ізгілік жеткізгенінен ізгі қандай іс бар дегені ғой. Сондай өнегелі кітаптардың бірегейі - Абай атаның Ғақлиялары.
Абайтануға қатысты негізгі ойлардың жиынтығы Абайдың қара сөздерінде екендігі белгілі. Әлемдік әдебиеттен қазақ әдебиетінің классигі Абай Құнанбаевтың орнын іздей бастаған, қазіргі қоғамдық өмір мен ғылымда өріс ала бастаған оң өзгерістер мен тарихи шындықты қалпына келтіруге ұмтылыс жасап жатқан жаңа ізденістер кезінде Абайдың қара сөздерін қайта қарастырып, тереңдете зерттеу - өзекті мәселе. Қара сөздер Кеңес үкіметі тұсында коммунистік партия берік ұстанған таптық көзқарас тұрғысынан зерделеніп жазылды. Ақынның қара сөздеріне қатысты кейбір мәселелер біржақты, үстірт қарастырылып, ал кейбір айтулы ойларының мазмұны сол тұстағы саясат ыңғайымен қате, жақсақ түсіндірілді. Әсіресе, Шығыс пен дінге қатысты айтқандары түбегейлі зерттелмей қалды, ал айтылған жағдайда орынсыз сынау белең алды.
Абайдың қара сөздерін зерттеуде қазақ әдебиеті, сонымен қатар, Шығыс және Батыс, орыс әдебиетіне байланысын тұтастай алып қарау зәрулігі ақын шығармаларында жүйелі желі болып тартылған көп қатпарлы, сан-сала танымдық ұғымдар мен терең тамырлы ой-пікірлерінің түп-төркінін дұрыс танып-білуге деген рухани қажеттіліктен де туындап отыр. Сондай-ақ, Абайдың қара сөздері тек қана философиялық ойлардың жиынтығы емес, публицистика жанрының озық үлгісі екендігін де білгеніміз өте-мөте маңызды. Ақынның Ғақлиясын тек педагогикалық, психологиялық, этнографиялық, философиялық, эстетикалық тұрғыдан талдаумен шектелмей, оның шоқтығы биік публицистік шығарма екендігін де естен шығармағанымыз жөн.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Президент Н. Ә. Назарбаев Абай туралы сөз атты көлемді баяндамасында хакім ерекшелігін былай деп суреттейді: Абайдың адам көрмеген жанқиярлығы мен ерен құбылыс саналардай ерекшелігі - отаршыл кемсітушілік бар жерде болмай қоймайтын тайсалудың орнына тайталасты, жиренудің орнына үйренуді, жарамсақтықтың орнына жарастықты, мансап қуған баққұмарлықтың орнына білім қуған бәсекені сіңістіріп, ұлтымыздың рухани қайсарлығын атымен, жаңа қасиеттерімен байытқандығы [1].
Абай ұлылығын, сырын шынайы түсінудің әдістемелік кілтін Қазақстанның халық жазушысы Әбіш Кекілбаевтың мақаласынан табамыз. Абай - пайғамбардай пір тұтарлық ақыл-ой алыбы. Ондай құбылыстың құпиясына күллі болмыстың қыр-сырына түгел үңіліп барып түсінуге болады [2]. Кеңес дәуірінде, Абайды қабылдаған уақытта ғалымдар арасында оның менің Қағбам енді батысқа ауысты деген сөзін тілге тиек қылып, Абайды тек батыс мәдениетінен, әдебиетінен нәр алған ғұлама ретінде көрсетуге тырысқан әрекеттер болды. Шын мәнінде ол Шығыс философиясын, поэзиясын барынша жетік меңгерген кісінің өз ізденістерін енді Батысқа да бұрдым деген сөзі болатын. Сондықтан, қазіргі ақиқат: Абай - өз ұлтының да, Шығыстың да, Батыстың да, яғни, әлемдік дәрежедегі құбылыс. Академик Ж. Әбділдин өзінің Ұлы ойшыл атты мақаласында Рухани мәдениетте, Абайдың жаңа қадам, қаһармандық іс жасауына себеп - оның өз бойына қазақ, Шығыс, Батыс рухани ой-санасын біріктірген тұлға болғандығы екені талассыз. Оның сынына алғаш өз қандасы мен қазақ ілікті. Бірақ, ақын осы арқылы, осы ерекше формаға сүйеніп, жалпы адамзат проблемасының, адамзаттың түбегейлі мәселесін, қайырымдылық пен сұлулық идеясын қозғады [3] дейді. Бұл пікір, Абайды байшыл, қазақшыл, ұлтшыл жасауға барынша тырысқан жандарға жаңаша жауап болды.
Біздің тақырыбымызға байланысты сүбелі, елеулі еңбектердің біразы М. Әуезов, Қ. Жұмалиев, З. Ахметов, Қ. Мұхамедханов, Ә. Марғұлан, М. Ғабдуллин, М. Фетисов, М. Сильченко, Ә. Қоңыратбаев, М. Мырзахметов, Х. Сүйіншәлиев, Х. Бекхожин, Е. Ысмайылов, Г. Бельгер, С. Қасқабасов, С. Қирабаевтардың қаламынан шыққан. Абайдың поэзия саласындағы еңбегі туралы барлық әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар тарапынан жасалған зерттеулер сан алуан. Бірақ, оның Қара сөздерінің төңірегінде пайда болған ғылыми ізденістер санаулы. Алғашқы еңбектердің бірі - Ханғали Сүйіншәлиевтің Абайдың қара сөздері атты монографиясы [4]. Зерттеуші қара сөздердің текстологиясы мен зерттеуінен бастап, олардың идеялық мазмұны, тіл, стиль, түр ерекшеліктеріне назар аудара отырып, талдайды. Келесі бір маңызды жұмыс - белгілі ғалым Мекемтас Мырзахметовтің Абай және Шығыс деп аталатын еңбегі [5]. Бұл еңбекте Абайды Шығыстың рухани қазына көздерімен тікелей жалғастыратын әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашғари, Яссауи, Жүсіп Қарабағи, Науаи, Ғұламаһи Дауани, Кабуснама, Бабырнама ой алыптары мен мен олардың еңбектері үндестік, сабақтастық тұрғысынан сараланады. Абайдың қара сөздерінде, әсіресе, отыз сегізінші сөзінде кездесетін, бұрын нақты талданбаған исламият, хауас, хақ, жауанмәртлік, үш сүю, иманигүл, адамгершілік ұғымдарына терең талдаулар беріледі.
Сондай-ақ, абайтанушы Ғарифолла Есімнің Хакім Абайында Қара сөздерге герменевтикалық талдау жасалады. Автор адам мен Алла арасындағы қарым-қатынас, Аллаға табыну, Алланы тану, Алла алдындағы парыз деген мәселелерді жан-жақты зерттейді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Тақырыпқа сәйкес диссертация жұмысының зерттеу мақсаты мен міндеттерін былайша белгіледік:
Абайдың қара сөздеріне қатысты ғылыми зерттеулерді салыстыру, саралау;
Қара сөздердің жанр ретіндегі құрылымын анықтау;
Ғақлиялардың ұлттық көсемсөз ретінде қалыптасу кезеңдеріне назар аудару;
Қара сөздердің стильдік ерекшеліктеріне тоқталу;
Абайдың қара сөздеріне қазақ әдебиетінің, Шығыс пен Батыс, орыс әдебиеттерінің қаншалықты ықпал еткендігін, байланысын салтыстыра отырып талдау;
Ақын өмір сүрген дәуірдегі қазақ менталитетіне шолу жасау;
Абай шығармашылығындағы толық адам ілімінің астарына үңілу.
Зерттеу жұмысының нысаны. Ақынның қара сөздер жинағы және Абай публицистикасына қатысты ғылыми зерттеулер, жекелеген мақалалар.
Зерттеу пәні - Абайдың Қара сөздерінде философиялық ұғымдардың көсемсөз тілімен жеңіл жеткізілгендігін басты дәлел ете отырып, оның қазақ көсемсөз жанрындағы орнын айқындау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы - Абайдың қара сөздері көбінесе философиялық тұжырым не педагогикалық трактат ретінде қабылданып, көпшілік назарына солай ұсынылып келеді. Дегенмен, М. Әуезов, Х. Сүйіншәлиев, Х. Бекхожин, М. Фетисов, М. Сильченко сынды ғалымдар осы уақытқа дейін қара сөздерді публицистік шығарма ретінде зерттеп, жан-жақты талдады. Абай шығармаларын ұлттық көсемсөз жанры ретінде қарастыру ісі өткен ғасырда қарқынды түрде жүрді. Дегенмен, қазір Ғақлиялар көп жағдайда тек философиялық ойлар жүйесі ретінде қабылданып жүр. Осы зерттеу жұмысында Абайдың қара сөздерінің публицистика жанрының озық үлгісі екендігіне басымдық беріліп, оның публицистік айқын элементтері нақтылы дәлелдермен көрсетіледі. Сондай-ақ, қара сөздер арқылы Абай Құнанбаевтың қазақ публицистикасына қаншалықты үлес қосқаны, осы жанр арқылы өз дәуіріндегі феодалдық-патриархалдық тап өкілдері және қарапайым халықтың бойындағы кемшіліктермен күрескені егжей-тегжейлі айтылады. Қазіргі журналистикада Абайды публицист ретінде танып, оны жүйелі түрде дәлелдеген еңбектер жоқтың қасы.
Қорғауға алынған негізгі тұжырымдама:
Абайдың қара сөздерінде көсемсөз (публицистика) жанрының элементтері көп ұшырасады. Сондықтан, шығарманы публицистік туынды деп қабылдауға, талдауға толық негіз бар. Бұл туралы өткен ғасырдың өзінде М. Әуезов, Х. Сүйіншәлиев, Х. Бекхожин, М. Фетисов, М. Сильченко сынды ғалымдар айтып кеткен. Абай - өзінің қара сөздерінде философиялық, педагогикалық, психологиялық, этнографиялық, эстетикалық, саяси-әлеуметтік бағыттарды да қамти отырып, ұлттық көсемсөздің дамуына үлкен үлес қосқан публицист.
Зерттеудің тәсілі мен әдістемелік негіздері.
Зерттеу жұмысының негізгі әдіс-тәсіліне хронологиялық, салыстырмалы, жүйелі кешенді және әдеби, тарихи саралау әдістері жатады. Сонымен қатар, зерттеу әдіснамасында отандық және шетелдік ғалымдардың әдеби-теориялық, сын-зерттеу еңбектері басшылыққа алынды.
Диссертацияның теориялық және тәжірибелік мәні.
Диссертацияда Абайдың қара сөздері кешенді түрде сараланды. Оның публицистік шығарма екендігіне баса назар аударылды. Қара сөздердің жанры анықталып, олардың ғылыми анықтамасы мен стильдік ерекшеліктерінің теориялық тұрғыдан саралануы - зерттеудің теориялық мәнін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының нәтижелерін жоғары оқу орындарында жүргізілетін қазақ әдебиеті тарихы, әдебиет теориясы және абайтану пәндері бойынша дәрістерге, арнайы курстық және семинар сабақтарына пайдалануға болады.
Диссертация құрылымы.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі.
Зерттеу жұмысының тақырыбына қатысты ғылыми мақалалар Бизнес, экономика, журналистика және коммуникация технологияларын зерттеу атты жас ғалымдарға арналған республикалық ғылыми семинар материалдарында және ІІ Бекхожин оқулары аясында өткен жас ғалымдардың республикалық Жас зерттеушілер атты ғылыми форумының материалдар жинағында жарық көрді.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы.
Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тарауға біріктірілген алты бөлімшеден, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1 Абай заманындағы қазақ менталитеті
Абайдың Қара сөздерінің дүниетанымдық ерекшелігі туралы сөз қозғалғанда, Абай заманында қалыптасып үлгерген қазақ халқының бодандық құрсауындағы хал-ахуалына сараптама жасамай кетуге болмайды. Өйткені, Абай - өз заманының перзенті, оның үстіне үш жыл болса да болыстық қызмет атқарып, қоғамдық өмірге белсене араласқан ойшыл. Патша үкіметінің отарлау саясатының жымысқы бір көрінісі - бас-басына би болған өңкей қиқымдар, яғни, елді бөлшек-бөлшек етіп, тұтастықтан айырып, бір-біріне қарсы койып, шелтірейтіп орысын шенді шекпен кигізіп жауластырып қойған болыс, билердің қарапайым халыққа жасайтын зорлық - зомбылық іс-әрекеті. Абай амалсыз партия-партия боп бөлініп билікке таласқан байлардың сияздарына қатысуға мәжбүр болды, осы таластан жәбір шеккен момын елдің мұң-мұқтажына куә болды. Улы сия, ащы тіл, долы қолмен елдегі сабырсыз, арсыз, еріншек пысықтарды, бойы бұлғаң қуларды әшкерелеуге тырысты.
Түзетпек едім заманды, өзімді тым-ақ зор тұтып... [6, 132 б] деп жырлаған ұлы ақынның экзистенциалдық дүниетанымы - қараңғылық пен надандыққа карсы тұрып, мыңмен жалғыз алысқан жанның көңіл-күйі, жүрек қағысы, жан сыры.
Жүрегім менің қырық жамау деп, кейбір мезеттерде түңіліп, күйініп, мұңын шағып, қуанышын да, қайғысын да елінен, болашақ ұрпақтан жасырмай жайып салатын акын шығармаларында әлеуметтік толғаныстардың ұшан-теңізін қалдырды. Сондықтан да, Абай дүниетанымы, көңіл-күйі, замана, қоғам, оның мүшелерінің көңіл-күйі, солардың ішкі жан дүниесінің айнасындай. Яғни, заман арқылы Абайды, Абай арқылы заманды танып-білуге ұмтылуымызға үлкен негіз бар.
Абай - өз заманына дейінгі дала ғұламаларының даналық қазынасын толық меңгерген, бүкіл көшпенділер дүниетанымын, олардың болмысын, ақыл-ойын, парасатын дүниеге таратып, адамзат санасының дамуына үлкен үлес қосқан біртуар, дара ойшыл. Абай шығармашылығы көшпелілер мәдсниетінің әлемдік рухани қазынаға қосқан ұлы үлесі десек қателеспейміз. Өйткені, Абайдың ғұмыры мен шығармашылығы көшпелі өмір мен отырықшы өмірдің арасындағы тіршіліктің, танымның, мәдениетін, салт-сананың, заң мен дәстүрдің, билік пен қоғамдық қайшылықтың, тұрмыстың, көзқарастың нағыз арбасқан, таразыға түсіп тайталасқан тұсының дәл және толық көрінісі болып табылады.
Шығармаларындағы зор тоғыс пен толғаныстарды сөз қылмағанның өзінде, оның жеке басының тарихы ірі-ірі рухани және күнделікті өмір трагедияларына толы болды.
Абай өзінің тіршілігіндегі арпалыстары аркылы еркін елінің шексіз қалаудан айырылып, қатты отарлық бұғауға түсіп, ежелгі дәстүрлі көшпелі өмірдің бодандықта булығатынына, тұншыға бастайтынына көзі жете бастады. Оған, әсіресе, өз ұлтының жан еркіндігінен айрылып тұншыққаны катты әсер етті.
Профессор Ж. Молдабеков, Абай даналығының тағы бір себебіне оның ішкі жан дүниесінің жаңару бағытындағы ұмтылысына да меңзейді. Көңілі құлазыған көпті көрген Абай соқтықпалы соқпақсыз жерде ерте есейді. Сол заманның зор қыспағында және арпалысы мол мақсатта тез ширады. Абай ұлылығы - оның тұлғалық даралығында, өмірге деген рухани-әлеуметтік жауапкершілігінде, адам болмысында үлкен қозғалыс тудырар өнерінде. Ал ұлылық жаңару жетістігінде екені мәлім. Әйтсе де жаңару ұмтылыс серпілісінен басталатынын ескерген абзал. Онсыз тарихтың да, тұлғаның да тағылымын түсіну екіталай [7, 108 б]. Абай - көшпелі дәуірдің соңғы, жаңа Низамның алғашқы ұлы тұлғасы. Сондықтан да оның шығармаларындағы жан күйзелісі қазақ халқының қасіреті мен тығырыққа тірелген рухани дүниесінің айнасына айналды. Көшпелі қоғамның ұлы катарсисі ақынның әлеуметтік дүниетанымына өзек болды.
Абай өміріне әсер еткен түбегейлі өзгерістер 1822 жылдан басталған еді. Патша әкімшілігіне өлкені отаршылдық тұрғыда игеру үшін қазақ даласына басқарудың бірыңғай жүйесін енгізу және басқа да шараларды жүзеге асыру арқылы Қазақстанды түгел дерлік бағындыру қажет болды [8, 26 б].
1822 жылы Ресей патшалығы Сібір қазақтарын басқарудың уақытша ережелері деген заң шығарған. Осы заң бойынша қазақ даласында хандық дәстүрлі билік жойылып, оның орнына аға сұлтандық билік орнады. Аға сұлтандар тек қана хандар, төрелер тұқымынан белгіленуге тиіс еді. Бұл кезде Тобықты елінің ауқымы кеңейіп, оған Қарқаралы округі де қарайтын. Осы округке аға сұлтан болып Құнанбай сайланады. Сайлау кезінде айтыс-тартыс көп болған. Бірақ Құнанбай аға сұлтан болып сайлануына оның ел алдындағы ықпал-абыройы, беделі, жеке басының шешендік, ақылдылық, ділмарлық қасиеттері себеп болды. Халық қарадан сайланған хан деп Құнанбайдың атақ, даңқын бұрынғыдан да асқақтатып көтеріп кетеді.
Мұхтар Әуезов Абай жолында Құнанбай өмірінің барлық кезеңдерін тәптіштеп суреттеуді мақсат етпейді.
Ұрымтал тұсында, Тобықты елінің ахуал-тіршілігін білдірерде, Абайдың өскен ортасын, әлеуметтік ұясын танытарда, әсіресе, Абайдың ой-санасы, қайраткерлік мінез-машығы қалыптасу, қатаю, өріс табу жолында әкесі Құнанбайдың қайталанбас қарымды қолтаңбасы көрініс береді.
Тарихи дәуірмен зерделесек, эпопеядағы Құнанбай өмірі мен іс-әрекеті, негізінен алғанда, 1822 жылғы далалық реформа мен 1868 жылғы Жаңа Низамға дейінгі мерзімді қамтиды. Яғни, М. Әуезов Құнанбай ғұмырын қазақ сахарасы отарлануының өлке-өлкеге бөлінген, билік-басқару жүйесінің іргесі түбегейлі шайқалған, елдік қасиеттер жоғалып, өзгеге бола бастаған бір дәуіріне, Құнанбайды сол өліара дәуірдегі кесек тұлғаның трагедиясы ретінде, ал Абайды Ресей отарлауының жаңа, ең ауыр, ақырғы дәуірінің құрбаны ретінде суреттейді. Бұл күнде жеке басқа табынушылықтың қандыбалақ жылдарында жүрек түкпіріндегі сырын ақтара алмай, асқан сақтықпен еңбек еткен Мұхтардың өз романы арқылы айтпақ болған астарлы ой-байламын дәл шешіп, тап басып жіліктеп беремін деу - бос әурешілік.
Ұлы романистің шығармашылық лабораториясына терең бойлап, орнықты пікір-байлам айтқан белгілі абайтанушы Мекемтас Мырзахметов былай дейді: Биограф (Мұхтар Әуезов) Абай өмірбаянының алғашқы нұскасын жазғанда, бұның арғы ата-бабалары Ырғызбай, Өскенбай, Құнанбай жайлы ел әңгімелері мен деректерді молырақ қамтыса, соңында олар жөніндегі деректерді барынша ықшамдап, Құнанбай мен оның заманына көбірек аялдады. Өйткені, Құнанбайды білмейінше, оның дәуірі мен өмірін тереңірек танымайынша, Абайды білу қиын болмақ деп қарайды [9, 20 б].
Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының Орталық ғылыми кітапханасы қорындағы №1913 істе, Абай өмірбаяның жазған қолжазбасының ертеректегі бір нұсқасында, М. Әуезовтің өзі де бұл туралы тура жазады: ...Абайдың өз әкесі Құнанбай, оның әкесі Өскенбай, үшінші атасы Ырғызбай болсын, барлығы да ру ішінде үстемдік жүргізген адамдар. Осылардың нәсілінен шыққан Абайдың қоғамдық орны, тіршілік, өмірлік әрекеттері де сол ата салтымен, ескі сарынмен қалыптасады. Сондықтан, болашақ ақын Абайдың өмір жайын анық түсіну үшін, әуелі, мәлім болған дәрежеде бұның алдындағы буындардың да жай-күйін айта кету шарт... Ендеше, ең ірі абайтанушылар Абай даналығын ата даналығының жалғасы, салдары деп есептейді. Оны Асыл тұяқтан деген халық сөзі де растайды.
Бұл жерде айта кететін тағы бір жайт, қазақ табиғатының антибиологиялық тұтастыққа, қандастыққа ұмтылу қасиеті ұлт бірлігінің нақты, тұрақты шарттарының бірегейі болды. Ұлы дала, куаң табиғат, көшпелі өмір-салт маңдайға жазылған соңғы, сол жазмышқа көндігудің бірден-бір кепілі. Адамдар бірін-бірі жатсынбай, біріне-бірі арқа сүйеп қана өмір сүруі қажет.
Бұл қажеттілікті терең сезінген көшпелілер адамның күні - адаммен деген принципті тіршіліктеріне тірек еткен. Сондықтан да, әрбір көшпелі қазақ туыстық-қатынастық жүйелі тарата білуді өмір сүрудің нормасы, моральдық- этикалық критерий деп білген. Мұндай дәстүрдің бұлжымай сақталуына жеті аталық үрдіс ұйытқы болып отыр [10, 37 б]. Әке мен бала арасындағы сабақтастық өмірдің өзі тудырған ортақ мақсаткерлік көзқарас, дүииетаным, іс-әрекет бірлігін Ә. Бөкейханов пен С. Ғаббасовтың Қазан төңкерісіне дейін жарық көрген ғүмырбаяндық зерттеу мақалаларындағы пайымдаулар мен ой-нұсқалар айғақтай түседі.
Дед Абая Ускембай стяжал в родной степи славу справедливого бия: к нему обращались киргизы отдаленных родов, предлагая разрешить их споры. Отец Абая Кунанбай имел огромное влияние и на киргиз чужих родов. Что подтвердилось избранием Кунанбая в старшие султаны Каркаралинского округа, когда должность их была монополизирована родовитыми султанами. Кунанбай под конец жизни первым сьездил в Москву и вернувшись оттуда, удалился от мирских дел, что еще больше сделало популярным имя Кунанбая. Ал Ғаббасов болса, өзінің көлемді мақаласында татарша тіл өрнегімен былайша баяндайды: марқұм Құнанбай мырза өте ақылды, сабырлы, халық сүюші, ғылым мағрифатқа құмар, Қарқара атырауында бастап, хаж етуші, биік дана бір зат еді. Баласы марқұм Абай Құнанбай мырзаның кім екенін жұртқа білдірді. Ибрагим мырза, яғни Абайды білмеген жұрт жоқ. Абай мырза өте дана, өте шағыр философ бір адам. Лакин жұрт қадірін тірі шағында білмесе де осы күні сағынады.
Өлгеніне бірнеше жыл болған Құнанбай мырза мен Абай марқұмды жұрт жадына қадірлі ақсақал Шаһкарім мырза Құдайберді баласы да түсіреді.
1895 жылдың қаңтар айында жастай солып дүниеден өткен аяулы ұлы Әбдірахманға қатты күйзеліп, қасірет күйін кешкен Абай Кешегі өткен ер Әбіш деп басталатын ондаған өлең жырларын арнайды. Соның бірінде ұлы ақын әкесі Құнанбайды, Әбіштің атасын Ескендір, Темір, Шыңғыстай, Мұсылманда атақты деп дәріптейді. Қорытынды пікірі мынадай: Ол сыйпатты қазақтан, дүниеге ешкім келмепті. Өлмейтұғын атақ қалдырып, дүниеге көңіл бөлмепті. Ендеше, Құнанбай әке мен бала Абай арасы, өмірлік мұрат-міндет пен тағдыр сабақтастығы бірнеше ұрпақ буынын үрейлендірсе, тітіркендірсе оқытатындай алшақтықта, алыс қашықтықта емес демекпіз. Құнанбай мырза қазақ халқы отарлауының Ресей империясы жоспарлауындағы 1822-1868 жылдары қамтитын реформалау кезеңіндегі қайрат көрсете еңбектеніп, қоғамды басқарудың жүйесін ұлттық болмыспен берік ұштастыруға әрекеттеніп бағып, әлі келгенше дүлей қара дауылға қарсы тұрған болса, ұлы Абай 1868 жылдың Низамынан кейін отарлау саясатының сұрқиялықтарымен әкімшілік жолмен де, адамшылық жолмен де, философияшыл ақындық қалам қуатымен де алысып-арпалысып бағады. Абай шығармашылығының дені осы мәселелерге жауап іздейді. Шыншыл аяулы халық перзенті Ғабит Мүсіреповтің Құнанбайдың кесек тұлғасын әлі де асқақтата сомдай түсу керек еді деген сын пікірін қоштай отырып, исі қазақ тарихында Құнанбай қажы орнын анықтай түсуіміз қажет. Құнанбайды Абай арқылы ғана емес, қазақ шежіресіндегі белгілі би-шешен ретінде де зерттей түсуіміз қажет.
Заманында хатқа түсірген адамдар болмағандықтан, Құнанбайдың көп тапқыр сөз, терең ойлары, кесім-шешімдері сақталмаған. Құнанбай айтты деген сөздер де баршылық. Арымнан - жаным садақа, жанымнан - малым садақа, Жарлы кісі жаманат, жамалар да қуанар, Адамның не нәрсеге қасиеті болса, сол нәрседен міні де туады, Өтірік пен шынның арасы төрт-ақ елі: құлақпен естіген өтірік, көзбен көрген шын деген сөздер - Құнанбай даналығының куәсі.
Құнанбай қажы жақсылық әдеттерді, қасиеттерді өз балаларынан күтті. Өзі оқымаса да, білім-ғылымға өте үлкен үміт артқан Құнанбай өз балаларын да, өзге жастарды да оқытуға тырысқан. Бұл туралы мынандай дерек бар. Кіші Тобықты болысын билеуші старшын Өскенбаев биылғы 3 январьда жазған рапортында өзі басқарып отырған болыс қырғыздарының ортақ игілігі мен пайдасын көздеп, балаларды орысша және азияша сауаттандырып, оқыту үшін училище құрмаққа рұқсат сұрай отырып, бұған азияша тәржімасында білетін орыс мұғалімін жіберуді сұрайды [11, 331 б]. Әрине, Тобықтының ездерімен дауласқан, жөнге салуға тырысқан әке мен бала әрекеттерін жатжерлік отаршыларға қарсы ұрысқа, бітіспес айқасқа теліп-балау қиын болар.
1822 жылғы Сібір қырғыздары туралы устав, 1867 жылғы Жетісу және Сырдария облыстарын басқару туралы ереже, 1868 жылғы Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторлықтарындағы далалық облыстарды басқару туралы ереже, 1886 жылғы Түркістан өлкесін басқару жөніндегі ереже, міне, Құнанбай мен Абай елден ерекше, жете зерттеп-таныған осындай ереже-қағидалар далаға өлшеусіз зиян-кесапатын әкеліп жатты. Сондықтан, Құнанбайдың көп әрекеттері, кесім-шешімдері Ата заңынан тая бастаған, отарлық саясат азғындаған руластарын адамгершілікке, құдайшылыққа қайтару жолы деп те түсінуге болады. Сондықтан, Құнанбай Ресейдің отарлау саясатының бір кезеңіне қарсы қайыспас күрескер боп танылса, Абай отарлаудың нағыз ушыққан дәуірінде әкеден өзгеше қасиет-қайратымен әркез іс басынан табылды. Яғни, Абай әке іс-мұратын заңды жалғастырушы мұрагері болып табылады.
Әрине, Абайдың сыншыл санасы әкесінің мінезіндегі кейбір кемшіліктерді де байқамай қалған жоқ. Әкесі қажының қайтпайтын қатты суық мінезін сөгіп отырушы еді. Қорықпақ пен сүймек, от пен су секілді бір жерде жиылмайды, адам сүйген адамның ақылын ұғып, сонан бақыра алады, қорқытып, ұрсып айтқан ақыл дарымайды деп еске алады Абайдың ұлы Тұрағұл өзінің әкесі туралы естеліктерінде [12, 16 б]. Бұл жолда Абай болыс болып та, би болып та, ойшыл-күрескер болып та санадағы төңкеріс майданына, халық өміріндегі мешеулік көріністерге бел шеше қарсы шығудан тайынбайды.
Сондықтан, Құнанбай мен Абай арасындағы қарым-қатынасты таптық көзқарас, ескі мен жаңаның, күн мен түнектің бір-бірімен күресі емес, әке мен балаға ортақ мақсат-мұрат отарлаудың сойыл-сойқандарына, елді елдіктен бездірген керітартпа мерездіктері бітіспес ұрыс жариялау деп түсіну орынды.
Абай орыс патшалығының отарлау саясаты сахарада салтанат құра бастаған кезде өмірге келіп, бейбіт елдің басына тәуелділік ноқтасы біржола кигізіліп, езгіге түскен кезінде тіршілік кешті. Отарлау саясатының ежелден қалыптасқан ескі тәсілдерінің бірі - отарланушы елдің ішкі қуат көзі- этникалық тұтастығына сына қағып, тайпаластар, руластар арасында іріткі салу екені белгілі. Осы мақсатта жоспарлы жұмыс істеген патша үкіметінің әкімшілік аппараты бірді бірге айдап салып, кеңқолтық бейқам қазақтар арасынан парақорлар мен пәлеқорлардың, жағымпаздар мен жандайшаптардың жауыннан кейінгі саңырауқұлақтай қаптап шығуына жол ашты. Мұның бәрін отаршыл саясат қазақ арасында жер дауы, жесір дауы, құн дауы, барымта тәрізді ескілікті әдет-ғұрыптың қаймағы бұзылмай сақталуына көмектесу арқылы жүзеге асырды. Рушылдық өртін өршітіп, елдің баяғы ескі қалпын сақтап, күйкі тірліктің күйбеңімен күн кешіртіп, надандықтың тар шеңберінде ұсталды.
Міне, Абайдың ел тірлігіне араласып, әлеумет қайраткері болып шыққан, ақындық өнерге ден қойған тұстағы бүкіл қазақ даласындағы жағдай осындай болатын. Осындай жағдай Абайдай алыпты өмірге әкелді, оны мыңмен жалғыз алысуға мәжбүр етті.
Патша өкіметінің әскері отарлау саясаты арқылы қазақ даласына ендей кіріп, бар билікті өз қолдарына алып, даланы басқарудың жаңа заңын енгізуді бұрынғы ата-бабаның қолына қару алып, қарсы шабар қаһармандық дәуірінің белгісі еді. Ендігі жерде ашық айқасқа шығу, соған шақыру халықты қырғынға ұшыратып, елдігінен біржола айыру болатын. Мұны Абай алдыңғылардың бірі болып ұқты.
Осы орайда сөзіміз дерексіз болмас үшін Абайдың Шорманның Мұсасының баласы Садуақастың әкесінің асына шақырған хатына қайғырған жауабынан үзінді келтіре кетсек артық болмас. Онда ол: Мұса арғын баласының ішінде қолынан іс, тілінен май таматын адам еді. Жаңа туып келе жатқан заманының қатпарлы құбылыстарын түсінген адам еді. Барамын. Басында Құран оқимын. Асында боламын,-дейді. Міне, осындағы жаңа заманның қатпарлы құбылыстарын түсінген адам еді деген жалғыз сөйлем-ақ Абайдың қандай таным иесі болғанына куәлік береді. Өйткені, біріншіден, заманның қатпарлы құбылысын өзі түсінбеген адам өзгенің түсінгенін қайдан білсін. Екіншіден, өзі түсінбесе Абай мұны Мұсаны өзге қазақтан ерекшелеп оның үлкен қасиеті ретінде бағаламас та еді. Ендеше, Абайдың жаңа заман деп, қазақ елінің жерін бірнеше әкімшілікке бөлшектеп, географиялық тұтастығынан, сонан соң адамын ауылға бөліп, этникалық бірлігінен ажыратып, сол арқылы биліктің екі тізгінін, бір шылбырын өз қолдарына алған патшаның отаршылдық саясатының нысапсыз жұлмарлығын, қатпарлы құбылысын айтып отырғаны хақ. Сондықтан да, халық ретінде өзін-өзі билеуден біржола айрылған қалың елі қазағының не болары белгісіз ертеңгі күнінің қамын ойлаған қамкөңіл Абай сол Садуақасқа хат жазған жылы:
Бас-басына би болған өңкей қиқым,
Мінеки, бұзған жоқ па елдің сиқын.
Өздеріңді түзелер дей алмаймын,
Өз қолыңнан кеткен соң енді өз ырқың [6, 49 б], - деп күйіне жазды. Отаршылдық бұғауы болып, тар қапасқа қамалған халқының жарыққы шығар жолын іздеді. Мұратқа жеткізер үмітті жалғыз жол - ұстаздық жол деп тапты. Сол кез аясы үшін расында да бұдан басқа жол да жоқ-тұғын. Сондықтан, ол өз міндетін халыққа қызмет ететін, адамды қайта тәрбиелейтін және қоғамды кайта кұруға көмегі тиетін жаңалыққа шақыру, надандық шөлінде қалып сусаған қалың елі, қазағы, қайран жұртын адастырмай білім бұлағына жеткізу деп білді. Бұратана атанған халқын ояту үшін, жарыққа ұмтылдыру үшін тек ұстаздық іс атқару керектігін көрегендікпен түсінді. Сол заманның белгілі демократ революционерлерімен пікірлес болған Абайдың шығармаларынан оның жүргізіп отырған саясатына ашық қарсылықтың күреске шақырған революциялық әсердің екпінді лебі еспейтіні де сондықтан. Бірақ, оның есесіне Абай елінің еңсесін басып, ертеңіне енжар қаратып отырған надандықтың қапас қараңғылығына қарсы бітіспес майдан ашты. Надандықпен күрестің басты құралы - білім. Білімсіздің қолы - қысқа, жолы - тар. Осыны бар болмысымен сезінген Абай егде тартқанына қарамастан, жас шәкірттей білім жинауға кіріседі. Көп іздеп, көп оқиды.
Бүгінге дейін абайтанушылардың зерттеулеріне қарағанда ата жұртының ауыз әдебиетінің уызымен ауызданып, оны мейлінше қанып ішкен Абайдың Шығыстың атақты шайырларынан - Фирдоусидің, Низамидің, Хафиздің, Баласағұнның, Науаидің, Физулидің, Сағдидің, орыс ақын-жазушыларынан Жуковскийдің, Пушкиннің, Лермонтовтың, Крыловтың, Некрасовтың, Салтыков-Щедриннің, Толстойдың, ойшыл демократтардан -- Белинскийдің, Добролюбовтің, Чернышевскийдің, Герценнің, Еуропа ақындарынан Байронның, Гетенің, философтардан -- Сократтың, Дауанидің, Спенсердің, Спинозаның, Бейльдің, Миллдің, Дрэпердің, зерттеуші ғалымдардан Абылғазы Баһадүрдің, Бинайдың, Бабырдың, Бичуриннің, Аристовтің шығармаларын оқығанын көреміз. Әрине, кемеңгер ақынның оқығандарын осылармен шектеуге болмайды. Өйткені, бұлар абайтанушылардың өздері кол жеткізген материалдардан тауып, анықтап, суыртпақтан шығарғандары ғана. Әлі де қол жетпей, құпиясын қойнына басқан, аударылмаған, кезінде Абай және сол сияқты сауатты қазақтар оқыған араб, парсы, түрік тілдеріндегі шығармалар қаншама.
Абай шығармашылығында көп ұшырасатын кейіпкерлер - ояз, болыс, старшын, би. Бұларда Абай еш рахымсыз, шүйліге, түйрей сынайды. Осылар кімдер? деген сауалға жауап беру үшін 1868 жылғы Жаңа Низам ережелері шыққаннан кейінгі қазақ жерінде орнаған жаңа патша әкімшілік жүйесі туралы айтып өтуіміз қажет. Қазақ өлкесі бірнеше облыстарға бөлінумен қатар, әр облыс уездерге бөлінеді. Уезд облыстыққа, болыс ауылнайларға жіктеледі.
Абай шығармашылығының ішкі мазмұнын нақты ұғыну үшін осы аталған болыстар, билер, старшындар-ауылнайлар, елбасылар, песірлер, ояздар, жандаралдар өздерінің мінез-құлқы, іс-әрекеттерімен қилы заманның көптеген әлеуметтік, рухани жағдайларын ашып, дұрыс шешуге көмекші себеп болады. Абайдың жанын күйзелткен, алыстырған, айқастырған осы шексіз әкімшілік аппараттың момын елдің мойнында отырып, сүліктей сорғаны. Түңлік басы салық, Лау-көлік салық, Қара шығын, сойыс, сыбаға дегендер елге ерекше қазадай болып тиетін.
Осылайша елдің жерін алып, мал-мүлкін талап, еселеп алым-салық салып жатқан үкімет, халықтың қамы үшін білімін, мәдениетін көтеріп, дертін емдеу үшін тұрмысын көтеру үшін бірде-бір әрекет жасаған емес. Өз қазанында өзі қайнап жатқан елдің алтыбақан ала аузындағы бұрынғыдан да күшейе түсті. Әбден кедейленген момындар жатаққа айнала бастады. Осы араздықтан, кедейліктен бірінің-бірі малын барымталау, қонысын тартып алу, жанжалдасу, өтірік жаламен абақтыға жаптыру, жер аударту, берген қыздарын қайтып алу, қыз-келіншектерін ұрлау, тағы-тағысын Абай заманында қазақ елінің дертіне айналған. Заманның саяси-экономикалық, әлеуметтік, рухани хал-ахуалы осылай еді.
Абай дүниетанымындағы философиялық сарындар ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ қоғамының тұрмысындағы тарихи қал-жағдайдан, саяси, әлеуметтік құрылыстағы күрт өзгерістерден туды. Осы жолдағы ізденіс Абайды адам мәселесіне, адам өмірінің мәні, мазмұны, мақсаты деген мәңгілік сарындарға қазақтың данышпан ақыны ретінде шешу тұрғысынан алып келді.
Менталитет - қоғамдық ғылымдардың жиынтық категориясы, осы себептен ол бұлардың бәрінің басын біріктіретін мәдениет саласының жалпылама ұғымы ретінде қабылдануы керек. Осы жағдайда талас та, тартыс та болмайды, әр ғылым менталитеттің өзіне қараған бетін зерттеп, азаматтың рухани болмысына өз үлесін қосқан болар еді. Екіншіден, бұл ұғымды тек ХХ ғасырда пайда болған нәрсе деп қарамай, оған тарихи даму көшінде қандай мазмұнда болды, біздің бүгінгі менталитетіміздің қалыптасуына қазақтың бұрын өмір кешкен даналары қандай үлес қосты? деген сұраққа да жауап беруге тырысқан жөн. Сондай-ақ, қазақ менталитетінің басқа ұлттардың менталитеттерінен өзгешелігін естен шығармаған жөн. Ғалым Кішібековтің айтуынша, Қазақ халқының менталитетін айқанда, оның басты бір ерекшелігі, ол - тәрбиелік қасиеті. Қазақ халқының бүкіл салт-санасы, әдет-ғұрпы, мақал-мәтелдері, epтeгi, жыр-термелер, ойын-сауығы, жұмбақтары мен жаңылтпаштары, айналып келгенде тірелетіні, тәрбиелік мәселе. Олар адамгершілікке, көпшілікке, азаматтыққа баулыған.
Тәрбиелік қасиет, адам болу шарттарына, егжей - тегжейіне дейін зерделеу қазақ даналарының ішінде ерекше Абайға тән. Сондықтан, қазақ менталитетін қалыптастыруда Абайдай ешкім еңбек еткен емес. М. Әуезов: ұстаздық, әлеуметтік талабының түп мақсаты жеке адамдарды жаманшылықтан арылтып, сол арқылы заманындағы қауым-қоғамын және бар халқын тузетіп өзгертпек болады деп не себепті Абайдың адамгершілік тәрбиеге, оның негізі болатын мораль философиясына орала беретін себебін ашып көрсетеді. Абай қазақтардың кешегісі мен бүгінін, болашағы мен олардың мінез - құлқын, салт-дәстүрлері мен рухани мәдениетін, оқу-білімін, жастарға адамгершілік тәрбие беру жолдарын тынымсыз ойлаумен өтті. Бip сөзбен айтқанда, бүгінгі уақыттың түсініктерімен зерделеп айтканда, хакімнің ой барысы қазақтың менталитеті қандай, оған тән кемшіліктерін қалай жоюға болады, не іcтey керек ол үшін? Әcіpece, өмірінің соңында дүниеге келген Қара сөздеріндегі ой желісі осы мәселелер маңында түйінделеді. Тәрбие, адамгершілік, толық адам туралы ойлар үшінші, бесінші, алтыншы, тоғызыншы, он сегізінші, жиырма үшінші, жиырма жетінші, жиырма cегізінші, отыз алтыншы, отыз жетінші, отыз сегізінші, қырық екінші, қырық төртінші сөздерінде жан - жақты сарапталады. Әpбip ұлттың ұлылығы өздеріне тән жағымсыз жақтарын жасырмай, аяусыз сынап, көрсете алатындығында деген пікіp бар. Абай қазақ халқын басқа халықтардан, ұлыстардан кем деп санаған емес, керісінше, халқы озық ойлы, озық мәдениетті елдер санатына қосылып, олардан да асып түссе екен деп армандады. Өз халқының аяулы ұлы ретінде өз заманында орын алған қаракетсіздікке, жалқаулыққа қарсы аянбай күресті. Абай, ең алдымен, бес нәрседен, өсектен, өтірік айтудан, мақтаншақтықтан, еріншек, жалқаулықтан және бекерден - бекер мал шашудан қашық болуға шакырды. Әрбір жалқау адам, каракетсіз қорқақ та болады, оның тірлігі де мардымсыз, сүреңсіз болады. Ал мақтаншақ адам - ақылсыз, надан адам. Kici қашық болуы керек бес нәрсе, әpі қарай сабақтаса көптеген келеңсіз қасиеттерге апарып тірейді.
Інісі бардың тынысы бар. Сөз жоқ, шынайы өмірден туған пікір. Оспан мәңгілікке аттанғанда тынысы тарылып, Абай қалай қайғырды. Бірақ, бұл мақалға да түзеу бар. Інісі жақсы болса - тынысы бар, жаман болса - төтенше жұмысы бар.
Баласы бардың - панасы бар. Көп қазақтың, әсіресе, ата дәстүрін бұзбай ұстағанның бұған дауы жоқ. Ал, кейбір жағдайда жақсы болса - панасы бар, жаман болса - басқа салар пәлесі бар болып шығады. Соған байланысты дінге еркін, еркелікпен қарайтын қазақ А, Құдайым, бала бер. Бала берсең, сана бер. Сана бермеген балаңды, кайтып өзің ала бер деген өтініш те жасайды.
Осы келтірілген мақал-мәтелдерден аңғаратынымыз, қат-қабат, шым-шытырық өмірде бір-біріне кайшы келіп жататын ой өрнектері көптеп кездеседі. Оның себебі, әрбір жыныс, әрбір әлеуметтік топ, әрбір ру, тайпа, әрбір жанұя мүшесі өзінікін туралап, замандағы ережелерге, әдет-ғұрыптарға сайлап мақал-мәтел жасап ала берген. Қазақ тілінің қазіргі мүшкіл халіне қарап оған сену қиын болар. Бірақ, осыдан біраз уақыт бұрын қазақта екінің бірі мақалдап-мәтелдеп, мәнерлеп, әсерлеп, мүдірмей, тоқтамай, бірқалыпты әңгіме-дүкен құра алатын болған. Сондықтан, оларға әсем ой өрнектерін табу, қолдану үйреншікті нәрсе болды. Тағы бір себеп, жалпы адам баласына тән ойлау жүйесінің заңдылығы. Ол заңдылық бойынша кез-келген пікір қарама-қарсылықтар негізінде қалыптасады. Оларға: жақсылық-жамандық, достық-зұлымдық, сараңдық-мырзалық, еңбекқорлық-жалқаулық, мейірімділік-катыгездік, сүйіспеншілік-жеккөрушілік, бай-кедей, жас-кәрі т.б. жатады. Қазақ осылардың бәріне де қажет болғанда уәж, құптайтын сөз таба білген. Осы себептен, көптеген мақалдардың мазмұны біржақты болып келеді. Абай өзінің бесінші, алтыншы, жиырма тоғызыншы қара сөздерінде осындай мақал-мәтелдерді келтіріп, жан-жақты саралап береді. Жай ғана келтірмейді, менталитетке байланысты неше түрлі жаманды-жақсылы қасиеттерді зерделеп, сұрыптайды. Қазақтың мақалдарының көбінің іске татырлығы да бар, іске татымақ түгіл, не құдайшылыққа, не адамшылыққа жарамайтұғыны да бар. Кейбір қазақ Жарлы болсаң, арлы бол дейді. Абайдың кесімі: ардан кеткен соң, тірі болып жүргені құрысын. Егер онысы жалға жүргеніңде жаныңды қинап еңбекпенен мал тап деген сөз болса, ол - ар кететұғын іс емес. Тыныш жатып, көзін сатып, біреуден тіленбей, жанын қарманып, адал еңбекпен мал іздесе - сол ғана ары бар, намысы бар адамның тіршілігі.
Одан соң Қалауын тапса қар жанады, Сұрауын тапса адам баласының бермейтіні жоқ деген мақалдарды келтіреді де, ең барып тұрған құдай ұрған сөздер - осылар дейді. Адам ананың сұрауын табам, мынаның қалауын табам деп жүргенде өмірі өткенін сезбей қалады. Осылайша, әркімнің аузын бағып, көңіліндегісін дөп табам деп қорлық өмір сүргенше, малды да, дүниені де жерден сұра, не маңдайдан аққан терден сұра!
Абай заманында да, қазіргі біздің ғұмыр кешіп жатқан өтпелі кезеңімізде де қулардың, пысықтардың аузынан түспейтін Алтын көрсе періште жолдан шығады деген мақал бар. Хакім ащы наразылықпен Періштеден садақа кеткір - ай! Періште алтынды не қылсын, өзінің көрсеқызар сұмдығын, қостағалы айтқаны да деп аурудың тамырын дөп басады. Абай қара сөздерінің көп жерінде алдыңғы буын ұрпақтың, ата-аналардың, болашақ ұрпақты, балаларын, немерелерін адамгершілікке, ізгілікке, кажырлы енбекке, ғылым-білімге талапты болуға тәрбиелеу жолындағы борышын кең әңгімелейді. Сонымен бірге қазақтың дәстүрлі әдет-ғұрпын естен шығармай, баланың ата-анаға деген құрметін, махаббатын, сыйын сақтауды уағыздайды.
Ата-анадан мал тәтті, алтынды үйден жан тәтті дейді. Ата-анасынан мал тәтті көрінетұғын антүрғанның жанынан да малы қымбат екен. Ата-анасын малға сатпақ ең арсыздың ісі емес пе? Ата-ана шамасы келсе михнаттанып мал жиса да, дүниелік жиса да, артымда балаларыма қалсын дейді. Ол ата-ананы малға сатқан соң, Құдайға дұспандық іс емес пе? Осындай білместікпен айтылған сөздеріне бек сақ болу керек.
Шын, таза даналық сөздердің ескірмейтініне, жоғалмайтынына отыз жетінші сөзде келтірілген Абайдың жиырма үш ой өрнегі дәлел. Ұлы гуманист хакім былай дейді:Әкесінің баласы - адамның дұшпаны, адамның баласы бауырың. Өзің үшін еңбек қылсаң, өзі үшін оттаған хайуанның бірі боласың, Адамшылықтың қарызына еңбек қылсаң, Алланың сүйген құлының бірі боласың, Егер мен закон қуаты қолымда бар кісі болсам, адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім [13]. Әр заманда момынның жоғын жоқтап, мұңын тыңдап, жағдайын жасауға тырысқан халық ғаделет, рахым, қайрат, қажыр иелері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz