Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу түсінігі мен қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 ҚР экономикасындағы шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеудің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекет тарапынан қолдау шаралары ... ..17
2 ҚР «Қазақстан Халық Банкі» АҚ.НЫҢ ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН НЕСИЕЛЕУДЕГІ ТӘЖІРИБЕСІ ... ... ... ... ..31
2.1 ҚР «Қазақстан Халық Банкі» АҚ.ң шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.2 «Қазақстан Халық Банкі» АҚ.ң шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу бойынша жүзеге асыратын бағдарламалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.3 Шағын және орта бизнес субъектілер кәсіпорындарының несиелік қабілетіне талдау тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН НЕСИЕЛЕУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
3.1 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелендірудегі негізгі
проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
3.2 Шағын бизнесті басқару мен ұйымдастырудағы проблемаларды
шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..79
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 91
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу түсінігі мен қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 ҚР экономикасындағы шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеудің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекет тарапынан қолдау шаралары ... ..17
2 ҚР «Қазақстан Халық Банкі» АҚ.НЫҢ ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН НЕСИЕЛЕУДЕГІ ТӘЖІРИБЕСІ ... ... ... ... ..31
2.1 ҚР «Қазақстан Халық Банкі» АҚ.ң шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.2 «Қазақстан Халық Банкі» АҚ.ң шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу бойынша жүзеге асыратын бағдарламалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
2.3 Шағын және орта бизнес субъектілер кәсіпорындарының несиелік қабілетіне талдау тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН НЕСИЕЛЕУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
3.1 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелендірудегі негізгі
проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
3.2 Шағын бизнесті басқару мен ұйымдастырудағы проблемаларды
шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..79
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 91
Қазақстан Республикасында қаржы секторы өзінің дамуында жаңа сапалы деңгейінде тұр және оның дамуы мен сәтті қызмет етуінде көптеген реформалар жүзеге асырылады. Қазақстанның несиелік рейтингісінің жақсаруы осыған дәлел, яғни Қазақстанның қаржылық секторы сәтті дамуда.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі - Қазақстан экономикасының дамуының қазіргі жағдайында экономиканың барлық саласының дамуын қамтамасыз етуде актуалды мәселелерінің бірі болып шағын және орта кәсіпкерлік қызметінің әсерлілігін көтеру, сонымен қатар оның қаржы-несиелік ұйымдармен, негізінен коммерциялық банктермен байланыс механизмін жетілдіру болып табылады. Кәсіпкерлік жағдай экономика дамуының шешуші факторы болып болуы тиіс. Сонымен қатар шағын және орта бизнестің дамуының бөлшектеп талдануы оның мемлекет тарапынан қолдауды қажет етеді. Шағын бизнестің өндірістік сектормен бірге әртараптандыруда дамуы «Қазақстан – 2030» Стратегиясының негіздерінің бірі болып отыр.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі - Қазақстан экономикасының дамуының қазіргі жағдайында экономиканың барлық саласының дамуын қамтамасыз етуде актуалды мәселелерінің бірі болып шағын және орта кәсіпкерлік қызметінің әсерлілігін көтеру, сонымен қатар оның қаржы-несиелік ұйымдармен, негізінен коммерциялық банктермен байланыс механизмін жетілдіру болып табылады. Кәсіпкерлік жағдай экономика дамуының шешуші факторы болып болуы тиіс. Сонымен қатар шағын және орта бизнестің дамуының бөлшектеп талдануы оның мемлекет тарапынан қолдауды қажет етеді. Шағын бизнестің өндірістік сектормен бірге әртараптандыруда дамуы «Қазақстан – 2030» Стратегиясының негіздерінің бірі болып отыр.
1. ҚР Индустриалдық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегия жинағы.
2. ҚР Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2004-2006 жылдарға арналған бағдарлама.// 2004 жыл.
3. ҚР-ң 1997жылдың 19маусымдағы «шағын кәсіпкерлікті мемлекет тарапынан қолдау» Заңы.
4. Дауранов И. Государственная поддержка малого и среднего бизнеса в современных условиях.// Вестник предпринимателя.-2005.
5. Бажиева М.С., Манабаева И.Т. Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің қалыптасуы және дамуы.//Вестник КазНУ. Серия экономическая. -2006.
6. Жатканбаева Е.Б. Малое предпринимательство; теория, мировой опыт и Казахстан.// Алматы. 2001.
7. Дауранов И., Курбанова Г. Малый бизнес Казахстана тенденций и проблемы развития.//-Алматы.-2002.
8. Қазақстан Республикасының Үкіметінің шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау, әрі дамыту мәселелері жөніндегі сарапшылық кеңестері туралы үлгі ереже бекіту туралы: 2002 ж.19 тамыздағы №917 Қаулысы// Қаз.Респ. Президенті мен Қаз.Респ. Үкіметінің Актілер жинағы. -2002 ж. №27.-34-37бет.
9. Токсанова А. Микрокредитование в РК: каковы перспективы.// финансы и кредит.-2005.-№4.
10. Имашова Ж.Д. Организация деятельности и правовая база микрокредитования организация.// ҚазЭУ хабаршысы.-2008.-№4.
11. Бабенков С.В. Развивать малый бизнес. 2006.
12. Мынбаев С. Большие перспективы малого бизнеса.// Промышленность Казахстана. -2005.-№4.
13. Қазақстанның статистикалық жылнамасы. -2010.
14. Базилова Р.М. Анализ кредитоспособности заемщика – малого предприятия.// Бизнес класс.- 2003.- январь.№1.
2. ҚР Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2004-2006 жылдарға арналған бағдарлама.// 2004 жыл.
3. ҚР-ң 1997жылдың 19маусымдағы «шағын кәсіпкерлікті мемлекет тарапынан қолдау» Заңы.
4. Дауранов И. Государственная поддержка малого и среднего бизнеса в современных условиях.// Вестник предпринимателя.-2005.
5. Бажиева М.С., Манабаева И.Т. Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің қалыптасуы және дамуы.//Вестник КазНУ. Серия экономическая. -2006.
6. Жатканбаева Е.Б. Малое предпринимательство; теория, мировой опыт и Казахстан.// Алматы. 2001.
7. Дауранов И., Курбанова Г. Малый бизнес Казахстана тенденций и проблемы развития.//-Алматы.-2002.
8. Қазақстан Республикасының Үкіметінің шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау, әрі дамыту мәселелері жөніндегі сарапшылық кеңестері туралы үлгі ереже бекіту туралы: 2002 ж.19 тамыздағы №917 Қаулысы// Қаз.Респ. Президенті мен Қаз.Респ. Үкіметінің Актілер жинағы. -2002 ж. №27.-34-37бет.
9. Токсанова А. Микрокредитование в РК: каковы перспективы.// финансы и кредит.-2005.-№4.
10. Имашова Ж.Д. Организация деятельности и правовая база микрокредитования организация.// ҚазЭУ хабаршысы.-2008.-№4.
11. Бабенков С.В. Развивать малый бизнес. 2006.
12. Мынбаев С. Большие перспективы малого бизнеса.// Промышленность Казахстана. -2005.-№4.
13. Қазақстанның статистикалық жылнамасы. -2010.
14. Базилова Р.М. Анализ кредитоспособности заемщика – малого предприятия.// Бизнес класс.- 2003.- январь.№1.
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу түсінігі мен қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 ҚР экономикасындағы шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеудің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3 Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекет тарапынан қолдау шаралары ... ..17
2 ҚР Қазақстан Халық Банкі АҚ-НЫҢ ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН НЕСИЕЛЕУДЕГІ ТӘЖІРИБЕСІ ... ... ... ... ..31
2.1 ҚР Қазақстан Халық Банкі АҚ-ң шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.2 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ң шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу бойынша жүзеге асыратын бағдарламалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.3 Шағын және орта бизнес субъектілер кәсіпорындарының несиелік қабілетіне талдау тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН НЕСИЕЛЕУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
0.1 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелендірудегі негізгі
проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
0.2 Шағын бизнесті басқару мен ұйымдастырудағы проблемаларды
шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...91
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында қаржы секторы өзінің дамуында жаңа сапалы деңгейінде тұр және оның дамуы мен сәтті қызмет етуінде көптеген реформалар жүзеге асырылады. Қазақстанның несиелік рейтингісінің жақсаруы осыған дәлел, яғни Қазақстанның қаржылық секторы сәтті дамуда.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі - Қазақстан экономикасының дамуының қазіргі жағдайында экономиканың барлық саласының дамуын қамтамасыз етуде актуалды мәселелерінің бірі болып шағын және орта кәсіпкерлік қызметінің әсерлілігін көтеру, сонымен қатар оның қаржы-несиелік ұйымдармен, негізінен коммерциялық банктермен байланыс механизмін жетілдіру болып табылады. Кәсіпкерлік жағдай экономика дамуының шешуші факторы болып болуы тиіс. Сонымен қатар шағын және орта бизнестің дамуының бөлшектеп талдануы оның мемлекет тарапынан қолдауды қажет етеді. Шағын бизнестің өндірістік сектормен бірге әртараптандыруда дамуы Қазақстан - 2030 Стратегиясының негіздерінің бірі болып отыр. Кәсіпкерлік - нарықтық қатынастардың қасиеттері мен сапалық сипаттамасының жиынтығы. Сондықтан кәсіпкерліктің әртүрлі формаларын дамытпайынша нарыққа өту мүмкін емес.
Қазірге кезде отандық банктер қарыз алушылар үшін банктік өнімді пайдалануға әртүрлі жеңілдіктер жасауда, несие беру процесі ықшамдалып, пайыздық ставкалардың төмендеу тенденциясы байқалуда. Себебі қысқа мерзімді айналым капиталын толықтыру мақсатында бөлінген несиелер несиелік портфельінің көлемінің ауытқуына әсерін тигізеді.
Дипломдық жұмысының мақсаты - Қазақстандағы орта және шағын бизнес субъектілерін несиелеу процесіне теориялық және практикалық мәселелерді қарастыру, несиелеу проблемаларын талдау, бизнес пен оның субъектілерінің арасындағы қарым-қатынасты сараптау және жеке тәжірибесінен зерттеу.
Көрсетілген мақсаттарға жету үшін алдыма төмендегідей міндеттемелерді қойдым:
Нарықтық экономика белсенді қатысушылары-шағын және орта бизнестің субъектілерінің мәні мен мағынасын терең білу, дамуына жасалынатын шараларды қарастыру;
Мемелекет тарапынан кәсіпкерлік субъектілерінің бастамаларын қолдау жөніндегі бағдарламаға тоқталу;
Шағын және орта бизнесті несиелеудегі тәжірибелік мәселелерін қарастыру, несиені алу кезінде туындацтын проблемалар;
ҚР Қазақстан Халық Банкі АҚ-ң шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу процесі, ережелері мен жұмыста қолданылатын құжаттардың жұмыс істеуі мен типтік формасын көрсету;
Шет елдік несие желісі аясындағы несиелеу ерекшеліктерін атап көрсету;
Бизнес субъектілерін несиелеуді, оның Қазақстандағы жетілу болашағы жайында өз ойымды қорытындылау.
Жазылған дипломдық жұмыстың теориялық негізі - экономикамыздың зардаптарын шағын және орта бизнестің даму жолдарымен, олардың субъектілерін зерттеу және дұрыс тұрғыда несиелендіру. Себебі, кәсіпкерлікті дамытудың маңыздылығы мемлекеттің экономикалық жетілуіне ықпал етуі және өндіріс, халықтың жұмыспен қамтылуына жеткілікті түрде қамтамасыз ете алуы жатады. Сол үшін кәсіпкерлік қызметті еліміздің шаруашылық қызметінің жандандырғыш күші. Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес халықтың әл-ауқатының төмендеген кезінде, ел экономикасы макроэкономикалық дағдарысқа ұшыраған кезінде де өміршең күй танытты. Елдегі объективті және субъективті қиындықтар оның динамикалық дамуына кедергі етуде. Объективті қиындықтары экономикасының жаппай дағдарысқа ұшырауынан, бюджет тапшылығы, қаржылық ресурстар жетіспеушілігі, міне осы мәселелер шағын және орта бизнестің кең көлемде қарқын алуына кедергі етуде. Нарықтық экономикаға таяну жақындаған сайын, мемлекеттің инвестор ретіндегі рөлі төмендеуде. Мемлекет өз тарапынан бизнесті дамытуда қолайлы климат жасауы,заңдық-нормативтік актілерді жолға қоюы, шетелдік және отандық инвесторларды шағын және шағын және орта бизнесті дамыту жолында капитал құюына тартуы, шағын және орта бизнесті дамыту жолында капитал құюына тартуы, шағын және орта бизнесті қолдау мен дамыту бағдарламаларын қолдайтын микроэкономикалық саясатты жасауда.
Осы дипломдық жұмыстың негізгі мәселелерін үш бөлімге бөліп қарастырдым. Бірінші тарауда шағын және орта бизнес экономикалық өсудің басты факторы екенін анықтадым. Сонымен қатар шағын және орта бизнес субъектілерінің несиелер алуы кәсіпорынның дамуы үшін қаражаттарды толықтырудың іс жүзіндегі негізгі көздерінің бірі болып табылатындығы. Бұл бөлімде өзінің жалпы теориялық білімі негізінде материалды дұрыс реттеу мен жүйелендіруді іске асырды. Шағын және орта бизнес экономикалық өсудің басты факторы екені және оның пайда болу себептері мен жалпы экономикадағы алатын орны мен рөлі айқындалады. Мәліметтер әр түрлі әдебиет көздерінен алына отырып, сонымен қатар шағын және орта бизнес субъектілерінің несиелер алуы кәсіпорынның дамуы үшін қаражаттарды толықтырудың іс жүзіндегі негізгі көздерінің бірі болып табылатындығы жайлы мәлімдедім. Мемлекет тарапынан жүргізілінетін бағдарламалар мен қолдау шаралары аясынан көрсетілген көмек пен әлде де жасалынатын өзекті мәселелер көрсетілген. Бұл бөлімде маңызды жетіспеушіліктер айқындалмады,себебі әрбір ақпарат пен берілген материал нақты негізделіп,жүйеленді. Бұл өз кезегінде зерттеудің келесі бөлімдерін қалыптастыруына тиімді жұмыс желісін берді.
Екінші бөлімде шағын және орта бизнес субъектілерінің шаруашылық жүргізуші субъектілерінің жалпы санындағы үлесі, салыстырмалы түрде алып қарағандағы ШОК субъектілері санының жыл сайынғы динамикасы мен өсу тенденциясын қарастырып көрсеткен. Қор мәселелері мен олардың атқаратын қызметінің өзектілігі көрсетіліп, атқарылатын жұмыс барысы айқындалады. Субъектілерді несиелеудің атқарылуы қордың ұйымдастырған және жүзеге асырылатын бағдарламалары арқылы көмегін тигізеді.
Дамыған индустриалды мемлекеттерде шағын бизнестің өзі ғана жалпы ішкі өнімнің 50% - дан астамын алатынын, ал елімізде шағын бизнесті және оған орта бизнесті қосқанның өзінде олардың ЖІӨ - гі сыбағалы үлесі 30% - дан аспайтыны айтылған және осы мәселелердегі қиыншылықтармен проблемаларды шешу өзектілігі қарастырылған. Бірақ шағын бизнес субъектілерінің елеулігі бөлшек сауда саласында байқалады. Осы саладағы олардың үлесі 90% - ға жетеді.
Мұндай жағдайдың қалыптасуын ең алдымен осы сектордың бәсекелестік еместік қабілетімен байланысты. Сондықтан шағын және орта кәсіпкерлік секторындағы қалыптасып отырған жағдайдың қандай екенін көру үшін әзірленген стратегиялық жоспарлар мен бағдарламалар көрсетілген. Бұл құбылыстарды танып білу және оны шешу мақсаты бұл бөлімнің негізі болып табылады.
Үшінші бөлімде шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеудегі оның процестегі орны. Яғни тәжірибе жүзінде әрбір кәсіпкерге өз бизнесінің бастамасының немесе одан әрі дамуына байланысты қандай ұсыныстарға тап болатынын қарастырдым. Қазіргі таңдағы пайда болған проблемаларды шешу жолдарын айқындадым.
Жұмысымның зерттеу объектісі болып - ҚР Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді жүзеге асыру тәжрибелері қарастырылады. Практикалық негізі ретінде қор мәліметтерінің айқындылығымен көрсеткіштерді білу дәрежесің субъектілердің саны мен олардың несиелеу бағдарламаларын көрсету.
Осы жұмыстың методологиялық негізі - шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді талдау саласында еңбек еткен шетел және отандық практик-экономистердің, ғалымдардың монографиялары, ғылыми еңбектері болып табылады.
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН
НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу түсінігі мен
қалыптасу кезеңдері
Реформалаудың қол жеткен қомақты табыстарының бірі орта таптың қалыптасуы болып табылады. Әміршілдік жүйедегі экономиканың күйреуі,жекелеген нарық элементтірінің пайда болуы, экономиканың өмірге бұрынғы шаруашылық субъектілерден өзінің инновациялық мінез-құлқымен ерекшелінетін жаңа шаруашылық субъектілерін әкеледі. Сонымен бірге қоғамымызда меншік иесі деген жаңа әлеуметтік топ қалыптасты. Осы орта таптың қалыптасуы, негізінен орта және шағын кәсіпкерліктің дамуымен тікелей байланысты.
Шаруашылық жүргізудің жаңа формаларын қолданбай еліміздің экономикасын жандандыру, халқымыздың әлеуметтік хал-ахуалын көтеру мүмкін емес. Соның бір - шағын және орта бизнестің дамуы болып табылады. Ел экономикасын дамытуда, нарықты қалыптастыруда, ірі өндірушілер монополиясын шектеуде және бәсекелестікті дамытуда, тауар және қызмет сұраныстарын қанағаттандыруда, жалақы мен зейнетақыны уақытылы төлеуде, жұмыссыздық мәселесін тежеуде және жаңа технологияларды енгізуде шағын және орта бизнес шешуші фактор ретінде маңызды роль атқарады. Шағын бизнес ірі бизнеске қарағанда нарыққа тез бейімді, өзгермелі жағдайға байланысты икемді, жаңадан жұмыс істеп тұрған өндіріс секторларында жұмыс істеуге қабілетті.
Шағын және орта бизнестің мәні мен мағынасын тереңәрек білу үшін, ең алдымен сол шағын және орта бизнесті алып жүруші субъект - кәсіпкер кәсіпкерлік терминіне тоқталып өтелік. Кәсіпкерлік , шағын және орта бизнес негіздері теориясын ХVIII - XIX ғасырларда Ф.Кэне, А.Смит, Ж.Б.Сэй, кейінірек И.Шумпетер, Ф.Хайск, А.Чаянов және тағы басқа экономист - ғалымдар негізін қалаған.
Кәсіпкерлік қызмет - жеке тұлғаның өз күш қабілетін танытуының, белгілі бір мақсаттарды жүзеге асырушының тиімді тәсілі. Ол осындай ақ адамдардың өзіне сенімін арттырады, іскерлігін қалыптастырады. Кәсіпкерлік қызметке талдау жасау - оның жалпы экономикалық ой-пікір сияқты ұзақ тарихы мен терең тамырының бар екендігін көрсетеді. Көне тарих пен орта ғасыр ғалымдарында кәсіпкерлік туралы, оның индустриялық кезіне дейін қалай аталғанына қарамастан, ерекше ой пікір қалыптасқан. Экономикалық мағынада кәсіпкер ірі өндірістікнемесе құрылыс жобаларын басқарушы. Әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде кәсіпкерлік көптеген қоғамдық қатынастарды қамтиды. Мұның мәнінде экономикалық - құқықтық, психологиялық және тарихи тұстары бар. Бірақ, шағын және орта бизнестің, яғни кәсіпкерліктің негізі адам қызметінің экономикалық танымында еңбекті пайдалануға негізделеді. Шағын және орта бизнесті жүргізушілер экономикалық мүддені білдіретін, сонымен қатар оған қатысушылар міндетті шарт жасасып ұйымдастырады. Мұндай бизнес түрі ұжымдық деп есептеледі. Жеке кәсіпкерлерге қарағанда жауапкершілігі шектеулі серіктестер көптеген мәселелрді шеш алады. Кәсіпкерліктің потенциалдық мүмкіндіктерін толық бағалау үшін олардың субъектілерін номиналды және нақты деп бөлудің маңызы ерекше. Номиналдыға дамыған елдерде әрбір азаматтың кәсіпкерлікпен айналусыға құқығы бар. Алайда оны жүзеге асыру қоғам мүшелерінің кез келгенінің қолынан келе шарттары бар, ең бастысы капитал иемдену құқығы барлар жатады. Міне, осы адамдар экономиканың кәсіпкерлік секторын құрып, дамыта алады.
Логикалық тұрғыда, бизнестің субъекті деп - қандай да болмасын жасалған мәміленің белсенді жағы, барлық жауапкершіліктің мінсіз алушысы болып табылады. Бизнес субъектісінің термині ағылшынның бизнесмен сөзінің эквивалентіне тең, келесілерге сүйене отырып:
* Бизнес субъектісі ретінде жеке адамдар ( оларды жеке тұлғалар ретінде), фирмалар, сонымен қатар ұйымдар, кәсіпорындар, білрестіктер, қорлар, қоғамдастықтар (оларды көбінесе заңды тұлғалар ретінде қарастырады), сонымен бірге әрбір мемлекеттің өзінің ұлттық заңнамасына сәйкес жеке және заңды тұлға болмайтын басқа да субъектілер жатқызылады( оларға Қазақстан Республикасы оның субъектілері және муниципалды білім);
* Бизнес субъектілері жұмыс қызығушылығымен басқару арқылы заңға сәйкес қандайда болмасын жұмыс типімен және түрімен айналаса алады;
* Бизнес субъектілердің қызметі экстерриториалды болып табылады. Яғни мемлекеттердің ұлттық заңнамасының әртүрлілігіне қарамастан бизнес субъектілерінің бірбірімен жұмыс қарымқатынасын бұзбайды.
* Бизнес субъектісі - бұл тарихи формадағы адам қоғамынының тіршілік қасиетінің категориясы;
Жеке және заңды тұлға және олардың ерекшеліктері туралы ең бастысы бизнестің негіздерінен білеміз. Жеке тұлға ретінде болмайтын бизнес субъектісіне танымал институтционалды бизнес субъектісі терминін қолданамыз. Ал олардың жұмыс қызығушылығына сәйкесінше терминді пайдаланамыз.
Ең бастысы бизнес субъектісінің түрлері мен типтерін және олардың жұмыс қызметіне назар бөлуіміз керек. Бизнес субъектілерінің шектелімдерін олардың функционалды іс-әрекетін бизнес субъектісінің класификациясы 1суретте көрсетіледі:
* кәсіпкерлер, қызметін жүзеге асырып тәуекелге өзі ұшыратын, экономикалық және заңдық жауапкершілікті өзіне алатын, сонымен бірге кәсіпкерлік топтар мен кәсіпкерлік одақтар;
* кәсіпкерлермен ұсынылатын жеке және топтық өнімді пайдаланушылар (жұмыс, қызмет), соның ішінде пайдаланушылар ассоциациялары мен бірлестіктері;
* жұмысшылар, өз еңбек қызметін контракт немесе басқа да негізде жүзеге асыратын сонымен қатар олардың бірлестіктері;
* мемлекеттік және муниципалды басқару органдары, мәміленің қатысушылары ретінде қатысатын болған жағдайда ( кәсіпкерлерге үкіметтік сұраныстарды ұсынған кезде, бағаны анықтағанда, арнайы жұмыстарды жүзеге асыратын кездегі жеңілдіктердің көлемі мен құрамын анықтаған жағдайда), мемлекеттік қызметкерлер;
* халықаралық және ұлттық қоғамдық ұйымдар, және олардың қызметкерлері.
Бизнес субъектісі
Кәсіпкерлер
Тұтынушы
Жұмысшылар
Мемлекеттік органдар, жұмысшылар
Халықаралық ұйымдар
Сурет 1. Бизнес субъект құрылымы
Ескерту: [14]-көзі негізінде құрылған
Келтірілген классификация бизнес субъектілерінің көлемді құрамын көрсетеді. Ол бизнес концепцияларының прагматикасына тұқсас. Сонымен қатар бизнес субъектілерінің кішігірім оған тек кәсіпкерлерді ғана жатқызатын құрамын кездестіруге болады. Кәсіпкерлік сферасының ішінде келесідей ұғымдар, бизнес бірлік, бизнес үдеріс және бизнес талант деген терминдер қолданылады.
Бизнес және кәсіпкерлікті бөлген кезде, бизнес пен кәсіпкерліктің субъектісі қатыгез ғылыми негіздерге сүйенбеуге тырысады. Бизнестің құбылысы кәсіпкерлік қызметіне қарағанда бай және ауқымды.Соның ішінде кәсіпкерлік бизнесі қызметтің бір типі реті ғана болса, кәсіпкерлер оның типітк субъектісі ретінде болады.
Кәсіпкерліктің объектісі - адамның белгілі қызметі. Кәсіпкерліктің соңғы нәтижесі өндірілген өнім мен көрсетілген өнім мен көрсетілген қызметі. Бірақ ең бастысы - әр кәсіпкер оның тек өзіне тиімдісін, пайдалысын ғана жасайды. Міне, осы себептен кәсіпкерлердің ең басты мақсаты - өз кәсіпорынның пайдасын барынша жоғарылату немесе шығындарын барынша азайту болып табылады. Ал, кәсіпкердің табысы көбіне оның бизнесті ұйымдастыруына тікелей байланысты. Қызметінің бастапқы кезеңінде кәсіпкер қатаң бәсеке жағдайында нарықтан шығып қалмас үшін өндіріс факторларын жүйелеудің жаңа жолдарын іздейді, яғни, бұл кәсіпкерліктің ең басты мәселесі.
Сонымен, кәсіпкерлік - жаңа мүмкіндіктерді іздеу, жаңа технологияны пайдалану, капиталды жұмсаудың тиімді салаларын іздеу, ескі ойлау шеңберінен шығу. Басқаша айтқанда, өндірістің жаңа түрін ашып, дамыту,тауарлар мен қызметтердің жаңа түрлерін шығару мақсатында ұйымдастыру құрылымдарын өзгерту, сонымен қатар оларды жаңарту және өркендету. Мұндай өзгерістердің түрлері әралуан жаңа кәсіпорындар ашу немесе ескі кәсіпорынды қайта құру, байланыстардың жаңа түрлерін ұйымдастыру немесе ескілерін жою, модификациялау әрекеттерімен байланысты. Демек, нақты өмірде кәсіпкерліктің объектісі - новаторлық, жаңашылдық мағынадағы ерекше өндіріс және айырбас пен бөлудің түрлі факторларын жүйелеу болып табылады.
Елімізде отандық шағын бизнестің балменді дамуы 1992-1993 жылдары басталды. Содан бері нарықтық экономиканың қалыптасуына да он жылдан астам уақыт өтті. Осы бірнеше кезең ішінде мемлекеттің меншігі бірте бірте жеке меншікке ауысты. Олар әр түрлі шаруашылық ассоциациялары, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер, шағын кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар формаларында қайта құрылды.
Елдің кәсіпкерлікті дамытуда ынтасын арттыру үшін экономикалық, әлеуметтік, құқықтық базасын құрып, оларды одан әрі жетілдіру керек. Қазақстан Республикасының қалыптаса бастаған жалпы кәсіпкерлік қызметті төрт түрге бөліп қарастыруға болады. Олар:
Өндірістік - оның ішінде инновациялық, ғылыми-техникалық жаңалықтарға сай тауар өндіру, қызмет көрсету және басқалар.
Коммерциялық - сауда саттық, делдалдық, саудаүйлері, тауар биржалары және т.б.
Қаржылық - банктік, сақтандыру, аудиторлық, лизингтік қор биржалары және т.б.
Кеңес берушілік - басқармалық, әкімшілік, маркетингтік, ақпаратық, кадрлар дайындау және т.б.
Біздің республикамызда қаржылық кәсіпкерліктің банктік түрімен тек қана банктер ғана айналыса алады.
Шағын және орта бизнестің Қазақстан Республикасында қалыптаса басталуы мен дамуы тауарлы нарықтың және кәсіпкерлік іс-әрекеттің кең ауқымға құлаш жаюмен байланыстыруға болады. Әрине мемлекетіміздің тәуелсіздікке қол жеткізуі, нарық экономикасына бет бұруы өзі елде кәсіпкерлік мен шағын және орта бизнеспен айналысуға міндет етеді. Бастапқы кезең ретінде көрінген мұндай бизнес 1995-1996-шы жылдары делдалдық қызмет ретінде жүзеге асты. Ал одан кейінгі 5-6 жылдар ішінде қолынан іс келетін азаматтар, заңды тұлғалар әлемдік тәжрибені үйрету арқылы қалыптасқан бизнес кілті - өндіріс екендігін түсінді. Республикамыз табиғи жер қойнауындағы ресурстарға бай, жер ауқымы кең бол,андықтан, ауыл шауашылығында - фермерлік іс, шаруашылық қожалықтарын құру, төл өсіру, сүт тағамдарының көптеген түрлерін молынан нарыққа шығару соңғы кезде кең дамып келеді.
Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес халықтың әл-ауқатының төмендеген кезінде, ел экономикасы макроэкономикалық дағдарысқа ұшыраған кезінде де өміршең күй танытты. Елдегі объективті және субъективті қиындықтар оның динамикалық дамуына кедергі етуде. Объективті қиындықтары:
Экономикасының жаппай дағдарысқа ұшырауынан, бюджет тапшылығы, қаржылық ресурстар жетіспеушілігі, міне осы мәселелер шағын және орта бизнестің кең көлемде қарқын алуына кедергі етуде. Нарықтық экономикаға таяну жақындаған сайын, мемлекеттің инвестор ретіндегі рөлі төмендеуде. Мемлекет өз тарапынан бизнесті дамытуда қолайлы климат жасауы,заңдық-нормативтік актілерді жолға қоюы, шетелдік және отандық инвесторларды шағын және шағын және орта бизнесті дамыту жолында капитал құюына тартуы, шағын және орта бизнесті дамыту жолында капитал құюына тартуы, шағын және орта бизнесті қолдау мен дамыту бағдарламаларын қолдайтын микроэкономикалық саясатты жасауда.
Субъективті негіздегі қиындықтарға, негізінен былайша түсіндіруге болады. Қоғамның сана- сезімінде қалыптасып қалған пайда табу, табыс алу, бай болу әрекеттерін әлі де болса, психологиялық жағынан дайындық жоқ. Кәсіпкерлік тарапынан да нарықтың тез өзгеру қозғалысына жылдам әрі тиімді реакциясы толық әдетке енбеген. Кәсіпкерлер менеджмент, маркетинг салаларының қыр мен сырын әлі де түсінбеген. Шағын кәсіпорындарының жұмысының тиімділігі - өнім өндірудегі тар мамндану ғана емес, еңбек құралдарына да мамандануда. Мұндай өндірістер шектеулі тауар ассортиментін шығарып, қаж ет болған жағдайда оны тез ауыстыруы да мүмкін. Шағын бизнестің дамуы транспорттық шығындар мен өнімдердің құрылымдық реформаларды тереңдету қажеттілігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
1.2 ҚР экономикасындағы шағын және орта бизнес субъектілерін
несиелеудің рөлі
Әлемдік тәжірибе шағын және орта бизнес субъектілерінің экономикадағы рөлі бағалауға келмейтіндей жоғары екенін көрсетіп отыр. Ал мемлекет өмірінің барлық салаларына әсерін тигізеді: жұмысшылар саны бойынша, өндірілетін тауарларының көлемі бойынша, орындайтын жұмыстары мен көрсететін қызметтері бойынша жекелеген елдерде шағын және орта бизнес субъектілері маңызды рөл ойнайды. Экономика үшін шағын кәсіпорындардың толықтай қызметі оның икемділігін арттыратын маңызды сұрақтар болып табылады. Тіпті, шағын және орта бизнестің даму деңгейіне байланысты, мамандар елдердің өзгермелі экономикалық жағдайға бейімделу мүмкіндіктерін жалдайды. Қазақстан үшін шағын бизнестің қалыптасуы жоғары дамыған қоғамға, жоғары дамыған экономикаға өтетің көпір болуы қажет. Қиыншылықтар мен сәтсіздіктерге қарамастан шағын және орта бизнес даму үстінде, экономиклық, әлеуметтік, ғылыми-технологиялық мәселелерді щеще отырып қарқын алуда. Шағын және орта бизнесті дамыту келесі мәселелерді шешеді:
-қоғамның және халықтың қажеттіліктерін жақсы қанағаттандыруға мүмкіндік береті, өркениетті бәсекелестік нарықтық қатынастардың қалыптасуы;
-ассортименттің кеңеюі мен тауарлар мен қызметтердің сапасының артуы.
Тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыруға ұмтылу арқылы, шағын бизнес қызмет көрсету мен өнім сапасының артуына мүмкіндік туғызады;
-тауарлар мен қызметтердің нақты бір тұтынушыларға жақындауы;
-экономиканың құрылымдық өзгеруіне әсер ету. Шағын кәсіпкерлік экономикаға өтімділік, икемділік береді;
-өндірісті дамытуға халықтың өз ақшаларын тартуы. Шағын кәсіпорын иегерлері өз істеріне өз ақшаларын үлкен қызығушылықпен салады;
-қосымша жұмыс орындарының ашылуы, жұмыссыздық деңгейінің қысқаруы;
-адамдардың шығармашылық мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға, дарындарының ашылуына, әр түрлі қолөнердің дамуына ықпал етеді;
-еңбек қызметіне ірі кәсіпорындар белгілі - бір шектеу қоятын халықтың жекелеген топтарын (үй жұмысымен айналысушылар, зейнеткерлер, мүгедектер, оқып жатқан адамдар) тарту;
-меншік иелері, кәсіпкерлер, басқарушылардың әлеуметтік қатарларының қалыптасуы;
-ғылыми-техникалық дамуды жандандыру;
-жергілікті шикізат қайнары ірі кәсіпорындар қалдықтары қолдану және игеру;
- ірі кәсіпорындарға комплетелетін бұйымдарды дайындау және жеткізу жолымен, көмекші және қызмет көрсету өндірісін құру арқылы әсер ету;
- арендаға алу немесе сатып алу арқылы төмен рентабельді және тоқыраудағы кәсіпорындардан мемлекетті босату;
осы барлық аталған және басқа да шағын және орта бизнестің экономикалық, әлеуметтік функцилары, оның дамуы ең маңыздылар қатарына жатқызып, экономиканың ажырамас бөлігі ретінде қалыптастырады. Бірақ шағын және орта бизнестің ролін таңдай отырып, оның дамуына кедергі болатын себептерді айтпауға болмайды.
Біріншіден, Қазақстан Республикасындағы күрделі экономикалық жағдай (инфляция, өндірістің құлдырауы, шаруашылық байланыстардың үзілуі, төлемеушілік, несиені пайдаланудағы жоғары пайыз, кәсіпкерлердің құқықтық қорғалуы).
Екіншіден, кәсіптіліктің төменгі деңгейі, кәсіпкерлердің өз өздерін теңгеруі.
Үшіншіден, халықтың кәсіпкерлерге толық сенімнің болмауы.
Төртіншіден, шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдаудың әлсіздігі, тіпті, керісінше мемлекеттік органдардың жиі араласуы.
Бесіншіден, қазіргі заманға сай ақпаратардың жеткізілуі, құрал - жабдық, технологияның болмауы, күрделі есеп беру жүйесінің және арендалық төлем құнының жоғары болуы.
Сонымен кәсіпкерліктің одан ары кеңеюі мемлекеттік маңызды мәселелерінің бірі болып табылады, кәсіпкерлер мәселелерінің шешу үшін әкімшілік - ұйымдық, технологиялық, техникалық ресурстар қолданылуы қажет.
Кіші және орта кәсіпкерлік Республиканың әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуының маңызды факторы болып саналады. Кіші және орта бизнестің субъектілерінің дамуы көптеген мәселелерді шешуге ықпалын тигізеді. Атап өтетін болсақ, кедейшілікпен күрес, жаңа жұмыс орындарының пайда болуы, экономиканың көтерілуі, инновациялық технологияларды ынталандыру және тағы басқа. Экономиканың осы сегментінде мықты ұлттық интелектуалды потенциал инновациялық техникалық ресурстар, венчурлық капитал шоғырланған. Бұлар үлкен бизнесті дамытатын негіз болып табылады. Қазақстандағы жағдайға келетін болсақ, кіші бизнес жалпы ішкі өнімнің 17% - ын құрайды. Мемлекетік бюджеттің 11% - ы осы салада кәсіпкерліктің төлемдерінен құрылады. Қазақстанда кіші бизнес сауда делдалдық және қызмет көрсету салаларында жақсы дамуда. Ал нақты сектор мүлдем дамымай жатыр десе де болады. [13,24.]
ҚР-ның сауда және индустрия министрлігінің мәліметі бойынша кіші және орта бизнес субъектілерімен өндірілген өнім 3% -ды құрайды. Ал кіші және орта бизнестің техникамен қамтамасыз етілу деңгейі өте төмен.Сондықтан да кіші және орта бизнестің инновациялық техникалық саладағы жаңалықтарды енгізіп жұмыс істеуі өте маңызды. Шағын инновациялық бизнес ерекше орын алып мемлекеттің экономикалық дамуына көп әсерін тигізеді. Олар бірқатар артықшылықтарға ие:
1) Шағын инновациялық кәсіпкерлік бір салада тоқтап қалмай экономиканың барлық салаларын қамтиды.
2) Ірі өнеркәсіптер қызметі шектелген және ойлаған қызметі жүзеге асқанымен табысының аз болып тәуекел болғандықтан айналыспайтын салаларда өз мүмкіндіктерін қолдану.
3) Ірі фирмалар ғылыми зерттеулермен тәжірибелерді жүргізілуге мүмкіншілігі әлде қайда көп болса да күрделі басқару пирамидалары себебінен инновациялық процесс баяу атқарылады. Сондықтан да ірі фирмалар сыртқы орта әсеріне икемсіз болып келеді. Ал шағын инновациялық фирмалар сыртқы өзгерістерге тез икемделіп, жауап қайтарып процесс бағытын жылдам өзгертуге қабілетті.
4) Шағын фирмалар ірі компанияларға қарағанда ғылыми техникалық зерттеулер нәтижелерін инновацияларды өндіріс пен өнеркәсіпте жылдам енгізеді.
Қазіргі уақытта қалыптасқан экономикалық жағдайда мемлекеттік тікелей немесе жанама қолдау көрсететін елеулі ресурстары жоқ. Сондықтан, барлық күш жағымды сыртқы ортаны қалыптастыруға бағытталуы керек. Бұл бағытты жүзеге асыру үшін келесідей шаралар қажет: заңдық және нормативтік базалар ары қарай қалыптасуы мен дамуы, өндірісті қолдайтын инфрақұрылымының барлық қажетті элементтерін қалыптастыруы, бюджеттен тыс қаражаттар есебінен кәсіпкерлікті қаржылық қолдлау аясын кеңйтуге әсер ету, тиімді инвестициялық климатты қалыптастыру, мемлекеттік бақылауды тәртіпке келтіру.
Соңғы жылдары шағын және орта бизнес субъектілерін дамыту мен кәсіпкерлік қызметті қолдау бойынша бірқатар шаралар әзірлеген болатын. Ол өзінің нәтижесін берді, статистиктердің айтуы бойынша, тіркелген кәсіпкерлердің санының артуы, жұмыспен қамтылған халықтың үлесіне де әсерін тигізген. Шағын кәсіпорындардың өнім өндірудің жалпы көлеміндегі үлес салмағы артып келеді. Шағын және орта бизнестің ролінің артуын кәсіпкерлер форумының тұрақты жүргізілуі шағын кәсіпкерлікті дамыту қорының құрылу, барлық екінші деңгейлі банктердің шағын кәсіпкерлік субъектілеріне несие берудің минимал мөлшерін тағайындауы (банктің несие қоржынының негізгі қарыздан 10 % - тен аз болмау), орта және шағын кәсіпкерлікті қолдау Агегнттігінің құрылуы, шағын кәсіпкерлікті қолдау бойынша әкімдердің қызметін қатаң қадағалау, шағын кәсіпкерлік субъектілерінің жұмыстарына жағдай жасау және жеңілдіктер беру.
1992 - 96 жылдары кезеңінде кәсіпкерлікті қолдау және дамыту, екі мемлекеттік бағдарламаның жүзеге асыру шағын бизнестің құрылуы мен қалыптасуына негіз бола алады. Бұл кезеңде шағын кәсіпкерлікпен айналысатындардың үлесі жалпы жұмыспен қамтылғандардың саны ішінде келесі қатынасты құрады: 1992 жылы - 6%, 1993 жылы - 4%, 1994 жылы - 4%, 1995 жылы - 5%, 1996 жылы - 5,2%. Қызмет етуші субъетілерінің саны 24030 бірлікке дейін артты. 2000 жылы тіркелгендердің саны 118429 бірлік, олардың ішінде 107134 - шағын кәсіпорындар және 59244 - қызмет етуші кәсіпорындар болды, 2010 жылы -10%, 900 мыңнан астам ШОК субъектілері тіркелді.[23,56.]
Сонымен, көріп отырғанымыздай, ойланып ұйымдастырылған шағын және орта бизнес субъектілерді несиелеу саясаты стагнациялық экономикадан шығудың балама жолы бола алады, өйткені ол екі макроэкономикалық проблемелармен байланыстырады - жұмыспен қамту және өндірістің жандануы. Шағын кәсіпорындар экономикаға барлық көрсеткіштер бойынша өзгерістер алып келуі мүмкін. Өзін жұмыспен қамтуды ынталандыру және шағын кәсіпорындар ашу ең аз шығынмен жұмыссыздық мәселесінен шығатын жол ретінде қарастырылады. Соңғы он жылдықты дамыған елдердегі экономиканың даму тенденциясы шағын бизнес саласына өтумен байланысты. Осы салаға бәсекелестікті ынталандыру, кәсіпкерліктің жандануы, қоғам ресурстарын толығырақ қолдану және инновациялық процесті күшейту сияқты негізгі үміт арттырған. Батыс елдерінде шағын бизнес тиімді дамуды қамтамасыз ету және мемлекеттік экономикалық саясатты қосу саласына айналған. Мемлекеттік протекционистік шағын бизнестің нақтылануы қажет еткен, адрестілігін, жеңілдіктер тек шағын кәсіпорындарға берілетін. Шағын кәсіпорындарды ажырату барысында сандық сипаты бойынша, әр елдегі экономикалық жағдайға байланысты әр түрлі пікірлер қалыптасқан. Жалпы сипаттамасы ұйымдастырылуының қарапайымдылығы, жаңа өнім шығаруға тез бейімделе алуы, нарыққа қызмет ету, яғни нақты тапсырыстармен сатуға, сондай - ақ шағын кәсіпорындарды басқару және меншікті біріктіру дәрежесі болып табылады.
Кез келген процесс сияқты шағын және орта бизнес субъектілерін несиелендірудің дамуы мен қолдауын басқару қажет. Кәсіпкерлік басқару объектісі ретінде өзінің ерекшеліктері бар. Егер бұл сұраққа басқару қызметі жағынан келетін болсақ, онда басқарудың келесі қызметтерін көрсетуге болады:
oo жоспарлау (стратегиялық менеджмент, маркетинг стратегиясын әзірлеу, бизнес жоспарды әзірлеу);
oo ұйымдастыру (барлық деңгейде кәсіпкерлікті сәйкес басқару құрылымын құру);
oo ынталандыру (кәсіпкерлік белсенділікті ынталандыратын механизмді қалыптастыру);
oo бақылау (жоспарланған істерден ауытқуды анықтау және сәйкес түзетулер енгізу);
Осы орайда ұсынғым келіп отырғаны мәні - шағын кәсіпкерліктің экономика жағдайын жақсарту үшін ірі ағымы бар екенін көрсететін, экономиканы дамыту үшін кәсіпкерлік модельді ұстану. Осы теорияға сәйкес мемлекет кәсіпкерлік белсенділікті тиімді, әрі икемді ынталандыру әдісін табуы қажет. Сәйкес мемлекеттік саясат қоғамдағы кәсіпкерлік климатты өзгерте алады ма деген? Бұл сұраққа жауап оң болады. Тек бұл үшін, мемлекет жаңа кәсіпорындар ашуды ынталандыратын, кәсіпкерлікті қолдау саясатын жүргізуі тиіс.
Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеудің артықшылықтары мен ерекшеліктері.
Көптеген адамдардың ойы бойынша, нарыққа тек ірі капиталы бар кәсіпорындар ғана қол жеткізулері мүмкін, ал шағын және орта кәсіпорындар үшін орын жоқ. Басты аргумент ретінде шағын бизнестің қуатты ірі компаниялармен бәсекелестікке түсе алмаитындығы. Ал, егер дұрыс тұрғыдан қарастырсақ, шағын бизнестің тиімді бәсекелес болуының бірнеше себебін көрсетуге болады. Біріншіден, шағын кәсіпорындыр үшін 0,5 - 1 жыл ішінде өздерінің стратегияларын өзгерту қиындық тудырмаиды, ал ірі кәсіпорындар үшін 5 - 6 жыл қажет. Екіншіден көпшілігі қателесіп инновация ірі кәсіпорындардан жүреді деп ойлайды, ал статистика болса, Екінші Дүние Жүзілік соғыстан кейін 95 % инновациялық технология шағын және орта бизнес сфераларынан шыққанын көрсетіп отыр. Шағын кәсіпорындардың ірі кәсіпорындарға қарағанда капиталының күйіп кету тәуекелі төменірек, жәнеде әртүрлі инновациялық технологияларды енгізуден қорықпайды. [11]
Шағын және орта бизнестің жаңа жұмыс орындарын қамтамасыз етуі сияқты артықшылығын көрсету қажет. Әсіресе, бұл елде дағдарыс және жұмыссыздық кезеңі болған кезде артықшылыққа ие, өйткені ірі компаниялар қызметі экономикалық дағдарысқа байланысты болғандықтан, жаңа жұмыс орындарын ұсына алмайды. Американ-Экспресс ( 1987 ) мәліметтері бойынща шағын өнеркәсіптерде қалыптасатын жұмыс орындарының өсу қарқыны тұрып қалған ірі компанияларға қарағанда 3 есе көп.
Шағын бизнестің артықшылықтары көрініп отыр. Бұл, шағын және орта бизенстің динамикалығы, икемділігі, тұтынушылар қажеттілігінің өзгеруіне тез жауап беру және тауарлар ассортиментін ауыстыру, технология саласына жаңалықтар енгізу мүмкіндігі. Персоналды басқару сферасында бұл еңбек ұжымында бейресмилік, бюрократияның жоқтығы, жұмысшылардың басқаруға және табысқа тікелей қатыс алу мүмкіндігі.
Шағын және орта бизнестің ерекшелігі қызмет ету сферасы болып табылады. Ірі кәсіпорындар жаппай өндіріс жағдайында, тұрақты тауар номенклатурасымен және көтерме сатып алушылармен жұмыс істейді. Шағындар ұсақ партиялармен шығарады, жеке тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандырады, нарықтық арнайы сегментіндегі және екінші реттік шикізат өндірісінің қалдықтарын пайдаланады. Мысалы, автомобиль өндірісі - ірі кәсіпорын қызметіне жатса, автомобильді жөндеу - шағын және орта бизнес қызметі.
Шағын және орта бизнестің келесі бір тиімді ерекшелігі коллективті еңбекке ұмтылуы, жұмыс орнын сақтап қалуға тырысу және пайдаға қатысуға негізделген жұмыстың нәтижесінің максималды болуына мүдделілік болып табылады. Ірі компаниялар кәсіби менеджерлерді жалдайды, алолар акционерлердің барлық талпыныстарының ерекшеліктерін білмейді, нәтижесінде басқару проблемаларына алып келеді, ал шағын кәсіпорындарда
құрушының өзі менеджер, бір тұлға, сондықтан бұл жерде ешқандай түсініспеушілік мәселесі туындамайды.
1.3 Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекет тарапынан қолдау
шаралары
Шағын және орта кәсіпкерлік субъектілер қызметі саласын барынша кеңейту және оларды жандандыруға бағытталған институтционалдық жағдайларды жетілдіру есебінен Қазақстанның шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі жеделдетілген шаралардың 2005 -2007 жылдарға арналған бағдарламасы бекітілді. Бағдарламаны әзірлеу үшін Негіздемелер болып: Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында атты 2005 жылғы 18 ақпандағы Қазақстан халқына жолдауы, Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту мен қолдау мәселелері жөніндегі жұмыс топтарын құру туралы Қазақстан Республикасы Премьер - Министрінің 2004 жылғы 8 желтоқсандағы № 358 өкімі.Осы уақытқа дейін Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті қолдау белгілі бір қысқа мерзімді тиімділік берген салық жеңілдіктерін беруге және мемлекеттік қаржы есебінен жеңілдікпен қаржыландыруға назар аударылды, бірақ жүйесіз жүргізілді. Бұл шағын кәсіпкерлікті дамытудың перспективалары мен міндеттері ұзақ мерзімді перспективаға арналған мемлекеттің экономикалық дамуының мақсаттары мен басымдылықтарының жалпы жүйесімен өзара байланыссыз оның өз проблемалары тұрғысында қаралуымен түсіндіріледі.
Шағын және орта кәсіпкерлік саласындағы заңнамаға талдау.Көптеген шетел мемлекеттерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын бизнеске байланысты мемлекеттік саясат маңызды өз бетінше жүйелік бағыт болып табылады. Ұйымдық құрылымдарды және шағын кәсіпкерлікді қолдау механизмдерін басқа мемлекеттерде зерттеу қандай да болмасын ұлттық ерекшеліктерге қарамастан барлық сипаттамаларға анықтауға мүмкіндік береді.(Кесте 1)
Кесте 1
Дамыған елдермен салыстырмалы бағалау
№
Дамыған мемлекеттер тәжірибесі
ҚР деңгейін бағалау
1
Мемлекттік саясат мақсаттарын анықтайтын кәсіпкерлік қызметті қолдау сұрақтарын реттейтін әлеуметтік құқықтық актілер болуы.
Даму үстінде
2
Мемлекеттік қаржылық, технологиялық, ақпараттық, кеңістік және кадрлық мемлекеттік жобалардың жүйесін құрастыру және жүзеге асыру
Даму үстінде
3
Орталық, аймақтық және жергілікті билік органдарының функцияларын өзара рационалды бөлу
Даму үстінде
4
Мемлекеттік билік органдарының шағын бизнес мүдделерін қорғайтын ұйымдармен өзара қарым - қатынасы
Даму үстінде
5
Шағын бизнес саласындағы мемлекеттік саясатты өзара қарым - қатынасты қолдауға бағытталған
Даму үстінде
Ескерту: [17]- көзі негізінде құрылған
Үлестерден көріп отырғанымыздай шағын бизнесті дамыту үшін Қазақстан шағын бизнесті басқару процесін жетілдіруге көп күш жұмсау қажет. Шетелдік мамандардың айтуы бойынша қазіргі бизнес ішкі және сыртқы факторлардың әсеріне тәуелді.
Бизнестің ішкі және сыртқы ортасын сараптаудан екі факторды есепке алған жөн: ішкі және сыртқы ықпалдардың көлемі және ортаның өзгеру деңгейі. Кәсіпкерлікке барлық сыртқы ықпалдарды өз кезегінде макроэкономикалық және салалық деп бөлуге болады. (сурет 2)
Экономикалық
факторлар
Бизнесті мемлекеттік реттеу
Ортаның бизнеске макро ықпалы
Әлеуметтік факторлар
Технологиялық
факторлар
Ресурстық факторлар
Сурет 2. Ортаның бизнеске макроықпалы
Ескерту: [17]-көзі негізінен құралған
Шағын және орта кәсіпкерлік мәселелері бойынша нормативтік - құқықтық кесімді қабылдау қажеттігін негіздеу кезінде орындылығын жанжақты талдау және шағын және орта кәсіпкерліктің жекелеген проблемаларын мемлекеттік реттеудің одан әрі тиімділігі айқындалмаған. Әкімшілік кедергілер жеткілікті кездесетін шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің тыныс-тіршілігін үш кезеңге бөлуге болады: тіркеу және қайта тіркеу, әрекет етуі және дамуы, тарату. Қолданыстағы заңнамаға сәйкес тіркеу және қайта тіркеу рәсімдері әр жерде орналасқан, түрлі ұйымдар беретін көптеген құжаттарды қажет етеді.
Нарықтық конъюктураның байланыстығын ескере отырып, шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері қызмет түрлерін үнемі өзгеріп отырады. Бұл құрылтай құжаттарға өзгерістер мен толықтырулар енгізуге жіне тіркеуші органға хабарлауға әкеліп соғады. Көптеген елдерде шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері қызмет қолдану үшін бір терезе қағидаты мен тіркеуге жағдай жасалған. Мысалы, 2,4млн. шағын және орта бизнес субъектілері бар Францияда тіркеу процесі 24 сағатты құрайды, қалған заңды тұлғалар 10 күн ішінде тіркеледі. Бүгінде Қазақстанда бизнес - қоғамдастық құпталған осындай жүйе енгізілді.
Әрекет ету мен даму кезеңі. Тексеру, бақылау және қадағалау мәселелерін реттейтін құқықтық нормалар әртүрлі нормативтік құқықтық кесімдерге және бұл мәселе бойынша бірыңғай заңнамалық кесім жоқ; заңнамалық кесімдерде (Салық, Әкімшілік кодекстерде, кейбір мемлекеттік органдардың мәртебесін айқындайтын заңдарда және т.б.) шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерін тексеруге ерекше ұстанымдар көзделмеген және сондықтан да мемлекеттік органдардың кәсіпкерлерге қатынасы олардың қызметінің ауқымына қарамастан бірдей; ҚР Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодекстің жекелеген ережелері шағын жіне орта кәсіпкерліктің тұрақты дамуына кедергі келтіреді. Лауазымды тұлғаның барынша аз және көп мөлшерде (5 - 2000 АЕК дейін) белгіленген айыппұлдың сомасын өз қалауы бойынша таңдау мүмкіндігі әрбір құқықьық бұзышуға қатысты жемқорлықтың туындауына әкеліп соғады.
Лицензиялауға, аккредеттивтеуге, стандарттауға, сертификаттауға жататын жұмыстардың, тауарлар мен қызмет түрлерінің қазіргі кең көлемді тізбесі іскерлік белсендіктің, кәсіпкерлік бастаманың өсуіне кедергі келтіреді.
Кәсіпкерлікті қолдаудың инфрақұрылымдары.
Кәсіпкерлікті қолдаудың инфрақұрылымы - бұл субъектілердің дамуына жәрдемдесетін және оларға кәсіпкерліктің дамуы үшін қажетті қызмет көрсететін және кәсіпкерлік ортаның тыныс-тіршілігіне орта мен жағдайды қамтамасыз ететін ұйымдар мен бірлестіктердің жиынтығы.
Институттардың құрылымының функционалдық бағытына байланысты инфрақұрылымдар былай анықталады:
Қаржы институттары; қоғамдық ұйымдар, салалық қауымдастықтар; бизнес инкубаторлар, индустриалдық және технологиялық парктер; ақпараттық-талдамалық, маркетингтік, консалтингтік, оқыту орталықтары; халықаралық институттар.
Микрокредиттік және микроқаржы ұйымдары елдің несие беру жүйесінің 3-ші деңгейі болып табылады және банк секторы мүдделігінің бірқатар объективті факторларын қамтымаған кәсіпкерлердің қаржы қызметтеріне қажеттілігін қанағаттандыруға тартылған. Ұсақ кәсіпкерлер үшін өз капиталы, гранттары мен бағдарламаларға қатысушылардың жарналары есебінен несие беруді жүзеге асыратын микрокредиттік ұйымдары несие қатынастар жүйесі деңгейін мемлекет тарапынан аз реттеуші болып табылады. Сонымен қатар жоғары операциялық және үстеме шығыстар, қарыз берушілердің нысаналы топтарына қызмет етумен байланысты тәуекелдерді ескере отырып, аталған операциялардың қызметі басқа несиелік мекемелердің қызметінің салыстырғанда шағын көлемі көп болды.
Бизнес инкубаторлар, индустриалдық және технологиялық парктер, қазіргі уақытта Қазақстанда 40-тан астам бизнес инкубатор мен инновациялық орталықтар қызмет етеді. Олардың мүлдем барлығы дерлігі жергілікті атқарушы органдардың бастамасы бойынша құрылады және өздерінің қалыптасу кезеңінде. Бизнес инкубаторлар - өз алдында арнайы жеңілдік жағдайға іріктелген шағын кәсіпорындарды орналастыратын және оларға консалтингтік, оқыту, бухгалтерлік және офистік қызметтер, оқыту бойынша қызмет көрсететін құрылым. Бизнес инкубаторлардың негізгі мақсаты оның аумағында орналасқан шағын кәсіпорындардың орнықты қызмет етуін қамтамасыз ету болып табылады.
Шағын және орта кәсіпкерлік құрылудың бірінші кезеңінде бірқатар проблемаларын түйіседі, олар: шағын және орта кәсіпкерді тіркеу куәлігін қалай алу, қандай салық режимін таңдау, қаржыландыру мәселесі қайда бару.
Сондықтан да осы кезеңде негізгі рөл консалтингтік компанияларға берілетін болды.
Консалтингтік компаниялар шағын және орта кәсіпкерлік субъектілеріне мынадай қызметтер көрсетеді:
Құқықтық қамтамасыз ету, аудит және бухгалтерия, маркетингтік зерттеулер, бизнес жоспарлау, салық заңнамасы, кедендік рәсімдер және т.б. Консалтингтік компанияларды, қызметтері қымбат және әрбір шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің оларды пайдалануға мүмкіндігі жоқ. Консалтингтік қызметтер рыногі тіпті ірі қалаларда толық емес, ал орталықпен алыс өңірлерде мүлдем дерлік жоқ.
Халықаралық институттар. Бүгінгі күнде қазақстандық шағын кәсіпкерлік субъектілеріне ресурстық, әдістік жіне ақпараттық қолдау көрсететін Қазақстан Республикасынын аумағында 150 астам аккредитеелген шетелдік халықаралық ұйымдар әрекет етуде. Қазақстанда халықаралық ұйымдар мен шетелдік қорлардың өкілдіктері іске асыратын жобалар мен бағдарламалардың көп түрлігінен хабардар және талдайтын Қазақстан Республикасының Үкіметі мен қолдаудың шетелдік институттары арасындағы тиімді кері байланысты қолдайтын бірыңғай орган жоқ.
Көптеген шетелдік үйымдар үшін олардың жұмыстарының басты нәтижесі тапсырыс берушіге бөлінген қаражатты игеру нәтижелері туралы сындарлы есеп болып табылатыны практикаға айналды (бұл ретте тапсырыс берушіден басқа ешкімге жұмыстардың нәтижелері ұсынылмайды, орындалатын жұмыстар туралы тек органдар, яғни қандай да бір жоба оған қатысты іске асырылса ғана ақиқат алады). Қазақстанда түрлі шетелдік және халықаралық институттар бастамашы болған қайналатын жобаларды халықаралық ұйымдар жиі іске асырады.
Құрамында мемлекеттік органдар мен республикалық қоғамдық бірлестіктердің өкілдері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу түсінігі мен қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 ҚР экономикасындағы шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеудің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3 Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекет тарапынан қолдау шаралары ... ..17
2 ҚР Қазақстан Халық Банкі АҚ-НЫҢ ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН НЕСИЕЛЕУДЕГІ ТӘЖІРИБЕСІ ... ... ... ... ..31
2.1 ҚР Қазақстан Халық Банкі АҚ-ң шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.2 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ң шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу бойынша жүзеге асыратын бағдарламалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.3 Шағын және орта бизнес субъектілер кәсіпорындарының несиелік қабілетіне талдау тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН НЕСИЕЛЕУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
0.1 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелендірудегі негізгі
проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...76
0.2 Шағын бизнесті басқару мен ұйымдастырудағы проблемаларды
шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 88
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...91
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында қаржы секторы өзінің дамуында жаңа сапалы деңгейінде тұр және оның дамуы мен сәтті қызмет етуінде көптеген реформалар жүзеге асырылады. Қазақстанның несиелік рейтингісінің жақсаруы осыған дәлел, яғни Қазақстанның қаржылық секторы сәтті дамуда.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі - Қазақстан экономикасының дамуының қазіргі жағдайында экономиканың барлық саласының дамуын қамтамасыз етуде актуалды мәселелерінің бірі болып шағын және орта кәсіпкерлік қызметінің әсерлілігін көтеру, сонымен қатар оның қаржы-несиелік ұйымдармен, негізінен коммерциялық банктермен байланыс механизмін жетілдіру болып табылады. Кәсіпкерлік жағдай экономика дамуының шешуші факторы болып болуы тиіс. Сонымен қатар шағын және орта бизнестің дамуының бөлшектеп талдануы оның мемлекет тарапынан қолдауды қажет етеді. Шағын бизнестің өндірістік сектормен бірге әртараптандыруда дамуы Қазақстан - 2030 Стратегиясының негіздерінің бірі болып отыр. Кәсіпкерлік - нарықтық қатынастардың қасиеттері мен сапалық сипаттамасының жиынтығы. Сондықтан кәсіпкерліктің әртүрлі формаларын дамытпайынша нарыққа өту мүмкін емес.
Қазірге кезде отандық банктер қарыз алушылар үшін банктік өнімді пайдалануға әртүрлі жеңілдіктер жасауда, несие беру процесі ықшамдалып, пайыздық ставкалардың төмендеу тенденциясы байқалуда. Себебі қысқа мерзімді айналым капиталын толықтыру мақсатында бөлінген несиелер несиелік портфельінің көлемінің ауытқуына әсерін тигізеді.
Дипломдық жұмысының мақсаты - Қазақстандағы орта және шағын бизнес субъектілерін несиелеу процесіне теориялық және практикалық мәселелерді қарастыру, несиелеу проблемаларын талдау, бизнес пен оның субъектілерінің арасындағы қарым-қатынасты сараптау және жеке тәжірибесінен зерттеу.
Көрсетілген мақсаттарға жету үшін алдыма төмендегідей міндеттемелерді қойдым:
Нарықтық экономика белсенді қатысушылары-шағын және орта бизнестің субъектілерінің мәні мен мағынасын терең білу, дамуына жасалынатын шараларды қарастыру;
Мемелекет тарапынан кәсіпкерлік субъектілерінің бастамаларын қолдау жөніндегі бағдарламаға тоқталу;
Шағын және орта бизнесті несиелеудегі тәжірибелік мәселелерін қарастыру, несиені алу кезінде туындацтын проблемалар;
ҚР Қазақстан Халық Банкі АҚ-ң шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу процесі, ережелері мен жұмыста қолданылатын құжаттардың жұмыс істеуі мен типтік формасын көрсету;
Шет елдік несие желісі аясындағы несиелеу ерекшеліктерін атап көрсету;
Бизнес субъектілерін несиелеуді, оның Қазақстандағы жетілу болашағы жайында өз ойымды қорытындылау.
Жазылған дипломдық жұмыстың теориялық негізі - экономикамыздың зардаптарын шағын және орта бизнестің даму жолдарымен, олардың субъектілерін зерттеу және дұрыс тұрғыда несиелендіру. Себебі, кәсіпкерлікті дамытудың маңыздылығы мемлекеттің экономикалық жетілуіне ықпал етуі және өндіріс, халықтың жұмыспен қамтылуына жеткілікті түрде қамтамасыз ете алуы жатады. Сол үшін кәсіпкерлік қызметті еліміздің шаруашылық қызметінің жандандырғыш күші. Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес халықтың әл-ауқатының төмендеген кезінде, ел экономикасы макроэкономикалық дағдарысқа ұшыраған кезінде де өміршең күй танытты. Елдегі объективті және субъективті қиындықтар оның динамикалық дамуына кедергі етуде. Объективті қиындықтары экономикасының жаппай дағдарысқа ұшырауынан, бюджет тапшылығы, қаржылық ресурстар жетіспеушілігі, міне осы мәселелер шағын және орта бизнестің кең көлемде қарқын алуына кедергі етуде. Нарықтық экономикаға таяну жақындаған сайын, мемлекеттің инвестор ретіндегі рөлі төмендеуде. Мемлекет өз тарапынан бизнесті дамытуда қолайлы климат жасауы,заңдық-нормативтік актілерді жолға қоюы, шетелдік және отандық инвесторларды шағын және шағын және орта бизнесті дамыту жолында капитал құюына тартуы, шағын және орта бизнесті дамыту жолында капитал құюына тартуы, шағын және орта бизнесті қолдау мен дамыту бағдарламаларын қолдайтын микроэкономикалық саясатты жасауда.
Осы дипломдық жұмыстың негізгі мәселелерін үш бөлімге бөліп қарастырдым. Бірінші тарауда шағын және орта бизнес экономикалық өсудің басты факторы екенін анықтадым. Сонымен қатар шағын және орта бизнес субъектілерінің несиелер алуы кәсіпорынның дамуы үшін қаражаттарды толықтырудың іс жүзіндегі негізгі көздерінің бірі болып табылатындығы. Бұл бөлімде өзінің жалпы теориялық білімі негізінде материалды дұрыс реттеу мен жүйелендіруді іске асырды. Шағын және орта бизнес экономикалық өсудің басты факторы екені және оның пайда болу себептері мен жалпы экономикадағы алатын орны мен рөлі айқындалады. Мәліметтер әр түрлі әдебиет көздерінен алына отырып, сонымен қатар шағын және орта бизнес субъектілерінің несиелер алуы кәсіпорынның дамуы үшін қаражаттарды толықтырудың іс жүзіндегі негізгі көздерінің бірі болып табылатындығы жайлы мәлімдедім. Мемлекет тарапынан жүргізілінетін бағдарламалар мен қолдау шаралары аясынан көрсетілген көмек пен әлде де жасалынатын өзекті мәселелер көрсетілген. Бұл бөлімде маңызды жетіспеушіліктер айқындалмады,себебі әрбір ақпарат пен берілген материал нақты негізделіп,жүйеленді. Бұл өз кезегінде зерттеудің келесі бөлімдерін қалыптастыруына тиімді жұмыс желісін берді.
Екінші бөлімде шағын және орта бизнес субъектілерінің шаруашылық жүргізуші субъектілерінің жалпы санындағы үлесі, салыстырмалы түрде алып қарағандағы ШОК субъектілері санының жыл сайынғы динамикасы мен өсу тенденциясын қарастырып көрсеткен. Қор мәселелері мен олардың атқаратын қызметінің өзектілігі көрсетіліп, атқарылатын жұмыс барысы айқындалады. Субъектілерді несиелеудің атқарылуы қордың ұйымдастырған және жүзеге асырылатын бағдарламалары арқылы көмегін тигізеді.
Дамыған индустриалды мемлекеттерде шағын бизнестің өзі ғана жалпы ішкі өнімнің 50% - дан астамын алатынын, ал елімізде шағын бизнесті және оған орта бизнесті қосқанның өзінде олардың ЖІӨ - гі сыбағалы үлесі 30% - дан аспайтыны айтылған және осы мәселелердегі қиыншылықтармен проблемаларды шешу өзектілігі қарастырылған. Бірақ шағын бизнес субъектілерінің елеулігі бөлшек сауда саласында байқалады. Осы саладағы олардың үлесі 90% - ға жетеді.
Мұндай жағдайдың қалыптасуын ең алдымен осы сектордың бәсекелестік еместік қабілетімен байланысты. Сондықтан шағын және орта кәсіпкерлік секторындағы қалыптасып отырған жағдайдың қандай екенін көру үшін әзірленген стратегиялық жоспарлар мен бағдарламалар көрсетілген. Бұл құбылыстарды танып білу және оны шешу мақсаты бұл бөлімнің негізі болып табылады.
Үшінші бөлімде шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеудегі оның процестегі орны. Яғни тәжірибе жүзінде әрбір кәсіпкерге өз бизнесінің бастамасының немесе одан әрі дамуына байланысты қандай ұсыныстарға тап болатынын қарастырдым. Қазіргі таңдағы пайда болған проблемаларды шешу жолдарын айқындадым.
Жұмысымның зерттеу объектісі болып - ҚР Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді жүзеге асыру тәжрибелері қарастырылады. Практикалық негізі ретінде қор мәліметтерінің айқындылығымен көрсеткіштерді білу дәрежесің субъектілердің саны мен олардың несиелеу бағдарламаларын көрсету.
Осы жұмыстың методологиялық негізі - шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді талдау саласында еңбек еткен шетел және отандық практик-экономистердің, ғалымдардың монографиялары, ғылыми еңбектері болып табылады.
1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН
НЕСИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу түсінігі мен
қалыптасу кезеңдері
Реформалаудың қол жеткен қомақты табыстарының бірі орта таптың қалыптасуы болып табылады. Әміршілдік жүйедегі экономиканың күйреуі,жекелеген нарық элементтірінің пайда болуы, экономиканың өмірге бұрынғы шаруашылық субъектілерден өзінің инновациялық мінез-құлқымен ерекшелінетін жаңа шаруашылық субъектілерін әкеледі. Сонымен бірге қоғамымызда меншік иесі деген жаңа әлеуметтік топ қалыптасты. Осы орта таптың қалыптасуы, негізінен орта және шағын кәсіпкерліктің дамуымен тікелей байланысты.
Шаруашылық жүргізудің жаңа формаларын қолданбай еліміздің экономикасын жандандыру, халқымыздың әлеуметтік хал-ахуалын көтеру мүмкін емес. Соның бір - шағын және орта бизнестің дамуы болып табылады. Ел экономикасын дамытуда, нарықты қалыптастыруда, ірі өндірушілер монополиясын шектеуде және бәсекелестікті дамытуда, тауар және қызмет сұраныстарын қанағаттандыруда, жалақы мен зейнетақыны уақытылы төлеуде, жұмыссыздық мәселесін тежеуде және жаңа технологияларды енгізуде шағын және орта бизнес шешуші фактор ретінде маңызды роль атқарады. Шағын бизнес ірі бизнеске қарағанда нарыққа тез бейімді, өзгермелі жағдайға байланысты икемді, жаңадан жұмыс істеп тұрған өндіріс секторларында жұмыс істеуге қабілетті.
Шағын және орта бизнестің мәні мен мағынасын тереңәрек білу үшін, ең алдымен сол шағын және орта бизнесті алып жүруші субъект - кәсіпкер кәсіпкерлік терминіне тоқталып өтелік. Кәсіпкерлік , шағын және орта бизнес негіздері теориясын ХVIII - XIX ғасырларда Ф.Кэне, А.Смит, Ж.Б.Сэй, кейінірек И.Шумпетер, Ф.Хайск, А.Чаянов және тағы басқа экономист - ғалымдар негізін қалаған.
Кәсіпкерлік қызмет - жеке тұлғаның өз күш қабілетін танытуының, белгілі бір мақсаттарды жүзеге асырушының тиімді тәсілі. Ол осындай ақ адамдардың өзіне сенімін арттырады, іскерлігін қалыптастырады. Кәсіпкерлік қызметке талдау жасау - оның жалпы экономикалық ой-пікір сияқты ұзақ тарихы мен терең тамырының бар екендігін көрсетеді. Көне тарих пен орта ғасыр ғалымдарында кәсіпкерлік туралы, оның индустриялық кезіне дейін қалай аталғанына қарамастан, ерекше ой пікір қалыптасқан. Экономикалық мағынада кәсіпкер ірі өндірістікнемесе құрылыс жобаларын басқарушы. Әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде кәсіпкерлік көптеген қоғамдық қатынастарды қамтиды. Мұның мәнінде экономикалық - құқықтық, психологиялық және тарихи тұстары бар. Бірақ, шағын және орта бизнестің, яғни кәсіпкерліктің негізі адам қызметінің экономикалық танымында еңбекті пайдалануға негізделеді. Шағын және орта бизнесті жүргізушілер экономикалық мүддені білдіретін, сонымен қатар оған қатысушылар міндетті шарт жасасып ұйымдастырады. Мұндай бизнес түрі ұжымдық деп есептеледі. Жеке кәсіпкерлерге қарағанда жауапкершілігі шектеулі серіктестер көптеген мәселелрді шеш алады. Кәсіпкерліктің потенциалдық мүмкіндіктерін толық бағалау үшін олардың субъектілерін номиналды және нақты деп бөлудің маңызы ерекше. Номиналдыға дамыған елдерде әрбір азаматтың кәсіпкерлікпен айналусыға құқығы бар. Алайда оны жүзеге асыру қоғам мүшелерінің кез келгенінің қолынан келе шарттары бар, ең бастысы капитал иемдену құқығы барлар жатады. Міне, осы адамдар экономиканың кәсіпкерлік секторын құрып, дамыта алады.
Логикалық тұрғыда, бизнестің субъекті деп - қандай да болмасын жасалған мәміленің белсенді жағы, барлық жауапкершіліктің мінсіз алушысы болып табылады. Бизнес субъектісінің термині ағылшынның бизнесмен сөзінің эквивалентіне тең, келесілерге сүйене отырып:
* Бизнес субъектісі ретінде жеке адамдар ( оларды жеке тұлғалар ретінде), фирмалар, сонымен қатар ұйымдар, кәсіпорындар, білрестіктер, қорлар, қоғамдастықтар (оларды көбінесе заңды тұлғалар ретінде қарастырады), сонымен бірге әрбір мемлекеттің өзінің ұлттық заңнамасына сәйкес жеке және заңды тұлға болмайтын басқа да субъектілер жатқызылады( оларға Қазақстан Республикасы оның субъектілері және муниципалды білім);
* Бизнес субъектілері жұмыс қызығушылығымен басқару арқылы заңға сәйкес қандайда болмасын жұмыс типімен және түрімен айналаса алады;
* Бизнес субъектілердің қызметі экстерриториалды болып табылады. Яғни мемлекеттердің ұлттық заңнамасының әртүрлілігіне қарамастан бизнес субъектілерінің бірбірімен жұмыс қарымқатынасын бұзбайды.
* Бизнес субъектісі - бұл тарихи формадағы адам қоғамынының тіршілік қасиетінің категориясы;
Жеке және заңды тұлға және олардың ерекшеліктері туралы ең бастысы бизнестің негіздерінен білеміз. Жеке тұлға ретінде болмайтын бизнес субъектісіне танымал институтционалды бизнес субъектісі терминін қолданамыз. Ал олардың жұмыс қызығушылығына сәйкесінше терминді пайдаланамыз.
Ең бастысы бизнес субъектісінің түрлері мен типтерін және олардың жұмыс қызметіне назар бөлуіміз керек. Бизнес субъектілерінің шектелімдерін олардың функционалды іс-әрекетін бизнес субъектісінің класификациясы 1суретте көрсетіледі:
* кәсіпкерлер, қызметін жүзеге асырып тәуекелге өзі ұшыратын, экономикалық және заңдық жауапкершілікті өзіне алатын, сонымен бірге кәсіпкерлік топтар мен кәсіпкерлік одақтар;
* кәсіпкерлермен ұсынылатын жеке және топтық өнімді пайдаланушылар (жұмыс, қызмет), соның ішінде пайдаланушылар ассоциациялары мен бірлестіктері;
* жұмысшылар, өз еңбек қызметін контракт немесе басқа да негізде жүзеге асыратын сонымен қатар олардың бірлестіктері;
* мемлекеттік және муниципалды басқару органдары, мәміленің қатысушылары ретінде қатысатын болған жағдайда ( кәсіпкерлерге үкіметтік сұраныстарды ұсынған кезде, бағаны анықтағанда, арнайы жұмыстарды жүзеге асыратын кездегі жеңілдіктердің көлемі мен құрамын анықтаған жағдайда), мемлекеттік қызметкерлер;
* халықаралық және ұлттық қоғамдық ұйымдар, және олардың қызметкерлері.
Бизнес субъектісі
Кәсіпкерлер
Тұтынушы
Жұмысшылар
Мемлекеттік органдар, жұмысшылар
Халықаралық ұйымдар
Сурет 1. Бизнес субъект құрылымы
Ескерту: [14]-көзі негізінде құрылған
Келтірілген классификация бизнес субъектілерінің көлемді құрамын көрсетеді. Ол бизнес концепцияларының прагматикасына тұқсас. Сонымен қатар бизнес субъектілерінің кішігірім оған тек кәсіпкерлерді ғана жатқызатын құрамын кездестіруге болады. Кәсіпкерлік сферасының ішінде келесідей ұғымдар, бизнес бірлік, бизнес үдеріс және бизнес талант деген терминдер қолданылады.
Бизнес және кәсіпкерлікті бөлген кезде, бизнес пен кәсіпкерліктің субъектісі қатыгез ғылыми негіздерге сүйенбеуге тырысады. Бизнестің құбылысы кәсіпкерлік қызметіне қарағанда бай және ауқымды.Соның ішінде кәсіпкерлік бизнесі қызметтің бір типі реті ғана болса, кәсіпкерлер оның типітк субъектісі ретінде болады.
Кәсіпкерліктің объектісі - адамның белгілі қызметі. Кәсіпкерліктің соңғы нәтижесі өндірілген өнім мен көрсетілген өнім мен көрсетілген қызметі. Бірақ ең бастысы - әр кәсіпкер оның тек өзіне тиімдісін, пайдалысын ғана жасайды. Міне, осы себептен кәсіпкерлердің ең басты мақсаты - өз кәсіпорынның пайдасын барынша жоғарылату немесе шығындарын барынша азайту болып табылады. Ал, кәсіпкердің табысы көбіне оның бизнесті ұйымдастыруына тікелей байланысты. Қызметінің бастапқы кезеңінде кәсіпкер қатаң бәсеке жағдайында нарықтан шығып қалмас үшін өндіріс факторларын жүйелеудің жаңа жолдарын іздейді, яғни, бұл кәсіпкерліктің ең басты мәселесі.
Сонымен, кәсіпкерлік - жаңа мүмкіндіктерді іздеу, жаңа технологияны пайдалану, капиталды жұмсаудың тиімді салаларын іздеу, ескі ойлау шеңберінен шығу. Басқаша айтқанда, өндірістің жаңа түрін ашып, дамыту,тауарлар мен қызметтердің жаңа түрлерін шығару мақсатында ұйымдастыру құрылымдарын өзгерту, сонымен қатар оларды жаңарту және өркендету. Мұндай өзгерістердің түрлері әралуан жаңа кәсіпорындар ашу немесе ескі кәсіпорынды қайта құру, байланыстардың жаңа түрлерін ұйымдастыру немесе ескілерін жою, модификациялау әрекеттерімен байланысты. Демек, нақты өмірде кәсіпкерліктің объектісі - новаторлық, жаңашылдық мағынадағы ерекше өндіріс және айырбас пен бөлудің түрлі факторларын жүйелеу болып табылады.
Елімізде отандық шағын бизнестің балменді дамуы 1992-1993 жылдары басталды. Содан бері нарықтық экономиканың қалыптасуына да он жылдан астам уақыт өтті. Осы бірнеше кезең ішінде мемлекеттің меншігі бірте бірте жеке меншікке ауысты. Олар әр түрлі шаруашылық ассоциациялары, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер, шағын кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар формаларында қайта құрылды.
Елдің кәсіпкерлікті дамытуда ынтасын арттыру үшін экономикалық, әлеуметтік, құқықтық базасын құрып, оларды одан әрі жетілдіру керек. Қазақстан Республикасының қалыптаса бастаған жалпы кәсіпкерлік қызметті төрт түрге бөліп қарастыруға болады. Олар:
Өндірістік - оның ішінде инновациялық, ғылыми-техникалық жаңалықтарға сай тауар өндіру, қызмет көрсету және басқалар.
Коммерциялық - сауда саттық, делдалдық, саудаүйлері, тауар биржалары және т.б.
Қаржылық - банктік, сақтандыру, аудиторлық, лизингтік қор биржалары және т.б.
Кеңес берушілік - басқармалық, әкімшілік, маркетингтік, ақпаратық, кадрлар дайындау және т.б.
Біздің республикамызда қаржылық кәсіпкерліктің банктік түрімен тек қана банктер ғана айналыса алады.
Шағын және орта бизнестің Қазақстан Республикасында қалыптаса басталуы мен дамуы тауарлы нарықтың және кәсіпкерлік іс-әрекеттің кең ауқымға құлаш жаюмен байланыстыруға болады. Әрине мемлекетіміздің тәуелсіздікке қол жеткізуі, нарық экономикасына бет бұруы өзі елде кәсіпкерлік мен шағын және орта бизнеспен айналысуға міндет етеді. Бастапқы кезең ретінде көрінген мұндай бизнес 1995-1996-шы жылдары делдалдық қызмет ретінде жүзеге асты. Ал одан кейінгі 5-6 жылдар ішінде қолынан іс келетін азаматтар, заңды тұлғалар әлемдік тәжрибені үйрету арқылы қалыптасқан бизнес кілті - өндіріс екендігін түсінді. Республикамыз табиғи жер қойнауындағы ресурстарға бай, жер ауқымы кең бол,андықтан, ауыл шауашылығында - фермерлік іс, шаруашылық қожалықтарын құру, төл өсіру, сүт тағамдарының көптеген түрлерін молынан нарыққа шығару соңғы кезде кең дамып келеді.
Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес халықтың әл-ауқатының төмендеген кезінде, ел экономикасы макроэкономикалық дағдарысқа ұшыраған кезінде де өміршең күй танытты. Елдегі объективті және субъективті қиындықтар оның динамикалық дамуына кедергі етуде. Объективті қиындықтары:
Экономикасының жаппай дағдарысқа ұшырауынан, бюджет тапшылығы, қаржылық ресурстар жетіспеушілігі, міне осы мәселелер шағын және орта бизнестің кең көлемде қарқын алуына кедергі етуде. Нарықтық экономикаға таяну жақындаған сайын, мемлекеттің инвестор ретіндегі рөлі төмендеуде. Мемлекет өз тарапынан бизнесті дамытуда қолайлы климат жасауы,заңдық-нормативтік актілерді жолға қоюы, шетелдік және отандық инвесторларды шағын және шағын және орта бизнесті дамыту жолында капитал құюына тартуы, шағын және орта бизнесті дамыту жолында капитал құюына тартуы, шағын және орта бизнесті қолдау мен дамыту бағдарламаларын қолдайтын микроэкономикалық саясатты жасауда.
Субъективті негіздегі қиындықтарға, негізінен былайша түсіндіруге болады. Қоғамның сана- сезімінде қалыптасып қалған пайда табу, табыс алу, бай болу әрекеттерін әлі де болса, психологиялық жағынан дайындық жоқ. Кәсіпкерлік тарапынан да нарықтың тез өзгеру қозғалысына жылдам әрі тиімді реакциясы толық әдетке енбеген. Кәсіпкерлер менеджмент, маркетинг салаларының қыр мен сырын әлі де түсінбеген. Шағын кәсіпорындарының жұмысының тиімділігі - өнім өндірудегі тар мамндану ғана емес, еңбек құралдарына да мамандануда. Мұндай өндірістер шектеулі тауар ассортиментін шығарып, қаж ет болған жағдайда оны тез ауыстыруы да мүмкін. Шағын бизнестің дамуы транспорттық шығындар мен өнімдердің құрылымдық реформаларды тереңдету қажеттілігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
1.2 ҚР экономикасындағы шағын және орта бизнес субъектілерін
несиелеудің рөлі
Әлемдік тәжірибе шағын және орта бизнес субъектілерінің экономикадағы рөлі бағалауға келмейтіндей жоғары екенін көрсетіп отыр. Ал мемлекет өмірінің барлық салаларына әсерін тигізеді: жұмысшылар саны бойынша, өндірілетін тауарларының көлемі бойынша, орындайтын жұмыстары мен көрсететін қызметтері бойынша жекелеген елдерде шағын және орта бизнес субъектілері маңызды рөл ойнайды. Экономика үшін шағын кәсіпорындардың толықтай қызметі оның икемділігін арттыратын маңызды сұрақтар болып табылады. Тіпті, шағын және орта бизнестің даму деңгейіне байланысты, мамандар елдердің өзгермелі экономикалық жағдайға бейімделу мүмкіндіктерін жалдайды. Қазақстан үшін шағын бизнестің қалыптасуы жоғары дамыған қоғамға, жоғары дамыған экономикаға өтетің көпір болуы қажет. Қиыншылықтар мен сәтсіздіктерге қарамастан шағын және орта бизнес даму үстінде, экономиклық, әлеуметтік, ғылыми-технологиялық мәселелерді щеще отырып қарқын алуда. Шағын және орта бизнесті дамыту келесі мәселелерді шешеді:
-қоғамның және халықтың қажеттіліктерін жақсы қанағаттандыруға мүмкіндік береті, өркениетті бәсекелестік нарықтық қатынастардың қалыптасуы;
-ассортименттің кеңеюі мен тауарлар мен қызметтердің сапасының артуы.
Тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыруға ұмтылу арқылы, шағын бизнес қызмет көрсету мен өнім сапасының артуына мүмкіндік туғызады;
-тауарлар мен қызметтердің нақты бір тұтынушыларға жақындауы;
-экономиканың құрылымдық өзгеруіне әсер ету. Шағын кәсіпкерлік экономикаға өтімділік, икемділік береді;
-өндірісті дамытуға халықтың өз ақшаларын тартуы. Шағын кәсіпорын иегерлері өз істеріне өз ақшаларын үлкен қызығушылықпен салады;
-қосымша жұмыс орындарының ашылуы, жұмыссыздық деңгейінің қысқаруы;
-адамдардың шығармашылық мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға, дарындарының ашылуына, әр түрлі қолөнердің дамуына ықпал етеді;
-еңбек қызметіне ірі кәсіпорындар белгілі - бір шектеу қоятын халықтың жекелеген топтарын (үй жұмысымен айналысушылар, зейнеткерлер, мүгедектер, оқып жатқан адамдар) тарту;
-меншік иелері, кәсіпкерлер, басқарушылардың әлеуметтік қатарларының қалыптасуы;
-ғылыми-техникалық дамуды жандандыру;
-жергілікті шикізат қайнары ірі кәсіпорындар қалдықтары қолдану және игеру;
- ірі кәсіпорындарға комплетелетін бұйымдарды дайындау және жеткізу жолымен, көмекші және қызмет көрсету өндірісін құру арқылы әсер ету;
- арендаға алу немесе сатып алу арқылы төмен рентабельді және тоқыраудағы кәсіпорындардан мемлекетті босату;
осы барлық аталған және басқа да шағын және орта бизнестің экономикалық, әлеуметтік функцилары, оның дамуы ең маңыздылар қатарына жатқызып, экономиканың ажырамас бөлігі ретінде қалыптастырады. Бірақ шағын және орта бизнестің ролін таңдай отырып, оның дамуына кедергі болатын себептерді айтпауға болмайды.
Біріншіден, Қазақстан Республикасындағы күрделі экономикалық жағдай (инфляция, өндірістің құлдырауы, шаруашылық байланыстардың үзілуі, төлемеушілік, несиені пайдаланудағы жоғары пайыз, кәсіпкерлердің құқықтық қорғалуы).
Екіншіден, кәсіптіліктің төменгі деңгейі, кәсіпкерлердің өз өздерін теңгеруі.
Үшіншіден, халықтың кәсіпкерлерге толық сенімнің болмауы.
Төртіншіден, шағын және орта бизнесті мемлекеттік қолдаудың әлсіздігі, тіпті, керісінше мемлекеттік органдардың жиі араласуы.
Бесіншіден, қазіргі заманға сай ақпаратардың жеткізілуі, құрал - жабдық, технологияның болмауы, күрделі есеп беру жүйесінің және арендалық төлем құнының жоғары болуы.
Сонымен кәсіпкерліктің одан ары кеңеюі мемлекеттік маңызды мәселелерінің бірі болып табылады, кәсіпкерлер мәселелерінің шешу үшін әкімшілік - ұйымдық, технологиялық, техникалық ресурстар қолданылуы қажет.
Кіші және орта кәсіпкерлік Республиканың әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуының маңызды факторы болып саналады. Кіші және орта бизнестің субъектілерінің дамуы көптеген мәселелерді шешуге ықпалын тигізеді. Атап өтетін болсақ, кедейшілікпен күрес, жаңа жұмыс орындарының пайда болуы, экономиканың көтерілуі, инновациялық технологияларды ынталандыру және тағы басқа. Экономиканың осы сегментінде мықты ұлттық интелектуалды потенциал инновациялық техникалық ресурстар, венчурлық капитал шоғырланған. Бұлар үлкен бизнесті дамытатын негіз болып табылады. Қазақстандағы жағдайға келетін болсақ, кіші бизнес жалпы ішкі өнімнің 17% - ын құрайды. Мемлекетік бюджеттің 11% - ы осы салада кәсіпкерліктің төлемдерінен құрылады. Қазақстанда кіші бизнес сауда делдалдық және қызмет көрсету салаларында жақсы дамуда. Ал нақты сектор мүлдем дамымай жатыр десе де болады. [13,24.]
ҚР-ның сауда және индустрия министрлігінің мәліметі бойынша кіші және орта бизнес субъектілерімен өндірілген өнім 3% -ды құрайды. Ал кіші және орта бизнестің техникамен қамтамасыз етілу деңгейі өте төмен.Сондықтан да кіші және орта бизнестің инновациялық техникалық саладағы жаңалықтарды енгізіп жұмыс істеуі өте маңызды. Шағын инновациялық бизнес ерекше орын алып мемлекеттің экономикалық дамуына көп әсерін тигізеді. Олар бірқатар артықшылықтарға ие:
1) Шағын инновациялық кәсіпкерлік бір салада тоқтап қалмай экономиканың барлық салаларын қамтиды.
2) Ірі өнеркәсіптер қызметі шектелген және ойлаған қызметі жүзеге асқанымен табысының аз болып тәуекел болғандықтан айналыспайтын салаларда өз мүмкіндіктерін қолдану.
3) Ірі фирмалар ғылыми зерттеулермен тәжірибелерді жүргізілуге мүмкіншілігі әлде қайда көп болса да күрделі басқару пирамидалары себебінен инновациялық процесс баяу атқарылады. Сондықтан да ірі фирмалар сыртқы орта әсеріне икемсіз болып келеді. Ал шағын инновациялық фирмалар сыртқы өзгерістерге тез икемделіп, жауап қайтарып процесс бағытын жылдам өзгертуге қабілетті.
4) Шағын фирмалар ірі компанияларға қарағанда ғылыми техникалық зерттеулер нәтижелерін инновацияларды өндіріс пен өнеркәсіпте жылдам енгізеді.
Қазіргі уақытта қалыптасқан экономикалық жағдайда мемлекеттік тікелей немесе жанама қолдау көрсететін елеулі ресурстары жоқ. Сондықтан, барлық күш жағымды сыртқы ортаны қалыптастыруға бағытталуы керек. Бұл бағытты жүзеге асыру үшін келесідей шаралар қажет: заңдық және нормативтік базалар ары қарай қалыптасуы мен дамуы, өндірісті қолдайтын инфрақұрылымының барлық қажетті элементтерін қалыптастыруы, бюджеттен тыс қаражаттар есебінен кәсіпкерлікті қаржылық қолдлау аясын кеңйтуге әсер ету, тиімді инвестициялық климатты қалыптастыру, мемлекеттік бақылауды тәртіпке келтіру.
Соңғы жылдары шағын және орта бизнес субъектілерін дамыту мен кәсіпкерлік қызметті қолдау бойынша бірқатар шаралар әзірлеген болатын. Ол өзінің нәтижесін берді, статистиктердің айтуы бойынша, тіркелген кәсіпкерлердің санының артуы, жұмыспен қамтылған халықтың үлесіне де әсерін тигізген. Шағын кәсіпорындардың өнім өндірудің жалпы көлеміндегі үлес салмағы артып келеді. Шағын және орта бизнестің ролінің артуын кәсіпкерлер форумының тұрақты жүргізілуі шағын кәсіпкерлікті дамыту қорының құрылу, барлық екінші деңгейлі банктердің шағын кәсіпкерлік субъектілеріне несие берудің минимал мөлшерін тағайындауы (банктің несие қоржынының негізгі қарыздан 10 % - тен аз болмау), орта және шағын кәсіпкерлікті қолдау Агегнттігінің құрылуы, шағын кәсіпкерлікті қолдау бойынша әкімдердің қызметін қатаң қадағалау, шағын кәсіпкерлік субъектілерінің жұмыстарына жағдай жасау және жеңілдіктер беру.
1992 - 96 жылдары кезеңінде кәсіпкерлікті қолдау және дамыту, екі мемлекеттік бағдарламаның жүзеге асыру шағын бизнестің құрылуы мен қалыптасуына негіз бола алады. Бұл кезеңде шағын кәсіпкерлікпен айналысатындардың үлесі жалпы жұмыспен қамтылғандардың саны ішінде келесі қатынасты құрады: 1992 жылы - 6%, 1993 жылы - 4%, 1994 жылы - 4%, 1995 жылы - 5%, 1996 жылы - 5,2%. Қызмет етуші субъетілерінің саны 24030 бірлікке дейін артты. 2000 жылы тіркелгендердің саны 118429 бірлік, олардың ішінде 107134 - шағын кәсіпорындар және 59244 - қызмет етуші кәсіпорындар болды, 2010 жылы -10%, 900 мыңнан астам ШОК субъектілері тіркелді.[23,56.]
Сонымен, көріп отырғанымыздай, ойланып ұйымдастырылған шағын және орта бизнес субъектілерді несиелеу саясаты стагнациялық экономикадан шығудың балама жолы бола алады, өйткені ол екі макроэкономикалық проблемелармен байланыстырады - жұмыспен қамту және өндірістің жандануы. Шағын кәсіпорындар экономикаға барлық көрсеткіштер бойынша өзгерістер алып келуі мүмкін. Өзін жұмыспен қамтуды ынталандыру және шағын кәсіпорындар ашу ең аз шығынмен жұмыссыздық мәселесінен шығатын жол ретінде қарастырылады. Соңғы он жылдықты дамыған елдердегі экономиканың даму тенденциясы шағын бизнес саласына өтумен байланысты. Осы салаға бәсекелестікті ынталандыру, кәсіпкерліктің жандануы, қоғам ресурстарын толығырақ қолдану және инновациялық процесті күшейту сияқты негізгі үміт арттырған. Батыс елдерінде шағын бизнес тиімді дамуды қамтамасыз ету және мемлекеттік экономикалық саясатты қосу саласына айналған. Мемлекеттік протекционистік шағын бизнестің нақтылануы қажет еткен, адрестілігін, жеңілдіктер тек шағын кәсіпорындарға берілетін. Шағын кәсіпорындарды ажырату барысында сандық сипаты бойынша, әр елдегі экономикалық жағдайға байланысты әр түрлі пікірлер қалыптасқан. Жалпы сипаттамасы ұйымдастырылуының қарапайымдылығы, жаңа өнім шығаруға тез бейімделе алуы, нарыққа қызмет ету, яғни нақты тапсырыстармен сатуға, сондай - ақ шағын кәсіпорындарды басқару және меншікті біріктіру дәрежесі болып табылады.
Кез келген процесс сияқты шағын және орта бизнес субъектілерін несиелендірудің дамуы мен қолдауын басқару қажет. Кәсіпкерлік басқару объектісі ретінде өзінің ерекшеліктері бар. Егер бұл сұраққа басқару қызметі жағынан келетін болсақ, онда басқарудың келесі қызметтерін көрсетуге болады:
oo жоспарлау (стратегиялық менеджмент, маркетинг стратегиясын әзірлеу, бизнес жоспарды әзірлеу);
oo ұйымдастыру (барлық деңгейде кәсіпкерлікті сәйкес басқару құрылымын құру);
oo ынталандыру (кәсіпкерлік белсенділікті ынталандыратын механизмді қалыптастыру);
oo бақылау (жоспарланған істерден ауытқуды анықтау және сәйкес түзетулер енгізу);
Осы орайда ұсынғым келіп отырғаны мәні - шағын кәсіпкерліктің экономика жағдайын жақсарту үшін ірі ағымы бар екенін көрсететін, экономиканы дамыту үшін кәсіпкерлік модельді ұстану. Осы теорияға сәйкес мемлекет кәсіпкерлік белсенділікті тиімді, әрі икемді ынталандыру әдісін табуы қажет. Сәйкес мемлекеттік саясат қоғамдағы кәсіпкерлік климатты өзгерте алады ма деген? Бұл сұраққа жауап оң болады. Тек бұл үшін, мемлекет жаңа кәсіпорындар ашуды ынталандыратын, кәсіпкерлікті қолдау саясатын жүргізуі тиіс.
Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеудің артықшылықтары мен ерекшеліктері.
Көптеген адамдардың ойы бойынша, нарыққа тек ірі капиталы бар кәсіпорындар ғана қол жеткізулері мүмкін, ал шағын және орта кәсіпорындар үшін орын жоқ. Басты аргумент ретінде шағын бизнестің қуатты ірі компаниялармен бәсекелестікке түсе алмаитындығы. Ал, егер дұрыс тұрғыдан қарастырсақ, шағын бизнестің тиімді бәсекелес болуының бірнеше себебін көрсетуге болады. Біріншіден, шағын кәсіпорындыр үшін 0,5 - 1 жыл ішінде өздерінің стратегияларын өзгерту қиындық тудырмаиды, ал ірі кәсіпорындар үшін 5 - 6 жыл қажет. Екіншіден көпшілігі қателесіп инновация ірі кәсіпорындардан жүреді деп ойлайды, ал статистика болса, Екінші Дүние Жүзілік соғыстан кейін 95 % инновациялық технология шағын және орта бизнес сфераларынан шыққанын көрсетіп отыр. Шағын кәсіпорындардың ірі кәсіпорындарға қарағанда капиталының күйіп кету тәуекелі төменірек, жәнеде әртүрлі инновациялық технологияларды енгізуден қорықпайды. [11]
Шағын және орта бизнестің жаңа жұмыс орындарын қамтамасыз етуі сияқты артықшылығын көрсету қажет. Әсіресе, бұл елде дағдарыс және жұмыссыздық кезеңі болған кезде артықшылыққа ие, өйткені ірі компаниялар қызметі экономикалық дағдарысқа байланысты болғандықтан, жаңа жұмыс орындарын ұсына алмайды. Американ-Экспресс ( 1987 ) мәліметтері бойынща шағын өнеркәсіптерде қалыптасатын жұмыс орындарының өсу қарқыны тұрып қалған ірі компанияларға қарағанда 3 есе көп.
Шағын бизнестің артықшылықтары көрініп отыр. Бұл, шағын және орта бизенстің динамикалығы, икемділігі, тұтынушылар қажеттілігінің өзгеруіне тез жауап беру және тауарлар ассортиментін ауыстыру, технология саласына жаңалықтар енгізу мүмкіндігі. Персоналды басқару сферасында бұл еңбек ұжымында бейресмилік, бюрократияның жоқтығы, жұмысшылардың басқаруға және табысқа тікелей қатыс алу мүмкіндігі.
Шағын және орта бизнестің ерекшелігі қызмет ету сферасы болып табылады. Ірі кәсіпорындар жаппай өндіріс жағдайында, тұрақты тауар номенклатурасымен және көтерме сатып алушылармен жұмыс істейді. Шағындар ұсақ партиялармен шығарады, жеке тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандырады, нарықтық арнайы сегментіндегі және екінші реттік шикізат өндірісінің қалдықтарын пайдаланады. Мысалы, автомобиль өндірісі - ірі кәсіпорын қызметіне жатса, автомобильді жөндеу - шағын және орта бизнес қызметі.
Шағын және орта бизнестің келесі бір тиімді ерекшелігі коллективті еңбекке ұмтылуы, жұмыс орнын сақтап қалуға тырысу және пайдаға қатысуға негізделген жұмыстың нәтижесінің максималды болуына мүдделілік болып табылады. Ірі компаниялар кәсіби менеджерлерді жалдайды, алолар акционерлердің барлық талпыныстарының ерекшеліктерін білмейді, нәтижесінде басқару проблемаларына алып келеді, ал шағын кәсіпорындарда
құрушының өзі менеджер, бір тұлға, сондықтан бұл жерде ешқандай түсініспеушілік мәселесі туындамайды.
1.3 Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекет тарапынан қолдау
шаралары
Шағын және орта кәсіпкерлік субъектілер қызметі саласын барынша кеңейту және оларды жандандыруға бағытталған институтционалдық жағдайларды жетілдіру есебінен Қазақстанның шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі жеделдетілген шаралардың 2005 -2007 жылдарға арналған бағдарламасы бекітілді. Бағдарламаны әзірлеу үшін Негіздемелер болып: Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында атты 2005 жылғы 18 ақпандағы Қазақстан халқына жолдауы, Шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту мен қолдау мәселелері жөніндегі жұмыс топтарын құру туралы Қазақстан Республикасы Премьер - Министрінің 2004 жылғы 8 желтоқсандағы № 358 өкімі.Осы уақытқа дейін Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті қолдау белгілі бір қысқа мерзімді тиімділік берген салық жеңілдіктерін беруге және мемлекеттік қаржы есебінен жеңілдікпен қаржыландыруға назар аударылды, бірақ жүйесіз жүргізілді. Бұл шағын кәсіпкерлікті дамытудың перспективалары мен міндеттері ұзақ мерзімді перспективаға арналған мемлекеттің экономикалық дамуының мақсаттары мен басымдылықтарының жалпы жүйесімен өзара байланыссыз оның өз проблемалары тұрғысында қаралуымен түсіндіріледі.
Шағын және орта кәсіпкерлік саласындағы заңнамаға талдау.Көптеген шетел мемлекеттерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, шағын бизнеске байланысты мемлекеттік саясат маңызды өз бетінше жүйелік бағыт болып табылады. Ұйымдық құрылымдарды және шағын кәсіпкерлікді қолдау механизмдерін басқа мемлекеттерде зерттеу қандай да болмасын ұлттық ерекшеліктерге қарамастан барлық сипаттамаларға анықтауға мүмкіндік береді.(Кесте 1)
Кесте 1
Дамыған елдермен салыстырмалы бағалау
№
Дамыған мемлекеттер тәжірибесі
ҚР деңгейін бағалау
1
Мемлекттік саясат мақсаттарын анықтайтын кәсіпкерлік қызметті қолдау сұрақтарын реттейтін әлеуметтік құқықтық актілер болуы.
Даму үстінде
2
Мемлекеттік қаржылық, технологиялық, ақпараттық, кеңістік және кадрлық мемлекеттік жобалардың жүйесін құрастыру және жүзеге асыру
Даму үстінде
3
Орталық, аймақтық және жергілікті билік органдарының функцияларын өзара рационалды бөлу
Даму үстінде
4
Мемлекеттік билік органдарының шағын бизнес мүдделерін қорғайтын ұйымдармен өзара қарым - қатынасы
Даму үстінде
5
Шағын бизнес саласындағы мемлекеттік саясатты өзара қарым - қатынасты қолдауға бағытталған
Даму үстінде
Ескерту: [17]- көзі негізінде құрылған
Үлестерден көріп отырғанымыздай шағын бизнесті дамыту үшін Қазақстан шағын бизнесті басқару процесін жетілдіруге көп күш жұмсау қажет. Шетелдік мамандардың айтуы бойынша қазіргі бизнес ішкі және сыртқы факторлардың әсеріне тәуелді.
Бизнестің ішкі және сыртқы ортасын сараптаудан екі факторды есепке алған жөн: ішкі және сыртқы ықпалдардың көлемі және ортаның өзгеру деңгейі. Кәсіпкерлікке барлық сыртқы ықпалдарды өз кезегінде макроэкономикалық және салалық деп бөлуге болады. (сурет 2)
Экономикалық
факторлар
Бизнесті мемлекеттік реттеу
Ортаның бизнеске макро ықпалы
Әлеуметтік факторлар
Технологиялық
факторлар
Ресурстық факторлар
Сурет 2. Ортаның бизнеске макроықпалы
Ескерту: [17]-көзі негізінен құралған
Шағын және орта кәсіпкерлік мәселелері бойынша нормативтік - құқықтық кесімді қабылдау қажеттігін негіздеу кезінде орындылығын жанжақты талдау және шағын және орта кәсіпкерліктің жекелеген проблемаларын мемлекеттік реттеудің одан әрі тиімділігі айқындалмаған. Әкімшілік кедергілер жеткілікті кездесетін шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің тыныс-тіршілігін үш кезеңге бөлуге болады: тіркеу және қайта тіркеу, әрекет етуі және дамуы, тарату. Қолданыстағы заңнамаға сәйкес тіркеу және қайта тіркеу рәсімдері әр жерде орналасқан, түрлі ұйымдар беретін көптеген құжаттарды қажет етеді.
Нарықтық конъюктураның байланыстығын ескере отырып, шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері қызмет түрлерін үнемі өзгеріп отырады. Бұл құрылтай құжаттарға өзгерістер мен толықтырулар енгізуге жіне тіркеуші органға хабарлауға әкеліп соғады. Көптеген елдерде шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері қызмет қолдану үшін бір терезе қағидаты мен тіркеуге жағдай жасалған. Мысалы, 2,4млн. шағын және орта бизнес субъектілері бар Францияда тіркеу процесі 24 сағатты құрайды, қалған заңды тұлғалар 10 күн ішінде тіркеледі. Бүгінде Қазақстанда бизнес - қоғамдастық құпталған осындай жүйе енгізілді.
Әрекет ету мен даму кезеңі. Тексеру, бақылау және қадағалау мәселелерін реттейтін құқықтық нормалар әртүрлі нормативтік құқықтық кесімдерге және бұл мәселе бойынша бірыңғай заңнамалық кесім жоқ; заңнамалық кесімдерде (Салық, Әкімшілік кодекстерде, кейбір мемлекеттік органдардың мәртебесін айқындайтын заңдарда және т.б.) шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерін тексеруге ерекше ұстанымдар көзделмеген және сондықтан да мемлекеттік органдардың кәсіпкерлерге қатынасы олардың қызметінің ауқымына қарамастан бірдей; ҚР Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодекстің жекелеген ережелері шағын жіне орта кәсіпкерліктің тұрақты дамуына кедергі келтіреді. Лауазымды тұлғаның барынша аз және көп мөлшерде (5 - 2000 АЕК дейін) белгіленген айыппұлдың сомасын өз қалауы бойынша таңдау мүмкіндігі әрбір құқықьық бұзышуға қатысты жемқорлықтың туындауына әкеліп соғады.
Лицензиялауға, аккредеттивтеуге, стандарттауға, сертификаттауға жататын жұмыстардың, тауарлар мен қызмет түрлерінің қазіргі кең көлемді тізбесі іскерлік белсендіктің, кәсіпкерлік бастаманың өсуіне кедергі келтіреді.
Кәсіпкерлікті қолдаудың инфрақұрылымдары.
Кәсіпкерлікті қолдаудың инфрақұрылымы - бұл субъектілердің дамуына жәрдемдесетін және оларға кәсіпкерліктің дамуы үшін қажетті қызмет көрсететін және кәсіпкерлік ортаның тыныс-тіршілігіне орта мен жағдайды қамтамасыз ететін ұйымдар мен бірлестіктердің жиынтығы.
Институттардың құрылымының функционалдық бағытына байланысты инфрақұрылымдар былай анықталады:
Қаржы институттары; қоғамдық ұйымдар, салалық қауымдастықтар; бизнес инкубаторлар, индустриалдық және технологиялық парктер; ақпараттық-талдамалық, маркетингтік, консалтингтік, оқыту орталықтары; халықаралық институттар.
Микрокредиттік және микроқаржы ұйымдары елдің несие беру жүйесінің 3-ші деңгейі болып табылады және банк секторы мүдделігінің бірқатар объективті факторларын қамтымаған кәсіпкерлердің қаржы қызметтеріне қажеттілігін қанағаттандыруға тартылған. Ұсақ кәсіпкерлер үшін өз капиталы, гранттары мен бағдарламаларға қатысушылардың жарналары есебінен несие беруді жүзеге асыратын микрокредиттік ұйымдары несие қатынастар жүйесі деңгейін мемлекет тарапынан аз реттеуші болып табылады. Сонымен қатар жоғары операциялық және үстеме шығыстар, қарыз берушілердің нысаналы топтарына қызмет етумен байланысты тәуекелдерді ескере отырып, аталған операциялардың қызметі басқа несиелік мекемелердің қызметінің салыстырғанда шағын көлемі көп болды.
Бизнес инкубаторлар, индустриалдық және технологиялық парктер, қазіргі уақытта Қазақстанда 40-тан астам бизнес инкубатор мен инновациялық орталықтар қызмет етеді. Олардың мүлдем барлығы дерлігі жергілікті атқарушы органдардың бастамасы бойынша құрылады және өздерінің қалыптасу кезеңінде. Бизнес инкубаторлар - өз алдында арнайы жеңілдік жағдайға іріктелген шағын кәсіпорындарды орналастыратын және оларға консалтингтік, оқыту, бухгалтерлік және офистік қызметтер, оқыту бойынша қызмет көрсететін құрылым. Бизнес инкубаторлардың негізгі мақсаты оның аумағында орналасқан шағын кәсіпорындардың орнықты қызмет етуін қамтамасыз ету болып табылады.
Шағын және орта кәсіпкерлік құрылудың бірінші кезеңінде бірқатар проблемаларын түйіседі, олар: шағын және орта кәсіпкерді тіркеу куәлігін қалай алу, қандай салық режимін таңдау, қаржыландыру мәселесі қайда бару.
Сондықтан да осы кезеңде негізгі рөл консалтингтік компанияларға берілетін болды.
Консалтингтік компаниялар шағын және орта кәсіпкерлік субъектілеріне мынадай қызметтер көрсетеді:
Құқықтық қамтамасыз ету, аудит және бухгалтерия, маркетингтік зерттеулер, бизнес жоспарлау, салық заңнамасы, кедендік рәсімдер және т.б. Консалтингтік компанияларды, қызметтері қымбат және әрбір шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің оларды пайдалануға мүмкіндігі жоқ. Консалтингтік қызметтер рыногі тіпті ірі қалаларда толық емес, ал орталықпен алыс өңірлерде мүлдем дерлік жоқ.
Халықаралық институттар. Бүгінгі күнде қазақстандық шағын кәсіпкерлік субъектілеріне ресурстық, әдістік жіне ақпараттық қолдау көрсететін Қазақстан Республикасынын аумағында 150 астам аккредитеелген шетелдік халықаралық ұйымдар әрекет етуде. Қазақстанда халықаралық ұйымдар мен шетелдік қорлардың өкілдіктері іске асыратын жобалар мен бағдарламалардың көп түрлігінен хабардар және талдайтын Қазақстан Республикасының Үкіметі мен қолдаудың шетелдік институттары арасындағы тиімді кері байланысты қолдайтын бірыңғай орган жоқ.
Көптеген шетелдік үйымдар үшін олардың жұмыстарының басты нәтижесі тапсырыс берушіге бөлінген қаражатты игеру нәтижелері туралы сындарлы есеп болып табылатыны практикаға айналды (бұл ретте тапсырыс берушіден басқа ешкімге жұмыстардың нәтижелері ұсынылмайды, орындалатын жұмыстар туралы тек органдар, яғни қандай да бір жоба оған қатысты іске асырылса ғана ақиқат алады). Қазақстанда түрлі шетелдік және халықаралық институттар бастамашы болған қайналатын жобаларды халықаралық ұйымдар жиі іске асырады.
Құрамында мемлекеттік органдар мен республикалық қоғамдық бірлестіктердің өкілдері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz