ҚР-ғы әлеуметтік саясат
Кіріспе
1. ҚР.ғы әлеуметтік саясаттың қалыптасуы
1.1 Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың принциптері
1.2 Әлеуметтік құқықтық негіздері
2. Әлеуметтік саясатты талдау
2.1 Қазақстандағы саясаттың негізгі бағыттары
2.2 Халықты әлеуметтік қорғау механизімін реформалау
3. Қазақстанның әлеуметтік жағдайды іске асыру стратегиялары
3.1 Қазақстан азаматтарың денсаулығы, білімі мен салауатты өмір сүру мүмкіндігі
3.2 Шет елдермен қатынасы
3.3 Қазақстанның әлеуметтік жағдайдың бүгіні мен ертеңі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
1. ҚР.ғы әлеуметтік саясаттың қалыптасуы
1.1 Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың принциптері
1.2 Әлеуметтік құқықтық негіздері
2. Әлеуметтік саясатты талдау
2.1 Қазақстандағы саясаттың негізгі бағыттары
2.2 Халықты әлеуметтік қорғау механизімін реформалау
3. Қазақстанның әлеуметтік жағдайды іске асыру стратегиялары
3.1 Қазақстан азаматтарың денсаулығы, білімі мен салауатты өмір сүру мүмкіндігі
3.2 Шет елдермен қатынасы
3.3 Қазақстанның әлеуметтік жағдайдың бүгіні мен ертеңі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Қоғамдағы дамудың бастапқы кезеңдерінде шаруашылық прогресі көбінесе теңсіздік пен әділетсізідікке негізделетіні белгілі. Осы күні қалыптасып отырған нарықтық қатынастар да әлеуметтік әділеттікті қамтамасыз ете бермейді.
XVIII-XIX ғасырларда өткен өндіріс революциясы нарықтық қатынастарды өте күшті дамытты. Нарықтық қатынастардың дамуы бас бостандығы мен еркіндікке, әлеуметтік әділеттікке жол ашып берді. Еркіндік идеологиясын насихаттатйтын қоғамдық – саяси ағымдар қалыптасты. Осының барлығы индустриялды елдерде әлеуметтік теңсіздікті азайту заңдылығын қалыптастырды. Батыста және Шығыстың дамыған елдерінде орташа әлеуметтік топ қалыптасып, оның үлес салмағы артты. Мысалы, АҚШ-та осы күні табысы орташа әлеуметтік топтың үлес салмағы тұрғындардың 70% ін құрайды.
XVIII-XIX ғасырларда өткен өндіріс революциясы нарықтық қатынастарды өте күшті дамытты. Нарықтық қатынастардың дамуы бас бостандығы мен еркіндікке, әлеуметтік әділеттікке жол ашып берді. Еркіндік идеологиясын насихаттатйтын қоғамдық – саяси ағымдар қалыптасты. Осының барлығы индустриялды елдерде әлеуметтік теңсіздікті азайту заңдылығын қалыптастырды. Батыста және Шығыстың дамыған елдерінде орташа әлеуметтік топ қалыптасып, оның үлес салмағы артты. Мысалы, АҚШ-та осы күні табысы орташа әлеуметтік топтың үлес салмағы тұрғындардың 70% ін құрайды.
1. Қазақстан Республикасы Президентiнiң және Қазақстан Републикасы үкiметiнiң актiлер жинағы.
2. Берлин С.И. Теория финансов. Учебник пособие. М: Приор, 2009г.
3. Бюджет жүйесi туралы. Қазақстан Республикасының заңы. Астана: 2010ж.
4. Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы (Салық кодексi) – Алматы: ЮРИСТ, 2011ж.
5. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Қазақстан, 2009ж.
6. Дробозина Л. А. Финансы. Учебник для вузов. – М.: ЮНИТИ, 2009г.
7. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие.- Алматы: Экономика, 1998г.
8. Заяц Н.Е.,Фисенко М.К., Бондарь Т.Е. и др. Теория финансов. Учебное пособие. – Мн.: Высш. шк., 1998г.
9. Ынтықбаева С.Ж. Фискальная политика и ее роль в обеспечении устойчивого развития экономики Казахстана. Алматы Қалжы- Қаражат 2011г.
10. Құлпыбаев С. Iлиясов Қ. Қаржы оқулық, Алматы-2003ж.
11. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. Учебник для вузов.- Алматы: 2010г.
12. Мельников В.Д., Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2010г.
13. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятиях.- Алматы: Центраудит- Казахстан, 2011г.
14. Финансы. Учебник для вузов. Под ред. М.В. Романовского. М.: Перспектива/ ЮРАЙТ, 2010г.
15. Финансы, деньги, кредит. Учебник. Под ред.О.В. Соколовой. – М:, ЮРИСТ, 2010г.
2. Берлин С.И. Теория финансов. Учебник пособие. М: Приор, 2009г.
3. Бюджет жүйесi туралы. Қазақстан Республикасының заңы. Астана: 2010ж.
4. Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы (Салық кодексi) – Алматы: ЮРИСТ, 2011ж.
5. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Қазақстан, 2009ж.
6. Дробозина Л. А. Финансы. Учебник для вузов. – М.: ЮНИТИ, 2009г.
7. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие.- Алматы: Экономика, 1998г.
8. Заяц Н.Е.,Фисенко М.К., Бондарь Т.Е. и др. Теория финансов. Учебное пособие. – Мн.: Высш. шк., 1998г.
9. Ынтықбаева С.Ж. Фискальная политика и ее роль в обеспечении устойчивого развития экономики Казахстана. Алматы Қалжы- Қаражат 2011г.
10. Құлпыбаев С. Iлиясов Қ. Қаржы оқулық, Алматы-2003ж.
11. Мельников В.Д., Ильясов К.К. Финансы. Учебник для вузов.- Алматы: 2010г.
12. Мельников В.Д., Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2010г.
13. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятиях.- Алматы: Центраудит- Казахстан, 2011г.
14. Финансы. Учебник для вузов. Под ред. М.В. Романовского. М.: Перспектива/ ЮРАЙТ, 2010г.
15. Финансы, деньги, кредит. Учебник. Под ред.О.В. Соколовой. – М:, ЮРИСТ, 2010г.
Жоспар
Кіріспе
1. ҚР-ғы әлеуметтік саясаттың қалыптасуы
1.1 Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың принциптері
1.2 Әлеуметтік құқықтық негіздері
2. Әлеуметтік саясатты талдау
2.1 Қазақстандағы саясаттың негізгі бағыттары
2.2 Халықты әлеуметтік қорғау механизімін реформалау
3. Қазақстанның әлеуметтік жағдайды іске асыру стратегиялары
3.1 Қазақстан азаматтарың денсаулығы, білімі мен салауатты өмір сүру мүмкіндігі
3.2 Шет елдермен қатынасы
3.3 Қазақстанның әлеуметтік жағдайдың бүгіні мен ертеңі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Қоғамдағы дамудың бастапқы кезеңдерінде шаруашылық прогресі көбінесе теңсіздік пен әділетсізідікке негізделетіні белгілі. Осы күні қалыптасып отырған нарықтық қатынастар да әлеуметтік әділеттікті қамтамасыз ете бермейді.
XVIII-XIX ғасырларда өткен өндіріс революциясы нарықтық қатынастарды өте күшті дамытты. Нарықтық қатынастардың дамуы бас бостандығы мен еркіндікке, әлеуметтік әділеттікке жол ашып берді. Еркіндік идеологиясын насихаттатйтын қоғамдық - саяси ағымдар қалыптасты. Осының барлығы индустриялды елдерде әлеуметтік теңсіздікті азайту заңдылығын қалыптастырды. Батыста және Шығыстың дамыған елдерінде орташа әлеуметтік топ қалыптасып, оның үлес салмағы артты. Мысалы, АҚШ-та осы күні табысы орташа әлеуметтік топтың үлес салмағы тұрғындардың 70% ін құрайды. Жалпы алғанда, нарықтық экономиканың осы күнгі моделі біршама әлеуметтік теңестіруді көздейді деп айтуға болады.
Бұл жерде, біріншіден, қоғамдық сананың нарық деген - оған қытасушылардың өзара келісімге келуі екенін ұғыну деңгейіне жеткенін көрсетеді. Соңғылар дербес, өз еркімен бір-бірімен қарсы тұрады, бірақ бір-біріне тәуелді: олардың мақсаттары қарсы ұшырасатын қажеттіліктерді қанағаттандыру арқылы ғана іске асады: Екіншіден, нарықтық әбден толған және бәсекелестіктің қатты дамыған жағдайында тауар мен қызмет өндірушілер тұтынушылардың табысы жоғары болуына мүдделі.1.93-103б.
Бірақ осы жағдайды көрсеткенде мына бір мәселені баса айтқан жөн сияқты: нарық пен толық теңдік үйлесімге келмейді. Біріншіден, бұл нарыққа шығушылардың жеке бас ерекшеліктеріне байланысты болады. Ерекшеліктер адамдардың әлеуметтік, биологиялық және психологиялық табиғатына байланысты келеді.
Екіншіден, нарық механизмдерінің мәніне, нарықтық құн мен нарықтық бағаның қайшылықтарына, жұмыс күшін сату мен сатып алудың ерекшеліктеріне және басқаларға байланысты.
Сонымен, осы күнгі дамыған нарық қатынастары салыстырмалы түрдегі әлеуметтік теңдіктің қалыптасуына мүмкіндік береді. Бірақ оларды іске асыру белгілі бір принциптер тұтастығына негізделген мақсаттық шараларды қажет етеді. Осы шаралар әлеуметтік саясат, немесе мемлекет саясатының әлеуметтік аспектісі болып табылады.
Қоғамда еңбекке араласу мүмкіндіктері шектеулі азаматтарды біріге қорғау міндетін атқара отырып қана экономикалық еркіндікке қол жеткізуге болады.
1.ҚР-ғы әлеуметтік саясаттың қалыптасуы
3.1 Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың принциптері
Экономикалық дағдарыстан шығу және одан әрі серпінді даму мемлекеттің сындарлы және негізгі саясаты арқылы болуы мүмкін. Жүргізіліп отырған әлеуметтік саясаттың басты субъектісі мемлекет болып табылады. Ол қоғамның ұзақ перспективаға арналған қаржысын дамытудың басты бағыттарының стратегиясын жасайды және алдағы кезде арналған міндеттерді, қаражаттарды және оған жетудің жолдарын анықтайды.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаттың мазмұны экономикалық заңдылықтардың іс - әрекетін ескере отырып және қоғамның даму міндеттеріне сәйкес қаржыны жоспарлы ұйымдастыру болып табылады. Қоғамдық дамудың әрбір кезеңінде әлеуметтік саясаттың өзіне тән белгілері болады, ол экономиканың жай-күйін, қоғамның материалдық және мәдени өмірінің тоғағы жеткен қажеттіліктерін және басқада факторларды ескере отырып, түрлі міндеттерді шешеді.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаттың мазмұны айтарлықтай күрделі, өйткені ол шаралардың ауқымды кешенін, оны дәйекті жүзеге асыру стадияларын қамтиды, олар:
1)экономикалық заңдардың әрекеті, экономиканың жай күйі, қоғамның әлеуметтік - экономикалық дамуының перспективалары негізінде елдегі қаржының ғылыми негізделген тұжырымдамасын әзірлеу;
2)экономикалық саясаттың тиісті мақсаттары мен міндеттерін негіздей отырып, әлеуметтік саясаттың стратегиялық және тактикалық шараларын тұжырымдау;
3)белгіленген іс-әрекеттерді қаржы механизмі (экономикалық қайта құрудың түбегейлігіне қарай оны жаңғырта және түзете отырып) арқылы іс жүзінде жүзеге асыру.
Осы негізгі үш буынның бірлігі әлеуметтік саясаттың мазмұнын анықтайды. Демек, экономикалық заңдардың іс- әрекетін есепке ала отырып, қоғамды дамытудың міндеттеріне байланысты қаржыны ұымдастыру мен пайдалану мемлекеттің әлеуметтік саясаттың мазмұны болып табылады.
Қазіргі кезде әлеуметтік саясаттың көмегімен шешілетін басты міндеттердің қатарына мыналарды жатқызуға болады:
а) елдің дамуының әрбір нақты кезеңінің ерекшеліктері негізінде қаржы ресурстарының неғұрлым мүмкін болатын көлемін жасаудың жағдайларын қамтамасыз ету;
ә) қаржы ресурстарын қоғамдық өндірістің сфералары арасында, ұлттық шаруашылықтың секторлары арасында ұтымды бөлу және пайдалану, ресурстарды белгілі бір мақсаттарға бағыттау;
б) экономикалық дамудың белгіленген бағыттарын орындау үшін тиісті қаржы механизімін жасап, оны үнемі жетілдіріп отыру.
Елдегі жүргізіліп жатқан реформаларға сәйкес мемлекеттің қаржы саясаты мен қаржы жүйесінің қызметі нарық жағдайында қажетті қаржы ресурстарын жұмылдыруға, оларды бюджетке толық және дер кезінде түсіріп отыруға, әлеуметтік - экономикалық дамудың мемлекеттік бағдарламаларында қаралған шараларды үздіксіз қаржыландыруға және материал, еңбек және ақша ресурстарын мақсатты әрі ұтымды пайдалануға бақылауды күшейтуге бағытталған. Бұл мақсаттар Қазақстан Республикасының әлеуметтік экономикалық дамуының, қоғамдық өмірдің барлық салаларын қайта құрудың стратегиясын қаржымен қамтамасыз ету қажеттілігінен туындайды.
Таяудағы мақсат ретінде - мемлекеттік бюджет теңгерімділігіне жету және экономиканы тұрақтандырудың негізінде ұлттық шаруашылықтың қаржы жағдайын сауықтыру проблемасын шешу.
Қаржы саясатын жүзеге асырудың негізіне жалпы және жеке (өзгеше) қағидаттардың толып жатқан қатары қойылуы тиіс.
Қаржы саясатын жүргізгенде оның мына қағидаттарын жүзеге асырудың зор маңызы бар:
1) қолда бар нақты қаржы ресурстарын негіздей отырып, бюджеттерді жасау, бекіту және атқару кезінде қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларының, әлеуметтік, ұлттық және кәсіби топтардың мүдделерін сақтау;
2) қаржы қатнастарының жоспарлы ұйымдастырылуын қамтамасыз ету;
3) қаржы жүйесінің барлық сфералары мен буындарында кірістер мен шығыстардың теңгерімділігі;
4) қаржы резервтерін жасау (бюджет жүйесіндегі кірістердің шығыстардан және салалық қаржыларда қаржы резервтерінің асып түсуі);
5) мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілерінің арасында қаржы ресурстарын оңтайлы бөлу.
Әлеуметтік саясаттың тиімділігін қамтамасыз ететін жалпы қағидаттарға мыналар жатады:
1) объективті экономикалық заңдардың іс- әрекетін есепке алу;
2) нақты тарихи жағдайларды есепке алу;
3) өткен жылдардың өзіндік тәжірибесін және дүниежүзілік тәжірибені есепке алу.
1.2 Әлеуметтік құқықтық негіздері
Халықты әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік қорғау мемлекеттің әлеуметтік саясатының басты басымдықтарының бірі болған және болып қала береді, ол халықтың әл-ауқатын әлеуметтік қамсыздандырудың көпдеңгейлі жүйесін, міндетті әлеуметтік сақтандыруды, кедейлікті төмендету тетіктерін, халықтың әлеуметтік жағынан алғанда осал топтарын әлеуметтік қолдауды енгізу жолымен көтеруге бағытталған.
Әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі зейнетақы жүйесін, мүгедектік пайда болған кездегі, асыраушысынан айырылған жағдай бойынша, жасы бойынша әлеуметтік қамсыздандыруды, әлеуметтік көмек көрсету жүйесі мен әлеуметтік қызмет көрсетулер жүйесін қамтиды. Оның қатысушылары арасындағы ынтымақтастықсыз қамсыздандырудың жалғыз түрі жинақтаушы зейнетақылық жүйе болып табылады.
ҚР Конституциясымен Қазақстан Республикасының азаматына жалақы мен зейнетақының ең төменгі мөлшеріне, жасы келгенде, ауырған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылғанда және өзге де заңдық негізде әлеуметтік қамсыздандыруға кепілдік беріледі.
1998 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасында зейнетақы жүйесін реформалау жүзеге аса бастады. Азаматтарға зейнетақымен қамсыздандырудың тең құқығын беру принциптеріне негізделген Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы ҚР Заңы (әрі қарай - Заң) қабылданды.
Республикада 2006 жылдың соңына қарай Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығынан зейнетақы алатындардың саны 1638,6 мыңнан астам болған. Мемлекеттік базалық зейнетақылық төлемді 1660,2 мың адам алған.
Зейнетақының ең төменгі мөлшері 2006 жылғы 1 қаңтардан бастап 6700 теңгені құраған. 2006 жылғы зейнетақы төлемдерінің орташа мөлшері - 9912 теңге. Зейнетақы төлемдерінің ең төменгі мөлшері базалық зейнетақы төлемін есепке алғанда 9700 теңгені құраған. Зейнетақы төлемдерінің орташа мөлшері базалық зейнетақыны есепке алғанда 12912 теңгені құраған.
Зейнетақы төлемдерінің мөлшері жыл сайын индекстеліп, көтеріліп отырады. Зейнетақы төлемдерін бұрынғы еңбек өтіліне қарай дифференциалды арттыру жүзеге асырылды, ол миллионнан астам адамды қамтыды. Күш құрылымдары ардагерлерінің зейнетақылары да өсті. Елдегі барлық зейнетақылық және әлеуметтік төлемдер өз уақытында, ай сайын төленіп тұрады.
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына Жолдауында зейнетақының мөлшерін бұрынғы еңбек үлесіне сүйеніп анықтаған кезде әділдік орнату үшін зейнеттік заңнамада көзделген зейнетақыны есептеу үшін ескерілетін табысты шектеу 2008 жылғы 1 қаңтардан бастап өзгереді, ол 15 мәрте айлық есептік көрсеткіштен 25 мәртеге дейін арттырылады деп атап өтті. Бұл ретте ортақ сипаттағы зейнетақының орташа мөлшері 13 604 теңгеге немесе 25%-ға дерлік артады. Ортақ сипаттағы зейнетақының ең жоғары мөлшері 2008 жылы 21 713 теңгеге дейін, немесе 76%-ға өседі.
Сол сияқты Заңмен барлық жұмыс істеуші азаматтардың жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақылық жарналар аудару есебінен зейнетақы жинақтарын құру құқығы бекітілген.
Сонымен қатар, агенттердің (жұмыс берушілердің) қызметкерлердің кірісінен ұсталатын міндетті зейнетақылық жарналарды өз уақытында аудармау оқиғалары бар.
Заңның 22-бабына сәйкес агенттің міндетті зейнетақылық жарналарды, сондай-ақ өсімдерді өз уақытында ұстауына (жазуына) және аударуына бақылау салық органдарына жүктелген, соған байланысты осы мәселе бойынша азаматтардың шағымдары мәлімдеушілерге заңнама нормаларын түсіндіре отырып, тиісті органдарға жіберіледі.
Ел Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына Жолдауында ана мен баланы әлеуметтік қорғауға ерекше мән бере отырып, Үкіметке 2008 жылғы 1 қаңтардан бастап баланың тууына байланысты біржолғы мемлекеттік жәрдемақы мөлшерін 34740 теңгеге дейін немесе 2 есе арттыруға тапсырма берді. Баланы бір жасқа толғанға дейін күтуге төленетін ай сайынғы жәрдемақылар едәуір өсетін болады. Жұмыс істейтін әйелдердің декреттік демалыста және бір жасқа толғанға дейін нәресте күтімі жөніндегі демалыста жүрген кезінде зейнетақылық жинақтаулары жүргізіле беретін болады.
1998 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Жерасты және ашық кен жұмыстарында, еңбек жағдайлары ерекше зиянды және ерекше ауыр жұмыстарда істеген адамдарға берілетін мемлекеттік арнайы жәрдемақы туралы ҚР Заңында белгіленген жұмыс өтілі бар азаматтар мемлекеттік арнайы жәрдемақы алуға құқылы.
Мемлекеттік арнайы жәрдемақы алатындарға зейнет демалысы жасына жеткен кезде аталған жәрдемақыны алу немесе зейнетақы заңнамасына сәйкес зейнетақылық төлемдер тағайындау арасында таңдау жасау құқығы беріледі.
Қазақстан Республикасының Президентінің тапсырмасымен 2008 жылғы 1 қаңтардан бастап №2 Тізім бойынша 1998 жылғы 1 қаңтарға дейін зиянды және ауыр еңбек жағдайында өз өтілдерін өтеген адамдарға 8 айлық есепті көрсеткіш мөлшерінде арнайы жәрдемақылар төленетін болады.
Қазақстан Республикасында мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айрылу жағдайы бойынша және жасына байланысты берілетін мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар туралы ҚР Заңына сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтары, шетелдіктер және Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын азаматтығы жоқ адамдар мүгедектік бойынша, асыраушысынан айырылу бойынша және жасы бойынша базалық мемлекеттік арнайы жәрдемақылар алуға құқылы.
Мемлекеттік арнайы жәрдемақылар мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру жүйесіне кіреді және мүгедектікке, асыраушысынан айырылуына және жасына байланысты оны алуға зәру азаматтарға мерзімді төленіп тұратын ақша қаражаты болып табылады.
Жоғарыда аталған Заңға сәйкес мүгедектерге мүгедектік тобына және сырқатының себептеріне қарай мүгедектігі бойынша базалық мемлекеттік арнайы жәрдемақы тағайындалады, ол жұмыс өтіліне және орташа айлық табысына тәуелсіз болады.
Сонымен қатар, заңнамада белгіленген зейнет демалысы жасына толған кезде мүгедекке мемлекеттік базалық зейнетақылық төлем тағайындалады.
Мемлекеттік арнайы жәрдемақы алатындардың орташа жылдық саны 645,5 мың адамды құраған. Мемлекеттік арнайы жәрдемақының орташа мөлшері 7745 теңгені құраған, оның ішінде мүгедектік бойынша - 8057 теңге, асыраушысынан айырылу бойынша - 7369 теңге, жасы бойынша - 3990 теңге.
Қазақстандағы адамның құқықтары: қоғамдық пікір жобасы бойынша әлеуметтанушылық зерттеулер нәтижелері бойынша сұрақ берілген респонденттердің 63,2% азаматтардың әлеуметтік қамсыздандыру құқықтарын қорғау саласындағы ахуалға оң баға бергені, 27,7% теріс баға бергені, 9,1% жауап беруден қиналғаны анықталды. Алынған нәтижелер азаматтарды әлеуметтік қамсыздандыру саласындағы ахуалдың, сондай-ақ азаматтардың әлеуметтік-экономикалық құқықтарын қорғау саласындағы мемлекеттің қолданған шаралары тиімділігінің жақсарғанын көрсетеді.
2005 жылғы 1 қаңтардан бастап Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы ҚР Заңына сәйкес республикада міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі енгізілген.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін енгізудің негізгі мақсаты - әлеуметтік қатер тууы: жұмыс қабілетін жоғалту, асыраушысынан айрылу және жұмыстан айрылу нәтижесінде жоғалтқан кіріс бөлігін өтеу болып табылады.
2.Әлеуметтік саясатты талдау
3.1 Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары
Қоғамдағы дамудың бастапқы кезеңдерінде шаруашылық прогресі көбінесе теңсіздік пен әділетсізідікке негізделетіні белгілі. Осы күні қалыптасып отырған нарықтық қатынастар да әлеуметтік әділеттікті қамтамасыз ете бермейді.
XVIII-XIX ғасырларда өткен өндіріс революциясы нарықтық қатынастарды өте күшті дамытты. Нарықтық қатынастардың дамуы бас бостандығы мен еркіндікке, әлеуметтік әділеттікке жол ашып берді. Еркіндік идеологиясын насихаттатйтын қоғамдық - саяси ағымдар қалыптасты. Осының барлығы индустриялды елдерде әлеуметтік теңсіздікті азайту заңдылығын қалыптастырды. Батыста және Шығыстың дамыған елдерінде орташа әлеуметтік топ қалыптасып, оның үлес салмағы артты. Мысалы, АҚШ-та осы күні табысы орташа әлеуметтік топтың үлес салмағы тұрғындардың 70% ін құрайды. Жалпы алғанда, нарықтық экономиканың осы күнгі моделі біршама әлеуметтік теңестіруді көздейді деп айтуға болады.
Бұл жерде, біріншіден, қоғамдық сананың нарық деген - оған қытасушылардың өзара келісімге келуі екенін ұғыну деңгейіне жеткенін көрсетеді. Соңғылар дербес, өз еркімен бір-бірімен қарсы тұрады, бірақ бір-біріне тәуелді: олардың мақсаттары қарсы ұшырасатын қажеттіліктерді қанағаттандыру арқылы ғана іске асады: Екіншіден, нарықтық әбден толған және бәсекелестіктің қатты дамыған жағдайында тауар мен қызмет өндірушілер тұтынушылардың табысы жоғары болуына мүдделі.1.93-103б.
Бірақ осы жағдайды көрсеткенде мына бір мәселені баса айтқан жөн сияқты: нарық пен толық теңдік үйлесімге келмейді. Біріншіден, бұл нарыққа шығушылардың жеке бас ерекшеліктеріне байланысты болады. Ерекшеліктер адамдардың әлеуметтік, биологиялық және психологиялық табиғатына байланысты келеді.
Екіншіден, нарық механизмдерінің мәніне, нарықтық құн мен нарықтық бағаның қайшылықтарына, жұмыс күшін сату мен сатып алудың ерекшеліктеріне және басқаларға байланысты.
Сонымен, осы күнгі дамыған нарық қатынастары салыстырмалы түрдегі әлеуметтік теңдіктің қалыптасуына мүмкіндік береді. Бірақ оларды іске асыру белгілі бір принциптер тұтастығына негізделген мақсаттық шараларды қажет етеді. Осы шаралар әлеуметтік саясат, немесе мемлекет саясатының әлеуметтік аспектісі болып табылады.
Қоғамда еңбекке араласу мүмкіндіктері шектеулі азаматтарды біріге қорғау міндетін атқара отырып қана экономикалық еркіндікке қол жеткізуге болады.
Нарықтық экономика әр адамға, оның қабілеттілігіне қарай, өзінің экономикалық өмірін құру үшін толық еркіндік береді. Бұл еркіндік қоғамның басқа мүшелерінің еркіндігі мен құқығына және мүддесіне қайшы келемеуі, кедергі болмауы қажет.
Екінші принцип, мемлекеттің әр түрлі қоғамдық топтар мүдделері арақатынасын анықтауына бацланысты. Экономикалық саясаттың, оның ішінде әлеуметтік саясаттың алдында қоғамдағы әртүрлі мүдделер арасындағы ең оңтайлы үйлесімділікті табу міндеті тұрады. Мемлекеттік биліктің институтционалдық құрылымы барлық тұрғындардың ықылас - мүдделерін ескеру қажет. Бірақ, әрбір жеке тұрғынды есепке алу мүмкін емес, сондықтан оларды әлеуметтік топ деңгейіне дейін жеткізіп жинақтайды. Сонымен, әлеуметтік-экономикалық саясат, біріншіден, топтар мүдделерінің өзіне-өзі іске асуы үшін құқықтық және ұйымдық жағдай жасады, ал екіншіден, оларды жалпы даму бағытымен сәйкестендіру қажет.2.54-65
Әлеуметтік бағдарламаларды жасағанда және оларды іске асыру кезінде тұрақты қоғамдық бақылау, институтционалдық күштердің тепе-теңдігі, қоғамда демократиялық мәдениетінің жоғары деңгейі қажет болады.
Әлеуметтік теңдіктің деңгейі ең алдымен табыстар жүйесіне байланысты келеді. Соңғысы адамның белігілі бір өмір сүру деңгейіне қажетті материалдық игіліктерге жұмсалатын барлық қаржы - қаражат сомасы, табыстар, заңды түрде - экономикалық қызметтің нәтижесі. Табыстар қалыптасу көзіне қарай жіктеледі. Оларды негізгі және қосымша табыс түрлері деп бөледі. Дамыған нарықтық экономика жағдайында адам, қалыпты түрде, белгілі бір негізгі табыс түріне ие болады. Жалдамалы еңбек ететіндер үшін бұл еңбекақы, ал кәсіпкерлер үшін - таза пайда.
Қосымша табыстарға негізгі табыстан тыс түсетін ақшалай немесе материалдық кіріс түрлері жатады. 2. 85-102б.
Нарықтық экономика дамыған сайын қосымша табыс табу мүмкіншіліктері кеңейе түседі. Осы табыс түріне құнды қағаздардан, салық төлемдерінің төмендеуінен, мұрагерліктен т.б. түсетін табыстар жатады. Қосыша табыс табуға адамдар екі себептен ұмтылады.
Біріншіден, табыс көзін көп тарапты ету негізгі табыстық төмендеуінен сақтандырады. Екіншіден, қажеттіліктің табыс негізі табыс түрінің өсуінен тұрақты түрде озып отыруына байланысты. Осы екінші жағдай өтпелі экономика үшін маңызды. Мысалы, мамандардың бағалауынша Қазақстанда жұмыскерлердің 50%, зейнеткерлердің 30% осы күндері қосымша табыс табу мақсатында қосымша еңбектенуге мәжбүр екен.
Қарастырылып отырған тұрғыдан алғанда әлеуметтік қамсыздандыру көрсеткіштерінің маңызы өте зор. Оны сипаттайтын экономикалық өлшемдердің арасында тұрмыс деңгейінің көрсеткіштері негізгі орындарды иемеденеді. Бұл жерде материалдық игіліктерді тұтыну деңгейі туралы сөз болып отыр. Соңғы жылдары әлем практикасында кең тараған көрсеткіштер отандық статистикада пайдалана бастағанын айтуға болады. Жеке алғанда, бұл тұтынушылық қорысын деген ұғымға қатысты. Осы ұғым адам өміріне қажетті ең негізгі материалдық игіліктер мен қызметтер құрамасын білдіреді.
Экономикалық нарықтық үлгісіне көшу кезінде әлеуметтік жіктелуі артады. Сондықтан тұрмыс деңгейін өлшемді түрде сипаттайтын тұтынушылық қоржынды толтырудың бірнеше нұсқалық түрлері қалыптасқан. 2.145-148б.
Тұтынудың рационалды және минималды деңгейлерін есептеу қабылданған. Осы күнгі отандық статистика мекемелері тұтынушылық қорын құрамы мен оның минималды және рационалды деңгейлерін тұрақты түрде есептеп көрсетеді. Соңғы кездері біздің экономикалық әдебиеттерге өмір сүру сапасы деген ұғымда енгізілді. Осы көрсеткіш тұрмыс деңгейін жүйелі түрде өлшеп сипаттайды. Бұл көрсеткіш материалдық игіліктерді тұтынумен бірге әлеуметтік игіліктерді (денсаулық сақтау, білім алу, демалыс мәдениет т.б.) пайдалануды да есепке алып, қоғамының тұрмыс деңгейін жан - жақты сипаттайды. Мемлекеттің әлеуметтік саясаты - оның қоғам өмірінің әлеуметтік - экономикалық жағдайларын реттеу жөніндегі қызметінің бір бағыты. Әлеуметтік саясаттық мәні қоғамдағы әділеттілік қатынастарды қолдау немесе қоғамдағы әлеуметтік топтардың арасындағы қатынастарды реттеу, қоғам мүшелерінің тұрмыс дәрежесін, әл-ауқатын көтерудің жағдайларын қамтамасыз ету, ауқатын көтерудің жағдайларын қамтамасыз ету, қоғамдық өндіріске қатысу үшін экономикалық ынталандырудың әлеуметтік кепілдіктерін жасау. Мемлекеттің қоғамдық өнідірісті реттеу мақсатында жүргізетін шаралардың құрамды бөлігі ретінде мемлекеттің әлеуметтік саясаты елдегі экономикалық ахуалмен тығыз байланысты болады.
Еңбек ақы төлеуде теңгермешілікті жоюдың маңызы зор. Еліміздің тұтыну рыногының бірыңғайлылығын қаматамасыз ету керек, яғни қорлардың бұл бөлігін тұтынушылар барлық еңбекшілер емес, тек осыны тұтынуға тиістілер.
Мысалы, дәрігерлік көмекті жұрттың барлығы емес, тек ауыратын адамдар ғана сұрайды, мектеп мекемелерінің қызметін тек мектеп жасындағы балалары барларға ғана керек. Басқаша айтқанда, қоғамдық тұтыну қорлары еңбекке байланысты емес, табыстар айырмашылығын жұмсартуға тиіс. Сонымен қатар олар еңбек қабілетін қалыптастыру, жоғарғы білім алу мен мәдениетті қолдау, денсаулықты сақтау, зейнеткерлерді қамсыздандыру сияқты маңызды қажеттіліктерді қанағаттандыру сияқты маңызды қажеттіліктерді қанағаттандырулары тиіс. Бірақ бөлудің бұл түрі бүкіл қоғам және оның жеке мүшелерінің мүддесін қамтығандықтан, денсаулық, білім тұрғын үй және т.б. саладағы әлеуметтік саясат мемлекеттің назарында болуға тиіс. 2.159-169б.
Елдің экономикалық даму деңгейі тұтынудың көлемімен дәрежесін анықтайды. Әлеуметтік қорғау жүйесі тек халықтық табыссыз топтары мен өндіріске қатыспағандарды оқушылар, зейнеткерлер, мүгедектер ғана қамтымайды, ол сонымен қатар қоғамдық өндіріске қатысушыларды да, ең алдымен жалданып істейтіндерді де қорғайды.
Кедейтілік сияқты өткір әлеуметтік проблемеларды шешу - мемлекет жұмысының, соның ішінде әлеуметтік жұмыстың басты бір бағыты. Бұл әл-ауқатты өмірді қамтамасыз ете алмағанымен экономикалық тұтқалар арқылы ең төменгі тіршілік деңгейін жасап, тұрмысы қатар адамдардың санын азайтуға көмектеседі. Кедейленген топты азайту - рыноктық экономикаға көшкен мемлекеттің әлеуметтік саясаттың негізгі міндетті. Тұтынудың әр түрлі деңгейінің еңбек пен жұмысшы күнгі факторларымен байланыстылығын атап өту керек. Ондай факторлар: отбасының көлемі, ондағы жұмыс істейтіндер мен масылдардың арақатынасы, денсаулық жайы, географиялық, табиғат жағдайлары және т.б. Әлеуметтік саясаттың негізі мақсаты - осы айырмашылықтарды азайтып, қоғамның барлық мүшелерінің өмір сүруіне қолайлы материалдық негіз жасау. Мұндай мақсатты жүзеге асырудың түрлеріне қызмет пен өнімдерді трансферттік төлемдер арқылы бөлу немесе табысты тұрақтандырудың мемлекеттік бағдарламасы жатады. 2.176-192б.
Біздің елімізде қоғамдық тұтыну қорлары экономикалық категория ретінде бүкіл қоғам мен еңбек ұжымдарының оның мүшелерінің арасындағы өмір сүру қорының бөлінуі жөніндегі қатынасты білдіреді. Олар белгілі дәрежеде бұрынғы немесе қазіргі еңбекті есепке ала отырып бөлінеді.
Қоғамдық тұтыну қорларының бір бөлігі мемлекеттік бюджет арқылы құрылып, орталықтан бөлінеді. Оның басқа бөлігі кәсіпорындардың, кооперативтердің пайдасынан және қоғамдық ұйымдардың есебінен жиналады. Мемлекеттік көмек бағдарламасы бойынша қоғамның жаңа мүшелерін тәрбиелеу, қарттарды және еңбекке жарамсыздарды қолдау, білім алу, денсаулық сақтау қажеттіліктерді өтеледі.
Әлеуметтік - экономикалық саясатта қоғамдық тұтыну үш бағытта жүреді.
Бірінші бағыт халыққа берілетін төлемдер. Олардың көлемі еңбекшілердің бұрынғы және қазіргі жалақысына байланысты.
Бұлар алдымен әлеуметтік қамсыздандыруға, ауырған кездегі төлемдерге, ақылы демалысқа, мүгедектігі мен қартайғандығына байланысты зейнетақы, жұмыссыздыққа байланысты көмек.
Қоғамдық тұтыну қорды бөлудегі екінші бағыт - адамның еңбегіне байланысты түрлі төлемдер. Мұндай төлемдеуге көп балалы ата-аналарға, жалғыз басты аналарға, арнайы емдеуге берілетін көмектер, мемлекеттің мектепке дейінгі балалар мекемелеріне, мектеп-интернатты қаржыландыруға жұмсайтын дотациялар жатады.
Қоғамдық тұтыну қорлардан берілетін төлемдердің үшінші бағытының ерекшелігі - жеңілдіктер халыққа өндірістік емес сала мекемелері арқылы натуралды-заттай түрінде беріледі. 3.347-350б.
Адам капиталы теориясымен қатар адам дамуы тұжыымдамасының туындауына базалық мұқтаждар тұжырымдамасы белгілі роль атқарады, ол ХХ ғасырдың 60-шы жылдары Скандинавиядағы зерттеу топтарының арасында пайда болды. 1976 жылы осы тұжырымдама Халықаралық еңбек ұйымының Жұмыспен қамтылу, өсу және базалық мұқтаждар баяндамасының арқауы болды.
Базалық мұқтаждар тұжырымдамасы үкіметтерге мына мәселелерді есепке алу арқылы экономикалық және әлеуметтік саясат құруды ұсынады: отбасының тамақ ішудегі, киінудегі, тұрғынжай мен үй мүлкендегі кейбір ең төменгі қажеттіліктерін міндетті түрде қанағаттандыру; ауыз сумен емдеуге қамтамасыздандыру, тұратын орындарының санитарлық жағдайын, қоғамдық көлік, денсаулық сақтау мен білім беру салаларындағы қоғамдық қызметтерді жақсарту.
Адам дамуы категориясын жасауға өзге әлеуметтік- экономикалық категория - тұрмыс сапасы өз ықпалын тигізеді.
Т.М. Рогачаеваның монографиясында тұрмыс сапасы дегенде халықтық әл-ауқаты мен жеке адамдардың әлеуметтік көңіл күйлеріне елеулі ықпал жасайтын экономикалық, әлеуметтік, табиғи - экологиялық және адамның тіршілік әрекетіндегі өзге де жағдайлардың белігілі бір үйлесімі ұғынылады. 3.354-358б.
Тұрмыс сапасы категориясының мәні шоғырландырылған түрде Я. Тәнбергеннің Экономикалық тәртіпті қайта құру еңбегінде айтылды, онда былай делінген: Осы шама тұтас алғанда жеке тұлғаларға немесе мемлекет қатысты пайданың критерийін жай ғана есепке алу арқылы емес, сонымен бірге адамның негізі құндылықтары жүйесіне сәйкес ойластырылуы және жете зерттелуі тиіс.
Тұрмыс сапасының деңгейін өлшеу өмірдің жеке қырларын бейнелейтін көрсеткіштердің біртұтас жүйесі негізінде жүзегеи асырылады. Өткен ғасырдың 70-ші жылдарында Дж. Феррестер тұрмыс сапасын жалпы бес параметр бойынша өлшеуді ұсынады, олар: халықтың саны, қорланған, капиталдың саны, ауыл шаруашылығындағы капиталдың үлесі, қолда бар табиғи ресурстар мен мекендеу ортасының ластануы. Экономикалық дамудың әлеуметтік аспекттері үлкен маңызға ие болғандары соншалық, олар саяси құрылымдардың бағдарламалық нұсқамаларының ажырамас бөлігіне және көптеген елдердің экономикалық даму үлгілерінің, сонфың ішінде швед үлігісінің, әлеуметтік бағдарланған Германияның, жаңа индустриалы елдердің үлгілерінің деңгейіне айналды.
Әлеуметтік саясатта адам дамуының негізі аспектілерін сипаттайтындар:
oo демографиялық дамуды;
oo еңбек ресурстарын, жұмыспен қамтылуды, жұмыссыздықты, әлеуметтік көмекті;
oo әлеуметтік инфрақұрылымының ахуалын;
oo тұрғын үй мен коммуникацияларды сипаттайтын;
oo қоғамдық еркіндіктерді; сөз, іс-әркеттер, саяси үрдістерге қатысу бостандығын;
oo кенттендіру, табиғи ресурстарды пайдалану мен энергия тұтыну үрдістерін;
oo қоршаған ортаны пайдалануды, оның ықпалы мен қорғалуын;
oo әлеуметтік саладағы инвестицияларды, көмек ағындарын, ресурстардың түсімдерін, сәйкессіздіктерді;
oo адам дамуы көзқарасы тұрғысынан ұлттық шоттарды;
oo әйел мүмкіндіктерін кеңейту көрсеткіші (ӘМКК);
oo халықтың жоқтылық индексі (ХЖН-1 және ХЖН -2);
oo туған кездегі болжалды өмір сүру ұзақтығын; халықтың өнім-жітімін, халықтың денсаулығы мен денсаулық сақтау жүйесін сипаттайтындар;
oo хаоықтың білім деңгейі мен білім жүйесіне сипаттама беретіндер;
oo өндірісті, халықтың жан басты таққандағы табыстарды бөлу мен пайдалануды, табыстардағы теңсіздіктерді, табыстар бойынша кедейлікті сипаттайтындар.
Әлеуметтік саясаттағы адам дамуының маңызды 4мүмкіндігі базалық ретінде белгіленеді, олар: күнелту мүмкіндігі; білім алу, лайықты тұрмыс деңгейі үшін қажет ресурстарға қол жеткізу және қоғам өміріне қатысу мүкіндігі. Солардың үшеуі АДН енгізіледі де, ал өлшеу мүмкін болғмағандықтан 4-і элемент оған кірмей қалды.
Алайда АДН елеулі кемшілігі - ел бойынша есептелген орташа шамалар үлкен теңсіздікті жасыруы мүмкін екендігі. Ең маңызды топтар үшін АДН жасау өте дұрыс шешім болар еді: мысалы үшін; жынысы бойынша, нәсіл және этникалық топ бойынша есеп құру. 5.345-347б.
АДН - елдің дамуы саласындағы жалпы процесін сипаттайтын болса, ал Халықтың жоқшылығы индексі (ХЖН) процестің бөлінуін көрсетеді және халықта сақталған мұқтаждардың деңгейін өлшейді. Жоқшылық деңгейін өлшеу үшін дамушы еолдерде халықтың жоқшылық индексі ХЖИ-1, ал дамыған елдерде ХЖН-2 пайдаланылады. 1995 жылы Гендерлік факторды есепке алғандағы даму индексі (ГФДН) енгізілді, ол әйелдер мен еркектер арасындағы теңсіздікті көрсету мақсаттарында АДН түзету үшін қолданылады. Әйел мүмкіндіктерін ұлғайту көрсеткіші (ӘМКК) оларды экономикалық және саяси өмірге белсенді қатысу мүмкіндіктерін бейнелейді.
Жоғарыда қаралған 4 индекс (АДН, ХЖН-1, ХЖН-2 ГФДН) өздеріне бірдей компоненнтерді енгізеді, олар - өмір сүру ұзақтығы, білім, тұрмыс деңгейі, бірақ осы индекстерді есептеу кезінде әртүрлі көрсеткіштер пайдаланылады.
1 кесте АДН, ХЖН-1, ХЖН-2, ГФДН компоненттері мен көрсеткіштері
Көрсеткіш
Өмір сүру ұзақтығы
Білім
Лайықты тұрмыс деңгейі
Қоғамдық өмірге қатысу немесе әлеуметтік оқшаулану
1
2
3
4
5
АДИ
Туған кездегі болжалды өмір сүру ұзақтығы
1.Ересек халықтың сауаттылық коэффициенті
2.Балаларды мектеп білімімен қамтудың жиынтық коэффициенті
Халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ
-
ХЖН-1
Адам дүниеге келген кезде оның 40 жасқа дейінгі өмір сүрмеу ықтималдылығы
Ересек халықтың сауатсыздық коэффициенті
Мыналармен өлшенетін экономикалық мұқтаждар: қауіпсіз суға мүмкіндігі жоқ халықтың пайыздық үйлесімен; жеткіліксіз салмақтағы 5 жасқа дейінгі балалардың пайыздық үйлесімімен
ХЖН-2
Аg дүн-ге келген кезде оның 60ж дейін өмір сүрмеу ықтималдылығы
Функционалды сауатсыз ересек халықтық танық немесе ішінара пайыздық үлесі
Кедейшілік шегінен төмен тұрмыс кешетін халықтың пайыздық үлесі
Ұзақ мерзімді жұмыссыздың деңгейі (12 ай және одан ұзақ)
ГФД И
Әйелдер мен еркектердің туылған кездегі болжалды өмір сүру ұзақтығы
1. Ересек еркектер мен әйелдердің сауаттылық коэффициенті
2. 1-і, 2-і, 3-і сатыдағы біліммен қыздар мен ұлдарды қамтудың жиынтық коэффициенті
Қаржы ресурстарына бақылау жүргізу дәрежесін көрсететін әйелдер мен еркектердің еңбек табыстарын бағалау көрсеткіштері
Адам дамуы туралы Ұлттық есептің авторлары Қазақстан үшін Халықтың кедейшілік индексін (ХКН) әзірледі. 8. 200-254б
Адам дамуын талдау үшін әлемдік деңгейде жетіп де -10 рентер қолданылады, олар дүние жүзіндегі елдердің көбінде бар. Оған БҰҰ Статистикалық коммиссиасының ұсынысы бойынша әлеуметтік - демографиялық статистиканың Бірыңғай жүйесін құру септігін тигізеді.
Көрсетілген жүйе статистикалық деректердің 12 блогынан турады, олар: демографиялық сипаттамалар; қоршаған орта; реттену (урбанизация) мен тұрғын үй; денсаулық сақтау мен тамақтану; білім; экономикалық әрекет; әлеуметтік топтар мен халықтың жинақтығы; әлеуметтік қамсыздандыру; бос уақыт пен мәдениет; уақытты пайдалану; қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік; әлеуметтік қатынастар; саяси әрекет.
Бүгінгі таңда көптеген елдер прогреске жетті. Сонда да болса, әлмедегі бірқатар мемлекеттер, қағида бойынша, әсіресе, ең кедей елдер үшін осы мақсаттарға жетудің ықтималдығы қиындай түскен сияқты. Егер әлем халқының 23%-ы тұратын 55 елде 2015 жылға қарай мақсаттардың ең кемі төрттен үшін орындап үлгеруге жеткілікті қарқындардағы ілгерулер жүріп жатса, ол халықтың 20% -ын еншілейтін 33 ел мақсаттық көрсеткіштердің тең жарымынан астамын орындауға артта қалып отыр.
Бір мақсаттарды орындауда кейбір мемлекеттер өзгелермен салыстырғанда үлкен жетістіктерге қол жеткізді.
Мәселен, жалыпға бірдей бастауыш біліммен, білім саласында қыздар мен ұлдардың теңдігін қамсыздандыру саласында көптеген дамушы елдер қойған мақсаттарына қол жеткізді немесе соған тақау. Дамудың көптеген салалары үшін білімнің өзекті мәнін ескере келгенде осы жетістіктер өзге мақсаттарға жету үрдісіндегі прогресті жылдамдатуға септігін тигізеді.
Сондай-ақ көптеген дамушы елдер де аштықты жою мен халықтың ең қамтамасыздығын жақсарту жөніндегі мақсаттың көрсеткіштерді орындады немесе орындауға жақын. Солай болғанмен, әлем халқының 28% -ын меншіктейтін 40-тан астам ел, 2015 жылға қарай аштық ауқымдарын екі есе азайту үшін қажет қарқындарға жете алмай отыр. Бұған қосымша, халықтың орташа табыстарының баяу өсуі жоқшылық ауқымдарын жартылай қысқарту мақсатын жүзеге асыру үрдісіндегі көптеген мемлекеттердің қиындықтарға кездесетіндерін меңзейді. Балалар өлімін азайту проблемасы да осындай күйді кешіп отыр.
Бақылауға ырық бермейтін мақсаттың іс жүзінде орындалуы немесе орындалмауы мүмкін емес. Бұл жағдай ең күрделі проблемалардың бірі дерентердің жоқтығы болып табылатын білдіреді. Халықаралық статисканың қазіргі жағдайында жоқшылық пен аналар өлімімен күрес жүргізу саласындағы мақсаттың көрсеткіштерге қол жеткізу үрдісі тікелей бақылау жүргізуге көнбейді. Тіпті бақыланатын мақсаттар контексіндегі статистикада да көптеген кемшіліктер бар.
Дерек мағлұматтары жоқ елдерде іс жүзінде нашар көрсеткіштердің орын алу ықтималдығы салдарынан прогреске жететін елдердің біршама жоғары үлесін тым құбылмалы деп есептеу әсері де жағдайды одан беттер қиындата түседі.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты - қоғамның әлеуметтік экономикалық өмір сүру жағдайын реттеудің бір бағыты.
Ол елдегі жалпы экономикалық жағдайымен тығыз байланысты және екі жақты қызмет атқарады. Бір жағынан, әлеуметтік саясатта тікелей және жанама түрде экономикалық дамудың мақсаттары көрініс алады, өйткені экономикалық іс-әрекет қоғамының барлық топтарына жақсы жағдай жасау мақсатында жасалады. Екінші жағынан, әлеуметтік саясат экономикалық өсудің факторы болып келеді. Егер экономикалық даму халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартпаса, онда еңбек өнімділігі төмендеп, жұмыс күшінің сапасы келмеді; қоғамда әлеуметтік тұрақсыздық пен қарама-қайшылық артады. 6.90-93б.
Әлеуметтік саясат әр елде әр түрлі әдіспен қалыптасады. Әлеуметтік саясат қоғамының әрбір мүшесіне заңды түрде анықталып бекітілген тұрмыс деңгейін қаматамасыз ететін табыс көлемін алу туралы кепілдік береді. Бұл жерде әлеуметтік әділеттік принципі іске асады.
Нарық жағдайында мемлекет қоғамының әрбір мүшесіне өз мүмкіншілігін толық ісеке асырып, табыс табуына жағдай жасауға міндетті болады.
Әлеуметтік саясаттың, нәтижелік көрсеткіштерін халықтың өмір сүру деңгейі сипаттайды. Халықаралық жіктеу әдісіне сәйкес тұрмыс деңгейін өлшеп - сипаттайтын көресеткіштер құрамасы мынандай: жиынтық ұлттық өнімдегі (ЖҰӨ) тұтыну қорының үлесі; Ұлттық табыстың жалпы көлемі және халық санына бөлініп есептелген деңгейі; азық-түлік пен өндіріс өнімдері бойынша анықталған нақты тұтыну үлгісі; еңбек жағдайы және еңбекпен қамту деңгейі; денсаулық сақтау және білім беру саласының жағдайы; әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік сақтандыру салаларының даму деңгейі; тұрғындардың орташа өмір сүру ұзақтағы; тұрғын үй мен тұрмыс қызметтерінмен қамсыздандыру деңгейі; коммуникацияның (көлік, жол, байланыс) дамуы; экология және адамның өмір сүру ортасының жағдайы және т.б. 5.345-347б.
Енді тәуелсіз Қазақстан мемлекеті ұстанып отырған әлеуметтік саясаттың негізі бағыттарын қысқаша қарастырамыз. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009-2005ж.ж. арналған орта мерзімдік әлеуметтік саясаты соңғы жылдары қоғамда көзге көріне қалыптасып қалған оңды әлеуметтік-экономикалық жетістіктер мен жағдайларды тұрақтандырып, экономиканың дағдарыстан шығып өсуіне қарай жұмыссыздықпен кедейшілікті жоюға және әлеуметтік дамудың ұзақ мерзімдік негізін қалауға бағытталған. Өтпелі кезеңде қалыптасып отырған әлеуметтік қиыншылықтардың салдарын мүмкін болғанша жеңілдетіп, оны жеңу үшін салық салу әдістерін жетілдіріп, салық төлеу тәртібін нығайтып, жауапкершілікті арттыру; табыстары төмен және мүмкіншіліктері шектеулі әлеуметтік топтарға мемлекет тарапынан міндетті түрде материалдық көмек көрсету және қаржылай қолдау; тұрғындардың нарық жағдайына икемеделіп, ұсақ кәсіпкерлікпен шұғылдануына қажетті жағдай жасау; еңбек нарығына белсенді де ықпалды саясат жүргізу көзделіп отыр.
Әлеуметтік саясатта келесі принциптер қолданылады: Орталық Үкімет пен жергілікті әкімшіліктер арасындағы әлеуметтік саясатты жүргізу міндеттері мен жауапкершіліктерін нақты ажыратып анықтау; әлеуметтік нормативтерді есепке алып, әр деңгейлі бюджет жүйесін жасау;
Әлеуметтік нормативтердің негізі ретінде білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандырулардың мемлекеттік стандарттары алынады; әлеуметтік қызмет көрсетуші мекемелер мен ұйымдарды мемлекет иелігіне алу немесе жекешелендіру; әлеуметтік қызмет көрсетуге монополиялық жағдайды жою, арнайы рұқсат беру негізінде бұл салаға жеке меншік сектордан капитал тарту және оны пайдалану; әлеуметтік іс-шараларының нақты бағдарламасын жасау, олардың нақты орындалу мерзімдерін белгілеу және орындалу нәтижесін тұрақты қадағалап, тексеріп отыру.
Бүгінгі күндері тұрғындардың көбі әлеуметтік қорғау мен қамсыздандыруды қажет етеді. Қазақстан Республикасының Статистика және Сораптау комитеті ай сайын қазақстандықтардың тұрмыс деңгейін анықтау мақсатында арнайы статистикалық бақылау және зерттеу жұмыстарына жүргізеді. Қазақстан -2030 ұзақ мерзімдік даму стратегиясында Халықты әлеуметтік қорғау, жұмыссыздықпен кедейшілікті жою 1-ші кезекте тұрған негізгі әлеуметтік мәселе ретінде атап көрсетілген. Статистикалық мәліметтер бойынша Қазақстанда 2010жылы орташа табыс деңгейі 34 024 теңге болған және 2009 жылмен салыстырғанда 1,2 есе өскен. 2010 жылдың соңында орташа табыс деңгейі 13 195 теңгеге жеткен, бұл 2009 жылдың желтоқсан айындағы көрсеткіштен 15% жоғары.13.171-179б.
Соңғы жылдары Қазақстанда макроэкономикалық тұрақтылықтың элементтері қалыптасқан: жалпы ішкі өнім 2003ж 13%-ке өскен; инфляция ауыздықталып, шамамен 20-25% - тен 60%-ке дейін төмендеген; инвестиция жылына 30%-ке өскен, еңбекақының орташа көлемі 2003 ж. 17 600 теңгеге жетті. Еңбек нарығындағы жағдай жақсара түскен: алдыңғы жылмен салыстырғанда жұмысты қамтылғандардың саны 20%-ке қысқарған. Жалпы 2009-2003 жылдары Қазақстанда жұмыспен қамтылғандардың саны өндірісте -20 712 мың адамға, ауыл шаруашылығында -287мыңға, транспорт пен байланыс саласында -68 мыңға, құрылыста - 147 мыңға өскен.
Сонымен, жұмыссыздық, халықты жұмыспен қамтамасыз ету мәселесі осы күндері ең өткір проблемаға айналып отыр.
Қазақстанның ұзақ мерзімдік, стратегиялық даму бағдарламасында жұмыссыздықпен кедейшілікті толық та тұрақты жою мәселесі 2010 жылға дейін шешілетін мемлекеттік міндет ретінде анықталғаны белгілі. Осы 2010 жылға дейін Қазақстан Экономикасында күрделі де қарқынды өндіріс аралық құрылымдық өзгерістер жүргізу қажет. Осы құрылымдық даму стратегиясы бір-бірімен байланысты жалпы ұлттық экономикалық, әлеуметтік және технологиялық мақсаттар мен міндеттердің орындалуын көздеген. Қазақстанда еңбек сиымдылығы жоғары өндіріс салаларын қалыптастыру және дамыту; ауыл шаруашылық шикізаттарын терең технологиялық өңдеу және түпкі өнім өндіру экономикасын мемлекет тарапынан басым түрде қолдап - дамыту мақсаты және міндеті анықталған. Бұл міндетті іске асыру 1-ден, көптеген жұмыс орындарын ашуға, жаңа мамандықтар дайындауға, жұмыссыздықты жоюға, еңбекақы табысын арттыруға жол ашады; 2-ден еңбек пен жұмыс күшінің сапасы жоғарылап, еңбек өнімділігі және жалпы экономика тиімділігі артады; 3-ден, ЖҰӨ құрылымы жақсарып, ұлттық табыс үлесі артады; 4-ден, салық төлемдері өседі және мемлекет бюджетінің мүмкіншіліктері кеңейеді.
Әрине бұл Қазақстанның ұзақ мерзімдік әлеуметтік - экономикалық және құрылымдық даму бағдарламасы екені түсінікті. Ал, нақты әлеуметтік жағдайлар, оның ішінде, жұмыссыздық пен табыс табу мәселесі күнделікті және тоқтаусыз шешімдер мен іс-әрекеттерді қажет ететіні де белгілі. Сондықтан, Президентінің Үкімімен орталық Үкімет пен жергілікті әкімшіліктер алдына басым міндет ретінде жұмыссыздық пен кедейшілікті жоюдың жалпы мемлекеттік және әрбір жеке аймақтың орта мерзімдік және қысқа, әрбір кезекті жылдарға арналған арнайы бағдарламаларын жасау, олардың орындалуын қамтамасыз ету, Үкімет пен Президент Кеңестерінің кеңейтілген мәжілістеріне есеп беру тәртібі белгіленді.
Экономикалық өсу және Қазақстандағы адам дамуындағы жұмыспен қамтылу арасында байланыс өте көп. Қазақстанда экономикалық реформалар басталған кезде, демографиялық үрдістердің, еңбекке жарамды жасқа кіретін және ол жастан шығатын адамдардың ара салмағының ықпал етуімен, еңбек рыногында құрылымдық терең өзгерістер жүрді. 1991 жылмен салыстырғанда 2011 жылы Республикадағы жалпы халық санының 9,5% -ға азаюы кезінде, экономикалық белсенді халықтың саны 13,1% -ға кеміді. Бұл орайда егер 1991 жылы Жалдамалы жұмыскерлердің саны экономикалық белсенді халықтың 95,8 %-ын құраса, ал 2011 жылы осы көрсеткіш 54,5%-ға дейін азаяды. Сонымен бірге еңбек ресурстары құрылымында өздігінен жұмыспен қамтылған халықтың және жұмыссыздардың үлесі өсті. Жалпы жұмыспен қамтылудың негізгі құрамдас бөліктерінің бірі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. ҚР-ғы әлеуметтік саясаттың қалыптасуы
1.1 Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың принциптері
1.2 Әлеуметтік құқықтық негіздері
2. Әлеуметтік саясатты талдау
2.1 Қазақстандағы саясаттың негізгі бағыттары
2.2 Халықты әлеуметтік қорғау механизімін реформалау
3. Қазақстанның әлеуметтік жағдайды іске асыру стратегиялары
3.1 Қазақстан азаматтарың денсаулығы, білімі мен салауатты өмір сүру мүмкіндігі
3.2 Шет елдермен қатынасы
3.3 Қазақстанның әлеуметтік жағдайдың бүгіні мен ертеңі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Қоғамдағы дамудың бастапқы кезеңдерінде шаруашылық прогресі көбінесе теңсіздік пен әділетсізідікке негізделетіні белгілі. Осы күні қалыптасып отырған нарықтық қатынастар да әлеуметтік әділеттікті қамтамасыз ете бермейді.
XVIII-XIX ғасырларда өткен өндіріс революциясы нарықтық қатынастарды өте күшті дамытты. Нарықтық қатынастардың дамуы бас бостандығы мен еркіндікке, әлеуметтік әділеттікке жол ашып берді. Еркіндік идеологиясын насихаттатйтын қоғамдық - саяси ағымдар қалыптасты. Осының барлығы индустриялды елдерде әлеуметтік теңсіздікті азайту заңдылығын қалыптастырды. Батыста және Шығыстың дамыған елдерінде орташа әлеуметтік топ қалыптасып, оның үлес салмағы артты. Мысалы, АҚШ-та осы күні табысы орташа әлеуметтік топтың үлес салмағы тұрғындардың 70% ін құрайды. Жалпы алғанда, нарықтық экономиканың осы күнгі моделі біршама әлеуметтік теңестіруді көздейді деп айтуға болады.
Бұл жерде, біріншіден, қоғамдық сананың нарық деген - оған қытасушылардың өзара келісімге келуі екенін ұғыну деңгейіне жеткенін көрсетеді. Соңғылар дербес, өз еркімен бір-бірімен қарсы тұрады, бірақ бір-біріне тәуелді: олардың мақсаттары қарсы ұшырасатын қажеттіліктерді қанағаттандыру арқылы ғана іске асады: Екіншіден, нарықтық әбден толған және бәсекелестіктің қатты дамыған жағдайында тауар мен қызмет өндірушілер тұтынушылардың табысы жоғары болуына мүдделі.1.93-103б.
Бірақ осы жағдайды көрсеткенде мына бір мәселені баса айтқан жөн сияқты: нарық пен толық теңдік үйлесімге келмейді. Біріншіден, бұл нарыққа шығушылардың жеке бас ерекшеліктеріне байланысты болады. Ерекшеліктер адамдардың әлеуметтік, биологиялық және психологиялық табиғатына байланысты келеді.
Екіншіден, нарық механизмдерінің мәніне, нарықтық құн мен нарықтық бағаның қайшылықтарына, жұмыс күшін сату мен сатып алудың ерекшеліктеріне және басқаларға байланысты.
Сонымен, осы күнгі дамыған нарық қатынастары салыстырмалы түрдегі әлеуметтік теңдіктің қалыптасуына мүмкіндік береді. Бірақ оларды іске асыру белгілі бір принциптер тұтастығына негізделген мақсаттық шараларды қажет етеді. Осы шаралар әлеуметтік саясат, немесе мемлекет саясатының әлеуметтік аспектісі болып табылады.
Қоғамда еңбекке араласу мүмкіндіктері шектеулі азаматтарды біріге қорғау міндетін атқара отырып қана экономикалық еркіндікке қол жеткізуге болады.
1.ҚР-ғы әлеуметтік саясаттың қалыптасуы
3.1 Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың принциптері
Экономикалық дағдарыстан шығу және одан әрі серпінді даму мемлекеттің сындарлы және негізгі саясаты арқылы болуы мүмкін. Жүргізіліп отырған әлеуметтік саясаттың басты субъектісі мемлекет болып табылады. Ол қоғамның ұзақ перспективаға арналған қаржысын дамытудың басты бағыттарының стратегиясын жасайды және алдағы кезде арналған міндеттерді, қаражаттарды және оған жетудің жолдарын анықтайды.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаттың мазмұны экономикалық заңдылықтардың іс - әрекетін ескере отырып және қоғамның даму міндеттеріне сәйкес қаржыны жоспарлы ұйымдастыру болып табылады. Қоғамдық дамудың әрбір кезеңінде әлеуметтік саясаттың өзіне тән белгілері болады, ол экономиканың жай-күйін, қоғамның материалдық және мәдени өмірінің тоғағы жеткен қажеттіліктерін және басқада факторларды ескере отырып, түрлі міндеттерді шешеді.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаттың мазмұны айтарлықтай күрделі, өйткені ол шаралардың ауқымды кешенін, оны дәйекті жүзеге асыру стадияларын қамтиды, олар:
1)экономикалық заңдардың әрекеті, экономиканың жай күйі, қоғамның әлеуметтік - экономикалық дамуының перспективалары негізінде елдегі қаржының ғылыми негізделген тұжырымдамасын әзірлеу;
2)экономикалық саясаттың тиісті мақсаттары мен міндеттерін негіздей отырып, әлеуметтік саясаттың стратегиялық және тактикалық шараларын тұжырымдау;
3)белгіленген іс-әрекеттерді қаржы механизмі (экономикалық қайта құрудың түбегейлігіне қарай оны жаңғырта және түзете отырып) арқылы іс жүзінде жүзеге асыру.
Осы негізгі үш буынның бірлігі әлеуметтік саясаттың мазмұнын анықтайды. Демек, экономикалық заңдардың іс- әрекетін есепке ала отырып, қоғамды дамытудың міндеттеріне байланысты қаржыны ұымдастыру мен пайдалану мемлекеттің әлеуметтік саясаттың мазмұны болып табылады.
Қазіргі кезде әлеуметтік саясаттың көмегімен шешілетін басты міндеттердің қатарына мыналарды жатқызуға болады:
а) елдің дамуының әрбір нақты кезеңінің ерекшеліктері негізінде қаржы ресурстарының неғұрлым мүмкін болатын көлемін жасаудың жағдайларын қамтамасыз ету;
ә) қаржы ресурстарын қоғамдық өндірістің сфералары арасында, ұлттық шаруашылықтың секторлары арасында ұтымды бөлу және пайдалану, ресурстарды белгілі бір мақсаттарға бағыттау;
б) экономикалық дамудың белгіленген бағыттарын орындау үшін тиісті қаржы механизімін жасап, оны үнемі жетілдіріп отыру.
Елдегі жүргізіліп жатқан реформаларға сәйкес мемлекеттің қаржы саясаты мен қаржы жүйесінің қызметі нарық жағдайында қажетті қаржы ресурстарын жұмылдыруға, оларды бюджетке толық және дер кезінде түсіріп отыруға, әлеуметтік - экономикалық дамудың мемлекеттік бағдарламаларында қаралған шараларды үздіксіз қаржыландыруға және материал, еңбек және ақша ресурстарын мақсатты әрі ұтымды пайдалануға бақылауды күшейтуге бағытталған. Бұл мақсаттар Қазақстан Республикасының әлеуметтік экономикалық дамуының, қоғамдық өмірдің барлық салаларын қайта құрудың стратегиясын қаржымен қамтамасыз ету қажеттілігінен туындайды.
Таяудағы мақсат ретінде - мемлекеттік бюджет теңгерімділігіне жету және экономиканы тұрақтандырудың негізінде ұлттық шаруашылықтың қаржы жағдайын сауықтыру проблемасын шешу.
Қаржы саясатын жүзеге асырудың негізіне жалпы және жеке (өзгеше) қағидаттардың толып жатқан қатары қойылуы тиіс.
Қаржы саясатын жүргізгенде оның мына қағидаттарын жүзеге асырудың зор маңызы бар:
1) қолда бар нақты қаржы ресурстарын негіздей отырып, бюджеттерді жасау, бекіту және атқару кезінде қоғамдық өндірістің барлық қатысушыларының, әлеуметтік, ұлттық және кәсіби топтардың мүдделерін сақтау;
2) қаржы қатнастарының жоспарлы ұйымдастырылуын қамтамасыз ету;
3) қаржы жүйесінің барлық сфералары мен буындарында кірістер мен шығыстардың теңгерімділігі;
4) қаржы резервтерін жасау (бюджет жүйесіндегі кірістердің шығыстардан және салалық қаржыларда қаржы резервтерінің асып түсуі);
5) мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілерінің арасында қаржы ресурстарын оңтайлы бөлу.
Әлеуметтік саясаттың тиімділігін қамтамасыз ететін жалпы қағидаттарға мыналар жатады:
1) объективті экономикалық заңдардың іс- әрекетін есепке алу;
2) нақты тарихи жағдайларды есепке алу;
3) өткен жылдардың өзіндік тәжірибесін және дүниежүзілік тәжірибені есепке алу.
1.2 Әлеуметтік құқықтық негіздері
Халықты әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік қорғау мемлекеттің әлеуметтік саясатының басты басымдықтарының бірі болған және болып қала береді, ол халықтың әл-ауқатын әлеуметтік қамсыздандырудың көпдеңгейлі жүйесін, міндетті әлеуметтік сақтандыруды, кедейлікті төмендету тетіктерін, халықтың әлеуметтік жағынан алғанда осал топтарын әлеуметтік қолдауды енгізу жолымен көтеруге бағытталған.
Әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі зейнетақы жүйесін, мүгедектік пайда болған кездегі, асыраушысынан айырылған жағдай бойынша, жасы бойынша әлеуметтік қамсыздандыруды, әлеуметтік көмек көрсету жүйесі мен әлеуметтік қызмет көрсетулер жүйесін қамтиды. Оның қатысушылары арасындағы ынтымақтастықсыз қамсыздандырудың жалғыз түрі жинақтаушы зейнетақылық жүйе болып табылады.
ҚР Конституциясымен Қазақстан Республикасының азаматына жалақы мен зейнетақының ең төменгі мөлшеріне, жасы келгенде, ауырған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылғанда және өзге де заңдық негізде әлеуметтік қамсыздандыруға кепілдік беріледі.
1998 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасында зейнетақы жүйесін реформалау жүзеге аса бастады. Азаматтарға зейнетақымен қамсыздандырудың тең құқығын беру принциптеріне негізделген Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы ҚР Заңы (әрі қарай - Заң) қабылданды.
Республикада 2006 жылдың соңына қарай Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығынан зейнетақы алатындардың саны 1638,6 мыңнан астам болған. Мемлекеттік базалық зейнетақылық төлемді 1660,2 мың адам алған.
Зейнетақының ең төменгі мөлшері 2006 жылғы 1 қаңтардан бастап 6700 теңгені құраған. 2006 жылғы зейнетақы төлемдерінің орташа мөлшері - 9912 теңге. Зейнетақы төлемдерінің ең төменгі мөлшері базалық зейнетақы төлемін есепке алғанда 9700 теңгені құраған. Зейнетақы төлемдерінің орташа мөлшері базалық зейнетақыны есепке алғанда 12912 теңгені құраған.
Зейнетақы төлемдерінің мөлшері жыл сайын индекстеліп, көтеріліп отырады. Зейнетақы төлемдерін бұрынғы еңбек өтіліне қарай дифференциалды арттыру жүзеге асырылды, ол миллионнан астам адамды қамтыды. Күш құрылымдары ардагерлерінің зейнетақылары да өсті. Елдегі барлық зейнетақылық және әлеуметтік төлемдер өз уақытында, ай сайын төленіп тұрады.
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына Жолдауында зейнетақының мөлшерін бұрынғы еңбек үлесіне сүйеніп анықтаған кезде әділдік орнату үшін зейнеттік заңнамада көзделген зейнетақыны есептеу үшін ескерілетін табысты шектеу 2008 жылғы 1 қаңтардан бастап өзгереді, ол 15 мәрте айлық есептік көрсеткіштен 25 мәртеге дейін арттырылады деп атап өтті. Бұл ретте ортақ сипаттағы зейнетақының орташа мөлшері 13 604 теңгеге немесе 25%-ға дерлік артады. Ортақ сипаттағы зейнетақының ең жоғары мөлшері 2008 жылы 21 713 теңгеге дейін, немесе 76%-ға өседі.
Сол сияқты Заңмен барлық жұмыс істеуші азаматтардың жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақылық жарналар аудару есебінен зейнетақы жинақтарын құру құқығы бекітілген.
Сонымен қатар, агенттердің (жұмыс берушілердің) қызметкерлердің кірісінен ұсталатын міндетті зейнетақылық жарналарды өз уақытында аудармау оқиғалары бар.
Заңның 22-бабына сәйкес агенттің міндетті зейнетақылық жарналарды, сондай-ақ өсімдерді өз уақытында ұстауына (жазуына) және аударуына бақылау салық органдарына жүктелген, соған байланысты осы мәселе бойынша азаматтардың шағымдары мәлімдеушілерге заңнама нормаларын түсіндіре отырып, тиісті органдарға жіберіледі.
Ел Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына Жолдауында ана мен баланы әлеуметтік қорғауға ерекше мән бере отырып, Үкіметке 2008 жылғы 1 қаңтардан бастап баланың тууына байланысты біржолғы мемлекеттік жәрдемақы мөлшерін 34740 теңгеге дейін немесе 2 есе арттыруға тапсырма берді. Баланы бір жасқа толғанға дейін күтуге төленетін ай сайынғы жәрдемақылар едәуір өсетін болады. Жұмыс істейтін әйелдердің декреттік демалыста және бір жасқа толғанға дейін нәресте күтімі жөніндегі демалыста жүрген кезінде зейнетақылық жинақтаулары жүргізіле беретін болады.
1998 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Жерасты және ашық кен жұмыстарында, еңбек жағдайлары ерекше зиянды және ерекше ауыр жұмыстарда істеген адамдарға берілетін мемлекеттік арнайы жәрдемақы туралы ҚР Заңында белгіленген жұмыс өтілі бар азаматтар мемлекеттік арнайы жәрдемақы алуға құқылы.
Мемлекеттік арнайы жәрдемақы алатындарға зейнет демалысы жасына жеткен кезде аталған жәрдемақыны алу немесе зейнетақы заңнамасына сәйкес зейнетақылық төлемдер тағайындау арасында таңдау жасау құқығы беріледі.
Қазақстан Республикасының Президентінің тапсырмасымен 2008 жылғы 1 қаңтардан бастап №2 Тізім бойынша 1998 жылғы 1 қаңтарға дейін зиянды және ауыр еңбек жағдайында өз өтілдерін өтеген адамдарға 8 айлық есепті көрсеткіш мөлшерінде арнайы жәрдемақылар төленетін болады.
Қазақстан Республикасында мүгедектігі бойынша, асыраушысынан айрылу жағдайы бойынша және жасына байланысты берілетін мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар туралы ҚР Заңына сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтары, шетелдіктер және Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын азаматтығы жоқ адамдар мүгедектік бойынша, асыраушысынан айырылу бойынша және жасы бойынша базалық мемлекеттік арнайы жәрдемақылар алуға құқылы.
Мемлекеттік арнайы жәрдемақылар мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру жүйесіне кіреді және мүгедектікке, асыраушысынан айырылуына және жасына байланысты оны алуға зәру азаматтарға мерзімді төленіп тұратын ақша қаражаты болып табылады.
Жоғарыда аталған Заңға сәйкес мүгедектерге мүгедектік тобына және сырқатының себептеріне қарай мүгедектігі бойынша базалық мемлекеттік арнайы жәрдемақы тағайындалады, ол жұмыс өтіліне және орташа айлық табысына тәуелсіз болады.
Сонымен қатар, заңнамада белгіленген зейнет демалысы жасына толған кезде мүгедекке мемлекеттік базалық зейнетақылық төлем тағайындалады.
Мемлекеттік арнайы жәрдемақы алатындардың орташа жылдық саны 645,5 мың адамды құраған. Мемлекеттік арнайы жәрдемақының орташа мөлшері 7745 теңгені құраған, оның ішінде мүгедектік бойынша - 8057 теңге, асыраушысынан айырылу бойынша - 7369 теңге, жасы бойынша - 3990 теңге.
Қазақстандағы адамның құқықтары: қоғамдық пікір жобасы бойынша әлеуметтанушылық зерттеулер нәтижелері бойынша сұрақ берілген респонденттердің 63,2% азаматтардың әлеуметтік қамсыздандыру құқықтарын қорғау саласындағы ахуалға оң баға бергені, 27,7% теріс баға бергені, 9,1% жауап беруден қиналғаны анықталды. Алынған нәтижелер азаматтарды әлеуметтік қамсыздандыру саласындағы ахуалдың, сондай-ақ азаматтардың әлеуметтік-экономикалық құқықтарын қорғау саласындағы мемлекеттің қолданған шаралары тиімділігінің жақсарғанын көрсетеді.
2005 жылғы 1 қаңтардан бастап Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы ҚР Заңына сәйкес республикада міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі енгізілген.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін енгізудің негізгі мақсаты - әлеуметтік қатер тууы: жұмыс қабілетін жоғалту, асыраушысынан айрылу және жұмыстан айрылу нәтижесінде жоғалтқан кіріс бөлігін өтеу болып табылады.
2.Әлеуметтік саясатты талдау
3.1 Қазақстандағы әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары
Қоғамдағы дамудың бастапқы кезеңдерінде шаруашылық прогресі көбінесе теңсіздік пен әділетсізідікке негізделетіні белгілі. Осы күні қалыптасып отырған нарықтық қатынастар да әлеуметтік әділеттікті қамтамасыз ете бермейді.
XVIII-XIX ғасырларда өткен өндіріс революциясы нарықтық қатынастарды өте күшті дамытты. Нарықтық қатынастардың дамуы бас бостандығы мен еркіндікке, әлеуметтік әділеттікке жол ашып берді. Еркіндік идеологиясын насихаттатйтын қоғамдық - саяси ағымдар қалыптасты. Осының барлығы индустриялды елдерде әлеуметтік теңсіздікті азайту заңдылығын қалыптастырды. Батыста және Шығыстың дамыған елдерінде орташа әлеуметтік топ қалыптасып, оның үлес салмағы артты. Мысалы, АҚШ-та осы күні табысы орташа әлеуметтік топтың үлес салмағы тұрғындардың 70% ін құрайды. Жалпы алғанда, нарықтық экономиканың осы күнгі моделі біршама әлеуметтік теңестіруді көздейді деп айтуға болады.
Бұл жерде, біріншіден, қоғамдық сананың нарық деген - оған қытасушылардың өзара келісімге келуі екенін ұғыну деңгейіне жеткенін көрсетеді. Соңғылар дербес, өз еркімен бір-бірімен қарсы тұрады, бірақ бір-біріне тәуелді: олардың мақсаттары қарсы ұшырасатын қажеттіліктерді қанағаттандыру арқылы ғана іске асады: Екіншіден, нарықтық әбден толған және бәсекелестіктің қатты дамыған жағдайында тауар мен қызмет өндірушілер тұтынушылардың табысы жоғары болуына мүдделі.1.93-103б.
Бірақ осы жағдайды көрсеткенде мына бір мәселені баса айтқан жөн сияқты: нарық пен толық теңдік үйлесімге келмейді. Біріншіден, бұл нарыққа шығушылардың жеке бас ерекшеліктеріне байланысты болады. Ерекшеліктер адамдардың әлеуметтік, биологиялық және психологиялық табиғатына байланысты келеді.
Екіншіден, нарық механизмдерінің мәніне, нарықтық құн мен нарықтық бағаның қайшылықтарына, жұмыс күшін сату мен сатып алудың ерекшеліктеріне және басқаларға байланысты.
Сонымен, осы күнгі дамыған нарық қатынастары салыстырмалы түрдегі әлеуметтік теңдіктің қалыптасуына мүмкіндік береді. Бірақ оларды іске асыру белгілі бір принциптер тұтастығына негізделген мақсаттық шараларды қажет етеді. Осы шаралар әлеуметтік саясат, немесе мемлекет саясатының әлеуметтік аспектісі болып табылады.
Қоғамда еңбекке араласу мүмкіндіктері шектеулі азаматтарды біріге қорғау міндетін атқара отырып қана экономикалық еркіндікке қол жеткізуге болады.
Нарықтық экономика әр адамға, оның қабілеттілігіне қарай, өзінің экономикалық өмірін құру үшін толық еркіндік береді. Бұл еркіндік қоғамның басқа мүшелерінің еркіндігі мен құқығына және мүддесіне қайшы келемеуі, кедергі болмауы қажет.
Екінші принцип, мемлекеттің әр түрлі қоғамдық топтар мүдделері арақатынасын анықтауына бацланысты. Экономикалық саясаттың, оның ішінде әлеуметтік саясаттың алдында қоғамдағы әртүрлі мүдделер арасындағы ең оңтайлы үйлесімділікті табу міндеті тұрады. Мемлекеттік биліктің институтционалдық құрылымы барлық тұрғындардың ықылас - мүдделерін ескеру қажет. Бірақ, әрбір жеке тұрғынды есепке алу мүмкін емес, сондықтан оларды әлеуметтік топ деңгейіне дейін жеткізіп жинақтайды. Сонымен, әлеуметтік-экономикалық саясат, біріншіден, топтар мүдделерінің өзіне-өзі іске асуы үшін құқықтық және ұйымдық жағдай жасады, ал екіншіден, оларды жалпы даму бағытымен сәйкестендіру қажет.2.54-65
Әлеуметтік бағдарламаларды жасағанда және оларды іске асыру кезінде тұрақты қоғамдық бақылау, институтционалдық күштердің тепе-теңдігі, қоғамда демократиялық мәдениетінің жоғары деңгейі қажет болады.
Әлеуметтік теңдіктің деңгейі ең алдымен табыстар жүйесіне байланысты келеді. Соңғысы адамның белігілі бір өмір сүру деңгейіне қажетті материалдық игіліктерге жұмсалатын барлық қаржы - қаражат сомасы, табыстар, заңды түрде - экономикалық қызметтің нәтижесі. Табыстар қалыптасу көзіне қарай жіктеледі. Оларды негізгі және қосымша табыс түрлері деп бөледі. Дамыған нарықтық экономика жағдайында адам, қалыпты түрде, белгілі бір негізгі табыс түріне ие болады. Жалдамалы еңбек ететіндер үшін бұл еңбекақы, ал кәсіпкерлер үшін - таза пайда.
Қосымша табыстарға негізгі табыстан тыс түсетін ақшалай немесе материалдық кіріс түрлері жатады. 2. 85-102б.
Нарықтық экономика дамыған сайын қосымша табыс табу мүмкіншіліктері кеңейе түседі. Осы табыс түріне құнды қағаздардан, салық төлемдерінің төмендеуінен, мұрагерліктен т.б. түсетін табыстар жатады. Қосыша табыс табуға адамдар екі себептен ұмтылады.
Біріншіден, табыс көзін көп тарапты ету негізгі табыстық төмендеуінен сақтандырады. Екіншіден, қажеттіліктің табыс негізі табыс түрінің өсуінен тұрақты түрде озып отыруына байланысты. Осы екінші жағдай өтпелі экономика үшін маңызды. Мысалы, мамандардың бағалауынша Қазақстанда жұмыскерлердің 50%, зейнеткерлердің 30% осы күндері қосымша табыс табу мақсатында қосымша еңбектенуге мәжбүр екен.
Қарастырылып отырған тұрғыдан алғанда әлеуметтік қамсыздандыру көрсеткіштерінің маңызы өте зор. Оны сипаттайтын экономикалық өлшемдердің арасында тұрмыс деңгейінің көрсеткіштері негізгі орындарды иемеденеді. Бұл жерде материалдық игіліктерді тұтыну деңгейі туралы сөз болып отыр. Соңғы жылдары әлем практикасында кең тараған көрсеткіштер отандық статистикада пайдалана бастағанын айтуға болады. Жеке алғанда, бұл тұтынушылық қорысын деген ұғымға қатысты. Осы ұғым адам өміріне қажетті ең негізгі материалдық игіліктер мен қызметтер құрамасын білдіреді.
Экономикалық нарықтық үлгісіне көшу кезінде әлеуметтік жіктелуі артады. Сондықтан тұрмыс деңгейін өлшемді түрде сипаттайтын тұтынушылық қоржынды толтырудың бірнеше нұсқалық түрлері қалыптасқан. 2.145-148б.
Тұтынудың рационалды және минималды деңгейлерін есептеу қабылданған. Осы күнгі отандық статистика мекемелері тұтынушылық қорын құрамы мен оның минималды және рационалды деңгейлерін тұрақты түрде есептеп көрсетеді. Соңғы кездері біздің экономикалық әдебиеттерге өмір сүру сапасы деген ұғымда енгізілді. Осы көрсеткіш тұрмыс деңгейін жүйелі түрде өлшеп сипаттайды. Бұл көрсеткіш материалдық игіліктерді тұтынумен бірге әлеуметтік игіліктерді (денсаулық сақтау, білім алу, демалыс мәдениет т.б.) пайдалануды да есепке алып, қоғамының тұрмыс деңгейін жан - жақты сипаттайды. Мемлекеттің әлеуметтік саясаты - оның қоғам өмірінің әлеуметтік - экономикалық жағдайларын реттеу жөніндегі қызметінің бір бағыты. Әлеуметтік саясаттық мәні қоғамдағы әділеттілік қатынастарды қолдау немесе қоғамдағы әлеуметтік топтардың арасындағы қатынастарды реттеу, қоғам мүшелерінің тұрмыс дәрежесін, әл-ауқатын көтерудің жағдайларын қамтамасыз ету, ауқатын көтерудің жағдайларын қамтамасыз ету, қоғамдық өндіріске қатысу үшін экономикалық ынталандырудың әлеуметтік кепілдіктерін жасау. Мемлекеттің қоғамдық өнідірісті реттеу мақсатында жүргізетін шаралардың құрамды бөлігі ретінде мемлекеттің әлеуметтік саясаты елдегі экономикалық ахуалмен тығыз байланысты болады.
Еңбек ақы төлеуде теңгермешілікті жоюдың маңызы зор. Еліміздің тұтыну рыногының бірыңғайлылығын қаматамасыз ету керек, яғни қорлардың бұл бөлігін тұтынушылар барлық еңбекшілер емес, тек осыны тұтынуға тиістілер.
Мысалы, дәрігерлік көмекті жұрттың барлығы емес, тек ауыратын адамдар ғана сұрайды, мектеп мекемелерінің қызметін тек мектеп жасындағы балалары барларға ғана керек. Басқаша айтқанда, қоғамдық тұтыну қорлары еңбекке байланысты емес, табыстар айырмашылығын жұмсартуға тиіс. Сонымен қатар олар еңбек қабілетін қалыптастыру, жоғарғы білім алу мен мәдениетті қолдау, денсаулықты сақтау, зейнеткерлерді қамсыздандыру сияқты маңызды қажеттіліктерді қанағаттандыру сияқты маңызды қажеттіліктерді қанағаттандырулары тиіс. Бірақ бөлудің бұл түрі бүкіл қоғам және оның жеке мүшелерінің мүддесін қамтығандықтан, денсаулық, білім тұрғын үй және т.б. саладағы әлеуметтік саясат мемлекеттің назарында болуға тиіс. 2.159-169б.
Елдің экономикалық даму деңгейі тұтынудың көлемімен дәрежесін анықтайды. Әлеуметтік қорғау жүйесі тек халықтық табыссыз топтары мен өндіріске қатыспағандарды оқушылар, зейнеткерлер, мүгедектер ғана қамтымайды, ол сонымен қатар қоғамдық өндіріске қатысушыларды да, ең алдымен жалданып істейтіндерді де қорғайды.
Кедейтілік сияқты өткір әлеуметтік проблемеларды шешу - мемлекет жұмысының, соның ішінде әлеуметтік жұмыстың басты бір бағыты. Бұл әл-ауқатты өмірді қамтамасыз ете алмағанымен экономикалық тұтқалар арқылы ең төменгі тіршілік деңгейін жасап, тұрмысы қатар адамдардың санын азайтуға көмектеседі. Кедейленген топты азайту - рыноктық экономикаға көшкен мемлекеттің әлеуметтік саясаттың негізгі міндетті. Тұтынудың әр түрлі деңгейінің еңбек пен жұмысшы күнгі факторларымен байланыстылығын атап өту керек. Ондай факторлар: отбасының көлемі, ондағы жұмыс істейтіндер мен масылдардың арақатынасы, денсаулық жайы, географиялық, табиғат жағдайлары және т.б. Әлеуметтік саясаттың негізі мақсаты - осы айырмашылықтарды азайтып, қоғамның барлық мүшелерінің өмір сүруіне қолайлы материалдық негіз жасау. Мұндай мақсатты жүзеге асырудың түрлеріне қызмет пен өнімдерді трансферттік төлемдер арқылы бөлу немесе табысты тұрақтандырудың мемлекеттік бағдарламасы жатады. 2.176-192б.
Біздің елімізде қоғамдық тұтыну қорлары экономикалық категория ретінде бүкіл қоғам мен еңбек ұжымдарының оның мүшелерінің арасындағы өмір сүру қорының бөлінуі жөніндегі қатынасты білдіреді. Олар белгілі дәрежеде бұрынғы немесе қазіргі еңбекті есепке ала отырып бөлінеді.
Қоғамдық тұтыну қорларының бір бөлігі мемлекеттік бюджет арқылы құрылып, орталықтан бөлінеді. Оның басқа бөлігі кәсіпорындардың, кооперативтердің пайдасынан және қоғамдық ұйымдардың есебінен жиналады. Мемлекеттік көмек бағдарламасы бойынша қоғамның жаңа мүшелерін тәрбиелеу, қарттарды және еңбекке жарамсыздарды қолдау, білім алу, денсаулық сақтау қажеттіліктерді өтеледі.
Әлеуметтік - экономикалық саясатта қоғамдық тұтыну үш бағытта жүреді.
Бірінші бағыт халыққа берілетін төлемдер. Олардың көлемі еңбекшілердің бұрынғы және қазіргі жалақысына байланысты.
Бұлар алдымен әлеуметтік қамсыздандыруға, ауырған кездегі төлемдерге, ақылы демалысқа, мүгедектігі мен қартайғандығына байланысты зейнетақы, жұмыссыздыққа байланысты көмек.
Қоғамдық тұтыну қорды бөлудегі екінші бағыт - адамның еңбегіне байланысты түрлі төлемдер. Мұндай төлемдеуге көп балалы ата-аналарға, жалғыз басты аналарға, арнайы емдеуге берілетін көмектер, мемлекеттің мектепке дейінгі балалар мекемелеріне, мектеп-интернатты қаржыландыруға жұмсайтын дотациялар жатады.
Қоғамдық тұтыну қорлардан берілетін төлемдердің үшінші бағытының ерекшелігі - жеңілдіктер халыққа өндірістік емес сала мекемелері арқылы натуралды-заттай түрінде беріледі. 3.347-350б.
Адам капиталы теориясымен қатар адам дамуы тұжыымдамасының туындауына базалық мұқтаждар тұжырымдамасы белгілі роль атқарады, ол ХХ ғасырдың 60-шы жылдары Скандинавиядағы зерттеу топтарының арасында пайда болды. 1976 жылы осы тұжырымдама Халықаралық еңбек ұйымының Жұмыспен қамтылу, өсу және базалық мұқтаждар баяндамасының арқауы болды.
Базалық мұқтаждар тұжырымдамасы үкіметтерге мына мәселелерді есепке алу арқылы экономикалық және әлеуметтік саясат құруды ұсынады: отбасының тамақ ішудегі, киінудегі, тұрғынжай мен үй мүлкендегі кейбір ең төменгі қажеттіліктерін міндетті түрде қанағаттандыру; ауыз сумен емдеуге қамтамасыздандыру, тұратын орындарының санитарлық жағдайын, қоғамдық көлік, денсаулық сақтау мен білім беру салаларындағы қоғамдық қызметтерді жақсарту.
Адам дамуы категориясын жасауға өзге әлеуметтік- экономикалық категория - тұрмыс сапасы өз ықпалын тигізеді.
Т.М. Рогачаеваның монографиясында тұрмыс сапасы дегенде халықтық әл-ауқаты мен жеке адамдардың әлеуметтік көңіл күйлеріне елеулі ықпал жасайтын экономикалық, әлеуметтік, табиғи - экологиялық және адамның тіршілік әрекетіндегі өзге де жағдайлардың белігілі бір үйлесімі ұғынылады. 3.354-358б.
Тұрмыс сапасы категориясының мәні шоғырландырылған түрде Я. Тәнбергеннің Экономикалық тәртіпті қайта құру еңбегінде айтылды, онда былай делінген: Осы шама тұтас алғанда жеке тұлғаларға немесе мемлекет қатысты пайданың критерийін жай ғана есепке алу арқылы емес, сонымен бірге адамның негізі құндылықтары жүйесіне сәйкес ойластырылуы және жете зерттелуі тиіс.
Тұрмыс сапасының деңгейін өлшеу өмірдің жеке қырларын бейнелейтін көрсеткіштердің біртұтас жүйесі негізінде жүзегеи асырылады. Өткен ғасырдың 70-ші жылдарында Дж. Феррестер тұрмыс сапасын жалпы бес параметр бойынша өлшеуді ұсынады, олар: халықтың саны, қорланған, капиталдың саны, ауыл шаруашылығындағы капиталдың үлесі, қолда бар табиғи ресурстар мен мекендеу ортасының ластануы. Экономикалық дамудың әлеуметтік аспекттері үлкен маңызға ие болғандары соншалық, олар саяси құрылымдардың бағдарламалық нұсқамаларының ажырамас бөлігіне және көптеген елдердің экономикалық даму үлгілерінің, сонфың ішінде швед үлігісінің, әлеуметтік бағдарланған Германияның, жаңа индустриалы елдердің үлгілерінің деңгейіне айналды.
Әлеуметтік саясатта адам дамуының негізі аспектілерін сипаттайтындар:
oo демографиялық дамуды;
oo еңбек ресурстарын, жұмыспен қамтылуды, жұмыссыздықты, әлеуметтік көмекті;
oo әлеуметтік инфрақұрылымының ахуалын;
oo тұрғын үй мен коммуникацияларды сипаттайтын;
oo қоғамдық еркіндіктерді; сөз, іс-әркеттер, саяси үрдістерге қатысу бостандығын;
oo кенттендіру, табиғи ресурстарды пайдалану мен энергия тұтыну үрдістерін;
oo қоршаған ортаны пайдалануды, оның ықпалы мен қорғалуын;
oo әлеуметтік саладағы инвестицияларды, көмек ағындарын, ресурстардың түсімдерін, сәйкессіздіктерді;
oo адам дамуы көзқарасы тұрғысынан ұлттық шоттарды;
oo әйел мүмкіндіктерін кеңейту көрсеткіші (ӘМКК);
oo халықтың жоқтылық индексі (ХЖН-1 және ХЖН -2);
oo туған кездегі болжалды өмір сүру ұзақтығын; халықтың өнім-жітімін, халықтың денсаулығы мен денсаулық сақтау жүйесін сипаттайтындар;
oo хаоықтың білім деңгейі мен білім жүйесіне сипаттама беретіндер;
oo өндірісті, халықтың жан басты таққандағы табыстарды бөлу мен пайдалануды, табыстардағы теңсіздіктерді, табыстар бойынша кедейлікті сипаттайтындар.
Әлеуметтік саясаттағы адам дамуының маңызды 4мүмкіндігі базалық ретінде белгіленеді, олар: күнелту мүмкіндігі; білім алу, лайықты тұрмыс деңгейі үшін қажет ресурстарға қол жеткізу және қоғам өміріне қатысу мүкіндігі. Солардың үшеуі АДН енгізіледі де, ал өлшеу мүмкін болғмағандықтан 4-і элемент оған кірмей қалды.
Алайда АДН елеулі кемшілігі - ел бойынша есептелген орташа шамалар үлкен теңсіздікті жасыруы мүмкін екендігі. Ең маңызды топтар үшін АДН жасау өте дұрыс шешім болар еді: мысалы үшін; жынысы бойынша, нәсіл және этникалық топ бойынша есеп құру. 5.345-347б.
АДН - елдің дамуы саласындағы жалпы процесін сипаттайтын болса, ал Халықтың жоқшылығы индексі (ХЖН) процестің бөлінуін көрсетеді және халықта сақталған мұқтаждардың деңгейін өлшейді. Жоқшылық деңгейін өлшеу үшін дамушы еолдерде халықтың жоқшылық индексі ХЖИ-1, ал дамыған елдерде ХЖН-2 пайдаланылады. 1995 жылы Гендерлік факторды есепке алғандағы даму индексі (ГФДН) енгізілді, ол әйелдер мен еркектер арасындағы теңсіздікті көрсету мақсаттарында АДН түзету үшін қолданылады. Әйел мүмкіндіктерін ұлғайту көрсеткіші (ӘМКК) оларды экономикалық және саяси өмірге белсенді қатысу мүмкіндіктерін бейнелейді.
Жоғарыда қаралған 4 индекс (АДН, ХЖН-1, ХЖН-2 ГФДН) өздеріне бірдей компоненнтерді енгізеді, олар - өмір сүру ұзақтығы, білім, тұрмыс деңгейі, бірақ осы индекстерді есептеу кезінде әртүрлі көрсеткіштер пайдаланылады.
1 кесте АДН, ХЖН-1, ХЖН-2, ГФДН компоненттері мен көрсеткіштері
Көрсеткіш
Өмір сүру ұзақтығы
Білім
Лайықты тұрмыс деңгейі
Қоғамдық өмірге қатысу немесе әлеуметтік оқшаулану
1
2
3
4
5
АДИ
Туған кездегі болжалды өмір сүру ұзақтығы
1.Ересек халықтың сауаттылық коэффициенті
2.Балаларды мектеп білімімен қамтудың жиынтық коэффициенті
Халықтың жан басына шаққандағы ЖІӨ
-
ХЖН-1
Адам дүниеге келген кезде оның 40 жасқа дейінгі өмір сүрмеу ықтималдылығы
Ересек халықтың сауатсыздық коэффициенті
Мыналармен өлшенетін экономикалық мұқтаждар: қауіпсіз суға мүмкіндігі жоқ халықтың пайыздық үйлесімен; жеткіліксіз салмақтағы 5 жасқа дейінгі балалардың пайыздық үйлесімімен
ХЖН-2
Аg дүн-ге келген кезде оның 60ж дейін өмір сүрмеу ықтималдылығы
Функционалды сауатсыз ересек халықтық танық немесе ішінара пайыздық үлесі
Кедейшілік шегінен төмен тұрмыс кешетін халықтың пайыздық үлесі
Ұзақ мерзімді жұмыссыздың деңгейі (12 ай және одан ұзақ)
ГФД И
Әйелдер мен еркектердің туылған кездегі болжалды өмір сүру ұзақтығы
1. Ересек еркектер мен әйелдердің сауаттылық коэффициенті
2. 1-і, 2-і, 3-і сатыдағы біліммен қыздар мен ұлдарды қамтудың жиынтық коэффициенті
Қаржы ресурстарына бақылау жүргізу дәрежесін көрсететін әйелдер мен еркектердің еңбек табыстарын бағалау көрсеткіштері
Адам дамуы туралы Ұлттық есептің авторлары Қазақстан үшін Халықтың кедейшілік индексін (ХКН) әзірледі. 8. 200-254б
Адам дамуын талдау үшін әлемдік деңгейде жетіп де -10 рентер қолданылады, олар дүние жүзіндегі елдердің көбінде бар. Оған БҰҰ Статистикалық коммиссиасының ұсынысы бойынша әлеуметтік - демографиялық статистиканың Бірыңғай жүйесін құру септігін тигізеді.
Көрсетілген жүйе статистикалық деректердің 12 блогынан турады, олар: демографиялық сипаттамалар; қоршаған орта; реттену (урбанизация) мен тұрғын үй; денсаулық сақтау мен тамақтану; білім; экономикалық әрекет; әлеуметтік топтар мен халықтың жинақтығы; әлеуметтік қамсыздандыру; бос уақыт пен мәдениет; уақытты пайдалану; қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік; әлеуметтік қатынастар; саяси әрекет.
Бүгінгі таңда көптеген елдер прогреске жетті. Сонда да болса, әлмедегі бірқатар мемлекеттер, қағида бойынша, әсіресе, ең кедей елдер үшін осы мақсаттарға жетудің ықтималдығы қиындай түскен сияқты. Егер әлем халқының 23%-ы тұратын 55 елде 2015 жылға қарай мақсаттардың ең кемі төрттен үшін орындап үлгеруге жеткілікті қарқындардағы ілгерулер жүріп жатса, ол халықтың 20% -ын еншілейтін 33 ел мақсаттық көрсеткіштердің тең жарымынан астамын орындауға артта қалып отыр.
Бір мақсаттарды орындауда кейбір мемлекеттер өзгелермен салыстырғанда үлкен жетістіктерге қол жеткізді.
Мәселен, жалыпға бірдей бастауыш біліммен, білім саласында қыздар мен ұлдардың теңдігін қамсыздандыру саласында көптеген дамушы елдер қойған мақсаттарына қол жеткізді немесе соған тақау. Дамудың көптеген салалары үшін білімнің өзекті мәнін ескере келгенде осы жетістіктер өзге мақсаттарға жету үрдісіндегі прогресті жылдамдатуға септігін тигізеді.
Сондай-ақ көптеген дамушы елдер де аштықты жою мен халықтың ең қамтамасыздығын жақсарту жөніндегі мақсаттың көрсеткіштерді орындады немесе орындауға жақын. Солай болғанмен, әлем халқының 28% -ын меншіктейтін 40-тан астам ел, 2015 жылға қарай аштық ауқымдарын екі есе азайту үшін қажет қарқындарға жете алмай отыр. Бұған қосымша, халықтың орташа табыстарының баяу өсуі жоқшылық ауқымдарын жартылай қысқарту мақсатын жүзеге асыру үрдісіндегі көптеген мемлекеттердің қиындықтарға кездесетіндерін меңзейді. Балалар өлімін азайту проблемасы да осындай күйді кешіп отыр.
Бақылауға ырық бермейтін мақсаттың іс жүзінде орындалуы немесе орындалмауы мүмкін емес. Бұл жағдай ең күрделі проблемалардың бірі дерентердің жоқтығы болып табылатын білдіреді. Халықаралық статисканың қазіргі жағдайында жоқшылық пен аналар өлімімен күрес жүргізу саласындағы мақсаттың көрсеткіштерге қол жеткізу үрдісі тікелей бақылау жүргізуге көнбейді. Тіпті бақыланатын мақсаттар контексіндегі статистикада да көптеген кемшіліктер бар.
Дерек мағлұматтары жоқ елдерде іс жүзінде нашар көрсеткіштердің орын алу ықтималдығы салдарынан прогреске жететін елдердің біршама жоғары үлесін тым құбылмалы деп есептеу әсері де жағдайды одан беттер қиындата түседі.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты - қоғамның әлеуметтік экономикалық өмір сүру жағдайын реттеудің бір бағыты.
Ол елдегі жалпы экономикалық жағдайымен тығыз байланысты және екі жақты қызмет атқарады. Бір жағынан, әлеуметтік саясатта тікелей және жанама түрде экономикалық дамудың мақсаттары көрініс алады, өйткені экономикалық іс-әрекет қоғамының барлық топтарына жақсы жағдай жасау мақсатында жасалады. Екінші жағынан, әлеуметтік саясат экономикалық өсудің факторы болып келеді. Егер экономикалық даму халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартпаса, онда еңбек өнімділігі төмендеп, жұмыс күшінің сапасы келмеді; қоғамда әлеуметтік тұрақсыздық пен қарама-қайшылық артады. 6.90-93б.
Әлеуметтік саясат әр елде әр түрлі әдіспен қалыптасады. Әлеуметтік саясат қоғамының әрбір мүшесіне заңды түрде анықталып бекітілген тұрмыс деңгейін қаматамасыз ететін табыс көлемін алу туралы кепілдік береді. Бұл жерде әлеуметтік әділеттік принципі іске асады.
Нарық жағдайында мемлекет қоғамының әрбір мүшесіне өз мүмкіншілігін толық ісеке асырып, табыс табуына жағдай жасауға міндетті болады.
Әлеуметтік саясаттың, нәтижелік көрсеткіштерін халықтың өмір сүру деңгейі сипаттайды. Халықаралық жіктеу әдісіне сәйкес тұрмыс деңгейін өлшеп - сипаттайтын көресеткіштер құрамасы мынандай: жиынтық ұлттық өнімдегі (ЖҰӨ) тұтыну қорының үлесі; Ұлттық табыстың жалпы көлемі және халық санына бөлініп есептелген деңгейі; азық-түлік пен өндіріс өнімдері бойынша анықталған нақты тұтыну үлгісі; еңбек жағдайы және еңбекпен қамту деңгейі; денсаулық сақтау және білім беру саласының жағдайы; әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік сақтандыру салаларының даму деңгейі; тұрғындардың орташа өмір сүру ұзақтағы; тұрғын үй мен тұрмыс қызметтерінмен қамсыздандыру деңгейі; коммуникацияның (көлік, жол, байланыс) дамуы; экология және адамның өмір сүру ортасының жағдайы және т.б. 5.345-347б.
Енді тәуелсіз Қазақстан мемлекеті ұстанып отырған әлеуметтік саясаттың негізі бағыттарын қысқаша қарастырамыз. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009-2005ж.ж. арналған орта мерзімдік әлеуметтік саясаты соңғы жылдары қоғамда көзге көріне қалыптасып қалған оңды әлеуметтік-экономикалық жетістіктер мен жағдайларды тұрақтандырып, экономиканың дағдарыстан шығып өсуіне қарай жұмыссыздықпен кедейшілікті жоюға және әлеуметтік дамудың ұзақ мерзімдік негізін қалауға бағытталған. Өтпелі кезеңде қалыптасып отырған әлеуметтік қиыншылықтардың салдарын мүмкін болғанша жеңілдетіп, оны жеңу үшін салық салу әдістерін жетілдіріп, салық төлеу тәртібін нығайтып, жауапкершілікті арттыру; табыстары төмен және мүмкіншіліктері шектеулі әлеуметтік топтарға мемлекет тарапынан міндетті түрде материалдық көмек көрсету және қаржылай қолдау; тұрғындардың нарық жағдайына икемеделіп, ұсақ кәсіпкерлікпен шұғылдануына қажетті жағдай жасау; еңбек нарығына белсенді де ықпалды саясат жүргізу көзделіп отыр.
Әлеуметтік саясатта келесі принциптер қолданылады: Орталық Үкімет пен жергілікті әкімшіліктер арасындағы әлеуметтік саясатты жүргізу міндеттері мен жауапкершіліктерін нақты ажыратып анықтау; әлеуметтік нормативтерді есепке алып, әр деңгейлі бюджет жүйесін жасау;
Әлеуметтік нормативтердің негізі ретінде білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандырулардың мемлекеттік стандарттары алынады; әлеуметтік қызмет көрсетуші мекемелер мен ұйымдарды мемлекет иелігіне алу немесе жекешелендіру; әлеуметтік қызмет көрсетуге монополиялық жағдайды жою, арнайы рұқсат беру негізінде бұл салаға жеке меншік сектордан капитал тарту және оны пайдалану; әлеуметтік іс-шараларының нақты бағдарламасын жасау, олардың нақты орындалу мерзімдерін белгілеу және орындалу нәтижесін тұрақты қадағалап, тексеріп отыру.
Бүгінгі күндері тұрғындардың көбі әлеуметтік қорғау мен қамсыздандыруды қажет етеді. Қазақстан Республикасының Статистика және Сораптау комитеті ай сайын қазақстандықтардың тұрмыс деңгейін анықтау мақсатында арнайы статистикалық бақылау және зерттеу жұмыстарына жүргізеді. Қазақстан -2030 ұзақ мерзімдік даму стратегиясында Халықты әлеуметтік қорғау, жұмыссыздықпен кедейшілікті жою 1-ші кезекте тұрған негізгі әлеуметтік мәселе ретінде атап көрсетілген. Статистикалық мәліметтер бойынша Қазақстанда 2010жылы орташа табыс деңгейі 34 024 теңге болған және 2009 жылмен салыстырғанда 1,2 есе өскен. 2010 жылдың соңында орташа табыс деңгейі 13 195 теңгеге жеткен, бұл 2009 жылдың желтоқсан айындағы көрсеткіштен 15% жоғары.13.171-179б.
Соңғы жылдары Қазақстанда макроэкономикалық тұрақтылықтың элементтері қалыптасқан: жалпы ішкі өнім 2003ж 13%-ке өскен; инфляция ауыздықталып, шамамен 20-25% - тен 60%-ке дейін төмендеген; инвестиция жылына 30%-ке өскен, еңбекақының орташа көлемі 2003 ж. 17 600 теңгеге жетті. Еңбек нарығындағы жағдай жақсара түскен: алдыңғы жылмен салыстырғанда жұмысты қамтылғандардың саны 20%-ке қысқарған. Жалпы 2009-2003 жылдары Қазақстанда жұмыспен қамтылғандардың саны өндірісте -20 712 мың адамға, ауыл шаруашылығында -287мыңға, транспорт пен байланыс саласында -68 мыңға, құрылыста - 147 мыңға өскен.
Сонымен, жұмыссыздық, халықты жұмыспен қамтамасыз ету мәселесі осы күндері ең өткір проблемаға айналып отыр.
Қазақстанның ұзақ мерзімдік, стратегиялық даму бағдарламасында жұмыссыздықпен кедейшілікті толық та тұрақты жою мәселесі 2010 жылға дейін шешілетін мемлекеттік міндет ретінде анықталғаны белгілі. Осы 2010 жылға дейін Қазақстан Экономикасында күрделі де қарқынды өндіріс аралық құрылымдық өзгерістер жүргізу қажет. Осы құрылымдық даму стратегиясы бір-бірімен байланысты жалпы ұлттық экономикалық, әлеуметтік және технологиялық мақсаттар мен міндеттердің орындалуын көздеген. Қазақстанда еңбек сиымдылығы жоғары өндіріс салаларын қалыптастыру және дамыту; ауыл шаруашылық шикізаттарын терең технологиялық өңдеу және түпкі өнім өндіру экономикасын мемлекет тарапынан басым түрде қолдап - дамыту мақсаты және міндеті анықталған. Бұл міндетті іске асыру 1-ден, көптеген жұмыс орындарын ашуға, жаңа мамандықтар дайындауға, жұмыссыздықты жоюға, еңбекақы табысын арттыруға жол ашады; 2-ден еңбек пен жұмыс күшінің сапасы жоғарылап, еңбек өнімділігі және жалпы экономика тиімділігі артады; 3-ден, ЖҰӨ құрылымы жақсарып, ұлттық табыс үлесі артады; 4-ден, салық төлемдері өседі және мемлекет бюджетінің мүмкіншіліктері кеңейеді.
Әрине бұл Қазақстанның ұзақ мерзімдік әлеуметтік - экономикалық және құрылымдық даму бағдарламасы екені түсінікті. Ал, нақты әлеуметтік жағдайлар, оның ішінде, жұмыссыздық пен табыс табу мәселесі күнделікті және тоқтаусыз шешімдер мен іс-әрекеттерді қажет ететіні де белгілі. Сондықтан, Президентінің Үкімімен орталық Үкімет пен жергілікті әкімшіліктер алдына басым міндет ретінде жұмыссыздық пен кедейшілікті жоюдың жалпы мемлекеттік және әрбір жеке аймақтың орта мерзімдік және қысқа, әрбір кезекті жылдарға арналған арнайы бағдарламаларын жасау, олардың орындалуын қамтамасыз ету, Үкімет пен Президент Кеңестерінің кеңейтілген мәжілістеріне есеп беру тәртібі белгіленді.
Экономикалық өсу және Қазақстандағы адам дамуындағы жұмыспен қамтылу арасында байланыс өте көп. Қазақстанда экономикалық реформалар басталған кезде, демографиялық үрдістердің, еңбекке жарамды жасқа кіретін және ол жастан шығатын адамдардың ара салмағының ықпал етуімен, еңбек рыногында құрылымдық терең өзгерістер жүрді. 1991 жылмен салыстырғанда 2011 жылы Республикадағы жалпы халық санының 9,5% -ға азаюы кезінде, экономикалық белсенді халықтың саны 13,1% -ға кеміді. Бұл орайда егер 1991 жылы Жалдамалы жұмыскерлердің саны экономикалық белсенді халықтың 95,8 %-ын құраса, ал 2011 жылы осы көрсеткіш 54,5%-ға дейін азаяды. Сонымен бірге еңбек ресурстары құрылымында өздігінен жұмыспен қамтылған халықтың және жұмыссыздардың үлесі өсті. Жалпы жұмыспен қамтылудың негізгі құрамдас бөліктерінің бірі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz