Ағылшын және қазақ тілдеріндегі жануар атаулары бар фразеологиялық бірліктер (салғастырмалы талдау)
РЕФЕРАТ 2
КІРІСПЕ 4
1 ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ БІРЛІКТЕРДІ САЛҒАСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗГІДЕРІ 7
1.1 Фразеологиялық бірліктер туралы түсінік және оның қасиеттері 7
1.2
1.3 Фразеологиялық бірліктердің топтастырылуы
Фразеологиялық бірліктерді салыстырмалы, салғастырмалы талдаудың қалыптасуы мен зерттелуі 11
18
1.4
Қазақ және ағылшын фразеологиялық бірліктерінқұрылымдық, мағыналық ерекшеліктері және оларды топтастыру
28
2 ҚАЗАҚ, АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ ЖАНУАР АТАУЛАРЫ БАР ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРГЕ САЛҒАСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ 29
2.1 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық бірліктердіңсемантикалық құрылымы 29
2.2 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі жануар атаулары бар фразеологиялық теңеулерге салғастырмалы талдау 34
2.3 Қазақ, ағылшын тілдеріндегі жануар атаулары бар фразеологизмдердегі концептілік сипаты 41
2.4
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі зоонимдік метафоралар негізінде қалыптасқан фразеологизмдік бірліктердің ұлттық.мәдени және танымдық сипаты 50
ҚОРЫТЫНДЫ
53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 55
КІРІСПЕ 4
1 ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ БІРЛІКТЕРДІ САЛҒАСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗГІДЕРІ 7
1.1 Фразеологиялық бірліктер туралы түсінік және оның қасиеттері 7
1.2
1.3 Фразеологиялық бірліктердің топтастырылуы
Фразеологиялық бірліктерді салыстырмалы, салғастырмалы талдаудың қалыптасуы мен зерттелуі 11
18
1.4
Қазақ және ағылшын фразеологиялық бірліктерінқұрылымдық, мағыналық ерекшеліктері және оларды топтастыру
28
2 ҚАЗАҚ, АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ ЖАНУАР АТАУЛАРЫ БАР ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРГЕ САЛҒАСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ 29
2.1 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық бірліктердіңсемантикалық құрылымы 29
2.2 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі жануар атаулары бар фразеологиялық теңеулерге салғастырмалы талдау 34
2.3 Қазақ, ағылшын тілдеріндегі жануар атаулары бар фразеологизмдердегі концептілік сипаты 41
2.4
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі зоонимдік метафоралар негізінде қалыптасқан фразеологизмдік бірліктердің ұлттық.мәдени және танымдық сипаты 50
ҚОРЫТЫНДЫ
53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 55
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Адам дүниетанымы кеңістікті танып білуден жинақталады. Әр ұлттың әлем бейнесі олардың дүниені танудағы көзқарастарына байланысты. Адам баласының білімі, көрген – білгені, ақылы, ойы мен оның рухани дүниесін, өмірлік тәжірибесін сөйлейтін тілінен бөлмей, тілдік әлемімен бірге қоса қарастыру, нақтырақ айтсақ, кез келген халықтың тілінде ұлттық – мәдени сипатта бекитін дүние бейнесін антропоцентристік тұрғыда зерттеу – қазіргі заманғы лингвистиканың ең негізгі мәселелерінің бірі.
Жан-жануарлар атаулары биология, зоология оқулықтарында, сөздіктерде кездескенімен қазақ, орыс және ағылшын тілдерін салғастыра танымдық тұрғыдан талдап, зерттеген арнайы ғылыми еңбектер жетерлік деп айта алмаймыз.
Жан-жануарлар атаулары биология, зоология оқулықтарында, сөздіктерде кездескенімен қазақ, орыс және ағылшын тілдерін салғастыра танымдық тұрғыдан талдап, зерттеген арнайы ғылыми еңбектер жетерлік деп айта алмаймыз.
1. Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. – М.: Высшая школа, 1984. – 370 с.
2. Кунин А.В. Курс фразеологии современного английского языка. – М.: Высшая школа, 1996. – 381с.
3. Кеңесбаев I. Казақ тіліндегі тұрақты сөз тіркестері. – Алматы, 1954. – 706 б.
4. Сулейменова Э.Д. Казахский и русский язык: Основы контрастивной лингвистики. – Алматы, 1996. – 207 с.
5. Исабеков С.Е. Картина мира во фразеологических единицах неродственных языков // Актуальные проблемы межкультурной коммуникации и перевода. – Алматы, 2001. – С. 13-17.
6. Оспанова Ф.А. Фразеологизмдер уәждемесінің лингвомәдени аспектісі: Дисс.филол.ғ.к. – Алматы, 2006. – 136 б.
7. Виноградов В.В. Об основных типах фразеологических единиц в русском языке // Избранные труды. Лексикология и лексикография. – М.: Просвещение, 1977. – С. 140-165.
8. Уорф Б.Л. Отношение норм поведения и мышления к языку // Звегинцев В.А. История языкознания XIX-XX веков в очерках и изложениях. Часть II. – М.: Иностранная литература, 1960. – 350 с.
9. Виноградов В.В. Основные понятия русской фразеологии как лингвистической дисциплины // Избранные труды. Лексикология и лексикография. – М.: Просвещение, 1977. – С. 118-139.
10. Бабушкин А.П. Типы концептов в лексико-фразеологической системе языка. – Воронеж, 1996. – 104 с.
11. Шанский Н.М. Фразеология современного русского языка. – 3-е изд. – М.: Высшая школа, 1985. – 462 б.
12. Амосова Н.Н. Основы английской фразеологии. – Л.: ЛГУ, 1978 – 208с.
13. 3500 английских фразеологизмов и устойчивых словосочетаний. П.П. Литвинов. М.: АСТ, Астрель, – 2007 г. – 201-205 с.
14. Райхштейн А.Д. О межъязыковом сопоставлении фразеологических единиц немецкого и русского языков // Иностранные языки в школе. – 1979. – № 4. – С. 3-8.
15. Сабитова М.Т. Основы немецкой и казахской сопоставительной фразеологии. – Алматы, 1999. – 179 с.
2. Кунин А.В. Курс фразеологии современного английского языка. – М.: Высшая школа, 1996. – 381с.
3. Кеңесбаев I. Казақ тіліндегі тұрақты сөз тіркестері. – Алматы, 1954. – 706 б.
4. Сулейменова Э.Д. Казахский и русский язык: Основы контрастивной лингвистики. – Алматы, 1996. – 207 с.
5. Исабеков С.Е. Картина мира во фразеологических единицах неродственных языков // Актуальные проблемы межкультурной коммуникации и перевода. – Алматы, 2001. – С. 13-17.
6. Оспанова Ф.А. Фразеологизмдер уәждемесінің лингвомәдени аспектісі: Дисс.филол.ғ.к. – Алматы, 2006. – 136 б.
7. Виноградов В.В. Об основных типах фразеологических единиц в русском языке // Избранные труды. Лексикология и лексикография. – М.: Просвещение, 1977. – С. 140-165.
8. Уорф Б.Л. Отношение норм поведения и мышления к языку // Звегинцев В.А. История языкознания XIX-XX веков в очерках и изложениях. Часть II. – М.: Иностранная литература, 1960. – 350 с.
9. Виноградов В.В. Основные понятия русской фразеологии как лингвистической дисциплины // Избранные труды. Лексикология и лексикография. – М.: Просвещение, 1977. – С. 118-139.
10. Бабушкин А.П. Типы концептов в лексико-фразеологической системе языка. – Воронеж, 1996. – 104 с.
11. Шанский Н.М. Фразеология современного русского языка. – 3-е изд. – М.: Высшая школа, 1985. – 462 б.
12. Амосова Н.Н. Основы английской фразеологии. – Л.: ЛГУ, 1978 – 208с.
13. 3500 английских фразеологизмов и устойчивых словосочетаний. П.П. Литвинов. М.: АСТ, Астрель, – 2007 г. – 201-205 с.
14. Райхштейн А.Д. О межъязыковом сопоставлении фразеологических единиц немецкого и русского языков // Иностранные языки в школе. – 1979. – № 4. – С. 3-8.
15. Сабитова М.Т. Основы немецкой и казахской сопоставительной фразеологии. – Алматы, 1999. – 179 с.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ, ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ӘЛЕМ ТІЛДЕРІ ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ТІЛ БІЛІМІ КАФЕДРАСЫ ЖӘНЕ ШЕТЕЛ ФИЛОЛОГИЯСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Ағылшын және қазақ тілдеріндегі жануар атаулары бар фразеологиялық бірліктер (салғастырмалы талдау)
Орындаған:
4-курс студенті Н.Б. Женісова
Ғылыми жетекші:
филол.ғыл.канд.доцент Р.М. Таева
Норма бақылаушы:
филол.ғыл.канд.доцент Ж.М. Уматова
Қорғауға жіберілді:
__ _______ 2014 ж.
Жалпы тіл білімі және шетел филологиясы
кафедрасының меңгерушісі:
филол.ғыл.докт.профессор Г.Б. Мәдиева
Алматы, 2014
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының тақырыбы: Ағылшын және қазақ тілдеріндегі жануар атаулары бар фразеологиялық бірліктер
Диплом жұмысының көлемі: 57 бет.
Диплом жұмысында пайдаланылған әдебиеттер саны: 52.
Тірек сөздер: лингвомәдениеттану, концепт, зоонимдік метафоралар, когнитивті лингвистика, фразеологиялық тіркестер, салғастырмалы талдау, идеомалар және т.б.
Диплом жұмысының мақсаты: Мәдениет пен тілді өзара біртұтас бірлікте қарастыра және ұлттық мәдени деректерге сүйене отырып, туыс емес ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық жануар атаулары бар бірліктерді әр түрлі мәдениет негізінде салыстыра-салғастыра лингвомәдени және лингвокогнитивтік сараптама жасау арқылы олардың мағына қалыптасуы мен концептілік құрылымындағы ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері: Дипломдық жұмыста алға қойылған мақсат пен міндеттерге байланысты сипаттамалық-синхрондық, салыстырмалы-диахрондық, лингвомәдени және когнитивтік мағыналық талдау, әдістері пайдаланылды.
Зерттеудің дереккөздері: Зерттеу жұмысымызға 8 томдық Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі (1974-1986), Қазақ тілінің сөздігі (1999), Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі (І. Кеңесбаев, 1977), Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі (1966), Бір мың әсерлі де бейнелі орам (Ә. Қайдар, 2003), Англо-русский фразеологический словарь (А. Кунин, 1984), Oxford Compact English Dictionary over 145000 words, phrases and definitions edited by Catherine Jeans. - Oxford University press 2000, A Dictionary of English Idioms (B. Herderson, 1954), т.б. сөздіктер мен жинақтардан қазақ және ағылшын тілдерінен 750 (400 - қазақ тілінде, 350 - ағылшын тілінде) фразеологиялық теңеулер жинақталып, талдауға түсті.
Алынған нәтижелер: Ағылшын және қазақ жануар атаулары бар фразеологиялық бірліктердің уәжі, этимологиясы, ішкі формасына сүйене отырып кешенді түрде зерттелді.
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, әр бөлімнің зерттеу қорытындысы ретінде берілген тұжырымнан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
РЕФЕРАТ
Тема дипломной работы: Фразеологические единицы с наименованиями животных в английском и казахском языках
Объем дипломной работы: 57.
Количество используемых источников: 52.
Ключевые слова: фразеологические единицы, фразеологические сочетания, фразеологические сращения, идеомы, когнитивная лингвистика, контрастивная лингвистика, компаративная лингвистика, зоонимы, этнолингвистика, устойчивые выражения.
Объектом данной работы являются фразеологические единицы двух языков: английского и казахского, что представляет смешанный ряд сопоставляемых языков. Причем исследуется не весь фразеологический фонд этих языков, а только обороты лексико-семантического поля зоонимов.
Целью данной работы: Неисследованность основных вопросов, связанных с семантической структурой данных фразеологизмов и механизмом ее формирования, а также с ролью компонента-зоонима в формировании фразеологического значения обусловили выбор данных фразеологизмов в качестве объекта исследования и определили основную цель работы - изучить семантическую структуру фразеологизмов с компонентом-зоонимом, определить роль компонента-зоонима, а также других компонентов в формировании фразеологического значения, изучить взаимовлияние семантических и грамматических свойств фразеологизмов.
Методы исследования: описательный метод, метод сопоставительного анализа.
Материалом исследования является картотека фразеологизмов с компонентом-зоонимом, насчитывающая 750 единиц (400 на казахском языке, 350 на английском языке). Источниками материала послужили толковые и фразеологические словари казахского и английского языков, работы отечест - венных и зарубежных лингвистов справочники по фразеологии.
Работа состоит из введения, двух глав и заключения. После каждой главы на основе анализа материала делаются выводы.
REFERAT
The theme of the diploma project: The comparative analysis of the animalistic phraseological units in the English and Kazakh languages
The size of work: 57.
The number of used literature in references: 52.
The list of the key words: phraseolgical units, comparative methods, descriptive methods, animalistic phraseology, contrastive methods, concept.
The object is the phraseological units with zoonimical component.
The aim of the research: the comparative analysis of animalistic phraseological units and their semantic structure in the English and Kazakh languages.
The tasks of the work:
1. To consider and generalize the main requirements to the phraselogy.
2. To explicate a concept of the animalistic phraseological units and to reveal the regularities of their usage.
3. To analyze their semantic and structural peculiarities.
The methods of the research: Comparative and descriptive methods, method of the system analysis.
The source consists of scientific materials, teaching aids, articles, Oxford Compact English Dictionary over 145000 words, phrases and definitions edited by Catherine Jeans. - Oxford University press 2000, A Dictionary of English Idioms (B. Herderson, 1954). This diploma work is based on works of foreign researches and our Kazakh researches.
The structure of the work: diploma work consists of the introduction, two chapters, conclusion and list of used literature.
МАЗМҰНЫ
РЕФЕРАТ
2
КІРІСПЕ
4
1
ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ БІРЛІКТЕРДІ САЛҒАСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗГІДЕРІ
7
1.1
Фразеологиялық бірліктер туралы түсінік және оның қасиеттері
7
1.2
1.3
Фразеологиялық бірліктердің топтастырылуы
Фразеологиялық бірліктерді салыстырмалы, салғастырмалы талдаудың қалыптасуы мен зерттелуі
11
18
1.4
Қазақ және ағылшын фразеологиялық бірліктерінқұрылымдық, мағыналық ерекшеліктері және оларды топтастыру
28
2
ҚАЗАҚ, АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ ЖАНУАР АТАУЛАРЫ БАР ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРГЕ САЛҒАСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ
29
2.1
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық бірліктердіңсемантикалық құрылымы
29
2.2
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі жануар атаулары бар фразеологиялық теңеулерге салғастырмалы талдау
34
2.3
Қазақ, ағылшын тілдеріндегі жануар атаулары бар фразеологизмдердегі концептілік сипаты
41
2.4
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі зоонимдік метафоралар негізінде қалыптасқан фразеологизмдік бірліктердің ұлттық-мәдени және танымдық сипаты
50
ҚОРЫТЫНДЫ
53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
55
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Адам дүниетанымы кеңістікті танып білуден жинақталады. Әр ұлттың әлем бейнесі олардың дүниені танудағы көзқарастарына байланысты. Адам баласының білімі, көрген - білгені, ақылы, ойы мен оның рухани дүниесін, өмірлік тәжірибесін сөйлейтін тілінен бөлмей, тілдік әлемімен бірге қоса қарастыру, нақтырақ айтсақ, кез келген халықтың тілінде ұлттық - мәдени сипатта бекитін дүние бейнесін антропоцентристік тұрғыда зерттеу - қазіргі заманғы лингвистиканың ең негізгі мәселелерінің бірі.
Жан-жануарлар атаулары биология, зоология оқулықтарында, сөздіктерде кездескенімен қазақ, орыс және ағылшын тілдерін салғастыра танымдық тұрғыдан талдап, зерттеген арнайы ғылыми еңбектер жетерлік деп айта алмаймыз. Діні, мәдениеті, тарихы, әлеуметтік және саяси даму жолдары бөлек ағылшын және қазақ халықтары тілдеріндегі фразеологиялық жануар атаулары бар бірліктерді салыстыра-салғастыра зерттеу арқылы олардың бойындағы ұлттық-мәдени ерекшеліктерін айқындау, ортақ айшықтарын табу, теңеулердің жасалуына негіз болған уәждерді ашып көрсету, мағына қалыптасу жолдарындағы ерекшеліктерін анықтау осы жұмыстың өзектілігін айқындайды.
Екі тілдегі фразеологиялық жануар атаулары бар бірліктерді салыстырмалы-салғастырмалы талдау қандай да бір мәдениеттану зерттеулер сияқты тарихпен, дәстүрмен, салғастырылып отырған лингвомәдени қауымдастықтардың өмір салтының ерекшелігімен танысуды тереңдету, сонымен қатар мәдениетаралық қарым-қатынас барысында әр ұлттың ерекшелігін, менталитетін, олардың бір-бірін түсінушілік, ізгіниеттілік пен толеранттылыққа болжау мүмкіндігі де зерттеудің өзектілігін айқындай түседі. Зерттеуде қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық жануар атаулары бар бірліктерді лингвомәдени және лингвокогнитивтік тұрғыдан алғаш рет қарастырылуы да осы жұмыстың өзектілігіне жатады.
Зерттеу нысаны. Ағылшын және қазақ тілдік қорындағы ішкі формаларында жануар атаулары бар фразеологиялық бірліктер.
Зерттеу пәні. Туыстығы жоқ ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық жануар атаулары бар бірліктерді лингвомәдениеттану және лингвокогнитивтік тұрғыларынан салыстыра-салғастыра талдап зерттеп қарастыру.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Мәдениет пен тілді өзара біртұтас бірлікте қарастыра және ұлттық мәдени деректерге сүйене отырып, туыс емес ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық жануар атаулары бар бірліктерді әр түрлі мәдениет негізінде салыстыра-салғастыра лингвомәдени және лингвокогнитивтік сараптама жасау арқылы олардың мағына қалыптасуы мен концептілік құрылымындағы ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді жүзеге асыру көзделеді:
:: тіл мен этнос мәдениетінің сабақтастығы негізінде қалыптасқан лингвомәдениеттанудың теориялық негіздері мен әдіснамалық ұстанымдарын сипаттау;
:: ағылшын және қазақ тілдеріндегі жануар атаулары бар фразеологиялық бірліктердің уәждемелік жігін ашу арқылы екі халық мәдениетінің, ұлттық сананың ұқсастықтары мен ерекшеліктерін көрсету;
:: ағылшын және қазақ тілдеріндегі жануар атаулары бар фразеологиялық бірліктердегі когнитивті лингвистиканың ұстанымдарына сүйене отырып талдап, екі халықтың дүниетанымында маңызды орын алатын микроконцептілерге салыстырмалы-салғастырмалы лингвомәдени сараптама негізінде олардың ішкі ұлттық мәдени маңызын ашу.
:: когнитивті лингвистиканың, лингвомәдениеттанудың жануар атаулары бар фразеологиялық бірліктерді салыстыра-салғастыра талдап, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын айқындау;
:: екі тілдің фразеологиялық жануар атаулары бар бірліктердегі теңеу бейнесі негізін құрайтын компоненттерді тауып, оларға лингвомәдени тұрғыдан сараптама жасау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеудің нәтижесінде мынадай мәселелер ғылыми жаңалық ретінде шешімін тапты:
:: Құрылымы әр түрлі ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық жануар атаулары бар бірліктердегі алғаш рет когнитивтік және лингвомәдениеттану тұрғысынан салыстыра-салғастыра зерттелді;
:: Ағылшын және қазақ жануар атаулары бар фразеологиялық бірліктердің уәжі, этимологиясы, ішкі формасына сүйене отырып кешенді түрде топтастырылды;
:: Ағылшын және қазақ халықтарының ұлттық дүниетанымының фразеологиялық жануар атаулары бар бірліктердегі көрініс тапқан басты танымдық концептілер аймағы, олардың жануар атаулары бар фразеологиялық теңеулердегі көрініс-мазмұны анықталып, лингвомәдени қырлары сарапталды.
:: Ағылшын және қазақ тілдеріндегі жануар атаулары бар фразеологиялық бірліктердің пайда болу көздері әр халықтың тарихымен, заттық және рухани мәдениетімен, өмір-тіршілігімен тығыз байланысты болғандықтан, олардың мағынасының лингвомәдени және когнитивтік тұрғыдан талдау арқылы тарихи-этимологиялық көздерін ашуға болады.
:: Әр ұлттың концептілер жүйесін дүниетаным құндылықтары құрайды. Әр тілдегі жануар атаулары бар фразеологиялық бірліктердегі мағына қалыптасу ерекшеліктері оларды концептілік жағынан жіктеуге мүмкіндік береді.
:: Жануар атаулары бар фразеологиялық бірліктердегі жеке көріністер тек сол тілге ғана тән ерекшеліктермен сипатталып, ұлттық нaқышпен бейнеленеді. Олардың лингвомәдени сипатын ашу ұлттық дүниетанымның сыры мен ерекшеліктерiн танып білуге септігін тигізеді.
Зерттеудің теориялық маңызы. Салыстырмалы-салғастырмалы лингвомәдени сараптама өзгенікін біліп, өзіңдікін дұрыс бағалап, тереңіне бойлауға жол ашaды. Кейінгі кезде тіл білімінің шектес теориялық ғылымдар тоғысуындағы пайда болған бағыттарына орай, жануар атаулары бар фразеологиялық бірліктер лингвомәдениеттану және когнитивтік тұрғыдан сипаттау оны этностық дүниетанымның ажырамас бөлігі мен көрінісі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Зерттеудің нәтижелері мен пайымдаулары тіл теориясындағы салыстырмалы-салғастырмалы лингвомәдениеттану және когнитивтік лингвистика теорияларын нақтылай түсуге, мәселелерін айқындауға өз деңгейіне сәйкес үлесін қосады.
Зерттеудің практикалық құндылығы. Зерттеудің барысында қол жеткен нәтижелер мен тұжырымдарды этнос тарихын, этникалық дүниетанымды тіл арқылы тануға арналған лингвомәдениеттану, когнитивтік лингвистика, лингвоелтану, этнолингвистика, мәдениетаралық қарым-қатынас теориясы, салыстырмалы фразеология бойынша арнайы курстарда, семинарларда теориялық және практикалық материал ретінде пайдалануға болады. Зерттеуде талдау жасалған тілдік деректерді әр түрлі түсіндірме және тақырыптық екі тілді сөздіктер құрастыруда, ағылшын тілін практикалық тұрғыдан оқытуда қосымша материал ретінде қолдануға болады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Жұмыстың ғылыми теориялық негізі ретінде жалпы тіл біліміндегі, салыстырмалы-салғастырмалы тіл ғылымындағы, лингвомәдениеттану мен когнитивтік лингвистика мәселелеріне арналған, сондай-ақ қазақ, орыс, неміс, ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық теңеулер зерттелген ғылыми еңбектерге жүгіндік. Тіл мен мәдениет арақатынасы мәселелерін зерттеу барысында В. фон Гумбольдт, Ф. де Соссюр, Л. Вайсгербер, А.А. Потебня, И.Н. Телия, В.А. Маслова, Ю.С. Степанов, А. Толстой т.б. және қазақстандық ғалымдар Ә.Т. Қайдар, Р. Сыздық, Е. Жанұзақов, Ж. Манкеева, Г.Н. Смагулова, А.И. Ислам, К.К. Дүйсекова, Г.И. Исина т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектері басшылыққа алынып, тілдің ұлттық мәдениет көрсеткіші екендігі теориялық тұрғыдан негізделеді.
Тіл білімінің салыстырмалы-салғастырмалы фразеология саласы бойынша ғылыми тұжырымдар жасап, дәлелдеп, негізін қалаған А.Д. Райхштейн, М.М. Копыленко, Э.М. Солодухо, З.Қ. Ахметжанова, С.Е. Исабеков, Д. Добровольский, М.Т. Сабитова т.б. зерттеулеріндегі негізгі тұжырымдарды бағдар етіп, екі тілдің фразеологиялық теңеулерінің жасалуында, мағына қалыптасуында және концептілік құралымындағы ұқсастықтары мен айырмашылық дәрежелері анықталады. Фразеологиялық теңеулерді әр тілде арнайы зерттеген Т. Қоңыров, Г. Исина, Г. Қарбозова, В. Огольцев, Е. Ройзензн, Э. Бабаев, Р. Глазырин, М. Черемисина, З. Божеева т.б. ғалымдардың еңбектері жұмыстың теориялық негіздерінің бірі етіп алынды.
Зерттеудің әдістері. Дипломдық жұмыста алға қойылған мақсат пен міндеттерге байланысты сипаттамалық-синхрондық, салыстырмалы-диахрондық, лингвомәдени және когнитивтік мағыналық талдау, әдістері пайдаланылды.
Зерттеудің дереккөздері. Зерттеу материалы мен зерттеудің дереккөздері ретінде жалпы іріктеу негізінде жинақталған қазақ және ағылшын тілдеріндегі жануар атаулары бар фразеологиялық бірліктер пайдаланылды. Зерттеу жұмысымызға 8 томдық Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі (1974-1986), Қазақ тілінің сөздігі (1999), Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі (І. Кеңесбаев, 1977), Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі (1966), Бір мың әсерлі де бейнелі орам (Ә. Қайдар, 2003), Англо-русский фразеологический словарь (А. Кунин, 1984), Oxford Compact English Dictionary over 145000 words, phrases and definitions edited by Catherine Jeans. - Oxford University press 2000, A Dictionary of English Idioms (B. Herderson, 1954), т.б. сөздіктер мен жинақтардан қазақ және ағылшын тілдерінен 750 (400 - қазақ тілінде, 350 - ағылшын тілінде) фразеологиялық теңеулер жинақталып, талдауға түсті.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, әр бөлімнің зерттеу қорытындысы ретінде берілген тұжырымнан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ БІРЛІКТЕРДІ САЛҒАСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Фразеологиялық бірліктер туралы түсінік және оның қасиеттері
Әлемдегі тіршіліктің бар саласын қамтитын әр ұлттың өзіне ғана тән көркем сөз орамдары - фразеологизмдерді молынан кездестіруге болады. Фразеологизм тілдің айшықты да, мәнерлі, бай салaсының бірі. Бұлар өзінің бейнелік, әсерлік, экспрессивті - эмоциялық, суреттеме қасиетімен ерекшеленіп көзге түседі. Осындай көркем, пәрменді бояуы қанық алуан түрлі фразеологизмдерді халық орынды пайдаланып, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп келедi. Халықтың талай ғасыр сомдап шығарған тұрақты тіркестерi - фразеологизмдер тіл қазынасының бір бөлігі екeні даусыз.
Фразеология - phrasis - орам, сөйлемше logia - ұғым, ілім деген грек сөздерінен жасалған тeрмин. Бұл атау негізінен екі түрлі мағынада қолданылaды. Бірiншіден, тілдегі тиянақты тұрақты сөз тіркестерін қазіргі және тарихи даму тұрғысынан зерттейтін тіл білімнің бір саласы дегенді, екіншіден - белгілі бір тілдегі фразеологимдердің тұтас жиынтығы дегенді білдіреді. Сондықтан болар фразеологизмдер көкейге қонымды, ықшам, ұтқыр да ұтымды сөз өнерінің тілдік және поэтикалық бұлақтары санатына жатады. Алғаш рет бұл терминді 1905 жылы Шарль Балли Тіркесті зерттейтін стилистика бөлімінде қарастырған. Бұл термин Батыс елдерімен қатар америкалық лингвистерінің еңбектерінен де көрініс тапты [1, 61]. Айшықты сөз өнерінің басым көпшілігі халықтың тұрмыс тіршілігінде, салт-дәстүріне, әдет-ғұрпына, діни, наным-сеніміне байланысты туындаған. Олардың құрылымын, тілде қалыптасу кезеңдерін тұрақталу негіздерін зерттеу, сайып келгенде, оқырман қауымды оның тілдік табиғатынан хабардар етіп қоймай, сонымен қатар этнос өмірімен тұтастығымен ерекшеленеді. А.В. Куниннің айтқандай, фразеологиялық бірліктер халықтың тіл байлығы. Осы арқылы сол елдің тарихы, мәдениеті мен әдебиетіне көз жүгірте аламыз [2, 5].
Соңғы жылдары халықаралық, тіларалық қатынастың дамуына байланысты құрылымы жағынан да мүлдем алшақ тілдерді салыстыра зерттеу тіл ғылымында дәстүрге айналып келе жатыр. Салыстыра зерттеу барысында екі тілдің өзіндік құрылымдық және жүйелік ерекшеліктері мен ұқсастықтары айқындалады. Сондай-ақ, тіл табиғатында осы уақытқа дейін зерттеушілер назарынан шет қалған кейбір құбылыстардың сыры ашылып, осы кезеңге дейін қалыптасқан тұжырымдар басқа қырынан зерделенуі, тілдің өзіндік сипаты айқындатуда. Әр типтес тілдердегі фразеологизмдерді салыстыра зерттеу де өзіндік тұңғиық сыры бар қиындығы да мол күрделі жұмыс.
Қазақ тіліндегі фразеологизмдерді зерттеуге деген құлшыныс академик І. Кеңесбаевтың Қазақ тілі фразеологиялық сөздігі атты көлемді еңбегінен етек бастаған. Бұл құнды еңбек тек қана қазақ тілінде ғана емес, бүкіл түркі тануға қосылған елеулі үлес деп қарауға болады. Автор аталған сөздіктің Қазақ тілінің фразеологизмдері бөлімінде қазақ тіліндегі фразеологиялық теорияның мәселесін жан-жақты қарастырып, біраз ілгері дамытқан. Қазақ тілінің фразеологизмдерін зерттеушілердің қай-қайсысы да бұл еңбекті қолданатыны айдан анық [3].
Фразеологиятану ғылымында фразеологизмдердің басты белгілері, релеванттық қасиеттері ретінде үш ерекшелігі аталады:
а) даяр қалпында жұмсалу белгісі;
ә) мағына тұтастығы;
б) тіркес тиянақтылығы.
Фразеологизмдердің дайын қалпында жұмсалу белгісі - тұрақты тіркестер қарым-қатынас процесінде, сөйлеу кезінде жасалынбайды, даяр қалпында біртұтас (бүтін, бірлік) единица ретінде жұмсалады. Фразеологиялық етістіктің бұл қасиеті оны еркін сөз тіркесімен салыстырғанда анық көрінеді.
Мысалы: тамақ ішу, қолды жуу, үй тазалау және to love music, clever man, to build houses деген еркін сөз тіркестері қарым-қатынас процессінде, сөйлесу кезінде бір-бірімен емін-еркін тіркесіп айтылуынан жасалса, ас адамның арқауы, түймедейді түйедей ету, қой аузынан шөп алмас және mare's nest, small hours, husband's tea, т.б. тәріздес сөз тіркестер тіркескен күйінде, бүтін күйінде жадымызда айна қатесіз сақталады да, сөйлеу кезінде олардың сыңарлары (сөздер) сөйлеушінің қалауы бойынша тіркеспейді, бүтіннің бөлшектері тәрізді бұрыннан тіркесіп қойған қалпында, өлеңдегі қайырма тәрізді бұлжымай бір тұтас күйінде қолданылады. Мұндай қасиет тұрақты тіркестерге ғана емес, сонымен қатар лексикалық бірлік сөзге де тән. Мысалы: әдемі, жылдам, үндемеу, to talk, to laugh,to smile деген сөзде және бұларға белгілі дәрежеде синонимдес болып келетін үріп ауызға салғандай, көзді ашып жұмғанша, жұмған аузын ашпау, to get a talk with, to give a laugh, give a look, force a smile тәрізді фразеологизмдер дайын қалпында жұмсалу қасиетімен сипатталады.
Мысалы, қазақ-ағылшын тілдеріндегі тұрақты тіркестерді салыстырсақ:
to kill two birds with one stone - екі қоянды бір оқпен өлтіру;
cat and dog life - ит пен мысықтай өмір;
to pick up one's ear - құлақ түру;
to abound іn courage - жүрек жұтқан болу;
to meet adversіtіes wіth - бәлеге шалдығу, қырсыққа іліну;
to take advantage of somethіng - бірдеңенің пайдасын көру;
to justіfy somebody's confіdence - біреудің сенімін ақтау;
to talk nonsense, talk rubbіsh, talk rot - аузына түскенін оқтай;
to take revenge, to cook one's goose - алдына келтіру;
to judge by appearances - сыртына қарап тон пішу;
aggress agaіnst a country - баса көктеп кіру;
to go ape (over, for) - торығу (күйзелу).
Тіркес тиянақтылығы да фразеологизмдердің ең негізгі белгілерінің біріне жатады. Тиянақты сөз тізбегіндегі сөздер әркімнің қалауынша емес, қалыптасқан белгілі бір жүйемен орналасқан. Өзара тығыз жымдасып орналасқан сөздердің жігі ажырамай тұрады.
Т. Қоңыровтың пайымдауынша, тұрақты сөз тіркестері бір-бірімен иін тіресіп, өзге сөзбен алмастыруға я болмаса, тұрақты орын тәртібін өзгертуге келмейді [4, 283].
Мәселен, мұрнын көкке көтерді дегеннің орнына қолын көкке көтерді десек, мән-мағынасын мүлде өзгертіп жібереді, тұрақты тіркес еркін тіркеске айналып кетеді. Ал көк сөзін оның синонимі аспан деген сөзбен алмастырсақ (мұрнын аспанға көтерді), мағына тұтастағы онша бұзылмағанмен стильдік мәні солғындап, үйлесімі кемиді, құлаққа жағымды тимейді. Көтерген деген етістікті көтермеді, көтеріп тұр, көтермекші деп өзгерте беруге көнбейді. Тек өзінің сіресіп қалыптасқан қалпында қолдануды талап етеді. Сондай-ақ red tape, kick the bucket деген тұрақты тіркес құрамындағы red, kick деген сөздердің орнына blue, give немесе tape, the buckеt дегеннің орнына radio, the ball деген сөздер қолданылмайды: егер бұлай етіп өзгертсек, олар тұрақты тіркес болудан қалады, немесе тіптен мағынасыз, түсініксіз, кей жағдайда сөз тіркесі болып мағына тұтастығынан айырылып қалады.
Н.М. Шанскийдің зерттеуіне сүйенсек, сөздің морфемалық құрамының тұрақтылық сипаты қалай болса, фразеологизмнің құрамынан және сыңарынан (компоненттерінің) орын тәртібінің тұрақтылық сипаты да сондай деп есептейді. Кейде тұрақты тіркес құрамындағы бір сөздің әр түрлі тұлғасынан әлденеше фразеологизмдер жасала берілуі де мүмкін [5, 72]. Мысалы: жамбасы жерге тигенше (өле өлгенше), жамбасы жерге тиді (өлді, жер тастады), жамбасы жерге тимеген (ешкімнен жығылып көрмеген күшті). Кей ретте жалғыз дыбыстың бір өзі-ақ тұрақты тіркестің мән-мағынасын бүтіндей өзгертіп жібереді.
Фразеологизмдердің бейнелілігіне диахрониялық тұрғыдан сипаттама жасап өткен Ф.А. Оспанова мынадай факторлар әсер етеді деп атап өтті:
1) экстралингвистикалық факторлар: фразеологизм образының уақытқа, қоғамға, әлеуметтік жағдайға, ұлттың тұрмысына, таным түсінігіне қатыстылығы;
2) лингвистикалық факторлар: бейнелілікті жасау тәсілдері, троп түрлері, теңеу, эпитет, метафора, гипербола, литота. Фразеологизмдердің бейнелілігі экстралингвистикалық және лингвистикалық факторлар араласа қатар жүруімен жасалады [6, 95].
Бұл жағынан қарағанда фразеологизмдердің орын тәртібінің тұрақтылығы сөздің морфемалық құрамының тұрақтылық сипатымен бірдей деп есептеуге болады. Жоғарыда аталған үш түрлі белгі (тұрақтылылық, тұтастық, тиянақтылық) арқылы фразеологизмдер тілдің өзге категориясынан оқшауланып, өзіндік бітім бейнесімен өмір сүрді.
Фразеологиялық бірліктер тілдің лексикалық жүйесінде қарастырылады. Жалпы бұл тілдің қажеттілігін өтеу үшін қолданылады. Фразеологизмдер лексикалық мағынаға ие синонимдер қатарын құра отырып, стилистикалық байланысқа түседі.
1.2 Фразеологиялық бірліктердің топтастырылуы
Фразеологизмдердің түрлері - фразеологизмге тән үш түрлі ортақ белгі болғанымен, бұлар бір-бірімен әрдайым ашық ажыратыла бермейді. Бұл белгілер, әсіресе мағына тұтастығы, біреуінен ап-айқын көрінсе, екіншісінен көмескі, үшіншісінен өте солғындау болып кездеседі. Сондықтан фразеологизмдерді түр-түрге бөліп топтастыру тіл біліміндегі ең күрделі де қиын мәселелердің бірінен саналады.
Зерттеушілердің бір тобы тұрақты тіркестердің біртұтас мағынасы мен солардың құрамындағы сыңарлардың ара қатынасына қарай жіктеп бөлсе, екіншілері құрылым-құрылысы жағынан, үшіншілері атқаратын қызметі мен стильдік мәні жағынан топтастырады.
Әртүрлі тілдердегі фразеологизмдерді зерттеуге өз үлесін қосқан академик ғалым В.В. Виноградов өз еңбектерінде баян етті. Оның зерттеуіне сүйенсек, фразеологизмдерді үш топқа бөліп қарастырды [7, 113]:
а) фразеологиялық тіркес;
ә) фразеологиялық бірлік;
б) фразеологиялық тізбек.
Фразеологиялық тіркес - құрамы мен қолданылуы тұрақты болып келетін мағынасы ерікті сөздердің тіркесі, фразеологизмдердің түрлері, топтары. Фразеологизмге тән үш ортақ белгі мағына тұтастығы, тіркес тұрақтылығы, қолданылу тиянақтылығы айқын болғанымен, бұлар әр фразеологизмде бір-бірінен әрдайым анық ажыратыла бермейді. Кейбір белгілер әсіресе, мағына тұтастығы бірінде анық, айқын көрінсе, екіншісінде көмескі, үшіншісінде мүлде солғындау байқалады. Сондықтан фразеологизмді түр-түрге бөліп топтастыру тіл білімінде ең күрделі қиын мәселелердің бірінен саналады.
Фразеологиялық бірлік - фразеологиялық тұтастық тәрізді орын тәртібі жағынан өте тиянақты болып келеді. Алайда құрамындағы сөздердің бірі екіншісімен қалайда бір мағыналық байланыста болатындығын аңғартады. Себебі мұндай тіркестер сол бастағы еркін тіркестің ауыспалы мағынада метафораланып фразеологиялық бірлікке айналған. Мысалы, көзіне көк шыбын үймелету (басыну, қорлау), ақ түйенің қарны жарылу (молшылық). Аталған тіркестердің фразеологиялық мағына жасауына ең алғашқы еркін тіркестегі тура мағына негіз болған. Кейде фразалық тұтастық пен фразеологиялық бірлік арасындағы айырмашылықтары байқала бермейтін фразеологизмдер де бар. Ғалымдар мұны тұрақты тіркес мағыналарының көнеленуіне байланысты деп түсіндіреді. Мысалы, ит басына іркіт төгілу (молшылық), құлаққа ұрған танадай (жым-жырт тыныштық).
Фразеологиялық тізбектер - мағынасы жағынан құрамындағы сөздердің мағынасымен байланысып, тіркесу тұрғысынан орнығып тұйықталған сөз тіркестері болып табылады. Тілде сөздердің тіркесу қабілеті бірдей десем, қайсы бірі кез келген сөзбен тіркесіп, белгілі бір ұғымды білдіруге бейім болса, енді бірі аз ғана сөздермен одақтасып, сонымен ғана тіркеседі. Тұрақты сөз тіркестерін сөздер тобы ғана жасайды. Кез келген сөз тұрақты сөз тіркестерін жасай алмайды. Мысалы: бота көз, қоян жүрек, тоң мойын, жел аяқ, т.б. Ағылшын тілінде: white crow, a bosom friend, т.б.
Фразеологизмдерді зерттеушілер В.В. Виноградовтың дәстүрлі топтастыруын негізге ала отырып, бірде тұрақты тіркестің біртұтас мағынасы мен солардың құрамындағы сыңарлардың арақатынасына қарай жіктеп бөлсе, кейде құрылым-құрылысы жағынан, атқаратын синтаксистік қызметі мен стильдік мәні жағынан топтастырады [7, 110]. Қалай дегенімен де фразеологизмдерді сыңарларының мағына тұтастығына қарап, фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тізбек деп үш топқа бөледі.
Фразеологиялық тұтастықта (идиома) фразеологизмді құрастырушы сөздің бір-бірінің лексика-семантикалық мән-мағынасына ешбір қатысы болмай мүлде басқаша мағына береді. Мысалы, мұрнынан шаншылу - қолы тимеу; жүрегі тас төбесіне шығу (қатты қорқу) нағыз идиома мағынасындағы (фразеологиялық тұтастық) тіркестер. Бұларды басқа тілге сөзбе-сөз аударуға келмейді, бөліп жаруға болмайды. Идиома терминін қазақ тілінде фразеологиялық түйдектер (I. Кеңесбаев), фразалық тұтастықтар (К. Аханов, Ә. Болғанбаев) деп атаған. Бұл еңбектерде фразеологизмдердің негізгі белгілері анықталып, оларды семантикалық және грамматикалық тұрғыдан талдап топтастыру қаралады [16].
Қазақ тілі фразеологиясы фразеологизмдердің бұл екі тобын бір-біріне өте жақын тұратын сөз тіркестері деп қарастырады. Орыс тіл білімінде идиомалар мәндегі фразеологиялық бірліктер деп атайды. Фразеологиялық бірлікке Ә. Болғанбайұлы, Ғ. Қалиұлы өздерінің Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы мен фразеологиясы атты еңбегінде мынандай анықтама береді: Мағынасы жағынан ажыратылмай, тұтасымен бір бүтін мағынаны білдіретін, бірақ сөз тіркестерінің бір бүтін мағынасы лексикалық сыңарлардың мағыналарының бірігіп тұтасуынан тұрақты фразеологиялық сөз тіркестері [21, 145]. Бұлардың лексикалық мағынасы толық сақталған сөздерден бірігіп, тіркестің бүтін мағынасы сөз тізбегінің мағынасымен астарлас, образды, астарлы болады.
Мысалы, ескі жараның аузын ашты дегеннен өткенді қайта қозғады, ұмытып кеткенді еске салды дегенді түсінеміз. Ал ағылшын тілінде: to give a person a blacklook - ашулы немесе ала көзбен қарау. Бұл фразеологиялық мағынаның жасалуына, ең алғашқы еркін тіркестегі тура мағынасы негіз болған. Түйені түгімен жұту дегеннен біреуден ойсырата пара алып, елді қанады деген мағына туады. Бұл мағынаның жасалуына түйе, түк жұғу сөздерінің тікелей қатысы жоқ, соларды бірінен соң бірін тіркеп, жұбын жазбай қолдану арқылы пайда болған. Жағына пышақ, жанығандай дегеннен тарамысына ілінген арық, жүдеу дегенді түсінеміз. Бұл мағынаны жасауға жақ, пышақ жану сөздерінің тікелей қатысы болмаған. Иегінен тағалы ат тайып жығылғандай дегеннен сақал-мұрттан жұрдай, көсе дегенді ұғынамыз. Мұнда да мағына тұтастықтың бірлігін, айқын байқаймыз. Аттың жалы, түйенің қомында деген қарбалас шақ, абыр-сабыр уақыт дегенді түсінеміз. Мұнда да тұрақты тіркестегі жеке сөздер мен фразеологиялық мағына арасында тікелей байланыстың болмағандығы байқалады.
К. Ахановтың топтастыруы бойынша қазақ тілі фразеологизмдерін В.В. Виноградов классификациясына сүйене отырып, семантикалық тұрғыдан:
1. Фразеологиялық тұтастық.
2. Фразеологиялық бірлік.
3. Фразеологиялық тізбек.
4. Фразеологиялық сөйлемше деп топтастырады [9, 60].
К. Ахановтың пайымдауынша: Фразеологиялық тұтастық деп бөлініп ажыратылмайтын, беретін мағынасы жағынан құрамындағы сыңарлардың мағынасымен мүлдем байланыспайтын, әбден бітісіп, тұтасып кеткен томаға тұйық тіркестерді айтамыз - дейді. Мәселен, мұрнынан шаншылып жүр, мұрнына су жетпеді дегеннен қолы тимеді, бұрылуға мұршасы болмады дегенді немесе ағылшын тілінде: to let the cat out of the bag дегеннен сыр шашу, немесе аңдамай сөйлеу дегенді түсінеміз [9, 45].
Бұл мағына осындағы үш сөздің тұтас жиынтығынан келіп шығады. Түйдек ішіндегі жекелеген талдау жасап, бірін екіншісінен бөліп алуға көнбейді. Фразеологиялық тұтастық жеке сөздердің тұтас жиынтығынан пайда болғанымен, олар іштей түрлі бөлшектерге бөлінбей, іс-әрекетті, сапа мен белгіні, зат пен құбылысты бір бүтін атау ретінде көрсетіп бере алады.
Кейде фразеологиялық тұтастық пен арасында айырмашылық байқалмай тұратын фразеологизмдер бар. Мұндағы ескертетін нәрсе тұрақты тіркес мағынаның тек көнеленуіне байланысты түсіну керек. Мысалы: ит басына іркіт төгілу - ағыл-тегіл, молшылық. Сырт тұлға жағынан фразеологиялық бірлікке ұқсас, мағынасының тым көмескіленуінен фразеологиялық тұтастыққа да ұқсас. Жалпы алғанда фразеологиялық тұтастықтар мен фразеологиялық бірліктер сөздерге жанамалық қатыста жұмсалуына орай, көбіне бір топқа біріге береді. Мысалы, орыс тіл білімінде мұндай құбылысты Н.М. Шанский идиомалар немесе орамдар деп атайды. Қазақ тілінде де фразеологияның бұл екі тобы бір-біріне өте жуық тұрақты сөз тіркесі деп қарастырады. Фразеологиялық тұтастық пен фразеологиялық бірліктер фразеологиялық тізбектерден семантикалық табиғаты мен құрылымы жағынан өзгелешеленеді [11, 85].
Фразеологиялық тізбектің құрамындағы ерікті мағынадағы сөз сан алуан сөздермен тіркесіп жұмсалу қабілеті болса, фразеологиялық туында мағынадағы сөз бірді екілі сөзбен ғана шектеліп қолданылады. Мысалы: көк бет, қысыр көз деген фразеологиялық тізбектің құрамындағы бет (жалпы бет, сопақ бет) сөз (аз сөз, бұрыс сөз, көп сөз) деген қыруар сөздермен тіркесіп қолданыла берсе, фразеологиялық мағынадағы көк сөзі бет сөзімен, сөз қысыр сөзімен ғана тіркеседі.
Фразеологиялық тізбектің сыңарларының бастапқы мағынасы онша ашық та айқын болғанымен, солғын тартып сезіліп тұрады. Мысалы: көз ұшында, көз жеткісіз, көзін тырнап ашқалы, көзі тірісінде, т.б.
Фразеологиялық тізбек - еркін мағынадағы сөздер тіркесінің фразеологиялық қалпында екі сөздің тіркесуінен жасалып, өзгеріссіз тізбек күйінде қолданылады. Мысалы, жанды сөз, тас бауыр, жуан жұдырық, шикі өкпе. Бұлар сырт құрылымы жағынан күрделі сөздерге ұқсас. Күрделі сөздер үнемі номинативті атау мағынасында жұмсалса, мысалы, су диірмен, тас жол, төс қалта т. б.
Фразеологиялық тізбектерде бағалауыштық, образдылық сипаты туралы Б. Хасановтың зерттеулеріне сүйенсек болады. Олардың фразеологиялық мағыналары метафора, теңеу, салыстыру сияқты көркемдік тәсілдер арқылы ауыспалы мағынада айтылуына байланысты. Алайда, ауыспалы мағынада айтылып тұрған сөз тіркестерінің бәрін бірдей фразеологиялық тізбектерге жатқызуға болмайды. Мысалы, Көңілсіз құлақ -- ойға олақ (Абай). Жүргемін жоқ қайғының жүгін артып (Мұқағали) метафоралы тіркестер. Метафора, сирек те болса метонимия - көркемдік тәсілдер әдеби шығармаларда өзіндік ерекше сөз қолданысы. Сөйлеу тілінде қалыптасқан фразеологизмдер, идиомалар және образды сөздер - жасалуы жағынан метафоралы қолданыстан туған тіркестер [17, 116].
Н.Н. Амосовтың айтуынша, ең бастысы фразеологиялық бірліктердің тұрақты анықтамаға ие болғандығы дейді. В. Виноградовтың топтастыруынан басқа Н.М. Шанский тағы қосымша топты атап көрсетті. Ол фразеологиялық сөйлемдер. Яғни сөйлем ішінде кездесетін құрамы жағынан тұрақты және әр сөз жеке мағынаға ие бола алады. Мысалы, жылтырағанның бәрі алтын емес [11, 201-202].
Ал А.И. Смирницкий фразеологизмдерді фразеологиялық бірліктер мен идиомалар деп екі топқа жіктеді. Фразеологиялық бірліктер дегеніміз стилистік бейтараптанған және метафорадан айырылған сөйлемшелер. Мысалы, to get up, to fall in love т.б. Ал идиомалар керісінше метафоралық қасиетке ие. Мысалы, to take the bull by the horns - ойланып әрекет ету [13, 39].
Сонымен, қазақ тілі фразеологизмдеріне терең, әрі жан-жақты сипаттама жасаған және болашақ зерттеулерге бағыт-бағдар берген І.Кеңесбаев фразеологизмдердің үш басты белгісіне (тұлға тұрақтылығы, мағына тұтастығы, қолдану тиянақтылығы) сүйене отырып ең негізгі үлкен екі топқа бөледі [6]:
1. Фразеологиялық тіркес.
2. Фразеологиялық тұтастық.
Фразеологизмдердің сөз таптарына байланысты жүйелеу жайлы пікірлер көптің қасы. Мысалы, І. Кеңесбаев, Ә. Қайдаров, Р. Жайсақова сынды зерттеуші ғалымдар фразеологизмдердің сөз табына жан-жақты қарастырған [21, 146 - 148].
Тілі, ділі, мәдениеті, дүниетанымдық көзқарасы әр түрлі ағылшын және қазақ халықтарының тұрақты сөз тіркестері жан-жақты, құрылымы, ішкі форма, аялық білім, жалғаса туындаған ауыспалы мағына, концепт, лингвомәдени тұрғысынан зерттеу нәтижесінде тіл-тілге тән ортақ заңдылықтар, жалпыхалықтық рухани дүниелер, ұлттарға тән танымдық ерекшеліктер т.б. жөнінде бірқатар жаңа мағлұматтар жайында сөз етіледі.
Тіл ғасырлар жемісі, халық мұрасы, ұлттық құбылыс екені баршаға белгілі. Бір тіл бір ұлтты танытады. Яғни, кез-келген халықтық ойлау ерекшелігі оның ұлттық тілінде көрініс табады, халық даналығы, дүниетаным көзқарасы тілінде түйінделеді. Тіл қазынасына жататын көкейге қонымды, бейнелі, алуан түрлі тұрақты тіркестер, олардың тілдік табиғаты, заңдылықтары, құрылымдық ерекшеліктері әлемдік тілдердің көпшілігінде зерттеліп келе жатқаны белгілі. Себебі, олардың шығу төркіні, көнеленуі, мағыналық құрылымы, тұлғасы жағынан және стильдік тұрғыдан өзіндік ерекшеліктері бар. Осы көркем, мазмұны терең, көлемі шағын-қабат тіркес, тізбектердің танымдық мәні ерекше. Уақыт өте келе ықшамдалып, өңделіп, халықтық ортақ мұраға айналған сан-саналы тізбектерді жинақтап, бір ізге түсіру, олардың мазмұн мәжесіндегі кодқа салынған әр түрлі ақпараттарды айқындау тіл мамандарын ерекше қызықтырып отыр [14].
Сондай-ақ ағылшын тіліндегі фразеологизмдердің сөз таптарына байланысты қалыптасуына Ежелгі Рим, француз және неміс тілдеріндегі фразеологизмдерінде ықпалы зор.
Ағылшын тіліндегі фразеологизмдердің көпшілігі Англияға Америка Құрама Штатынан ауысып, қалыптасқан, бірақ бұл фразеологизмдердің көпшілігінің құрамына америка сөздері жоқ, сондықтан, олардың америкалық фразеологизмдер екені лексикографиялық түсініктемелерде берілген [19]. Олар американизмге жатады мысалы: to bark up the wrong tree - қателесу, to cut no ice - ықпал етпеу, to sit on the fense - білмегенсу. Америкалық фразеологизмдерден еніп, қалыптасқан кейбір ағылшын тіліндегі етістікті фразеологизмдер аударылмайды, бұл америкалық етістікті фразеологизмдердің, әсіресе жаргон тілінде қолданылып, қалыптасқандары өздерінің аса әсерлі түсіндіріледі деп ойлаймыз.
Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің қалыптасуына ақын жазушылардың қаламынан туып, пайда болуы әсерін тигізген. Мұндай фразологизмдердің ағылшын тілінде қалыптасуына Шекспирдің шығармалары себеп болған, көлемі жағынан шексперизм діни фразеологизмдерден кейін екінші орын алатын көрінеді, ал сан жағынан олар жүзден астам. Көптеген шексперизмдер құрылым-құрылысы жағынан бүгінгі қолданыста өзгерістерге ұшыраған.
Мысалы, шексперизм Wear one's heart upon one's sleeve for daws to peck at (Othello) - сезімін ашық көрсету, қазіргі ағылшын тілінде қысқаша етістікті фразеологизм түрінде to wear one's heart upon one's sleeve қолданылады. Тағы да, to buy golden opinions (таңқалдыру) қазіргі ағылшын тілінде to buy етістігінің орнына win етістігі қолнанылып қалыптасқан. Win golden opinions. Have an itching palm. (Julius Caeser) - сараң болу; Paint the lily (King john) - бірдеңені жақсартуға тырысу. Lay it on with a trowel - асыра мақтау. Шекспирден басқа да жазушылар етістікті фразеологизмдердің қалыптасуына өз үлесін қосты. Олар: Чарльз Диккенс, Александр Поп, Джонатан Свифт, Вальтер Скотт, Джефри Чосер.
Мысалы, Not to put too fine a point on it - турасын айту (Ч. Диккенс), Damn with faint praise - мін айта ақтау (А. Поп), Guarrel with one's bread and butter - күн көрісін тастау (Д. Свифт), to catch (take) smb, red-handed - бетін айран ай қылу (В. Скотт) [15, 20].
І. Кеңеспаевтің Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінде фразеологиялық сөздіктің ішкі жүйесінде өзіндік ерекшелігі болады [16]. Бұл сөздікте құрылымдық жағынан 20 тармаққа бөлген, олардың бірі сырт тұрпаты жағынан әр қилы болуы мысалы: есім, етістік абыройы айрандай төгілу; фразеологиялық тұлғалас тіркестердің бір тобы ықшамдалған, ал бір тобы толықтырып, анықтап тұратын сөзбен келеді, мысалы: құшағын ашты; құшағын жайып қарсы алды немесе сөздікте құшағын ашты [жая қарсы алды] түрінде берген.
І. Кеңеспаевтің фразеологиялық сөздігінде көбіне ақын, жазушылардың А. Құнанбаевтің, Ә. Кекілбаевтің, Ә. Тәжібаевтің, Т. Ахтановтың, М. Шаханов, Ы. Алтынсариннің және т.б. шығармасынан алынған фразеологиялық тіркестер мысал ретінде алынған. Әртүрлі бағытта табиғатқа байланысты фраза берілсе, ол адам баласының мінез құлқын суреттеген [17, 404].
Қазақ тіліндегі әдеби тіл негізінде көптеген фразеологизмдер ұлы Абайдың шығармаларынан туған, олар халыққа өте түсінікті, мағынасы жағынан жалпы халықтық әдеби тілде қалыптасып кеткен фразеологизмдер тәріздес. Мысалы, бас-басына би болу; бейнет сусынын ішу; дерт алу; артық көру. Сонымен қатар Абайдың шығармаларынан еңбек сауу; қызықты ұрлау; сақалын сату; ат үстінен ұйқы алу; аяқты шалыс басу; басқа шауып, төске өрлеу тәрізді етістікті фразеологизмдерді кездестірдік. Қазақ тіліндегі етістікті фразеологизмдердің пайда болып қалыптасуына ертегілер, аңыз-әңгімелер, эпостық жырлар негіз болған.
В.В. Межуев айтқандай, рухани мәдениеттің дамуын, өндіру тарату-тұтыну сатысында көрсетеді. Ендеше, бүгінгі күнге жетіп, қалыптасқан ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістікті фразеологизмдердің мағына-мазмұнын түсініп, көңілімізге түю арқылы әр халықтың ғасырлар бойы жинақтаған ұлттық мол байлығын қоғам өмірінде орынды қолданудың маңызы зор демекпіз [23, 112].
Әр түрлі фразеологизмдердің бүгінгі күнде қолдануы ауызекі тілде, көркем әдебиеттерде айтылар ой көркем болу үшін пайдалынады, бірақ олардың қалыптасуына мән бермейді. Осы фразеологизмдердің қалыптасуын тіл білімінің этнолингвистика саласы қарастырады, демек фразеологизмдер - этнолингвистика салаларының бірі болып табылады. Бұдан этнолингвистика қос тілдегі етістікті фразеологизмдердің қалыптасуын айқындауға септігін тигізеді деп айта аламыз. Мысалы, ғалым Ә.Т. Қайдардың Қазақ тілінің өзекті мәселелері еңбегінде: Фразеологизмдердің басым көпшілігі бір замандағы күнделікті тіршіліктің нәтижесі ретінде қалыптасқан тілдегі көрініс. Бұл фразеологизмдердің қалыптасуы жануарларға, өсімдіктерге, табиғат құбылыстарына байланысты болса да, қәзіргі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОЛОГИЯ, ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ӘЛЕМ ТІЛДЕРІ ФАКУЛЬТЕТІ
ЖАЛПЫ ТІЛ БІЛІМІ КАФЕДРАСЫ ЖӘНЕ ШЕТЕЛ ФИЛОЛОГИЯСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Ағылшын және қазақ тілдеріндегі жануар атаулары бар фразеологиялық бірліктер (салғастырмалы талдау)
Орындаған:
4-курс студенті Н.Б. Женісова
Ғылыми жетекші:
филол.ғыл.канд.доцент Р.М. Таева
Норма бақылаушы:
филол.ғыл.канд.доцент Ж.М. Уматова
Қорғауға жіберілді:
__ _______ 2014 ж.
Жалпы тіл білімі және шетел филологиясы
кафедрасының меңгерушісі:
филол.ғыл.докт.профессор Г.Б. Мәдиева
Алматы, 2014
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының тақырыбы: Ағылшын және қазақ тілдеріндегі жануар атаулары бар фразеологиялық бірліктер
Диплом жұмысының көлемі: 57 бет.
Диплом жұмысында пайдаланылған әдебиеттер саны: 52.
Тірек сөздер: лингвомәдениеттану, концепт, зоонимдік метафоралар, когнитивті лингвистика, фразеологиялық тіркестер, салғастырмалы талдау, идеомалар және т.б.
Диплом жұмысының мақсаты: Мәдениет пен тілді өзара біртұтас бірлікте қарастыра және ұлттық мәдени деректерге сүйене отырып, туыс емес ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық жануар атаулары бар бірліктерді әр түрлі мәдениет негізінде салыстыра-салғастыра лингвомәдени және лингвокогнитивтік сараптама жасау арқылы олардың мағына қалыптасуы мен концептілік құрылымындағы ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау.
Диплом жұмысының зерттеу әдістері: Дипломдық жұмыста алға қойылған мақсат пен міндеттерге байланысты сипаттамалық-синхрондық, салыстырмалы-диахрондық, лингвомәдени және когнитивтік мағыналық талдау, әдістері пайдаланылды.
Зерттеудің дереккөздері: Зерттеу жұмысымызға 8 томдық Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі (1974-1986), Қазақ тілінің сөздігі (1999), Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі (І. Кеңесбаев, 1977), Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі (1966), Бір мың әсерлі де бейнелі орам (Ә. Қайдар, 2003), Англо-русский фразеологический словарь (А. Кунин, 1984), Oxford Compact English Dictionary over 145000 words, phrases and definitions edited by Catherine Jeans. - Oxford University press 2000, A Dictionary of English Idioms (B. Herderson, 1954), т.б. сөздіктер мен жинақтардан қазақ және ағылшын тілдерінен 750 (400 - қазақ тілінде, 350 - ағылшын тілінде) фразеологиялық теңеулер жинақталып, талдауға түсті.
Алынған нәтижелер: Ағылшын және қазақ жануар атаулары бар фразеологиялық бірліктердің уәжі, этимологиясы, ішкі формасына сүйене отырып кешенді түрде зерттелді.
Диплом жұмысының құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, әр бөлімнің зерттеу қорытындысы ретінде берілген тұжырымнан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
РЕФЕРАТ
Тема дипломной работы: Фразеологические единицы с наименованиями животных в английском и казахском языках
Объем дипломной работы: 57.
Количество используемых источников: 52.
Ключевые слова: фразеологические единицы, фразеологические сочетания, фразеологические сращения, идеомы, когнитивная лингвистика, контрастивная лингвистика, компаративная лингвистика, зоонимы, этнолингвистика, устойчивые выражения.
Объектом данной работы являются фразеологические единицы двух языков: английского и казахского, что представляет смешанный ряд сопоставляемых языков. Причем исследуется не весь фразеологический фонд этих языков, а только обороты лексико-семантического поля зоонимов.
Целью данной работы: Неисследованность основных вопросов, связанных с семантической структурой данных фразеологизмов и механизмом ее формирования, а также с ролью компонента-зоонима в формировании фразеологического значения обусловили выбор данных фразеологизмов в качестве объекта исследования и определили основную цель работы - изучить семантическую структуру фразеологизмов с компонентом-зоонимом, определить роль компонента-зоонима, а также других компонентов в формировании фразеологического значения, изучить взаимовлияние семантических и грамматических свойств фразеологизмов.
Методы исследования: описательный метод, метод сопоставительного анализа.
Материалом исследования является картотека фразеологизмов с компонентом-зоонимом, насчитывающая 750 единиц (400 на казахском языке, 350 на английском языке). Источниками материала послужили толковые и фразеологические словари казахского и английского языков, работы отечест - венных и зарубежных лингвистов справочники по фразеологии.
Работа состоит из введения, двух глав и заключения. После каждой главы на основе анализа материала делаются выводы.
REFERAT
The theme of the diploma project: The comparative analysis of the animalistic phraseological units in the English and Kazakh languages
The size of work: 57.
The number of used literature in references: 52.
The list of the key words: phraseolgical units, comparative methods, descriptive methods, animalistic phraseology, contrastive methods, concept.
The object is the phraseological units with zoonimical component.
The aim of the research: the comparative analysis of animalistic phraseological units and their semantic structure in the English and Kazakh languages.
The tasks of the work:
1. To consider and generalize the main requirements to the phraselogy.
2. To explicate a concept of the animalistic phraseological units and to reveal the regularities of their usage.
3. To analyze their semantic and structural peculiarities.
The methods of the research: Comparative and descriptive methods, method of the system analysis.
The source consists of scientific materials, teaching aids, articles, Oxford Compact English Dictionary over 145000 words, phrases and definitions edited by Catherine Jeans. - Oxford University press 2000, A Dictionary of English Idioms (B. Herderson, 1954). This diploma work is based on works of foreign researches and our Kazakh researches.
The structure of the work: diploma work consists of the introduction, two chapters, conclusion and list of used literature.
МАЗМҰНЫ
РЕФЕРАТ
2
КІРІСПЕ
4
1
ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ БІРЛІКТЕРДІ САЛҒАСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗГІДЕРІ
7
1.1
Фразеологиялық бірліктер туралы түсінік және оның қасиеттері
7
1.2
1.3
Фразеологиялық бірліктердің топтастырылуы
Фразеологиялық бірліктерді салыстырмалы, салғастырмалы талдаудың қалыптасуы мен зерттелуі
11
18
1.4
Қазақ және ағылшын фразеологиялық бірліктерінқұрылымдық, мағыналық ерекшеліктері және оларды топтастыру
28
2
ҚАЗАҚ, АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ ЖАНУАР АТАУЛАРЫ БАР ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРГЕ САЛҒАСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ
29
2.1
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық бірліктердіңсемантикалық құрылымы
29
2.2
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі жануар атаулары бар фразеологиялық теңеулерге салғастырмалы талдау
34
2.3
Қазақ, ағылшын тілдеріндегі жануар атаулары бар фразеологизмдердегі концептілік сипаты
41
2.4
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі зоонимдік метафоралар негізінде қалыптасқан фразеологизмдік бірліктердің ұлттық-мәдени және танымдық сипаты
50
ҚОРЫТЫНДЫ
53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
55
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Адам дүниетанымы кеңістікті танып білуден жинақталады. Әр ұлттың әлем бейнесі олардың дүниені танудағы көзқарастарына байланысты. Адам баласының білімі, көрген - білгені, ақылы, ойы мен оның рухани дүниесін, өмірлік тәжірибесін сөйлейтін тілінен бөлмей, тілдік әлемімен бірге қоса қарастыру, нақтырақ айтсақ, кез келген халықтың тілінде ұлттық - мәдени сипатта бекитін дүние бейнесін антропоцентристік тұрғыда зерттеу - қазіргі заманғы лингвистиканың ең негізгі мәселелерінің бірі.
Жан-жануарлар атаулары биология, зоология оқулықтарында, сөздіктерде кездескенімен қазақ, орыс және ағылшын тілдерін салғастыра танымдық тұрғыдан талдап, зерттеген арнайы ғылыми еңбектер жетерлік деп айта алмаймыз. Діні, мәдениеті, тарихы, әлеуметтік және саяси даму жолдары бөлек ағылшын және қазақ халықтары тілдеріндегі фразеологиялық жануар атаулары бар бірліктерді салыстыра-салғастыра зерттеу арқылы олардың бойындағы ұлттық-мәдени ерекшеліктерін айқындау, ортақ айшықтарын табу, теңеулердің жасалуына негіз болған уәждерді ашып көрсету, мағына қалыптасу жолдарындағы ерекшеліктерін анықтау осы жұмыстың өзектілігін айқындайды.
Екі тілдегі фразеологиялық жануар атаулары бар бірліктерді салыстырмалы-салғастырмалы талдау қандай да бір мәдениеттану зерттеулер сияқты тарихпен, дәстүрмен, салғастырылып отырған лингвомәдени қауымдастықтардың өмір салтының ерекшелігімен танысуды тереңдету, сонымен қатар мәдениетаралық қарым-қатынас барысында әр ұлттың ерекшелігін, менталитетін, олардың бір-бірін түсінушілік, ізгіниеттілік пен толеранттылыққа болжау мүмкіндігі де зерттеудің өзектілігін айқындай түседі. Зерттеуде қазақ және ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық жануар атаулары бар бірліктерді лингвомәдени және лингвокогнитивтік тұрғыдан алғаш рет қарастырылуы да осы жұмыстың өзектілігіне жатады.
Зерттеу нысаны. Ағылшын және қазақ тілдік қорындағы ішкі формаларында жануар атаулары бар фразеологиялық бірліктер.
Зерттеу пәні. Туыстығы жоқ ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық жануар атаулары бар бірліктерді лингвомәдениеттану және лингвокогнитивтік тұрғыларынан салыстыра-салғастыра талдап зерттеп қарастыру.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Мәдениет пен тілді өзара біртұтас бірлікте қарастыра және ұлттық мәдени деректерге сүйене отырып, туыс емес ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық жануар атаулары бар бірліктерді әр түрлі мәдениет негізінде салыстыра-салғастыра лингвомәдени және лингвокогнитивтік сараптама жасау арқылы олардың мағына қалыптасуы мен концептілік құрылымындағы ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтау. Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді жүзеге асыру көзделеді:
:: тіл мен этнос мәдениетінің сабақтастығы негізінде қалыптасқан лингвомәдениеттанудың теориялық негіздері мен әдіснамалық ұстанымдарын сипаттау;
:: ағылшын және қазақ тілдеріндегі жануар атаулары бар фразеологиялық бірліктердің уәждемелік жігін ашу арқылы екі халық мәдениетінің, ұлттық сананың ұқсастықтары мен ерекшеліктерін көрсету;
:: ағылшын және қазақ тілдеріндегі жануар атаулары бар фразеологиялық бірліктердегі когнитивті лингвистиканың ұстанымдарына сүйене отырып талдап, екі халықтың дүниетанымында маңызды орын алатын микроконцептілерге салыстырмалы-салғастырмалы лингвомәдени сараптама негізінде олардың ішкі ұлттық мәдени маңызын ашу.
:: когнитивті лингвистиканың, лингвомәдениеттанудың жануар атаулары бар фразеологиялық бірліктерді салыстыра-салғастыра талдап, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын айқындау;
:: екі тілдің фразеологиялық жануар атаулары бар бірліктердегі теңеу бейнесі негізін құрайтын компоненттерді тауып, оларға лингвомәдени тұрғыдан сараптама жасау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Зерттеудің нәтижесінде мынадай мәселелер ғылыми жаңалық ретінде шешімін тапты:
:: Құрылымы әр түрлі ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологиялық жануар атаулары бар бірліктердегі алғаш рет когнитивтік және лингвомәдениеттану тұрғысынан салыстыра-салғастыра зерттелді;
:: Ағылшын және қазақ жануар атаулары бар фразеологиялық бірліктердің уәжі, этимологиясы, ішкі формасына сүйене отырып кешенді түрде топтастырылды;
:: Ағылшын және қазақ халықтарының ұлттық дүниетанымының фразеологиялық жануар атаулары бар бірліктердегі көрініс тапқан басты танымдық концептілер аймағы, олардың жануар атаулары бар фразеологиялық теңеулердегі көрініс-мазмұны анықталып, лингвомәдени қырлары сарапталды.
:: Ағылшын және қазақ тілдеріндегі жануар атаулары бар фразеологиялық бірліктердің пайда болу көздері әр халықтың тарихымен, заттық және рухани мәдениетімен, өмір-тіршілігімен тығыз байланысты болғандықтан, олардың мағынасының лингвомәдени және когнитивтік тұрғыдан талдау арқылы тарихи-этимологиялық көздерін ашуға болады.
:: Әр ұлттың концептілер жүйесін дүниетаным құндылықтары құрайды. Әр тілдегі жануар атаулары бар фразеологиялық бірліктердегі мағына қалыптасу ерекшеліктері оларды концептілік жағынан жіктеуге мүмкіндік береді.
:: Жануар атаулары бар фразеологиялық бірліктердегі жеке көріністер тек сол тілге ғана тән ерекшеліктермен сипатталып, ұлттық нaқышпен бейнеленеді. Олардың лингвомәдени сипатын ашу ұлттық дүниетанымның сыры мен ерекшеліктерiн танып білуге септігін тигізеді.
Зерттеудің теориялық маңызы. Салыстырмалы-салғастырмалы лингвомәдени сараптама өзгенікін біліп, өзіңдікін дұрыс бағалап, тереңіне бойлауға жол ашaды. Кейінгі кезде тіл білімінің шектес теориялық ғылымдар тоғысуындағы пайда болған бағыттарына орай, жануар атаулары бар фразеологиялық бірліктер лингвомәдениеттану және когнитивтік тұрғыдан сипаттау оны этностық дүниетанымның ажырамас бөлігі мен көрінісі ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Зерттеудің нәтижелері мен пайымдаулары тіл теориясындағы салыстырмалы-салғастырмалы лингвомәдениеттану және когнитивтік лингвистика теорияларын нақтылай түсуге, мәселелерін айқындауға өз деңгейіне сәйкес үлесін қосады.
Зерттеудің практикалық құндылығы. Зерттеудің барысында қол жеткен нәтижелер мен тұжырымдарды этнос тарихын, этникалық дүниетанымды тіл арқылы тануға арналған лингвомәдениеттану, когнитивтік лингвистика, лингвоелтану, этнолингвистика, мәдениетаралық қарым-қатынас теориясы, салыстырмалы фразеология бойынша арнайы курстарда, семинарларда теориялық және практикалық материал ретінде пайдалануға болады. Зерттеуде талдау жасалған тілдік деректерді әр түрлі түсіндірме және тақырыптық екі тілді сөздіктер құрастыруда, ағылшын тілін практикалық тұрғыдан оқытуда қосымша материал ретінде қолдануға болады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Жұмыстың ғылыми теориялық негізі ретінде жалпы тіл біліміндегі, салыстырмалы-салғастырмалы тіл ғылымындағы, лингвомәдениеттану мен когнитивтік лингвистика мәселелеріне арналған, сондай-ақ қазақ, орыс, неміс, ағылшын тілдеріндегі фразеологиялық теңеулер зерттелген ғылыми еңбектерге жүгіндік. Тіл мен мәдениет арақатынасы мәселелерін зерттеу барысында В. фон Гумбольдт, Ф. де Соссюр, Л. Вайсгербер, А.А. Потебня, И.Н. Телия, В.А. Маслова, Ю.С. Степанов, А. Толстой т.б. және қазақстандық ғалымдар Ә.Т. Қайдар, Р. Сыздық, Е. Жанұзақов, Ж. Манкеева, Г.Н. Смагулова, А.И. Ислам, К.К. Дүйсекова, Г.И. Исина т.б. ғалымдардың ғылыми еңбектері басшылыққа алынып, тілдің ұлттық мәдениет көрсеткіші екендігі теориялық тұрғыдан негізделеді.
Тіл білімінің салыстырмалы-салғастырмалы фразеология саласы бойынша ғылыми тұжырымдар жасап, дәлелдеп, негізін қалаған А.Д. Райхштейн, М.М. Копыленко, Э.М. Солодухо, З.Қ. Ахметжанова, С.Е. Исабеков, Д. Добровольский, М.Т. Сабитова т.б. зерттеулеріндегі негізгі тұжырымдарды бағдар етіп, екі тілдің фразеологиялық теңеулерінің жасалуында, мағына қалыптасуында және концептілік құралымындағы ұқсастықтары мен айырмашылық дәрежелері анықталады. Фразеологиялық теңеулерді әр тілде арнайы зерттеген Т. Қоңыров, Г. Исина, Г. Қарбозова, В. Огольцев, Е. Ройзензн, Э. Бабаев, Р. Глазырин, М. Черемисина, З. Божеева т.б. ғалымдардың еңбектері жұмыстың теориялық негіздерінің бірі етіп алынды.
Зерттеудің әдістері. Дипломдық жұмыста алға қойылған мақсат пен міндеттерге байланысты сипаттамалық-синхрондық, салыстырмалы-диахрондық, лингвомәдени және когнитивтік мағыналық талдау, әдістері пайдаланылды.
Зерттеудің дереккөздері. Зерттеу материалы мен зерттеудің дереккөздері ретінде жалпы іріктеу негізінде жинақталған қазақ және ағылшын тілдеріндегі жануар атаулары бар фразеологиялық бірліктер пайдаланылды. Зерттеу жұмысымызға 8 томдық Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі (1974-1986), Қазақ тілінің сөздігі (1999), Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі (І. Кеңесбаев, 1977), Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі (1966), Бір мың әсерлі де бейнелі орам (Ә. Қайдар, 2003), Англо-русский фразеологический словарь (А. Кунин, 1984), Oxford Compact English Dictionary over 145000 words, phrases and definitions edited by Catherine Jeans. - Oxford University press 2000, A Dictionary of English Idioms (B. Herderson, 1954), т.б. сөздіктер мен жинақтардан қазақ және ағылшын тілдерінен 750 (400 - қазақ тілінде, 350 - ағылшын тілінде) фразеологиялық теңеулер жинақталып, талдауға түсті.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, әр бөлімнің зерттеу қорытындысы ретінде берілген тұжырымнан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ БІРЛІКТЕРДІ САЛҒАСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Фразеологиялық бірліктер туралы түсінік және оның қасиеттері
Әлемдегі тіршіліктің бар саласын қамтитын әр ұлттың өзіне ғана тән көркем сөз орамдары - фразеологизмдерді молынан кездестіруге болады. Фразеологизм тілдің айшықты да, мәнерлі, бай салaсының бірі. Бұлар өзінің бейнелік, әсерлік, экспрессивті - эмоциялық, суреттеме қасиетімен ерекшеленіп көзге түседі. Осындай көркем, пәрменді бояуы қанық алуан түрлі фразеологизмдерді халық орынды пайдаланып, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп келедi. Халықтың талай ғасыр сомдап шығарған тұрақты тіркестерi - фразеологизмдер тіл қазынасының бір бөлігі екeні даусыз.
Фразеология - phrasis - орам, сөйлемше logia - ұғым, ілім деген грек сөздерінен жасалған тeрмин. Бұл атау негізінен екі түрлі мағынада қолданылaды. Бірiншіден, тілдегі тиянақты тұрақты сөз тіркестерін қазіргі және тарихи даму тұрғысынан зерттейтін тіл білімнің бір саласы дегенді, екіншіден - белгілі бір тілдегі фразеологимдердің тұтас жиынтығы дегенді білдіреді. Сондықтан болар фразеологизмдер көкейге қонымды, ықшам, ұтқыр да ұтымды сөз өнерінің тілдік және поэтикалық бұлақтары санатына жатады. Алғаш рет бұл терминді 1905 жылы Шарль Балли Тіркесті зерттейтін стилистика бөлімінде қарастырған. Бұл термин Батыс елдерімен қатар америкалық лингвистерінің еңбектерінен де көрініс тапты [1, 61]. Айшықты сөз өнерінің басым көпшілігі халықтың тұрмыс тіршілігінде, салт-дәстүріне, әдет-ғұрпына, діни, наным-сеніміне байланысты туындаған. Олардың құрылымын, тілде қалыптасу кезеңдерін тұрақталу негіздерін зерттеу, сайып келгенде, оқырман қауымды оның тілдік табиғатынан хабардар етіп қоймай, сонымен қатар этнос өмірімен тұтастығымен ерекшеленеді. А.В. Куниннің айтқандай, фразеологиялық бірліктер халықтың тіл байлығы. Осы арқылы сол елдің тарихы, мәдениеті мен әдебиетіне көз жүгірте аламыз [2, 5].
Соңғы жылдары халықаралық, тіларалық қатынастың дамуына байланысты құрылымы жағынан да мүлдем алшақ тілдерді салыстыра зерттеу тіл ғылымында дәстүрге айналып келе жатыр. Салыстыра зерттеу барысында екі тілдің өзіндік құрылымдық және жүйелік ерекшеліктері мен ұқсастықтары айқындалады. Сондай-ақ, тіл табиғатында осы уақытқа дейін зерттеушілер назарынан шет қалған кейбір құбылыстардың сыры ашылып, осы кезеңге дейін қалыптасқан тұжырымдар басқа қырынан зерделенуі, тілдің өзіндік сипаты айқындатуда. Әр типтес тілдердегі фразеологизмдерді салыстыра зерттеу де өзіндік тұңғиық сыры бар қиындығы да мол күрделі жұмыс.
Қазақ тіліндегі фразеологизмдерді зерттеуге деген құлшыныс академик І. Кеңесбаевтың Қазақ тілі фразеологиялық сөздігі атты көлемді еңбегінен етек бастаған. Бұл құнды еңбек тек қана қазақ тілінде ғана емес, бүкіл түркі тануға қосылған елеулі үлес деп қарауға болады. Автор аталған сөздіктің Қазақ тілінің фразеологизмдері бөлімінде қазақ тіліндегі фразеологиялық теорияның мәселесін жан-жақты қарастырып, біраз ілгері дамытқан. Қазақ тілінің фразеологизмдерін зерттеушілердің қай-қайсысы да бұл еңбекті қолданатыны айдан анық [3].
Фразеологиятану ғылымында фразеологизмдердің басты белгілері, релеванттық қасиеттері ретінде үш ерекшелігі аталады:
а) даяр қалпында жұмсалу белгісі;
ә) мағына тұтастығы;
б) тіркес тиянақтылығы.
Фразеологизмдердің дайын қалпында жұмсалу белгісі - тұрақты тіркестер қарым-қатынас процесінде, сөйлеу кезінде жасалынбайды, даяр қалпында біртұтас (бүтін, бірлік) единица ретінде жұмсалады. Фразеологиялық етістіктің бұл қасиеті оны еркін сөз тіркесімен салыстырғанда анық көрінеді.
Мысалы: тамақ ішу, қолды жуу, үй тазалау және to love music, clever man, to build houses деген еркін сөз тіркестері қарым-қатынас процессінде, сөйлесу кезінде бір-бірімен емін-еркін тіркесіп айтылуынан жасалса, ас адамның арқауы, түймедейді түйедей ету, қой аузынан шөп алмас және mare's nest, small hours, husband's tea, т.б. тәріздес сөз тіркестер тіркескен күйінде, бүтін күйінде жадымызда айна қатесіз сақталады да, сөйлеу кезінде олардың сыңарлары (сөздер) сөйлеушінің қалауы бойынша тіркеспейді, бүтіннің бөлшектері тәрізді бұрыннан тіркесіп қойған қалпында, өлеңдегі қайырма тәрізді бұлжымай бір тұтас күйінде қолданылады. Мұндай қасиет тұрақты тіркестерге ғана емес, сонымен қатар лексикалық бірлік сөзге де тән. Мысалы: әдемі, жылдам, үндемеу, to talk, to laugh,to smile деген сөзде және бұларға белгілі дәрежеде синонимдес болып келетін үріп ауызға салғандай, көзді ашып жұмғанша, жұмған аузын ашпау, to get a talk with, to give a laugh, give a look, force a smile тәрізді фразеологизмдер дайын қалпында жұмсалу қасиетімен сипатталады.
Мысалы, қазақ-ағылшын тілдеріндегі тұрақты тіркестерді салыстырсақ:
to kill two birds with one stone - екі қоянды бір оқпен өлтіру;
cat and dog life - ит пен мысықтай өмір;
to pick up one's ear - құлақ түру;
to abound іn courage - жүрек жұтқан болу;
to meet adversіtіes wіth - бәлеге шалдығу, қырсыққа іліну;
to take advantage of somethіng - бірдеңенің пайдасын көру;
to justіfy somebody's confіdence - біреудің сенімін ақтау;
to talk nonsense, talk rubbіsh, talk rot - аузына түскенін оқтай;
to take revenge, to cook one's goose - алдына келтіру;
to judge by appearances - сыртына қарап тон пішу;
aggress agaіnst a country - баса көктеп кіру;
to go ape (over, for) - торығу (күйзелу).
Тіркес тиянақтылығы да фразеологизмдердің ең негізгі белгілерінің біріне жатады. Тиянақты сөз тізбегіндегі сөздер әркімнің қалауынша емес, қалыптасқан белгілі бір жүйемен орналасқан. Өзара тығыз жымдасып орналасқан сөздердің жігі ажырамай тұрады.
Т. Қоңыровтың пайымдауынша, тұрақты сөз тіркестері бір-бірімен иін тіресіп, өзге сөзбен алмастыруға я болмаса, тұрақты орын тәртібін өзгертуге келмейді [4, 283].
Мәселен, мұрнын көкке көтерді дегеннің орнына қолын көкке көтерді десек, мән-мағынасын мүлде өзгертіп жібереді, тұрақты тіркес еркін тіркеске айналып кетеді. Ал көк сөзін оның синонимі аспан деген сөзбен алмастырсақ (мұрнын аспанға көтерді), мағына тұтастағы онша бұзылмағанмен стильдік мәні солғындап, үйлесімі кемиді, құлаққа жағымды тимейді. Көтерген деген етістікті көтермеді, көтеріп тұр, көтермекші деп өзгерте беруге көнбейді. Тек өзінің сіресіп қалыптасқан қалпында қолдануды талап етеді. Сондай-ақ red tape, kick the bucket деген тұрақты тіркес құрамындағы red, kick деген сөздердің орнына blue, give немесе tape, the buckеt дегеннің орнына radio, the ball деген сөздер қолданылмайды: егер бұлай етіп өзгертсек, олар тұрақты тіркес болудан қалады, немесе тіптен мағынасыз, түсініксіз, кей жағдайда сөз тіркесі болып мағына тұтастығынан айырылып қалады.
Н.М. Шанскийдің зерттеуіне сүйенсек, сөздің морфемалық құрамының тұрақтылық сипаты қалай болса, фразеологизмнің құрамынан және сыңарынан (компоненттерінің) орын тәртібінің тұрақтылық сипаты да сондай деп есептейді. Кейде тұрақты тіркес құрамындағы бір сөздің әр түрлі тұлғасынан әлденеше фразеологизмдер жасала берілуі де мүмкін [5, 72]. Мысалы: жамбасы жерге тигенше (өле өлгенше), жамбасы жерге тиді (өлді, жер тастады), жамбасы жерге тимеген (ешкімнен жығылып көрмеген күшті). Кей ретте жалғыз дыбыстың бір өзі-ақ тұрақты тіркестің мән-мағынасын бүтіндей өзгертіп жібереді.
Фразеологизмдердің бейнелілігіне диахрониялық тұрғыдан сипаттама жасап өткен Ф.А. Оспанова мынадай факторлар әсер етеді деп атап өтті:
1) экстралингвистикалық факторлар: фразеологизм образының уақытқа, қоғамға, әлеуметтік жағдайға, ұлттың тұрмысына, таным түсінігіне қатыстылығы;
2) лингвистикалық факторлар: бейнелілікті жасау тәсілдері, троп түрлері, теңеу, эпитет, метафора, гипербола, литота. Фразеологизмдердің бейнелілігі экстралингвистикалық және лингвистикалық факторлар араласа қатар жүруімен жасалады [6, 95].
Бұл жағынан қарағанда фразеологизмдердің орын тәртібінің тұрақтылығы сөздің морфемалық құрамының тұрақтылық сипатымен бірдей деп есептеуге болады. Жоғарыда аталған үш түрлі белгі (тұрақтылылық, тұтастық, тиянақтылық) арқылы фразеологизмдер тілдің өзге категориясынан оқшауланып, өзіндік бітім бейнесімен өмір сүрді.
Фразеологиялық бірліктер тілдің лексикалық жүйесінде қарастырылады. Жалпы бұл тілдің қажеттілігін өтеу үшін қолданылады. Фразеологизмдер лексикалық мағынаға ие синонимдер қатарын құра отырып, стилистикалық байланысқа түседі.
1.2 Фразеологиялық бірліктердің топтастырылуы
Фразеологизмдердің түрлері - фразеологизмге тән үш түрлі ортақ белгі болғанымен, бұлар бір-бірімен әрдайым ашық ажыратыла бермейді. Бұл белгілер, әсіресе мағына тұтастығы, біреуінен ап-айқын көрінсе, екіншісінен көмескі, үшіншісінен өте солғындау болып кездеседі. Сондықтан фразеологизмдерді түр-түрге бөліп топтастыру тіл біліміндегі ең күрделі де қиын мәселелердің бірінен саналады.
Зерттеушілердің бір тобы тұрақты тіркестердің біртұтас мағынасы мен солардың құрамындағы сыңарлардың ара қатынасына қарай жіктеп бөлсе, екіншілері құрылым-құрылысы жағынан, үшіншілері атқаратын қызметі мен стильдік мәні жағынан топтастырады.
Әртүрлі тілдердегі фразеологизмдерді зерттеуге өз үлесін қосқан академик ғалым В.В. Виноградов өз еңбектерінде баян етті. Оның зерттеуіне сүйенсек, фразеологизмдерді үш топқа бөліп қарастырды [7, 113]:
а) фразеологиялық тіркес;
ә) фразеологиялық бірлік;
б) фразеологиялық тізбек.
Фразеологиялық тіркес - құрамы мен қолданылуы тұрақты болып келетін мағынасы ерікті сөздердің тіркесі, фразеологизмдердің түрлері, топтары. Фразеологизмге тән үш ортақ белгі мағына тұтастығы, тіркес тұрақтылығы, қолданылу тиянақтылығы айқын болғанымен, бұлар әр фразеологизмде бір-бірінен әрдайым анық ажыратыла бермейді. Кейбір белгілер әсіресе, мағына тұтастығы бірінде анық, айқын көрінсе, екіншісінде көмескі, үшіншісінде мүлде солғындау байқалады. Сондықтан фразеологизмді түр-түрге бөліп топтастыру тіл білімінде ең күрделі қиын мәселелердің бірінен саналады.
Фразеологиялық бірлік - фразеологиялық тұтастық тәрізді орын тәртібі жағынан өте тиянақты болып келеді. Алайда құрамындағы сөздердің бірі екіншісімен қалайда бір мағыналық байланыста болатындығын аңғартады. Себебі мұндай тіркестер сол бастағы еркін тіркестің ауыспалы мағынада метафораланып фразеологиялық бірлікке айналған. Мысалы, көзіне көк шыбын үймелету (басыну, қорлау), ақ түйенің қарны жарылу (молшылық). Аталған тіркестердің фразеологиялық мағына жасауына ең алғашқы еркін тіркестегі тура мағына негіз болған. Кейде фразалық тұтастық пен фразеологиялық бірлік арасындағы айырмашылықтары байқала бермейтін фразеологизмдер де бар. Ғалымдар мұны тұрақты тіркес мағыналарының көнеленуіне байланысты деп түсіндіреді. Мысалы, ит басына іркіт төгілу (молшылық), құлаққа ұрған танадай (жым-жырт тыныштық).
Фразеологиялық тізбектер - мағынасы жағынан құрамындағы сөздердің мағынасымен байланысып, тіркесу тұрғысынан орнығып тұйықталған сөз тіркестері болып табылады. Тілде сөздердің тіркесу қабілеті бірдей десем, қайсы бірі кез келген сөзбен тіркесіп, белгілі бір ұғымды білдіруге бейім болса, енді бірі аз ғана сөздермен одақтасып, сонымен ғана тіркеседі. Тұрақты сөз тіркестерін сөздер тобы ғана жасайды. Кез келген сөз тұрақты сөз тіркестерін жасай алмайды. Мысалы: бота көз, қоян жүрек, тоң мойын, жел аяқ, т.б. Ағылшын тілінде: white crow, a bosom friend, т.б.
Фразеологизмдерді зерттеушілер В.В. Виноградовтың дәстүрлі топтастыруын негізге ала отырып, бірде тұрақты тіркестің біртұтас мағынасы мен солардың құрамындағы сыңарлардың арақатынасына қарай жіктеп бөлсе, кейде құрылым-құрылысы жағынан, атқаратын синтаксистік қызметі мен стильдік мәні жағынан топтастырады [7, 110]. Қалай дегенімен де фразеологизмдерді сыңарларының мағына тұтастығына қарап, фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тізбек деп үш топқа бөледі.
Фразеологиялық тұтастықта (идиома) фразеологизмді құрастырушы сөздің бір-бірінің лексика-семантикалық мән-мағынасына ешбір қатысы болмай мүлде басқаша мағына береді. Мысалы, мұрнынан шаншылу - қолы тимеу; жүрегі тас төбесіне шығу (қатты қорқу) нағыз идиома мағынасындағы (фразеологиялық тұтастық) тіркестер. Бұларды басқа тілге сөзбе-сөз аударуға келмейді, бөліп жаруға болмайды. Идиома терминін қазақ тілінде фразеологиялық түйдектер (I. Кеңесбаев), фразалық тұтастықтар (К. Аханов, Ә. Болғанбаев) деп атаған. Бұл еңбектерде фразеологизмдердің негізгі белгілері анықталып, оларды семантикалық және грамматикалық тұрғыдан талдап топтастыру қаралады [16].
Қазақ тілі фразеологиясы фразеологизмдердің бұл екі тобын бір-біріне өте жақын тұратын сөз тіркестері деп қарастырады. Орыс тіл білімінде идиомалар мәндегі фразеологиялық бірліктер деп атайды. Фразеологиялық бірлікке Ә. Болғанбайұлы, Ғ. Қалиұлы өздерінің Қазіргі қазақ тілі лексикологиясы мен фразеологиясы атты еңбегінде мынандай анықтама береді: Мағынасы жағынан ажыратылмай, тұтасымен бір бүтін мағынаны білдіретін, бірақ сөз тіркестерінің бір бүтін мағынасы лексикалық сыңарлардың мағыналарының бірігіп тұтасуынан тұрақты фразеологиялық сөз тіркестері [21, 145]. Бұлардың лексикалық мағынасы толық сақталған сөздерден бірігіп, тіркестің бүтін мағынасы сөз тізбегінің мағынасымен астарлас, образды, астарлы болады.
Мысалы, ескі жараның аузын ашты дегеннен өткенді қайта қозғады, ұмытып кеткенді еске салды дегенді түсінеміз. Ал ағылшын тілінде: to give a person a blacklook - ашулы немесе ала көзбен қарау. Бұл фразеологиялық мағынаның жасалуына, ең алғашқы еркін тіркестегі тура мағынасы негіз болған. Түйені түгімен жұту дегеннен біреуден ойсырата пара алып, елді қанады деген мағына туады. Бұл мағынаның жасалуына түйе, түк жұғу сөздерінің тікелей қатысы жоқ, соларды бірінен соң бірін тіркеп, жұбын жазбай қолдану арқылы пайда болған. Жағына пышақ, жанығандай дегеннен тарамысына ілінген арық, жүдеу дегенді түсінеміз. Бұл мағынаны жасауға жақ, пышақ жану сөздерінің тікелей қатысы болмаған. Иегінен тағалы ат тайып жығылғандай дегеннен сақал-мұрттан жұрдай, көсе дегенді ұғынамыз. Мұнда да мағына тұтастықтың бірлігін, айқын байқаймыз. Аттың жалы, түйенің қомында деген қарбалас шақ, абыр-сабыр уақыт дегенді түсінеміз. Мұнда да тұрақты тіркестегі жеке сөздер мен фразеологиялық мағына арасында тікелей байланыстың болмағандығы байқалады.
К. Ахановтың топтастыруы бойынша қазақ тілі фразеологизмдерін В.В. Виноградов классификациясына сүйене отырып, семантикалық тұрғыдан:
1. Фразеологиялық тұтастық.
2. Фразеологиялық бірлік.
3. Фразеологиялық тізбек.
4. Фразеологиялық сөйлемше деп топтастырады [9, 60].
К. Ахановтың пайымдауынша: Фразеологиялық тұтастық деп бөлініп ажыратылмайтын, беретін мағынасы жағынан құрамындағы сыңарлардың мағынасымен мүлдем байланыспайтын, әбден бітісіп, тұтасып кеткен томаға тұйық тіркестерді айтамыз - дейді. Мәселен, мұрнынан шаншылып жүр, мұрнына су жетпеді дегеннен қолы тимеді, бұрылуға мұршасы болмады дегенді немесе ағылшын тілінде: to let the cat out of the bag дегеннен сыр шашу, немесе аңдамай сөйлеу дегенді түсінеміз [9, 45].
Бұл мағына осындағы үш сөздің тұтас жиынтығынан келіп шығады. Түйдек ішіндегі жекелеген талдау жасап, бірін екіншісінен бөліп алуға көнбейді. Фразеологиялық тұтастық жеке сөздердің тұтас жиынтығынан пайда болғанымен, олар іштей түрлі бөлшектерге бөлінбей, іс-әрекетті, сапа мен белгіні, зат пен құбылысты бір бүтін атау ретінде көрсетіп бере алады.
Кейде фразеологиялық тұтастық пен арасында айырмашылық байқалмай тұратын фразеологизмдер бар. Мұндағы ескертетін нәрсе тұрақты тіркес мағынаның тек көнеленуіне байланысты түсіну керек. Мысалы: ит басына іркіт төгілу - ағыл-тегіл, молшылық. Сырт тұлға жағынан фразеологиялық бірлікке ұқсас, мағынасының тым көмескіленуінен фразеологиялық тұтастыққа да ұқсас. Жалпы алғанда фразеологиялық тұтастықтар мен фразеологиялық бірліктер сөздерге жанамалық қатыста жұмсалуына орай, көбіне бір топқа біріге береді. Мысалы, орыс тіл білімінде мұндай құбылысты Н.М. Шанский идиомалар немесе орамдар деп атайды. Қазақ тілінде де фразеологияның бұл екі тобы бір-біріне өте жуық тұрақты сөз тіркесі деп қарастырады. Фразеологиялық тұтастық пен фразеологиялық бірліктер фразеологиялық тізбектерден семантикалық табиғаты мен құрылымы жағынан өзгелешеленеді [11, 85].
Фразеологиялық тізбектің құрамындағы ерікті мағынадағы сөз сан алуан сөздермен тіркесіп жұмсалу қабілеті болса, фразеологиялық туында мағынадағы сөз бірді екілі сөзбен ғана шектеліп қолданылады. Мысалы: көк бет, қысыр көз деген фразеологиялық тізбектің құрамындағы бет (жалпы бет, сопақ бет) сөз (аз сөз, бұрыс сөз, көп сөз) деген қыруар сөздермен тіркесіп қолданыла берсе, фразеологиялық мағынадағы көк сөзі бет сөзімен, сөз қысыр сөзімен ғана тіркеседі.
Фразеологиялық тізбектің сыңарларының бастапқы мағынасы онша ашық та айқын болғанымен, солғын тартып сезіліп тұрады. Мысалы: көз ұшында, көз жеткісіз, көзін тырнап ашқалы, көзі тірісінде, т.б.
Фразеологиялық тізбек - еркін мағынадағы сөздер тіркесінің фразеологиялық қалпында екі сөздің тіркесуінен жасалып, өзгеріссіз тізбек күйінде қолданылады. Мысалы, жанды сөз, тас бауыр, жуан жұдырық, шикі өкпе. Бұлар сырт құрылымы жағынан күрделі сөздерге ұқсас. Күрделі сөздер үнемі номинативті атау мағынасында жұмсалса, мысалы, су диірмен, тас жол, төс қалта т. б.
Фразеологиялық тізбектерде бағалауыштық, образдылық сипаты туралы Б. Хасановтың зерттеулеріне сүйенсек болады. Олардың фразеологиялық мағыналары метафора, теңеу, салыстыру сияқты көркемдік тәсілдер арқылы ауыспалы мағынада айтылуына байланысты. Алайда, ауыспалы мағынада айтылып тұрған сөз тіркестерінің бәрін бірдей фразеологиялық тізбектерге жатқызуға болмайды. Мысалы, Көңілсіз құлақ -- ойға олақ (Абай). Жүргемін жоқ қайғының жүгін артып (Мұқағали) метафоралы тіркестер. Метафора, сирек те болса метонимия - көркемдік тәсілдер әдеби шығармаларда өзіндік ерекше сөз қолданысы. Сөйлеу тілінде қалыптасқан фразеологизмдер, идиомалар және образды сөздер - жасалуы жағынан метафоралы қолданыстан туған тіркестер [17, 116].
Н.Н. Амосовтың айтуынша, ең бастысы фразеологиялық бірліктердің тұрақты анықтамаға ие болғандығы дейді. В. Виноградовтың топтастыруынан басқа Н.М. Шанский тағы қосымша топты атап көрсетті. Ол фразеологиялық сөйлемдер. Яғни сөйлем ішінде кездесетін құрамы жағынан тұрақты және әр сөз жеке мағынаға ие бола алады. Мысалы, жылтырағанның бәрі алтын емес [11, 201-202].
Ал А.И. Смирницкий фразеологизмдерді фразеологиялық бірліктер мен идиомалар деп екі топқа жіктеді. Фразеологиялық бірліктер дегеніміз стилистік бейтараптанған және метафорадан айырылған сөйлемшелер. Мысалы, to get up, to fall in love т.б. Ал идиомалар керісінше метафоралық қасиетке ие. Мысалы, to take the bull by the horns - ойланып әрекет ету [13, 39].
Сонымен, қазақ тілі фразеологизмдеріне терең, әрі жан-жақты сипаттама жасаған және болашақ зерттеулерге бағыт-бағдар берген І.Кеңесбаев фразеологизмдердің үш басты белгісіне (тұлға тұрақтылығы, мағына тұтастығы, қолдану тиянақтылығы) сүйене отырып ең негізгі үлкен екі топқа бөледі [6]:
1. Фразеологиялық тіркес.
2. Фразеологиялық тұтастық.
Фразеологизмдердің сөз таптарына байланысты жүйелеу жайлы пікірлер көптің қасы. Мысалы, І. Кеңесбаев, Ә. Қайдаров, Р. Жайсақова сынды зерттеуші ғалымдар фразеологизмдердің сөз табына жан-жақты қарастырған [21, 146 - 148].
Тілі, ділі, мәдениеті, дүниетанымдық көзқарасы әр түрлі ағылшын және қазақ халықтарының тұрақты сөз тіркестері жан-жақты, құрылымы, ішкі форма, аялық білім, жалғаса туындаған ауыспалы мағына, концепт, лингвомәдени тұрғысынан зерттеу нәтижесінде тіл-тілге тән ортақ заңдылықтар, жалпыхалықтық рухани дүниелер, ұлттарға тән танымдық ерекшеліктер т.б. жөнінде бірқатар жаңа мағлұматтар жайында сөз етіледі.
Тіл ғасырлар жемісі, халық мұрасы, ұлттық құбылыс екені баршаға белгілі. Бір тіл бір ұлтты танытады. Яғни, кез-келген халықтық ойлау ерекшелігі оның ұлттық тілінде көрініс табады, халық даналығы, дүниетаным көзқарасы тілінде түйінделеді. Тіл қазынасына жататын көкейге қонымды, бейнелі, алуан түрлі тұрақты тіркестер, олардың тілдік табиғаты, заңдылықтары, құрылымдық ерекшеліктері әлемдік тілдердің көпшілігінде зерттеліп келе жатқаны белгілі. Себебі, олардың шығу төркіні, көнеленуі, мағыналық құрылымы, тұлғасы жағынан және стильдік тұрғыдан өзіндік ерекшеліктері бар. Осы көркем, мазмұны терең, көлемі шағын-қабат тіркес, тізбектердің танымдық мәні ерекше. Уақыт өте келе ықшамдалып, өңделіп, халықтық ортақ мұраға айналған сан-саналы тізбектерді жинақтап, бір ізге түсіру, олардың мазмұн мәжесіндегі кодқа салынған әр түрлі ақпараттарды айқындау тіл мамандарын ерекше қызықтырып отыр [14].
Сондай-ақ ағылшын тіліндегі фразеологизмдердің сөз таптарына байланысты қалыптасуына Ежелгі Рим, француз және неміс тілдеріндегі фразеологизмдерінде ықпалы зор.
Ағылшын тіліндегі фразеологизмдердің көпшілігі Англияға Америка Құрама Штатынан ауысып, қалыптасқан, бірақ бұл фразеологизмдердің көпшілігінің құрамына америка сөздері жоқ, сондықтан, олардың америкалық фразеологизмдер екені лексикографиялық түсініктемелерде берілген [19]. Олар американизмге жатады мысалы: to bark up the wrong tree - қателесу, to cut no ice - ықпал етпеу, to sit on the fense - білмегенсу. Америкалық фразеологизмдерден еніп, қалыптасқан кейбір ағылшын тіліндегі етістікті фразеологизмдер аударылмайды, бұл америкалық етістікті фразеологизмдердің, әсіресе жаргон тілінде қолданылып, қалыптасқандары өздерінің аса әсерлі түсіндіріледі деп ойлаймыз.
Ағылшын және қазақ тілдеріндегі фразеологизмдердің қалыптасуына ақын жазушылардың қаламынан туып, пайда болуы әсерін тигізген. Мұндай фразологизмдердің ағылшын тілінде қалыптасуына Шекспирдің шығармалары себеп болған, көлемі жағынан шексперизм діни фразеологизмдерден кейін екінші орын алатын көрінеді, ал сан жағынан олар жүзден астам. Көптеген шексперизмдер құрылым-құрылысы жағынан бүгінгі қолданыста өзгерістерге ұшыраған.
Мысалы, шексперизм Wear one's heart upon one's sleeve for daws to peck at (Othello) - сезімін ашық көрсету, қазіргі ағылшын тілінде қысқаша етістікті фразеологизм түрінде to wear one's heart upon one's sleeve қолданылады. Тағы да, to buy golden opinions (таңқалдыру) қазіргі ағылшын тілінде to buy етістігінің орнына win етістігі қолнанылып қалыптасқан. Win golden opinions. Have an itching palm. (Julius Caeser) - сараң болу; Paint the lily (King john) - бірдеңені жақсартуға тырысу. Lay it on with a trowel - асыра мақтау. Шекспирден басқа да жазушылар етістікті фразеологизмдердің қалыптасуына өз үлесін қосты. Олар: Чарльз Диккенс, Александр Поп, Джонатан Свифт, Вальтер Скотт, Джефри Чосер.
Мысалы, Not to put too fine a point on it - турасын айту (Ч. Диккенс), Damn with faint praise - мін айта ақтау (А. Поп), Guarrel with one's bread and butter - күн көрісін тастау (Д. Свифт), to catch (take) smb, red-handed - бетін айран ай қылу (В. Скотт) [15, 20].
І. Кеңеспаевтің Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінде фразеологиялық сөздіктің ішкі жүйесінде өзіндік ерекшелігі болады [16]. Бұл сөздікте құрылымдық жағынан 20 тармаққа бөлген, олардың бірі сырт тұрпаты жағынан әр қилы болуы мысалы: есім, етістік абыройы айрандай төгілу; фразеологиялық тұлғалас тіркестердің бір тобы ықшамдалған, ал бір тобы толықтырып, анықтап тұратын сөзбен келеді, мысалы: құшағын ашты; құшағын жайып қарсы алды немесе сөздікте құшағын ашты [жая қарсы алды] түрінде берген.
І. Кеңеспаевтің фразеологиялық сөздігінде көбіне ақын, жазушылардың А. Құнанбаевтің, Ә. Кекілбаевтің, Ә. Тәжібаевтің, Т. Ахтановтың, М. Шаханов, Ы. Алтынсариннің және т.б. шығармасынан алынған фразеологиялық тіркестер мысал ретінде алынған. Әртүрлі бағытта табиғатқа байланысты фраза берілсе, ол адам баласының мінез құлқын суреттеген [17, 404].
Қазақ тіліндегі әдеби тіл негізінде көптеген фразеологизмдер ұлы Абайдың шығармаларынан туған, олар халыққа өте түсінікті, мағынасы жағынан жалпы халықтық әдеби тілде қалыптасып кеткен фразеологизмдер тәріздес. Мысалы, бас-басына би болу; бейнет сусынын ішу; дерт алу; артық көру. Сонымен қатар Абайдың шығармаларынан еңбек сауу; қызықты ұрлау; сақалын сату; ат үстінен ұйқы алу; аяқты шалыс басу; басқа шауып, төске өрлеу тәрізді етістікті фразеологизмдерді кездестірдік. Қазақ тіліндегі етістікті фразеологизмдердің пайда болып қалыптасуына ертегілер, аңыз-әңгімелер, эпостық жырлар негіз болған.
В.В. Межуев айтқандай, рухани мәдениеттің дамуын, өндіру тарату-тұтыну сатысында көрсетеді. Ендеше, бүгінгі күнге жетіп, қалыптасқан ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістікті фразеологизмдердің мағына-мазмұнын түсініп, көңілімізге түю арқылы әр халықтың ғасырлар бойы жинақтаған ұлттық мол байлығын қоғам өмірінде орынды қолданудың маңызы зор демекпіз [23, 112].
Әр түрлі фразеологизмдердің бүгінгі күнде қолдануы ауызекі тілде, көркем әдебиеттерде айтылар ой көркем болу үшін пайдалынады, бірақ олардың қалыптасуына мән бермейді. Осы фразеологизмдердің қалыптасуын тіл білімінің этнолингвистика саласы қарастырады, демек фразеологизмдер - этнолингвистика салаларының бірі болып табылады. Бұдан этнолингвистика қос тілдегі етістікті фразеологизмдердің қалыптасуын айқындауға септігін тигізеді деп айта аламыз. Мысалы, ғалым Ә.Т. Қайдардың Қазақ тілінің өзекті мәселелері еңбегінде: Фразеологизмдердің басым көпшілігі бір замандағы күнделікті тіршіліктің нәтижесі ретінде қалыптасқан тілдегі көрініс. Бұл фразеологизмдердің қалыптасуы жануарларға, өсімдіктерге, табиғат құбылыстарына байланысты болса да, қәзіргі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz