Сыныптан тыс музыкалық тәрбие беру
М А З М Ұ Н Ы
К і р і с п е ... ..
I тарау. Тәлім. тәрбие жұмысының әлеуметтік .
педагогикалық мәні.
1.1. Тәрбиенің негізгі мақсат.міндеттері, мәні,
мазмұны.
1.2. Оқушыларды музыкалық мәдениетпен таныстырудағы
сыныптан тыс жасалатын жұмыстардың түрлері.
II тарау. Сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстардың
экспериментті ізденісі.
2.1. Сыныптан тыс тәлім. тәрбие жұмысын жоспарлау
және талдау.
2.2. Оқушылармен лекция . концерт өткізу үлгісі.
К і р і с п е ... ..
I тарау. Тәлім. тәрбие жұмысының әлеуметтік .
педагогикалық мәні.
1.1. Тәрбиенің негізгі мақсат.міндеттері, мәні,
мазмұны.
1.2. Оқушыларды музыкалық мәдениетпен таныстырудағы
сыныптан тыс жасалатын жұмыстардың түрлері.
II тарау. Сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстардың
экспериментті ізденісі.
2.1. Сыныптан тыс тәлім. тәрбие жұмысын жоспарлау
және талдау.
2.2. Оқушылармен лекция . концерт өткізу үлгісі.
К І Р І С П Е.
Қоғамның экономикасын, мәдениетін, әлеуметтік, рухани өмірін дамытуда әр адамның жеке тұлғасы, азаматтық келбеті, адамгершілігі отаншылдығы, ұлтжандылығы, еңбекке деген шығармашылық қабілеті мен белсенділігі шешуші роль атқарады. Жас ұрпақты осындай тұлға етіп тәрбиелеуде шебер ұстаз - жетекшінің атқарар жүгі мол. Әрине, бұл жолда тәлім –тәрбие ісін жаңаша ұйымдастыру, жаңа тәрбие бағдарламалары да, тәрбие құралдары да, техникалық жабдықтар да қажет, әрі мәнді. Бәрінен де жас ұрпаққа рухани дүниені дұрыс танытатын, адамдықтың, әлемдік мәдениеттің шырқау шыңына бағдарлайтын музыка пәні мүғалімінің орны бөлек.
Педагогикалық шеберліктің компонентеріне- психологиялық, педагогикалық білімнің тереңдігі, кәсіптік қабілетінің дамығандығы, педагогикалық техниканы игергендігі жатады. Педагогикалық техника- оқушыларға әсер етудің сан қилы тәсілдерінің жиынтығы. Педагогтік өнері, даусы, ырғағы, сөйлеу темпі, көзқарасы, мимикасы, бұрылысы, жүрісі т.б. сан түрлі қимылы жатады. А.С.Макаренконың педагогикалық техниканы игерудің маңызын ерекше бағалаған. Өнер институтындағы сияқты педагогикалық оқу орындарында да дауысты қою, сөйлеу, қарау өнерімен таныс болу қажет деп есептеген. Дауысты мұғалімнің жұмыс құралы деп таныған. ”Тәрбиенің даусын үйлестіре білуінде де, өзінің бет құбылысын басқара білуінде де педагогикалық шеберлік болады”,- деген, ендеше әрбір педагог шеберлікке жетуді мұрат етуі тиіс.
Музыка пәні мұғалімәнің күнделікті жұмысында психология мен педагогикадан терең білімді білу, тәрбиенің мақсат- міндеттерін, прициптерін, оқушы- тәсілдерін теориялық тұрғыда түсінуге мүмкіндік тудырады. Содай-ақ оның ғылым салаларын жақсы білуі, жеке оқушыларға, оқушылар ұжымына дәл мінездеме беруге оқушылардың әрекетіне, құбылыстар мен факторларға дұрыс талдау жасап, тиімді тәрбие әдістерін белгілеуге мүмкіндік тудырады.
Тәрбиеде табысқа жету үшін музыка мұғалімінің кәсіби қабілетінің болуының мәні ерекше. Кәсіби қабілеттілікке көрегендігі, оптимистік болжам жасай алуы, ұйымдастырушылық іскерлігі, педагогикалық интуициясының болуы жатады.
Сайып келгенде , музыканттың тәрбиелік ықпалының күші- оның жеке басында, жоғарыда аталған қасиеттерді игеруінде.
Өйткені адамзаттың адамгершілік және рухани тәжірибесі, мұраттары жас ұрпаққа мұғалімнің, оның ішінде музыка мұғалімінің еңбегімен жетеді.
Қоғамның экономикасын, мәдениетін, әлеуметтік, рухани өмірін дамытуда әр адамның жеке тұлғасы, азаматтық келбеті, адамгершілігі отаншылдығы, ұлтжандылығы, еңбекке деген шығармашылық қабілеті мен белсенділігі шешуші роль атқарады. Жас ұрпақты осындай тұлға етіп тәрбиелеуде шебер ұстаз - жетекшінің атқарар жүгі мол. Әрине, бұл жолда тәлім –тәрбие ісін жаңаша ұйымдастыру, жаңа тәрбие бағдарламалары да, тәрбие құралдары да, техникалық жабдықтар да қажет, әрі мәнді. Бәрінен де жас ұрпаққа рухани дүниені дұрыс танытатын, адамдықтың, әлемдік мәдениеттің шырқау шыңына бағдарлайтын музыка пәні мүғалімінің орны бөлек.
Педагогикалық шеберліктің компонентеріне- психологиялық, педагогикалық білімнің тереңдігі, кәсіптік қабілетінің дамығандығы, педагогикалық техниканы игергендігі жатады. Педагогикалық техника- оқушыларға әсер етудің сан қилы тәсілдерінің жиынтығы. Педагогтік өнері, даусы, ырғағы, сөйлеу темпі, көзқарасы, мимикасы, бұрылысы, жүрісі т.б. сан түрлі қимылы жатады. А.С.Макаренконың педагогикалық техниканы игерудің маңызын ерекше бағалаған. Өнер институтындағы сияқты педагогикалық оқу орындарында да дауысты қою, сөйлеу, қарау өнерімен таныс болу қажет деп есептеген. Дауысты мұғалімнің жұмыс құралы деп таныған. ”Тәрбиенің даусын үйлестіре білуінде де, өзінің бет құбылысын басқара білуінде де педагогикалық шеберлік болады”,- деген, ендеше әрбір педагог шеберлікке жетуді мұрат етуі тиіс.
Музыка пәні мұғалімәнің күнделікті жұмысында психология мен педагогикадан терең білімді білу, тәрбиенің мақсат- міндеттерін, прициптерін, оқушы- тәсілдерін теориялық тұрғыда түсінуге мүмкіндік тудырады. Содай-ақ оның ғылым салаларын жақсы білуі, жеке оқушыларға, оқушылар ұжымына дәл мінездеме беруге оқушылардың әрекетіне, құбылыстар мен факторларға дұрыс талдау жасап, тиімді тәрбие әдістерін белгілеуге мүмкіндік тудырады.
Тәрбиеде табысқа жету үшін музыка мұғалімінің кәсіби қабілетінің болуының мәні ерекше. Кәсіби қабілеттілікке көрегендігі, оптимистік болжам жасай алуы, ұйымдастырушылық іскерлігі, педагогикалық интуициясының болуы жатады.
Сайып келгенде , музыканттың тәрбиелік ықпалының күші- оның жеке басында, жоғарыда аталған қасиеттерді игеруінде.
Өйткені адамзаттың адамгершілік және рухани тәжірибесі, мұраттары жас ұрпаққа мұғалімнің, оның ішінде музыка мұғалімінің еңбегімен жетеді.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
МУЗЫКАНЫ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ.
Педагогика мен методиканы оқытудың теориясы мен әдістемесінен
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
“Сыныптан тыс музыкалық тәрбие беру”
М А З М Ұ Н Ы
К і р і с п е ... ..
I тарау. Тәлім- тәрбие жұмысының әлеуметтік –
педагогикалық мәні.
1.1. Тәрбиенің негізгі мақсат-міндеттері, мәні,
мазмұны.
1.2. Оқушыларды музыкалық мәдениетпен таныстырудағы
сыныптан тыс жасалатын жұмыстардың түрлері.
II тарау. Сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстардың
экспериментті ізденісі.
2.1. Сыныптан тыс тәлім- тәрбие жұмысын жоспарлау
және талдау.
2. Оқушылармен лекция - концерт өткізу үлгісі.
К І Р І С П Е.
Қоғамның экономикасын, мәдениетін, әлеуметтік, рухани өмірін
дамытуда әр адамның жеке тұлғасы, азаматтық келбеті, адамгершілігі
отаншылдығы, ұлтжандылығы, еңбекке деген шығармашылық қабілеті мен
белсенділігі шешуші роль атқарады. Жас ұрпақты осындай тұлға етіп
тәрбиелеуде шебер ұстаз - жетекшінің атқарар жүгі мол. Әрине, бұл жолда
тәлім –тәрбие ісін жаңаша ұйымдастыру, жаңа тәрбие бағдарламалары да,
тәрбие құралдары да, техникалық жабдықтар да қажет, әрі мәнді. Бәрінен де
жас ұрпаққа рухани дүниені дұрыс танытатын, адамдықтың, әлемдік мәдениеттің
шырқау шыңына бағдарлайтын музыка пәні мүғалімінің орны бөлек.
Педагогикалық шеберліктің компонентеріне- психологиялық,
педагогикалық білімнің тереңдігі, кәсіптік қабілетінің дамығандығы,
педагогикалық техниканы игергендігі жатады. Педагогикалық техника-
оқушыларға әсер етудің сан қилы тәсілдерінің жиынтығы. Педагогтік өнері,
даусы, ырғағы, сөйлеу темпі, көзқарасы, мимикасы, бұрылысы, жүрісі т.б.
сан түрлі қимылы жатады. А.С.Макаренконың педагогикалық техниканы
игерудің маңызын ерекше бағалаған. Өнер институтындағы сияқты
педагогикалық оқу орындарында да дауысты қою, сөйлеу, қарау өнерімен таныс
болу қажет деп есептеген. Дауысты мұғалімнің жұмыс құралы деп таныған.
”Тәрбиенің даусын үйлестіре білуінде де, өзінің бет құбылысын басқара
білуінде де педагогикалық шеберлік болады”,- деген, ендеше әрбір
педагог шеберлікке жетуді мұрат етуі тиіс.
Музыка пәні мұғалімәнің күнделікті жұмысында психология мен
педагогикадан терең білімді білу, тәрбиенің мақсат- міндеттерін,
прициптерін, оқушы- тәсілдерін теориялық тұрғыда түсінуге мүмкіндік
тудырады. Содай-ақ оның ғылым салаларын жақсы білуі, жеке оқушыларға,
оқушылар ұжымына дәл мінездеме беруге оқушылардың әрекетіне, құбылыстар
мен факторларға дұрыс талдау жасап, тиімді тәрбие әдістерін белгілеуге
мүмкіндік тудырады.
Тәрбиеде табысқа жету үшін музыка мұғалімінің кәсіби қабілетінің
болуының мәні ерекше. Кәсіби қабілеттілікке көрегендігі, оптимистік
болжам жасай алуы, ұйымдастырушылық іскерлігі, педагогикалық интуициясының
болуы жатады.
Сайып келгенде , музыканттың тәрбиелік ықпалының күші- оның жеке
басында, жоғарыда аталған қасиеттерді игеруінде.
Өйткені адамзаттың адамгершілік және рухани тәжірибесі, мұраттары
жас ұрпаққа мұғалімнің, оның ішінде музыка мұғалімінің еңбегімен жетеді.
I тарау. Тәлім- тәрбие жұмысының әлеуметтік – педагогикалық
мәні.
1.1. Тәрбиенің негізгі мақсат-міндеттері, мәні, мазмұны.
Бүгінгі таңдағы әлеуметтік- экономикалық жағдай,
демократияланған, ізгіленген кезең мектептерде тәлім - тәрбие мазмұнын
қайта қарап жаңғыртуды, халықтық педагогиканы тәрбие процесінде негізге
алуды талап етіп отыр. Өйткені, әр ұлттың тарихының ұрпақтарға
оқытылуы, салт –дәстүрлерінің сақталуы және әдебиеті мен өнерінің дамуы,
ұлттық бостандық жағдайында болуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Білім мазмұны тұжырымдамасында және
Білім туралы Заңында : осы негізде әр халықтың тарихы, ұлттық дәстүрлері
бүкіл адамзат мәдениеті дамуымен диалектикалық бірлікте қарастырылып, ол
мектептегі білім, тәрбие мазмұнын жаңартудың қайнар көзі бола алады,- деп
көрсетілген. Бұл құжаттарда айтылғандай, білім, тәрбие мазмұнын
жаңартпайынша, қоғамды жаңарту мүмкін емес. Себебі, қоғамның алға басуы
жас ұрпақты білім, тәрбие арқылы дамытуға , жаңаша ойлауға, іскерлікке
үйретуге байланысты делінген. Құжаттардағы аталған пікірлерге орай,
қоғамды дамытатын жас азаматтың жеке тұлғасы жан- жақты жетілген,
іскер, белгілі дәрежеде ғылыми білім жүйесін, ана тілін игерген, жаңа
жағдайда, білімді өздігінен түсініп, бағалай, талдай алатын болуы керек.
Сонымен бірге өзге халықтардың тарихын, мәдениетін, тілін меңгерген,
өздігінен денсаулығын нығайтуға, адамгершілік қасиеттерін, эстетикалық
талғамын дамытуға ынтазар, өмірдің әрқилы кезеңдеріне дербес еңбек
етуге даяр ұрпақты қалыптастырудың бір жағы білім мазмұны арқылы
іске асса, екінші жағы тәлім- тәрбие мазмұны арқылы бойға сіңеді.
Сондықтан “Білім мазмұнын жаңарту тұжырымдамасында” білім мазмұнын
қазіргі ғылымның құрылымына сәйкестендіру, оқу тәрбие ісінде
оқушылардың шығармашылық ойлауы мен өздігінен еңбек етуіне, білуге
үйрету, дүниені дұрыс тануға, жалпы азаматтық мәдениетті бойына
дарыту көзделіп отыр.
Сонымен, оқыту ісін жастардың белсенді ақыл- ой еңбегі саналы іс-
әрекеті негізінде ұйымдастырса, тәрбие процесін ғылыми- тәжірибелік
бағытта, ұлттық психология, сана- сезім, мінез –құлықты қалыптасыру
негізінде ұйымдастырған абзал.
Жас ұрпақты тәрбиелеуде, оның бойындағы туа біткен табиғи
мүмкіндіктерін дамтыу, бағалау, сенім, үлгі көрсету, талап ету арқылы
жауапкершілігін жетілдіруге, ынтымақтастық педагогикасын пайдалану арқылы
жеке тұлғаны қалыптастыруға жол ашылады.
Байқап отырғанымыздай, халыққа білім беру қызметкерлерінің, яғни
мұғалім соның ішінде музыка пәні мұғалімінің алдында жас ұрпаққа
эстетикалық білім - тәрбие беру ісінің мазмұнын тәрбиелеуге батыл,
шығармашылықпен кірісу мәселесі тұр.
Білім мазмұны жеке тұлғаны жетілдіру, дамыту, тәрбиелеу,
тәжірибені меңгерту үшін қызмет етеді.
Білім мазмұны деп- жеке адамның ой- өрісін, дене тәрбиесін,
адамгершілік - имандылық қаситтерін, эстетикалық қабілеттерін, талғамын,
мінез- құлқын дамытуды, жалпы азаматтық мәдени дәстүрлер рухында
тәрбиелеуді қамтамасыз етіп, дербес өмір сүруге дайындайтын ғылыми-
білім, тәжірибелік, іскерлік және дағды жүйесін қалыптастыратын
жадығаттарды айтамыз.
Тәрбие жұмысы мақсатында педагогикалық үйірмелер, олимпиадалар,
дөңгелек үстел басындағы сұхбат, тақырыптық, кештер, кездесулер,
айтыстар, пікірсайыстар, атамекен апталығы, сұлулар, сымбаттылар,
білімділер, өнерлілер, іскерлер сайысы, ғылыми- шығармашылық
қоғамдар, бірлестіктер достық- танымдық сапарлар, саяхаттар т.б.
ұйымдастырылады. Сонымен, оқыту процесін жастардың белсенді ақыл- ой
еңбегі, саналы іс -әрекеті негізінде ұйымдастырып, тәрбиелеу ісін
қоғам талабына лайықты ғылыми- тәжірибелік бағытта, ұлттық психология,
сана- сезімі мен мінез- құлқын қалыптастыру негізінде
ұйымдастырса, жұмыс нәтижелі болады.
Жас ұрпаққа тек тәрбие объектісі ретінде ғана емес, өзіндік
ақыл- ойы, талап- тілегі, қажеті бар субъекті ретінде қарап, бойындағы
туа біткен, табиғи мүмкіндіктерін дамыту, бағалау, сенім, үлгі көрсету,
талап ету арқылы жауапкершілігін жетілдіру, ынтымақтастық
педагогикасын қолданып, оқу- тәрбие жұмысын жүргізу арқылы жеке
тұлғаны қалыптастыруға жол ашылады.
Педагогикалық қызмет еңбек объектісінің ерекшелігімен
айрықшаланады. Өйткені, ол үнемі дамып, бір мезгілде тәрбиенің
объектісі де, субъектісі де бола алатын жеке тұлғамен істес. Қоғамдағы
жас ұрпақ тәрбиесі төрт түрлі әлеуметтік күштің бірлескен жұмысы
арқылы жүзеге аспақ : отбасы, мектеп, әлеуметтік орта, жұртшылық. Осы
күштерді біріктіріп, байланыстырып ортақ мақсатқа бағыттап отыратын
–музыка мұғалімі.
“ Ана тілін ұмытқан адам өз халқының өткенінен де,
болашағынан да қол үзеді“ (Ғ.Мүсірепов ), сондықтан болашақ
педагогтарда орта арнаулы және жоғары мектеп қабырғасында тәрбие
құралы болып табылатын ана тілінің кәусарына қандырып, ұлт әдебиеті
мен өнері туындыларына қанықтырып халықтық педагогиканы және халық
музыкасын бойына сіңірту жағдайында ғана оқу- тәрбие жұмысында жоғары
нәтижелерге қол жеткізуге болады.
Оқу- тәрбие жұмысының мазмұндылығын қамтамасыз ету үшін топқа
сабақ беретін мұғалімдермен бірлесіп жұмыс істейді. Оқу көмегін
ұйымдастырады.
Оқушыларға мектеп пен отбасы тарапынан қойылатын
педагогикалық талаптардың бірлігін қамтамасыз етіп, ата- аналарымен
байланыс жасап отырады. Сонымен бірге оқушылардың денсаулығын нығайтуға
жағдай туғызып, үлгерімі мен сабаққа қатысына қамқор болып, мінез-
құлқын, тәртібін адамгершілік қасиеттерін дамытатын шараларды жүзеге
асырады, болашақ мамандығына деген сүйіспеншілігін, дұрыс қатынасын
қалыптастырады.
Музыка пәні мұғалімі оқушыларға музыкалық білім берумен қатар,
жан- жақты дамып қалыптасуына жүйелі жүргізілетіні жұмыстар арқылы
үздіксіз ықпал етіп отырады. Педагогикалық ықпалдың табысты болуы
оны іске асыратын музыка пәні мұғаліміне және оқушылардың қабылдауы
мен белсенділігіне байланысты. Олай болса, музыка пәні мұғалімінің
жеке басы қабілетіне, жұмыс істеу ынтасына жоғары талап қойылады. Ол
талаптарға теориялық, тәжірибелік дайындығының болуы, рухани байлығы,
педагогикалық білімі мен біліктілігі т.б. жатады. Бұл талап музыка
пәні мұғалімінің өзін- өзі тәрбиелеу процесінде жеке басының
қасиеттерін дамытуын, педагогикалық шеберлікке, іскерлікке жетудің
құпияларын игеруін қажет етеді.
1.1.б)Тәрбие жұмысының ерекшелігі мен қиыншылығы.
Бірінші ерекшелігі- тәрбиенің көп қырлы, көп факторлы процесс
екендігі.Тәрбие мақсат, міндет, мазмұн, идеологиялық бағыт беру,
отбасы, жұртшылық сияқты әлеуметтік күштердің тәрбие мен талап қоюдағы
бірлігін сақтау, тәрбие әдістерін дұрыс талдап, тиімді пайдалану басты
ерекшелігі.
Екінші ерекшелігі- тәрбиенің ұзақ процесс екендігі. Адам өмір бойы
тәрбиеленді, тәрбиеде тез табысқа жету мүмкін емес. Ол ұзақ уақытты,
қажымай - талмай, шыдамдылықпен тәрбие жұмысын жүргізуді қажет
ететіндігімен ерекшеленеді.
Үшінші ерекшелігі- тәрбиенің сатылы сипатта болатындығы.
➢ 1-сатыда: Отбасында, балабақшада, бастауыш мектепте тәртіп
ережелерінің бастапқы ұғымдарын игереді. Қарапайым сезімдер мен
мінез- құлықтың алғашқы дағдылары бойға қалыптасады.
➢ 2-сатыда:Этикалық түсініктерді меңгеріп, күрделі сезімдері дұрыс
дами бастайды. Әдет-құлық көрсету, қоғамда қарапайым тәртіп
ережелерін сақтау, орындау дағдысы қалыптасады.
➢ 3-сатыда: Дүниені тереңірек тану арқылы көзқарастардың
қалыптасуы, мінез- құлықтың тұрақты әдеттерінің бойға даруы,
күрделі сезімдердің бұдан әрі қарай тереңдеп дамуы іске асады.
Бұл сатылар арасанда шек болмайды, бір- бірімен тығыз байланыста
өрбиді.
Төртінші ерекшелігі- тәрбие жұмысы мазмұнының бір орталыққа
жинақталып жас шамасында,тәрбие деңгейіне қарай бірте-бірте күрделеніп
берілуі, бір қасиеттің қайталанып, толықтырылып түсіндірілуі.
Бесінші ерекшелігі- тәрбие ісінің екі жақты белсенді процесс
екендігі. Музыка пәні мұғалімінің тәрбиелік ықпалы тәрбиеленушілердің
ішкі ойымен , ниетімен ,өзін-өзі тәрбиелеуімен ұштасып, табиғи үйлестік
табуы жұмыстың нәтижелі болуын қамтамасыз етеді. Олай болса, тәрбие ісінде
де, музыка пәні мұғалімі де, оқушылар да белсенділік көрсетуі тиіс.
Алтыншы ерекшелігі – тәрбие ісінде педагогтар ұжымының
ұйымдастырушылық қабілетінің күшті болуының мәні зор .А.С.Макаренко
“Тәрбие беру жұмысы ең алдымен ,ұйымдастырушының жұмысы” деп бекер
айтпаған . Музыка пәні мұғалімінің ұйымдастырушылық қабілеті зор
болғанда ғана жеке оқушыларға ықпал етіп ,оқушылар ұжымының қарым –
қатынасынын жолға қойып жұмылдыра алады .
Жетінші ерекшелігі- тәрбие нәтижесін тез арада анықтау, тексеру,
бағалау өте қиын процесс. (Жазбаша бақылау, шығарма, мазмұндама, ауызша
сұрау, есеп алу т.б.) ал қаншалықты тәрбиелі, иманды екенін анықтау қиын.
Сегізінші ерекшелігі- тәрбие болашаққа ұмтылған іс-әрекет.Бүгін
мен мен ертеңгі келешек өмірдің ұштасуы.
Бүгінгі жақын мақсат- болашақтағы ортаңғы және алыс мақсатқа жетудің
негізі. Бүгінгі оқушы- ертеңгі азамат, маман, қоғамдағы дамытушы, алға
апарушы, қоғам иесі.
Тәрбие жұмысын ұйымдастырудың аталған ерекшеліктерімен қатар,
өзіндік қиыншылықтары да бар.Атап айтсақ:
← а).тәрбие жұмысын ұйымдастыру оқу процесін
ұйымдастырумен салыстырғанда уақыт жағынан едәуір
қиындық тудырады.Оқу белгілі уақытта,сабақ
кестесіне байланысты басталады, аяқталады, ал
тәрбие жұмысының уақытын музыка пәні мұғалімінің
оқушылардың бос уақытын есепке алып өзі
белгілейді.
← ә).тәрбие жұмысының бағдарламасы жалпылама
жасалған, ал оқу процесінде әр пәннің жеке- жеке
бағдарламасы бар. Бұл тәрбие жұмысының жоспарын
нақты жасауға мүмкіндік бермейді.Тәрбие салаларына
байланысты тақырыпқа бөлініп жасалған бағдарлама,
бағдарламаға байланысты құрастырылған
хрестоматиялық жинақтар, әдістемелік құралдар
тапшы.
← б).тәрбие жұмысының жалпы мазмұнына ыңғайлап,
музыка пәні мұғалімі тақырыптарды өзі таңдап,
тәрбие материалдарын өзі сұрыптап алып
иснцинировка , жоспар жасайды. Бұл біріншіден
музыка пәні мұғалімінің қыруар уақытын алса,
екіншіден күрделі, жан- жақты еңбекті талап етеді.
Аталған ерекшеліктер мен қиыншылықтар музыка пәні мұғалімінен
сан – салалы білім мен іскерлікті, шеберлік пен дағдыны, педагогикалық
іскерлікті, тәжірибені қажет етеді.Өйткені, ол әр оқушының жеке басы
қасиеттерін және сынып ұжымын зерттеп таниды. Тәрбие құралдары мен
әдістерін таңдайды, сол арқылы олардың жеке дамуын, ұжымға бірігуін,
ынтымағын, татулығын қамтамасыз етеді. Осы орайда, музыка пәні мұғалімі
тәрбиені кешенді жүргізуге тырысады. Оның мәні - тәрбие ісінде мақсат,
міндет, мазмұн, әдіс- тәсіл түрлерінің бірілігігн сақтау, тәрбиені
жоспарлау, есепке алу, нәтижесін ескеру, сана-сезімге, мінез- құлыққа
бірдей тұтас ықпал ету, тәрбиелеу, тәрбиеде барлық әлеуметтік күштердің
бірілігін қамтамасыз етеді. Демек, тәрбиені кешенді жүргізу тәрбиеге
бір жақты келуден, жүйесіздіктен құтқарады.
Тән тәрбиесі .
Жеке тұлғаны жан- жақты дамытуда тәр тәрбиесі мен жан
тәрбиесі ерекше орын алады. Олай дейтін себебі, адамзат қоғамы сан
ғасырлардан бері жинақталған рухани және материалдық байлықты игеру,
тәні, жаны таза, дені сау азаматтың қолынан келеді. “Денің сау болса
жарлымын деме”,”Басы аманның- жаны сау”, “Тәні саудың- жаны сау” дейді
халық педагоикасы. Бұл қағидалар жас ұрпақты дені сау, тәні таза, дене
мүсіні сұлу, ақыл- ой толық дамыған, адамгершілік қасиеттері жоғары,
табанды батыл, қайратты, ел қорғауға, еңбек етуге дайын етіп
қалыптастыруды көздейді.
Тән - тәрбиесінің негізгі мақсат- міндеттері - жас
ұрпақтың денсаулығын сақтау, нығайтуға қамқорлық жасау,өмір
тіршілігіне қажетті икемді қимыл әрекетке жаттықтыру, күш қуатын молайту,
мәдени- тазалық дағдыларына баулу болып табылады. Дұрыс қойылған тән
тәрбиесі әдейі ұйымдастырылған оқу, тәрбие жұмысы арқылы жас ұрпақтың
дұрыс дамуына қолайлы жағдай жасап, денесін шынықтырады.
Тән тәрбиесі бүкіл организмнің қызметін дамыту үшін ғана
қолайлы жағдай жасап қоймайды, ақыл- ойы шалымды, денсаулығы мықты,
төзімді, жүйкесі берік болып жетілуіне , дене еңбегі мен ақыл- ой
еңбегіне бейім болып қалыптасуына мүмкіндік тудырады.
Халық педагогикасында денені шынықтырудың төс тоғыстыру,
иық қағысу,маңдай сүзістіру,бел күшін сынау, соқыр теке, қыз қуу т.б және
спорттық ойындарда бейсбол, волейбол, күрес, хоккей, шахмет, дойбы т.б.
жарыстарда іске асырлады. Бұлар жастардың денесін шынықтырып,
шымырлыққа, ептілікке, шапшаңдыққа, еңбек қабілетттілігіне баулиды.
Дене тәрбиесі өзге тәрбие бағыттарымен тығыз байланыста
жүреді, бірін- бірі толықтыра отырып жүргізіледі.
Еңбек тәрбиесі .
Адамның адам болып қалыптасуының құралы- еңбек. Еңбектің
нәтижесі әрбір адамға, оның еңбекке саналы, шығармашылық көзқарасына
байланысты. Олай болса, бүгінгі таңдағы қоғам қажеттілігі- жас ұрпақтың
бойында еңбекке ынталандыруды тәрбиелеу, болашақ еңбек жолын дұрыс
таңдауға баулу. Баланың жеке басының еңбек жолын дұрыс таңдауға баулу.
Баланың жеке басының еңбекке бейім болып өсуі оны еңбек тәрбиесіне
баулуға тікелей байланысты.
Тәрбие тек адамның ақылын дамытып және белгілі бір мағлұматтар
беріп ғана қоймай, қайта саналы еңбекке деген ынтасын арттыра түсуі
керек, мұнсыз оның өмірі ардақты да, бақытты да бола алмайды. Адамның
жастық шағында алған әсерінің салдарынан еңбекке деген ынтасы өсіп
те, өшіп те қалуы мүмкін, сондықтан баланы жас шағынан ұқыптылықпен
баулып, еңбекке деген ынта- ықыласын қалыптастырған дұрыс.
Қазақ халқы ежелден –ақ ұл мен қыздың тәрбиесін отбасында өзара
бөлісіп атқарған. Ұлды төрт түлікті бағып- баптауға, отын шабуға,
тамақ табуға, құсбегілікке, аңшылыққа, қолөнер шеберлігіне әкелері мен
аталары баулыса, ал қыз балаларды үй жұмысын, қолөнерін (кесте тоқу, ою-
өрнек салуға) атқаруға яғни отбасының ішкі жұмысына аналары мен
әжелері үйреткен. “Ата көрген - оқ жонар, ана көрген- тон пішер “ деген
мәтелдің мәні осында жатыр. Жастарды мамандыққа тәрбиелеу төрт түлік
мал бағуға үйрету, үй ұстауға үйрету т.б баулып, оларды ептіліке,
қырағылыққа, бейімділікке, ұстамдылыққа, сыпайылыққа машықтандырған.
Өйткені, жастардың еңбексіз жеңіл өмір сүруі, біреудің арқасында күн
көруі адамгершілік – имандылық қағидаларымен сыйыспайды деп дәлелдеген.
Оларды ой еңбегі мен дене еңбегіне шығармашылықпен кірісетіндей
етіп тәрбиелеу, еңбекті дәріптеу, еңбек адамын үлгі ету халықтың
“Еңбегімен ел көгерер”, “Еңбек ер атандырар”,”Еңбектің наны тәтті”,
“Еңбегі аздың - өнбегі аз” деген тұжырымдар адам өміріндегі еңбектің ролін
ашып көрсетеді.
Еңбекке оқыту мен тәрбиелеудің нәтижесінде қалыптасқан білім
мен білік, дағды мен іскерлік адам баласының өмірге, еңбекке
құштарлығын арттырып, мүмкіншілігін дамытатын сенімді құралына айналдырды.
Жастарды болашақ мамандығы бойынша машықтандырып еңбекке дайындау,
оларға еңбек етудің дағдыларын игерту әр пән мұғалімінің, тіпті
музыка пәні мұғалімінің де басты міндеті. Білім негіздерін оқып үйренудің
өзі – оқушыларды еңбекке тәрбиелеудің негізгі құралы. Оқу- үлкен
еңбек. Оқушының қоғам, халық, ата- ана алдындағы жауапті міндеті- жүйелі
оқу еңбегіне үйрену : (кітаппен жұмыс істеу, зертханалық жұмыстарды
орындау, бақылау, өздігінен жұмыс істей алу дағдысын қалыптастыру, жұмыс
орнын дайындау, таза ұстау ) . Көпшілікпен жүргізілетін тәрбие
жұмыстарында әр оқушыға жеке дара қабілеті мен қасиетіне сай қатынас
жасау ерекше орын алады.
Ақыл- ой тәрбиесі
Бала күнделікті өмірде айналадағы құбылыс, қоршаған орта туралы
сан түрлі мағлұматтар мен дағды, білім игереді. К.Д.Ушинский
айтқандай.”Ақыл-ой дегеннің өзі жақсы ұйымдастырылған білім жүйесі”
екенін ескерсек, баланың өз тәжірибесі қаншалықты бай, сан- алуан
дегенмен, ақыл-ой дамуының қайнар көзі бола алмайды. Сондықтан музыка пәні
мұғалімі тарапынан ұйымдастырылып, түсіндірімеген, баланың өзінің
тікелей өмір тәжірибесі арқылы меңгерген мәліметтері мен дағдылары өмір
құбылыстарының нақты есептерін дәл анықтауға кедергі жасайды да
нәтижесінде жалған түсініктерінің тууына негіз болады. Ақыл- ой тәрбиесі
тек ойдың ғанаемес, оның дамуы ойлау процесінің құбыслытарымен
сипатталады. Даму- баланың сандық және сапалық жағынан
жетілуі,психиканың , ой- сананың өсуі.
Ақыл- ойдың дамуы дегеніміз- оқушының жасына байланысты білім
мен тәрбиенің әсерінен, тәжірибе жинақтауынан оның ақыл- ой әрекетінде
болатын сандық және сапалық жағынан жетілуі, психиканың, ой- сананың
өсуі. Ақыл- ойды дамытудың шарты- жастардың сан қилы іс- әрекетінің
тиімді ұйымдастырылуы, әлеуметтік ортаның әсері, адамдардың қарым-
қатынасы, тілді меңгеруі, қабылдауы мен түйсінуі, берілетін ғылым, білім
сапасы.
Ақыл- ой тәрбиесі дегеніміз- жастарға мақсатты көздей ықпал
етіп, оның айналадағы дүниені шынайы ақиқат тұрғыда танып білуін,
ғылым негіздерін игеруін қамтамасыз ету, табиғатқа, қоғамға , адамдарға
дұрыс қарым- қатынасын қалыптастыру.
Жас ұрпақтың түйсік, қабылдау, ес ,қиял,ой және тіл сияқты
танымдық- психикалық процестерін дамыту- ақыл- ой тәрбиесінің басты
міндеттерінің бірі.
Айналадағы дүниені түйсік пен қабылдаудың дамуы неғұрлым
жоғары болса, дүниені танып білуі соғұрлым бай болады.
Жас ұрпақтың ақыл- ойының дамуы еңбек пен ғылым- білімнің
ұштасуына байланысты. Қоғамдағы барлық байлық- адамның ақыл- ойымен, екі
қолымен жасалатын еңбектің нәтижесі, ғылым мен техника, бүкіл өнер
туындылары, еңбек пен ақыл- ой қызметінің жетістіктері.Халықтық
педагогикада “Оқусыз білім жоқ, білімсіз күнің жоқ”, ”Оқу білім бұлағы,
білім- өмір шырағы”, ”Ақыл озбайды, білім тозбайды”, “Оқу түбі- тоқу”,-
деп қарапайым өмір тәжірибесінен туындаған қағидаларды жас ұрпақтың ақыл-
ойын тәрбиелеу үшін пайдаланылған. Халық бар дүниенің тетігі ғылымда,
оны төзімді еңбекпен аласың деп, заңғар ойлы, парасатты, әділдік жолында
алыса білген адамдарды үлгі - өнеге еткен.
И.П.Павлов адамның сөзі барлық нақты тітіркендіргіштің
орнына жүреді де, ол ми қабығында сан алуан тежеулер мен қозу
тудырады. Сөз жеке зат туралы, толып жатқан біртектес заттар туралы
мәліметтер беріп, сол арқылы ойлауға, ой қорытындысын жасауға, түрлі
ұғымдар қалыптастыруға мүмкіндік береді. Сөз адамды тәрбиелеу, ғасырлар
бойы жинақталған тәжірибені сақтау, білімді ұрпақтан- ұрпаққа жеткізу
құралы болып табылатындығын айтқан болатын.
Сөз өнерін дәріптеген халқымыз жастардың ақыл- ойын
дамытуда ауыз әдебиетінің айтыс жанрын, музыкасының өнер жарысын (өлең
жырмен айтысу, өнер сайыстыру, ән айту, би билеу, күй тарту,)
пайдаланылған.Айтысарда ақындар қарсыласына - өнер , білім, өнер, еңбек,
кәсіпкерлік туралы өлеңмен сұрақтар қойып, оған өлеңмен жауап алып,
бір- бірін сынаған, сөйтіп ой- өрісін, білімін сарапқа салған. Көп оқу,
білу керек екенін жастарға танытып, өнер- ғылымға бағыттап, сөз
шеберлігіне тәрбиелеп отырған. Бұлар халықтың салт- дәстүріне байланысты
мерекелерде ұйымдастырылатын, ойын- сауық кештерінде іске асырылып,
жастардың ой- өрісін жетілдіріп, тапқырлыққа, шешендікке, өткірлікке ,
ой- қиялын дамытуға мүкіндік беретін. Халқымыз “Өнер алды- қызыл тіл”,
“Шешеннің сөзі - мерген, шебердің көзі- мерген”, “Қаһарлы сөз- қамал
бұзар”,- деп жастарға сөз құдіретін , оның мәнін түсіндіріп келген.
Адамгерішілік тәрбиесі.
Адамгершілік тәрбиесі мен еңбек, ақыл- ой тәрбиесі, бір- бірімен
өзара тығыз байланысты. Өйткені, мораль адамның еңбекке деген көзқарасы
арқылы қоғамның экономикалық мәдени дамуына ықпалын
тигізеді.Адамгершілік жағынан дұрыс қалыптасқан адам ғана біреуге
қамқорлық жасауға дайын тұрады. Адамгершілік тәрбиесі моральдік жағынан
кіршіксіз таза, қоғам мүддесі үшін еңбек ететін , жан- жақты жетілген
адам даярлау – тәрбиенің басты мақсатына айқындайды.
Мораль дегеніміз адамдардың мінез- құлқының тарихи қалыптасқан
ережелерінің жиынтығы. Бұл ережелер жақсылық пен жамандық, әділеттілік пен
әділетсіздік, абыройлық пен абыройсыздық,ар- намыс, ұждан деген ұғымдардың
тұрғысынан қарағанда, адамдардың мінезі мен іс- әрекетін бағалаудың
өлшеуіші болып табылады.
Бұлар адамдардың бір- біріне, қоғамға, елге, отбасы мүшелеріне
деген қарым- қатынастарын ретке келтіріп отырады. Мораль қоғамнан
тысқары тұра алмайды. Қоғам моральды туғызады, сақтайды, дамуына ықпал
жасайды. Ал моральдік қоғамның дамуына әсер етеді, экономикалық
құрылыстың өзгеруімен бірге мораль да өзгеріп отырады. Моральдің
қалыптасуына қоғамдық сана, саясат, құқық, көркемөнер , дін, музыка
ықпал етеді.
Барлық уақытқа бірдей, барлық халықтарға ортақ ереже болмаса да,
жалпыға бірдей қарапайым қағидалар бар. Мысалы, барлық заманда табиғат
апаты кезінде зардапшеккендерге көмек өкрсету моральдық борыш
деп есептелінген.Өз балаларының алдында әкелік және аналық борышын
орындамаған ата – аналарды, ата- анасы алдындағы өз борышын орындамаған
баланы моральдік атаулының бәрі де айыптаған,қоғамдық орындарда ең
қарапайым тәртіпті сақтау, үлкендерді сыйлау ережелері барлық уақытта да
болған. Адамдардың қарым- қатынас мәдениеті осы ережелер арқылы
баянды етілген.
Адамгершілік қасиеттің негізі -имандылық пен ізеттілік. Ал, ол
отбасы тәрбиесінен басталалы. Жастарды осы рухта тәрбиелеу бірінші міндет
деп саналған.
Адамгершілікке тәрбиелеуде негізгі жолы- оқу процесі мен оқушылардың
күнделікті өмірмен іс- әрекетінде тиімді тәлім – тәрбие шараларын
ұйымдастыру. Оқушылардың адамгерішілік туралы түсінігі мол болғанымен,
тәжірибеде іс- әрекеті, тәртібі біліміне сәйкес келмейтін жайлар
кезігеді.
Ең негізгі - тәрбие үрдісінің ролін өктеру, ол үшін тәрбие
теориясын әлеуметтік- экономика, этика, физиология, биология, экология,
психология , музыка ғылымдарымен бірлікте талдау, дамыту жаңа ғылыми
ұсыныстарды белсенді түрде қоғамдық тәрбие орындарының жүйесіне
ендіру., педагогикалық үгіт- насихат тартуды күшейту т.б. Ол үшін
халық педагогикасын негізге алып, раио, телевидение, баспасөз, кино,
театр,әдебиет,көркемөнер тәрбие құралдарын кеңінен пайдаланылған жөн.
1.1.(д).Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру.
Эстетикалық тәрбие дегеніміз- жас ұрпақты өмірдегі, күнделікті
тұрмыстағы, еңбектегі, табиғаттағы және әдебиет пен өнердегі әсемдікті,
сұлулықты, асқақтықты, азаматтықты, адамгершілікті дұрыс қабылдап, түсініп
бойына сіңіре білуге, әділ бағалауға, тіршілкте іске асырып отыруға
баулу, әсемдікті тани, жасай білуге үйрету. Эстетикалық тәрбиенің мақсаты-
әр адамның ақыл- ойын, әсемдік жөніндегі сауаттылығын арттырып, мінез-
құлқының, тән- мен жанның қалыптасуына ықпал ету.Жасампаздықты мұрат
тұтып, өзінің тұрмысын, мінез- құлқын, адамдармен қарым- қатынасын,
ұйымдастыра білу қабілетін, қиялын, эстетикалық талғамын дамыту.
Эстетикалық тәрбие жан- жақты дамыған, еңбек сүйгіш, достыққа берік, жаны
сұлу, әдепті жастарды тәрбиелеудің басты бір саласы.
Эстетикалық тәрбие- кең ұғым. Ол әсемдікті сезе білуге
тәрбиелейді. Эстетикалық тәрбие көркемөнер құралдары арқылы ғана емес,
қоғамдық өмірдің, оқудың, еңбектің , табиғаттың әсемдігін тану кезінде,
адамдармен қарым- қатынас үстінде тәрбиеленеді.
Көркемдікке көркемөнер құралдары арқылы тәрбиеленеді.
Көркемдікке тәрбиелеу эстетикалық тәрбиенің негізгі қүрамдас бөлігі.
Эстетикалық даму дегеніміз жас ұрпақтың эстетикалық нәр
алуға мүмкіндік тудыратын сезім мүшелері мен шығармашылық қабілетін
ұштау, өмірдегі, көркемөнердегі әсемдікті түсінуіне, оны қабылдауына
педагогикалық жағынан ықпал ету арқылы адамның эстетикалық сезімін
дамыту.
Эстетикалық сезім- дегеніміз өмірдегі көркемөнердегі әсемдікті
қабылдаудан туатын эстетикалық нәр алу, толқу, рахаттану. Ол – адам
табиғатына ғана тән жоғары сезім.
Ғалымдар эстетикалық тәрбиені қоғамдық - мәдени өмірдің жан-
жақты дамуымен байланыстыра қарайды, сондай-ақ өткен дәуірдің алдыңғы
қатарлы дәстүрі мен тәжірибесіне сүйенеді. Әсемдік болмыста объективті
түрде өмір сүреді, адам өзінің шығармашылық қызметінде өмірді және оның
әсемдігіні сәулелендіреді. Адамның әсемдікті сезе, тани білу қабілеті
әсемдікті жасауға қатынасы оның сезім байлығы мен эстетикалық мәденитінің
даму дәрежесіне байланысты.
Эстетикалық тәрбие өмір құбылыстарын терең қабылдауға, білімге
құштарлығын арттыруға ықпал етеді. Байқағыштығы мен әсерленгішітігін (
қуану, қобалжу, әрі- сәрі болу, қайғыру) тереңдетеді. Эстетикалық
әсерлену әсемдікті қабылдауға ғана негізделіп қоймайды, өнер
шығармасының мазмұны мен идеясын терең түсінуге де негізделеді. Бұл
эстетикалық тәрбиенің ақыл- ой, адмгершілік, еңбек, тән тәрбиесімен
тығыз байланыстылығын байқатады.
Көркем шығарманы, табиғат әсемдігін, адамның жақсы тәртібін,
тамаша мінез- құлқын көріп сүйсіну, қабылдау адамның адамгершілік
парасатына үлкен әсер етеді.
Әсемдікті сезіну адамның өмірін байытып, бір- біріне достық
қарым- қатынасын, жақсылық істеуге талпынысын, белсенділігін тудырады.
Эстетикалық тәрбиені бала дамуының алғашқы сатысынан бастау жан- жақты
жарасымды дамыған ұрпақ тәрбиелеудің алғы шарты.
Эстетикалық тәрбиенің міндеттері :
❖ 1. Жастардың эстетикалық қабылдауын жүйелі түрде дамыту.Осының
негізінде қоғамдық өмір мен айналаны терең таныту және олардың
адамгершілік бейнесін қалыптастыру.Олардың зейінін өмірдегі,
табиғаттағы, еңбектегі, адамдардың тәртібі мен іс- әркетіндігі, тал
бойындағы әсемдікті көре білуге аудару, өмірдегі шын әдеміліктті
жасанды әдеміліктен ажырата білуге, оны дұрыс бағалауға үйрету.
❖ 2. Жастардың эстетикалық түсінігі мен құштарлығын, сезімталдық
қабілетін дамыту. Эстетикалық жан құбылысын тудыратын қуану,
қайғыру, қобалжу,әсерлену, бейжай болу, көркемдікті қабылдауда
шығармада бейнеленген кейіпкердің қуанышы мен ренішіне, табысына
бірге қуанып, бірге қайғырып әсерленуін, көңіл- күйінің толқуын
дамыту.
❖ 3. Жастардың көркемдік талғамын тәрбиелеу. Оларды жақсы мен
жаманды, сұлулық пен кейіпсіздікті, нәзіктік пен дөреклікті, бір
түстілік пен ала- құлалықты ажырата білуге, өлең, ән, музыка, бейнлеу
өнері шығармалырынң не себептен ұнамайтынын аңғара білуге
үйрету.
Эстетикалық талғам- өте кең түсінік. Ол өнер шығармаларын түсініп,
нәр алу ғана емес сонымен қатар табиғаттың, өмірдің, еңбектің,
тұрмыстың, киімнің әсемдігін түсіну және бағалай білу.
Талғамды дамытуда оқыту ісі ерекше роль атқарады. Сабақта
оқушылар көркем әдебиет, музыка, бейнелеу өнері туындыларымен танысады,
әсемдік әлеміне саяхат жасайды, содан рахаттанады, түсіну, көру, сезу
талғамы қалыптасады, бұл адамның рухани дүниесінің баюының негізі.
❖ 4.Жастардың күшіне сай өзін өнерде көрсете білу қабілетін,
айналаға қажетті әдемілік жасауға талпынысын тәрбиелеу, көркемдік-
шығармашылық қабілетін дамыту.
❖ 5.Эстетикалық тәрбиенің тағы бір мәнді міндеті жас ұрпақты
мамандығына қарамай, өмірдегі, табиғаттағы әсемдікті қорғауға,
бағалауға, сақтауға , молайтуға үйрету.
❖ Табиғаттағы әсемдікті өнердегі көрсеткіштер - ескерткіштер
мен сәулет өнері туындыларын көзінің қарашағындай етіп
аялауға баулу. Бұл адам еңбегін бағалауға, Отан, табиғат
байлығын ұқыпты қарауға үйрету.
Қоршаған дүние, табиғи орта, күнделікті тұрмыс эстетикасы,
табиғаттан, өмірден алған әсері, көркем әдебиет шығармалары, музыкалық
туындылар, бейнелеу өнері, мерекелер мен сауық кештері, қарым- қатынас
жасап араласып жүретін адамдардың моральдік бейнесі, тәртібі, қазақ
халқының салт- дәстүрі эстетикалық тәрбие құралының тиімді түрлері
болып табылады.
Жас ұрпаққа эстетикалық тәрбие беріп, сезіміне ықпал
етуде атап өткеніміздей халықтың салт- дәстүрі, әдет- ғұрпы, музыкалық
шығармалары, ән- күйлері, аңыз- күйлері, мақал- мәтелдері, жыр- дастандары,
қолданбалы өнері, ою- өрнектері т.б. эстетикалық мәні бар өнер
шығармалары пайдаланылады.
Қазақтың халықтық педагогикасында музыкалық- эстетикалық
тәрбиенің құралдары сан алуан. Халқымыз “Ақылды болсаң, ән тыңда”, “Ән
- көңілдің ажары”, “Ауылдың алты ауызы”, “Қонақ кәде” айту, күй шерту,
күй жарысы, айтыс, терме айту, сазды ойындар ойнау, би билеу сияқты
құралдары отбасында ,мерекелерде, той думандарда т.б. салт-дәстүр
арқылы тәрбиелеген.
Оқушыларды концерттерге , театрға, киноға, көрмелерге
ұжымды түрде баруын ұйымдастыру мұғалімнің сыныптан тыс дәстүрлі
шараларына айналған.
Тағы бір сыныптан тыс шараларды ұйымдастыруда
кітапханалардың үлесі өте зор. Олар музыка және музыканттар туралы,
театр және кино актерлері, әнші, күйшілер туралы көрмелер
ұйымдастырады. Мысалы : “Ұлы дала күйшісі-Құрманғазы” . Соған байланысты
көрме ұйымдастырылп, оған өмірбаяны, күйлері және күйлерін жеткізуіш
шәкірттері туралы мақалалар көрсетіледі.
Барлық мектептен тыс мекемелердің мақсаты- балаларды әсемдік
әлеміне, мәдениет жетістіктеріне тарту, тұтас алғанда шығармашылық
қабілетін дамыту, жан- жақты дамыған жеке адамды тәрбиелеу. Ал мұның өзі
үйірмелердің алуан түрі : хор, вокал, би, аспаптық, оркестрлік үйірмелер
арқылы жүзеге асады. Олар оқушылардың музыкалық даярлығын тереңдетудің
аса маңызды факторы болып табылады.
Қазақ халқы өзінің сан ғасырлық тіршілігі ішінде
балаларды тәрбиелеудің өзіне тән тәжірибесін жинақтап, жеткіншек ұрпақты
тәрбиелеуде өзінше талаптар қойды. Оның ішінде музыкалық эстетикалық
тәрбие алуан түрлі тәсілдермен жүргізіліп, педагогикалық ықпал жасау
әдістері көп болды. Бұл тәсілдер яғни тәрбие берудің әдістері айналадағы
табиғат, күнделікті еңбек, халық ауызекі әдеби және музыкалық
творчествосы, ұлттық ойындар мен спорттық жарыстар арқылы ұрпаққа
музыкалық тәрбие берудің құралы қызметін атқарып келеді. Музыкалық жазуы,
музыкалық оқу орындары мен мамандары болмағандығына қарамастан, қазақ
халқы музыкалық қабілетін, ұнаған музыкалық немесе әдеби шығарманы
бірден қағып алуға мүкіндік беретін есте сақтау қабілетін дамытып,
ұрпақтан- ұрпаққа тәрбиенің бұл түрін жеткізіп келеді. Сыныптан тыс
жүргізілетін жұмыстардың ішінде халық музыкасын оқыту және соның өзін
тәрибелеу процесіне пайдалану әдісін тиімді қолдана отырып “ Қазақ
халқының ән өнері” деген бағдарламамен факультативтік курстар ашуға
болады. Бұл факультативтың басты мақсаты- оқушыларды қазақ халқының
халықтық ән жанрымен таныстырып, халықтық музыканы сүюге тәрбиелеу.
Осындай мектеп пен мектептен тыс мәдени мекемелердің оқу
тәрбие жұмысының маңызды түрінің бірі- музыкалық лекторийдің
тәжірибесінде педагогика саласында баршаға танымал түсіндіру, әңігмелесу,
лекция - концерт, қызу пікірталастар, жарыс, педагогикалық байқау және
т.б. басқа тәрбие әдістерін қолданылады. Әсіресе, жоғарыда аталған
педагогикалық жарысу әдісі мектеп оқушыларының мектепішілік,
мектепаралық, Республикалық “Әнші болғым келеді”, “Сиқырлы қазан”
жарысында өте ұтымды пайдаланылады. Осындай жарыстармен бірге
музыкалық кештер, тақырыптық концертер, лекторий, диспуттар мен сынптан
тыс мәдени ағартушылық “Қыз сыны”, “Жігіттің сұлтаны” сияқты жаңа
сипаттағы т.б. ойын- жарыстары , байқауларын өткізе отырып, музыкалық
бағыт- бағдар ғана қоюмен шектелмей , олардың музыкалық тәрбие
деңгейлерінің өсуіне көмектеседі.
Сыныптан тыс өтілетін жұмыстардың тәрбиелік пәрменділігі
оқушылардың жас шамаларына, өзіндік жеке дайындығына байланысты.
Эстетикалық тәрбиеде , сонымен бірге оқушылардың
өлеңдерді, әндерді, әңгімелерді, ертегілерді қайталап қабылдау әдістері
пайдаланылады.
Көріп отырғандай , эстетикалық тәрбиенің оқу процесіндегі
мүмкіншіклетір ұшан- теңіз. Оларды тек пайдалана білу керек. Дегенмен
де өнермен тікелей байланысты шешуші роль оқу сабақтарына байланысты.
Өнер адам сезіміне көркем образ арқылы әсер етеді, оның
жарқын толғанысын оятады, әр түрлі сезімдерді қалыптастыруға ықпалын
тигізеді.
Сондықтан оқушылармен жұмыс жүргізген кезде , балаларға
әсемдігін ашып, олардың рухани бейнелерін байыту үшін, қоғамдық қызметке
деген белсенділігін оятып, адамның өмірдегі жақсы мұраттарын бекітуге
бөгет болатындармен күрес жүргізу үшін, өнермен шұғылдану жолында
әрбір мүмкіндікті пайдалану қажет.
1.1.(В) Тәрбие принциптері.
Тәрбие - мақсат көзделіп, жүйелі ұйымдастырылған тәрбие
нәтижесінде іске асады, сонда ғана жастардың өмірге құштарлығын,
еңбекті қажетсінуін дамытуға болады. Міне, осыған байланысты музыка
пәні мұғалімінң атқарар жүгі мол.
Музыка пәні мұғалімінің күделікті тәрбие жұмысында
төмендегі міндеттер көрініс табуы тиіс:
❖ оқушыларға қоғамның идеологиясын таныту, отаншылдығын, жоғары
адамгершілік қасиеттерін, азаматтық тұлғасын, демократиялық ,
адамдық тұрғыда қалыптастыру.Ол үшін жоғарыда аталған
тәрбие бағыттарын ескеру керек болды.
❖ Еңбек және кәсіптік, құқықтық, экологиялық, экономикалық
тәрбие, еңбек дағдылары, іскерлік қалыптастыру, бауырымалдыққа,
отаншылдыққа , олардың тазалық дағдыларын бекіту.
Оқушылардың жалпы мәдениетін көтеру, қазақ халқының озық салт-
дәстүрлері рухында тәрбиелеп, дүние танымын, дербестігін, мінез- құлқын
жетілдіру көзделеді.
Оқыту процесі сияқты тәрбие жұмысы да белгілі ұстанымдар
негізінде жүргізіледі. Тәрбие ұстанымдары жеке тұлғаны тәрбиелеу
жөніндегі ілімге және ғасырлар бойы жинақталған халықтық тәжірибеге
және ғылыми педагогикаға сүйенеді. Бұл ұстанымдардың идеялық негізі-
мектептің өмірімен, тәжірибемен, еңбекпен байланысына сай.
Ғылыми педагогика мен халық педагогикасында тәжірибеде тексеріліп,
кеңейтілген , төмендегі ұстанымдар қабылданған:
❖ Мақсаттылық принципі. Оның мағынасы – тәрбие жұмыстары
қоғамның жалпы мақсатына байланысты. Бұл ұстаным музыка пәні
мұғалімінің өз жұмысының мақсатын дәл түсінуді, тәрбие
мазмұнын, түрлерін, әдістерін дұрыс таңдап ала білуді талап
етеді де, тәрбиені қоғамның идеологиясы рухында ұйымдастыруды
қажет етеді.
Мақсаттылық принципі- тәрбие жүйесіндегі басты принцип болып
есептеледі.
Тәрбиеде бұл принципті ескеру жастарға қанат бітіріп үйлесімді
дамуына жол ашып, бағдар беретін халықтық педагогика баяғыдан
отбасындағы, ауыл- аймақтағы бала тәрбиесінде басшылыққа алып отырған.
❖ Тәрбиенің өмірмен,еңбекпен, тәжірибемен байланысты болу
принципі. Бұл мақсаттылық принципінен туындайды.
Халықтық педагогикада тәрбие өмір сүрген ортасын, ауыл
–аймақта, отбасында іске асырылып, ата-ананың, ақылды қариялар
мен әже, аналардың, ағалардың ,есті үлкендердің үлгі-
өнегесімен , кеңес- басшылығымен іске асырылады.
Дұрыс тәрбиенің нәтижесі өмір сүру барысында еңбек үстінде көрініс
табады.
❖ Ұжымда тәрбиелеу принципі. Бұл принциптің мәні- жеке адамға
ұжымның оң ықпалын, ұжымға жеке тұлғаның ықпалын, дұрыс
қатынасын қалыптастыру. Ұжыммен жұмыс істеу жастармен жеке
тәрбие жұмысын жүргізуді жоққа шығармайды. Тәрбие міндеті
ұжымның оқушыға оң қатынасын тудыру емес, оқушының ұжымға
жақсы қатынасын да қалыптастыру.
Оқушыны ұжымға тарту ғана емес, оның ұжым мүшесі болуға талпыну тілегін
тудыру, көпшілік мақсаты үшін күресу сезімін тәрбиелеу. Бұл принцип
халықтық педагогикада :”Ісім жақсы деме, көпке ойлат”, “Ұлға отыз үйден
тыю, қызға қырық үйден тию”,” Жұмыла көтерген жүк жеңіл”,”Ақылды ауыл
аймақты келер”,”Тентегін тиған ел берекелі”,”Елі үшін басы ауырып,
балтыры сыздайтын азамат” етіп қалыптастыратынын атап көрсеткен.
❖ Белсенділік принципі.Әрекетке ықтиярлы талпыну жеке
тұлғаның дамуының қажеттілігі болып табылады. Тәрбие ісі-
екі жақты процесс: тәрбиешінің де, тәрбиеленушінің де
белсенділігін қажет етеді.
Тәрбие ісінде жастар, оқушылар күш жұмсап, белсенді қатысқанда ғана
нәтижелі болады. Халық педагогикасында :”Болатын бала пысық”, ”Бала
күлкіге тоймас, болбыр ұйқыға толмас”, ”Еріншектің ертеңі бітпес”,”Ештеңе
сұрамайтын адам өмірден де ештеңе үйренбейді”, ”Болар бала бесігінде
жұлқынар, болар құлын желісінде жұлқынар”- деп енжарлықтың нашар қасиет
екенін , өмірде белсенді жастардың ықпалы зор болатынын дәлелдеген.
Тәрбие сөзсіз өзін- өзі тәрбиелеумен ұштасады, бірақ ол өзінен-
өзі іске аспайды, тәлім- тәрбие мазмұнының беретін бағыт- бағдарына ,
баланың өскен ортасына байланысты екенін “Ұлың өссе, ұлы жақсымен ауылдас
бол, қызың өссе, қызы жақсымен ауылдас бол”,- деп түйіндеген.
❖ Жеке тұлғаны құрметтеу және жоғары талап қою
принципі.А.С.Макаренко адамды мейлінше құрметтеу, мейлінше
мол талап қоюды ұсынған. Құрметтеу де, талап ету де, оның
кісілігіне сену, қамқорлық жасау, оқушының бойындағы жақсы
қасиеттерінің , қабілеттерінің дамуына тірек болады.
Құрметтеу мен талап қою бір-бірімен байланысты. Құрметтеу жастарға
қамқорлықпен назар аудару, көмектесу, сезімталдықпен, ілтипатты қарым-
қатынас жасауда көрінеді. Ал талап қою- адамды қарым- қатынастың
екінші жағы, оқушының күшін ескеріп, мақсатты , жүйелі, табанды түрде
талап қойып, тапсырманы орындауын қадағалау, бағалау.
Қазақ халқы ежелден жастар тәрбиесіне ұқыптылықпен қарап :
“Ақырып айтқаннан , ақырып айтқан артық”,”Құрмет етсең, құрмет
көрерсің”,”Үлкенге ізет,жасқа жол”,”Өсер жастың алдын кеспе”,- деп
болашағына үміт арту,сыйлау керектігін меңзеген.Сол сияқты “Атадан
жақсы ұл туса екен, ата жолын қуса екен”,”Тең құрбыңна кем болсаң,
көрінгенге жем боласың”,”Ұлың өссе Күндей болсын деп тіле, қызың өссе,
Гүлдей болсын деп тіле” т.б. деп жастарға ақылды ,өжет,ел қамын ойлайтын
ер,жайсаң, азамат бол деп талап –тілек қойып отырған.
❖ Оқушылардың жеке және жас ерекшелігін ескеру принципі.Тұтас
дамуына ықпал ету. Музыка пәні мұғалімі ең алдымен ұжымдық
қатынасты қалыптастырудың ерекшелігін, оқушылардың жас
арасындағы өзгешелігі,мен байланысын біліп, оны сынып
ұжымының дамуымен бірлікте қарайды. Оқушыны ұжымнан бөліп
ерекшелеп те, ал ұжымды жеке адамдардың өзіндік ерекшелігі
жоқ “тобыр” деп те қарауға болмайды. Музыка пәні мұғалімі
әр оқушының психологиясын, типін, темпераментін, жүйке-
жүйесінің қызметін, мінез- құлқын, жеке ерекшелігіне сай даму
өзгешелігін негізге алуы ,сөйтіп әр тұлғаға жеке ықпал етуі
абзал
Бұл принцип халықтық педагогикада да ескерілген : “Жаманнан жақсы
туады, атасын айтсаң – нанғысыз, Жақсыдан жаман туады, бір аяқ асқа
алғысыз. ”, “Болайын деген баланың бетін қақпа, белін бу” – деп әр
адамның жеке ерекшелігі,мінез –құлқы, ақыл- парасаты, қабілеті әр қилы
екенін, сондықтан тәрбиеде әр балаға жеке келу қажеттілігн танытады.
Соынмен бірге тәрбие жұмысында жас ерекшелігін ескеру керектігін:”Баланы
бас жасқа дейін- патшадай қара, он жасқа дейін қосшыдай сана, он бес
жастан асқан соң ақылшы досыңа бала”,- деп бағдар берген.
❖ Тәрбиенің біртұтастығы, бірізділігі, жүйелілігі, үздіксіз
принципі.Тәрбие- үздіксіз іске асырылатын біртұтас прицип.Жеке
тұлғаның адамдық қасиеттерін үзік- үзік, бөлек- бөлек
тәрбиелеуге болмайды .(А.С.Макаренко өйткені тәрбиенің
біртұтастығы, жүйелілігі, бірізділігі принципі, ең алдымен ,
оқыту мен тәрбиелеудің және тәрбие бағыттарының арасындағы
өзара логикалық байланыс кешенді жүргізуді талап етеді.
Халық бала дүниеге келгенде әр түрлі ішкі күшпен,мүмкіндікпен,
қабілетпен типпен, темпераментпен, жүйе- жүйесіне келетінін :
“Бір бала атаға жете туады,
Бір бала атадан өте туады,
Бір бала кейін кете туады”,
дейді, осыған орай әр баланың даму дәрежесі, мінез- құлқы сан қилы болып
қалыптасады. “Жетесінде жоқ жете сыйламайды”, ”Тентекке-келтек”,
”Көргенсіз бала көкірек”, ”Ана алдында – құрмет,ата алдында- қызмет”,
”Арсыз болса, қыз қорлық” сияқты қағидалар, әр түрлі мінез- құлықты болып
дамып келе жатқан жастарды тәрбиелеудің жолдарын, әдіс- тәсілдерін
таңдап қолдану керектігін меңзейді.
Сондықтан да оқу- тәрбие процесінде жеке тұлға, білім беру,
дамыту, тәрбиелеу қатар жүргізіледі. Бұны іске асырудың шарты- ата-
аналар мен педагогтардың оқушыларға қоятын талабының бірлігі.
Тәрбие процесінің біртұтастығы мен бірізіділігі , оқу,
тәрбие мазмұны мен оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастырып, оларға
жоспармен , жүйелі, үздіксіз ықпал ету арқылы шешіледі.
1.1.(Г).Оқушылармен сыныптан тыс жұмыс жүргізудің
кейбір мәселелері.
Бүгінде балаларды тәрбиелеудің, оларға дүние танытудың
алуан жолдары бар. Бұл реттен мектепте музыка өнері мен көркем
әдебиеттің бірігуі, олардан шыққан туындылар- басты құрал болып табылады.
Көркем әдебиет пен музыканың мәні мен құнын арттыратын ең қолайлы
нәрсе- мектеп сахнасы екені даусыз, яғни балалар көркем әдебиеттен
көркемдікті ,тілді, ой- сана мәліметтерін үйренетін болса, ал музыка
саласынан әсемдікті, өнер атты әлемнің құпияларын, оның адам санасына
әсерінің қандай екенін біледі. Мектептегі көркем әдебиет пен
музыка саласымен тығыз байланыста өткізілетін тәрбие шараларының
кең таралған формасы түрлі тақырыптарда өткізілетін кештер,
кездесулер, ойын сауықтар болып табылады. Бұл істерді сыныптан тыс
сабақ уақытында тақырыппен байланыстыра жүргізіледі. Халқымыздың ұлы
перзенті Абайдың “Артыңа із қалдырғың келсе, кейінгі ұрпаққа білім
нұрын сеп, білімге тәрбиелеу, болашағымызды өз ұлт өнері мен
мәдениетінің тұнығынан сусындап, тарихын терең түсінетін болсын” деген
өсиеті де болашақ ұрпақты өнер білім арқылы тәрбиелудің қажеттігі мен
маңыздылығын дәлелдейді. Бүгінгі оқушы, тәрбиеленуші- ертеңгі дүние
тұтқасын ұстап, халық мәдениетін көтеретін азамат. Ұстаздықтың, соның
ішінде музыка мұғалімі қызметінің қиындығы да осында. Мектептегі
музыка мұғалімі өз сабағында білім беруші, білікті маман ғана емес,
музыкалық- тағылымдық жұмыстарды жүргізуші Мерекелік кештер мен
концертттерді, түрлі кештерді үйірмелерді ұйымдастырушы.
Оқушылардың өткізілетін әрбір даталық, тақырыптық ,
өнертанымдық кештерді әзірлеу барысында балалар өз бетімен ізденуге,
творчестволық қабілетін танытуға мүмкіндік алады. Өнерпаздық қабілеттері
ұшталып, арман қиялдарына қанат бітеді. Сондықтан жалпы білім беретін
қазақ мектептерінде оқушыларды дәстүрімен, өнер атты әлемнің шоқтығы
биік жұлдыздары шығармашылығымен таныстыру, олардың ой- пікірін оқу
тәрбие ісінің тірегін айналдыру- бүгінгі күннің өзекті мәселесі
деуімізге әбден болады.
Алайда мектептердің іс- тәжірибесінде оқушылармен
сыныптан тыс уақытта жұмыс жүргізу жүйесінде музыка мәдениетіндегі
рухани дәрежесі мен тәрбие деңгейін қалыптастыру негізінде
жүргізілетін жұмыстарда кемшіліктер мен қайшылықтар бар. Атап айтсақ,
мектеп педагогикасында ғасырлар бойы ерекшелініп, өмір сынынан өтіп,
келер халықтық ұрпақ тәрбиесіндегі жинақталған тағылымы, тәлім-
тәрбиесі мен салт- дәстүрінің озық үлгілерін пайдаланбау- жастар
арасында өрескел мінез- құлықтың етек алып, тәрбиелік мәні,
мағынасы таяз жат рухани кедейшілікке әкеп соқты. Халқымыздың ауыз екі
әдебиетінде, халық ән- күйінде , толғау термелерінде қаншама
педагогикалық мәдениет бола тұра, оны тәрбие мәселесіне дұрыс қолдана
алмағандықтан ар- ожданымыза , инабат- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МУЗЫКАНЫ ОҚЫТУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ.
Педагогика мен методиканы оқытудың теориясы мен әдістемесінен
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
“Сыныптан тыс музыкалық тәрбие беру”
М А З М Ұ Н Ы
К і р і с п е ... ..
I тарау. Тәлім- тәрбие жұмысының әлеуметтік –
педагогикалық мәні.
1.1. Тәрбиенің негізгі мақсат-міндеттері, мәні,
мазмұны.
1.2. Оқушыларды музыкалық мәдениетпен таныстырудағы
сыныптан тыс жасалатын жұмыстардың түрлері.
II тарау. Сыныптан тыс жүргізілетін жұмыстардың
экспериментті ізденісі.
2.1. Сыныптан тыс тәлім- тәрбие жұмысын жоспарлау
және талдау.
2. Оқушылармен лекция - концерт өткізу үлгісі.
К І Р І С П Е.
Қоғамның экономикасын, мәдениетін, әлеуметтік, рухани өмірін
дамытуда әр адамның жеке тұлғасы, азаматтық келбеті, адамгершілігі
отаншылдығы, ұлтжандылығы, еңбекке деген шығармашылық қабілеті мен
белсенділігі шешуші роль атқарады. Жас ұрпақты осындай тұлға етіп
тәрбиелеуде шебер ұстаз - жетекшінің атқарар жүгі мол. Әрине, бұл жолда
тәлім –тәрбие ісін жаңаша ұйымдастыру, жаңа тәрбие бағдарламалары да,
тәрбие құралдары да, техникалық жабдықтар да қажет, әрі мәнді. Бәрінен де
жас ұрпаққа рухани дүниені дұрыс танытатын, адамдықтың, әлемдік мәдениеттің
шырқау шыңына бағдарлайтын музыка пәні мүғалімінің орны бөлек.
Педагогикалық шеберліктің компонентеріне- психологиялық,
педагогикалық білімнің тереңдігі, кәсіптік қабілетінің дамығандығы,
педагогикалық техниканы игергендігі жатады. Педагогикалық техника-
оқушыларға әсер етудің сан қилы тәсілдерінің жиынтығы. Педагогтік өнері,
даусы, ырғағы, сөйлеу темпі, көзқарасы, мимикасы, бұрылысы, жүрісі т.б.
сан түрлі қимылы жатады. А.С.Макаренконың педагогикалық техниканы
игерудің маңызын ерекше бағалаған. Өнер институтындағы сияқты
педагогикалық оқу орындарында да дауысты қою, сөйлеу, қарау өнерімен таныс
болу қажет деп есептеген. Дауысты мұғалімнің жұмыс құралы деп таныған.
”Тәрбиенің даусын үйлестіре білуінде де, өзінің бет құбылысын басқара
білуінде де педагогикалық шеберлік болады”,- деген, ендеше әрбір
педагог шеберлікке жетуді мұрат етуі тиіс.
Музыка пәні мұғалімәнің күнделікті жұмысында психология мен
педагогикадан терең білімді білу, тәрбиенің мақсат- міндеттерін,
прициптерін, оқушы- тәсілдерін теориялық тұрғыда түсінуге мүмкіндік
тудырады. Содай-ақ оның ғылым салаларын жақсы білуі, жеке оқушыларға,
оқушылар ұжымына дәл мінездеме беруге оқушылардың әрекетіне, құбылыстар
мен факторларға дұрыс талдау жасап, тиімді тәрбие әдістерін белгілеуге
мүмкіндік тудырады.
Тәрбиеде табысқа жету үшін музыка мұғалімінің кәсіби қабілетінің
болуының мәні ерекше. Кәсіби қабілеттілікке көрегендігі, оптимистік
болжам жасай алуы, ұйымдастырушылық іскерлігі, педагогикалық интуициясының
болуы жатады.
Сайып келгенде , музыканттың тәрбиелік ықпалының күші- оның жеке
басында, жоғарыда аталған қасиеттерді игеруінде.
Өйткені адамзаттың адамгершілік және рухани тәжірибесі, мұраттары
жас ұрпаққа мұғалімнің, оның ішінде музыка мұғалімінің еңбегімен жетеді.
I тарау. Тәлім- тәрбие жұмысының әлеуметтік – педагогикалық
мәні.
1.1. Тәрбиенің негізгі мақсат-міндеттері, мәні, мазмұны.
Бүгінгі таңдағы әлеуметтік- экономикалық жағдай,
демократияланған, ізгіленген кезең мектептерде тәлім - тәрбие мазмұнын
қайта қарап жаңғыртуды, халықтық педагогиканы тәрбие процесінде негізге
алуды талап етіп отыр. Өйткені, әр ұлттың тарихының ұрпақтарға
оқытылуы, салт –дәстүрлерінің сақталуы және әдебиеті мен өнерінің дамуы,
ұлттық бостандық жағдайында болуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының Білім мазмұны тұжырымдамасында және
Білім туралы Заңында : осы негізде әр халықтың тарихы, ұлттық дәстүрлері
бүкіл адамзат мәдениеті дамуымен диалектикалық бірлікте қарастырылып, ол
мектептегі білім, тәрбие мазмұнын жаңартудың қайнар көзі бола алады,- деп
көрсетілген. Бұл құжаттарда айтылғандай, білім, тәрбие мазмұнын
жаңартпайынша, қоғамды жаңарту мүмкін емес. Себебі, қоғамның алға басуы
жас ұрпақты білім, тәрбие арқылы дамытуға , жаңаша ойлауға, іскерлікке
үйретуге байланысты делінген. Құжаттардағы аталған пікірлерге орай,
қоғамды дамытатын жас азаматтың жеке тұлғасы жан- жақты жетілген,
іскер, белгілі дәрежеде ғылыми білім жүйесін, ана тілін игерген, жаңа
жағдайда, білімді өздігінен түсініп, бағалай, талдай алатын болуы керек.
Сонымен бірге өзге халықтардың тарихын, мәдениетін, тілін меңгерген,
өздігінен денсаулығын нығайтуға, адамгершілік қасиеттерін, эстетикалық
талғамын дамытуға ынтазар, өмірдің әрқилы кезеңдеріне дербес еңбек
етуге даяр ұрпақты қалыптастырудың бір жағы білім мазмұны арқылы
іске асса, екінші жағы тәлім- тәрбие мазмұны арқылы бойға сіңеді.
Сондықтан “Білім мазмұнын жаңарту тұжырымдамасында” білім мазмұнын
қазіргі ғылымның құрылымына сәйкестендіру, оқу тәрбие ісінде
оқушылардың шығармашылық ойлауы мен өздігінен еңбек етуіне, білуге
үйрету, дүниені дұрыс тануға, жалпы азаматтық мәдениетті бойына
дарыту көзделіп отыр.
Сонымен, оқыту ісін жастардың белсенді ақыл- ой еңбегі саналы іс-
әрекеті негізінде ұйымдастырса, тәрбие процесін ғылыми- тәжірибелік
бағытта, ұлттық психология, сана- сезім, мінез –құлықты қалыптасыру
негізінде ұйымдастырған абзал.
Жас ұрпақты тәрбиелеуде, оның бойындағы туа біткен табиғи
мүмкіндіктерін дамтыу, бағалау, сенім, үлгі көрсету, талап ету арқылы
жауапкершілігін жетілдіруге, ынтымақтастық педагогикасын пайдалану арқылы
жеке тұлғаны қалыптастыруға жол ашылады.
Байқап отырғанымыздай, халыққа білім беру қызметкерлерінің, яғни
мұғалім соның ішінде музыка пәні мұғалімінің алдында жас ұрпаққа
эстетикалық білім - тәрбие беру ісінің мазмұнын тәрбиелеуге батыл,
шығармашылықпен кірісу мәселесі тұр.
Білім мазмұны жеке тұлғаны жетілдіру, дамыту, тәрбиелеу,
тәжірибені меңгерту үшін қызмет етеді.
Білім мазмұны деп- жеке адамның ой- өрісін, дене тәрбиесін,
адамгершілік - имандылық қаситтерін, эстетикалық қабілеттерін, талғамын,
мінез- құлқын дамытуды, жалпы азаматтық мәдени дәстүрлер рухында
тәрбиелеуді қамтамасыз етіп, дербес өмір сүруге дайындайтын ғылыми-
білім, тәжірибелік, іскерлік және дағды жүйесін қалыптастыратын
жадығаттарды айтамыз.
Тәрбие жұмысы мақсатында педагогикалық үйірмелер, олимпиадалар,
дөңгелек үстел басындағы сұхбат, тақырыптық, кештер, кездесулер,
айтыстар, пікірсайыстар, атамекен апталығы, сұлулар, сымбаттылар,
білімділер, өнерлілер, іскерлер сайысы, ғылыми- шығармашылық
қоғамдар, бірлестіктер достық- танымдық сапарлар, саяхаттар т.б.
ұйымдастырылады. Сонымен, оқыту процесін жастардың белсенді ақыл- ой
еңбегі, саналы іс -әрекеті негізінде ұйымдастырып, тәрбиелеу ісін
қоғам талабына лайықты ғылыми- тәжірибелік бағытта, ұлттық психология,
сана- сезімі мен мінез- құлқын қалыптастыру негізінде
ұйымдастырса, жұмыс нәтижелі болады.
Жас ұрпаққа тек тәрбие объектісі ретінде ғана емес, өзіндік
ақыл- ойы, талап- тілегі, қажеті бар субъекті ретінде қарап, бойындағы
туа біткен, табиғи мүмкіндіктерін дамыту, бағалау, сенім, үлгі көрсету,
талап ету арқылы жауапкершілігін жетілдіру, ынтымақтастық
педагогикасын қолданып, оқу- тәрбие жұмысын жүргізу арқылы жеке
тұлғаны қалыптастыруға жол ашылады.
Педагогикалық қызмет еңбек объектісінің ерекшелігімен
айрықшаланады. Өйткені, ол үнемі дамып, бір мезгілде тәрбиенің
объектісі де, субъектісі де бола алатын жеке тұлғамен істес. Қоғамдағы
жас ұрпақ тәрбиесі төрт түрлі әлеуметтік күштің бірлескен жұмысы
арқылы жүзеге аспақ : отбасы, мектеп, әлеуметтік орта, жұртшылық. Осы
күштерді біріктіріп, байланыстырып ортақ мақсатқа бағыттап отыратын
–музыка мұғалімі.
“ Ана тілін ұмытқан адам өз халқының өткенінен де,
болашағынан да қол үзеді“ (Ғ.Мүсірепов ), сондықтан болашақ
педагогтарда орта арнаулы және жоғары мектеп қабырғасында тәрбие
құралы болып табылатын ана тілінің кәусарына қандырып, ұлт әдебиеті
мен өнері туындыларына қанықтырып халықтық педагогиканы және халық
музыкасын бойына сіңірту жағдайында ғана оқу- тәрбие жұмысында жоғары
нәтижелерге қол жеткізуге болады.
Оқу- тәрбие жұмысының мазмұндылығын қамтамасыз ету үшін топқа
сабақ беретін мұғалімдермен бірлесіп жұмыс істейді. Оқу көмегін
ұйымдастырады.
Оқушыларға мектеп пен отбасы тарапынан қойылатын
педагогикалық талаптардың бірлігін қамтамасыз етіп, ата- аналарымен
байланыс жасап отырады. Сонымен бірге оқушылардың денсаулығын нығайтуға
жағдай туғызып, үлгерімі мен сабаққа қатысына қамқор болып, мінез-
құлқын, тәртібін адамгершілік қасиеттерін дамытатын шараларды жүзеге
асырады, болашақ мамандығына деген сүйіспеншілігін, дұрыс қатынасын
қалыптастырады.
Музыка пәні мұғалімі оқушыларға музыкалық білім берумен қатар,
жан- жақты дамып қалыптасуына жүйелі жүргізілетіні жұмыстар арқылы
үздіксіз ықпал етіп отырады. Педагогикалық ықпалдың табысты болуы
оны іске асыратын музыка пәні мұғаліміне және оқушылардың қабылдауы
мен белсенділігіне байланысты. Олай болса, музыка пәні мұғалімінің
жеке басы қабілетіне, жұмыс істеу ынтасына жоғары талап қойылады. Ол
талаптарға теориялық, тәжірибелік дайындығының болуы, рухани байлығы,
педагогикалық білімі мен біліктілігі т.б. жатады. Бұл талап музыка
пәні мұғалімінің өзін- өзі тәрбиелеу процесінде жеке басының
қасиеттерін дамытуын, педагогикалық шеберлікке, іскерлікке жетудің
құпияларын игеруін қажет етеді.
1.1.б)Тәрбие жұмысының ерекшелігі мен қиыншылығы.
Бірінші ерекшелігі- тәрбиенің көп қырлы, көп факторлы процесс
екендігі.Тәрбие мақсат, міндет, мазмұн, идеологиялық бағыт беру,
отбасы, жұртшылық сияқты әлеуметтік күштердің тәрбие мен талап қоюдағы
бірлігін сақтау, тәрбие әдістерін дұрыс талдап, тиімді пайдалану басты
ерекшелігі.
Екінші ерекшелігі- тәрбиенің ұзақ процесс екендігі. Адам өмір бойы
тәрбиеленді, тәрбиеде тез табысқа жету мүмкін емес. Ол ұзақ уақытты,
қажымай - талмай, шыдамдылықпен тәрбие жұмысын жүргізуді қажет
ететіндігімен ерекшеленеді.
Үшінші ерекшелігі- тәрбиенің сатылы сипатта болатындығы.
➢ 1-сатыда: Отбасында, балабақшада, бастауыш мектепте тәртіп
ережелерінің бастапқы ұғымдарын игереді. Қарапайым сезімдер мен
мінез- құлықтың алғашқы дағдылары бойға қалыптасады.
➢ 2-сатыда:Этикалық түсініктерді меңгеріп, күрделі сезімдері дұрыс
дами бастайды. Әдет-құлық көрсету, қоғамда қарапайым тәртіп
ережелерін сақтау, орындау дағдысы қалыптасады.
➢ 3-сатыда: Дүниені тереңірек тану арқылы көзқарастардың
қалыптасуы, мінез- құлықтың тұрақты әдеттерінің бойға даруы,
күрделі сезімдердің бұдан әрі қарай тереңдеп дамуы іске асады.
Бұл сатылар арасанда шек болмайды, бір- бірімен тығыз байланыста
өрбиді.
Төртінші ерекшелігі- тәрбие жұмысы мазмұнының бір орталыққа
жинақталып жас шамасында,тәрбие деңгейіне қарай бірте-бірте күрделеніп
берілуі, бір қасиеттің қайталанып, толықтырылып түсіндірілуі.
Бесінші ерекшелігі- тәрбие ісінің екі жақты белсенді процесс
екендігі. Музыка пәні мұғалімінің тәрбиелік ықпалы тәрбиеленушілердің
ішкі ойымен , ниетімен ,өзін-өзі тәрбиелеуімен ұштасып, табиғи үйлестік
табуы жұмыстың нәтижелі болуын қамтамасыз етеді. Олай болса, тәрбие ісінде
де, музыка пәні мұғалімі де, оқушылар да белсенділік көрсетуі тиіс.
Алтыншы ерекшелігі – тәрбие ісінде педагогтар ұжымының
ұйымдастырушылық қабілетінің күшті болуының мәні зор .А.С.Макаренко
“Тәрбие беру жұмысы ең алдымен ,ұйымдастырушының жұмысы” деп бекер
айтпаған . Музыка пәні мұғалімінің ұйымдастырушылық қабілеті зор
болғанда ғана жеке оқушыларға ықпал етіп ,оқушылар ұжымының қарым –
қатынасынын жолға қойып жұмылдыра алады .
Жетінші ерекшелігі- тәрбие нәтижесін тез арада анықтау, тексеру,
бағалау өте қиын процесс. (Жазбаша бақылау, шығарма, мазмұндама, ауызша
сұрау, есеп алу т.б.) ал қаншалықты тәрбиелі, иманды екенін анықтау қиын.
Сегізінші ерекшелігі- тәрбие болашаққа ұмтылған іс-әрекет.Бүгін
мен мен ертеңгі келешек өмірдің ұштасуы.
Бүгінгі жақын мақсат- болашақтағы ортаңғы және алыс мақсатқа жетудің
негізі. Бүгінгі оқушы- ертеңгі азамат, маман, қоғамдағы дамытушы, алға
апарушы, қоғам иесі.
Тәрбие жұмысын ұйымдастырудың аталған ерекшеліктерімен қатар,
өзіндік қиыншылықтары да бар.Атап айтсақ:
← а).тәрбие жұмысын ұйымдастыру оқу процесін
ұйымдастырумен салыстырғанда уақыт жағынан едәуір
қиындық тудырады.Оқу белгілі уақытта,сабақ
кестесіне байланысты басталады, аяқталады, ал
тәрбие жұмысының уақытын музыка пәні мұғалімінің
оқушылардың бос уақытын есепке алып өзі
белгілейді.
← ә).тәрбие жұмысының бағдарламасы жалпылама
жасалған, ал оқу процесінде әр пәннің жеке- жеке
бағдарламасы бар. Бұл тәрбие жұмысының жоспарын
нақты жасауға мүмкіндік бермейді.Тәрбие салаларына
байланысты тақырыпқа бөлініп жасалған бағдарлама,
бағдарламаға байланысты құрастырылған
хрестоматиялық жинақтар, әдістемелік құралдар
тапшы.
← б).тәрбие жұмысының жалпы мазмұнына ыңғайлап,
музыка пәні мұғалімі тақырыптарды өзі таңдап,
тәрбие материалдарын өзі сұрыптап алып
иснцинировка , жоспар жасайды. Бұл біріншіден
музыка пәні мұғалімінің қыруар уақытын алса,
екіншіден күрделі, жан- жақты еңбекті талап етеді.
Аталған ерекшеліктер мен қиыншылықтар музыка пәні мұғалімінен
сан – салалы білім мен іскерлікті, шеберлік пен дағдыны, педагогикалық
іскерлікті, тәжірибені қажет етеді.Өйткені, ол әр оқушының жеке басы
қасиеттерін және сынып ұжымын зерттеп таниды. Тәрбие құралдары мен
әдістерін таңдайды, сол арқылы олардың жеке дамуын, ұжымға бірігуін,
ынтымағын, татулығын қамтамасыз етеді. Осы орайда, музыка пәні мұғалімі
тәрбиені кешенді жүргізуге тырысады. Оның мәні - тәрбие ісінде мақсат,
міндет, мазмұн, әдіс- тәсіл түрлерінің бірілігігн сақтау, тәрбиені
жоспарлау, есепке алу, нәтижесін ескеру, сана-сезімге, мінез- құлыққа
бірдей тұтас ықпал ету, тәрбиелеу, тәрбиеде барлық әлеуметтік күштердің
бірілігін қамтамасыз етеді. Демек, тәрбиені кешенді жүргізу тәрбиеге
бір жақты келуден, жүйесіздіктен құтқарады.
Тән тәрбиесі .
Жеке тұлғаны жан- жақты дамытуда тәр тәрбиесі мен жан
тәрбиесі ерекше орын алады. Олай дейтін себебі, адамзат қоғамы сан
ғасырлардан бері жинақталған рухани және материалдық байлықты игеру,
тәні, жаны таза, дені сау азаматтың қолынан келеді. “Денің сау болса
жарлымын деме”,”Басы аманның- жаны сау”, “Тәні саудың- жаны сау” дейді
халық педагоикасы. Бұл қағидалар жас ұрпақты дені сау, тәні таза, дене
мүсіні сұлу, ақыл- ой толық дамыған, адамгершілік қасиеттері жоғары,
табанды батыл, қайратты, ел қорғауға, еңбек етуге дайын етіп
қалыптастыруды көздейді.
Тән - тәрбиесінің негізгі мақсат- міндеттері - жас
ұрпақтың денсаулығын сақтау, нығайтуға қамқорлық жасау,өмір
тіршілігіне қажетті икемді қимыл әрекетке жаттықтыру, күш қуатын молайту,
мәдени- тазалық дағдыларына баулу болып табылады. Дұрыс қойылған тән
тәрбиесі әдейі ұйымдастырылған оқу, тәрбие жұмысы арқылы жас ұрпақтың
дұрыс дамуына қолайлы жағдай жасап, денесін шынықтырады.
Тән тәрбиесі бүкіл организмнің қызметін дамыту үшін ғана
қолайлы жағдай жасап қоймайды, ақыл- ойы шалымды, денсаулығы мықты,
төзімді, жүйкесі берік болып жетілуіне , дене еңбегі мен ақыл- ой
еңбегіне бейім болып қалыптасуына мүмкіндік тудырады.
Халық педагогикасында денені шынықтырудың төс тоғыстыру,
иық қағысу,маңдай сүзістіру,бел күшін сынау, соқыр теке, қыз қуу т.б және
спорттық ойындарда бейсбол, волейбол, күрес, хоккей, шахмет, дойбы т.б.
жарыстарда іске асырлады. Бұлар жастардың денесін шынықтырып,
шымырлыққа, ептілікке, шапшаңдыққа, еңбек қабілетттілігіне баулиды.
Дене тәрбиесі өзге тәрбие бағыттарымен тығыз байланыста
жүреді, бірін- бірі толықтыра отырып жүргізіледі.
Еңбек тәрбиесі .
Адамның адам болып қалыптасуының құралы- еңбек. Еңбектің
нәтижесі әрбір адамға, оның еңбекке саналы, шығармашылық көзқарасына
байланысты. Олай болса, бүгінгі таңдағы қоғам қажеттілігі- жас ұрпақтың
бойында еңбекке ынталандыруды тәрбиелеу, болашақ еңбек жолын дұрыс
таңдауға баулу. Баланың жеке басының еңбек жолын дұрыс таңдауға баулу.
Баланың жеке басының еңбекке бейім болып өсуі оны еңбек тәрбиесіне
баулуға тікелей байланысты.
Тәрбие тек адамның ақылын дамытып және белгілі бір мағлұматтар
беріп ғана қоймай, қайта саналы еңбекке деген ынтасын арттыра түсуі
керек, мұнсыз оның өмірі ардақты да, бақытты да бола алмайды. Адамның
жастық шағында алған әсерінің салдарынан еңбекке деген ынтасы өсіп
те, өшіп те қалуы мүмкін, сондықтан баланы жас шағынан ұқыптылықпен
баулып, еңбекке деген ынта- ықыласын қалыптастырған дұрыс.
Қазақ халқы ежелден –ақ ұл мен қыздың тәрбиесін отбасында өзара
бөлісіп атқарған. Ұлды төрт түлікті бағып- баптауға, отын шабуға,
тамақ табуға, құсбегілікке, аңшылыққа, қолөнер шеберлігіне әкелері мен
аталары баулыса, ал қыз балаларды үй жұмысын, қолөнерін (кесте тоқу, ою-
өрнек салуға) атқаруға яғни отбасының ішкі жұмысына аналары мен
әжелері үйреткен. “Ата көрген - оқ жонар, ана көрген- тон пішер “ деген
мәтелдің мәні осында жатыр. Жастарды мамандыққа тәрбиелеу төрт түлік
мал бағуға үйрету, үй ұстауға үйрету т.б баулып, оларды ептіліке,
қырағылыққа, бейімділікке, ұстамдылыққа, сыпайылыққа машықтандырған.
Өйткені, жастардың еңбексіз жеңіл өмір сүруі, біреудің арқасында күн
көруі адамгершілік – имандылық қағидаларымен сыйыспайды деп дәлелдеген.
Оларды ой еңбегі мен дене еңбегіне шығармашылықпен кірісетіндей
етіп тәрбиелеу, еңбекті дәріптеу, еңбек адамын үлгі ету халықтың
“Еңбегімен ел көгерер”, “Еңбек ер атандырар”,”Еңбектің наны тәтті”,
“Еңбегі аздың - өнбегі аз” деген тұжырымдар адам өміріндегі еңбектің ролін
ашып көрсетеді.
Еңбекке оқыту мен тәрбиелеудің нәтижесінде қалыптасқан білім
мен білік, дағды мен іскерлік адам баласының өмірге, еңбекке
құштарлығын арттырып, мүмкіншілігін дамытатын сенімді құралына айналдырды.
Жастарды болашақ мамандығы бойынша машықтандырып еңбекке дайындау,
оларға еңбек етудің дағдыларын игерту әр пән мұғалімінің, тіпті
музыка пәні мұғалімінің де басты міндеті. Білім негіздерін оқып үйренудің
өзі – оқушыларды еңбекке тәрбиелеудің негізгі құралы. Оқу- үлкен
еңбек. Оқушының қоғам, халық, ата- ана алдындағы жауапті міндеті- жүйелі
оқу еңбегіне үйрену : (кітаппен жұмыс істеу, зертханалық жұмыстарды
орындау, бақылау, өздігінен жұмыс істей алу дағдысын қалыптастыру, жұмыс
орнын дайындау, таза ұстау ) . Көпшілікпен жүргізілетін тәрбие
жұмыстарында әр оқушыға жеке дара қабілеті мен қасиетіне сай қатынас
жасау ерекше орын алады.
Ақыл- ой тәрбиесі
Бала күнделікті өмірде айналадағы құбылыс, қоршаған орта туралы
сан түрлі мағлұматтар мен дағды, білім игереді. К.Д.Ушинский
айтқандай.”Ақыл-ой дегеннің өзі жақсы ұйымдастырылған білім жүйесі”
екенін ескерсек, баланың өз тәжірибесі қаншалықты бай, сан- алуан
дегенмен, ақыл-ой дамуының қайнар көзі бола алмайды. Сондықтан музыка пәні
мұғалімі тарапынан ұйымдастырылып, түсіндірімеген, баланың өзінің
тікелей өмір тәжірибесі арқылы меңгерген мәліметтері мен дағдылары өмір
құбылыстарының нақты есептерін дәл анықтауға кедергі жасайды да
нәтижесінде жалған түсініктерінің тууына негіз болады. Ақыл- ой тәрбиесі
тек ойдың ғанаемес, оның дамуы ойлау процесінің құбыслытарымен
сипатталады. Даму- баланың сандық және сапалық жағынан
жетілуі,психиканың , ой- сананың өсуі.
Ақыл- ойдың дамуы дегеніміз- оқушының жасына байланысты білім
мен тәрбиенің әсерінен, тәжірибе жинақтауынан оның ақыл- ой әрекетінде
болатын сандық және сапалық жағынан жетілуі, психиканың, ой- сананың
өсуі. Ақыл- ойды дамытудың шарты- жастардың сан қилы іс- әрекетінің
тиімді ұйымдастырылуы, әлеуметтік ортаның әсері, адамдардың қарым-
қатынасы, тілді меңгеруі, қабылдауы мен түйсінуі, берілетін ғылым, білім
сапасы.
Ақыл- ой тәрбиесі дегеніміз- жастарға мақсатты көздей ықпал
етіп, оның айналадағы дүниені шынайы ақиқат тұрғыда танып білуін,
ғылым негіздерін игеруін қамтамасыз ету, табиғатқа, қоғамға , адамдарға
дұрыс қарым- қатынасын қалыптастыру.
Жас ұрпақтың түйсік, қабылдау, ес ,қиял,ой және тіл сияқты
танымдық- психикалық процестерін дамыту- ақыл- ой тәрбиесінің басты
міндеттерінің бірі.
Айналадағы дүниені түйсік пен қабылдаудың дамуы неғұрлым
жоғары болса, дүниені танып білуі соғұрлым бай болады.
Жас ұрпақтың ақыл- ойының дамуы еңбек пен ғылым- білімнің
ұштасуына байланысты. Қоғамдағы барлық байлық- адамның ақыл- ойымен, екі
қолымен жасалатын еңбектің нәтижесі, ғылым мен техника, бүкіл өнер
туындылары, еңбек пен ақыл- ой қызметінің жетістіктері.Халықтық
педагогикада “Оқусыз білім жоқ, білімсіз күнің жоқ”, ”Оқу білім бұлағы,
білім- өмір шырағы”, ”Ақыл озбайды, білім тозбайды”, “Оқу түбі- тоқу”,-
деп қарапайым өмір тәжірибесінен туындаған қағидаларды жас ұрпақтың ақыл-
ойын тәрбиелеу үшін пайдаланылған. Халық бар дүниенің тетігі ғылымда,
оны төзімді еңбекпен аласың деп, заңғар ойлы, парасатты, әділдік жолында
алыса білген адамдарды үлгі - өнеге еткен.
И.П.Павлов адамның сөзі барлық нақты тітіркендіргіштің
орнына жүреді де, ол ми қабығында сан алуан тежеулер мен қозу
тудырады. Сөз жеке зат туралы, толып жатқан біртектес заттар туралы
мәліметтер беріп, сол арқылы ойлауға, ой қорытындысын жасауға, түрлі
ұғымдар қалыптастыруға мүмкіндік береді. Сөз адамды тәрбиелеу, ғасырлар
бойы жинақталған тәжірибені сақтау, білімді ұрпақтан- ұрпаққа жеткізу
құралы болып табылатындығын айтқан болатын.
Сөз өнерін дәріптеген халқымыз жастардың ақыл- ойын
дамытуда ауыз әдебиетінің айтыс жанрын, музыкасының өнер жарысын (өлең
жырмен айтысу, өнер сайыстыру, ән айту, би билеу, күй тарту,)
пайдаланылған.Айтысарда ақындар қарсыласына - өнер , білім, өнер, еңбек,
кәсіпкерлік туралы өлеңмен сұрақтар қойып, оған өлеңмен жауап алып,
бір- бірін сынаған, сөйтіп ой- өрісін, білімін сарапқа салған. Көп оқу,
білу керек екенін жастарға танытып, өнер- ғылымға бағыттап, сөз
шеберлігіне тәрбиелеп отырған. Бұлар халықтың салт- дәстүріне байланысты
мерекелерде ұйымдастырылатын, ойын- сауық кештерінде іске асырылып,
жастардың ой- өрісін жетілдіріп, тапқырлыққа, шешендікке, өткірлікке ,
ой- қиялын дамытуға мүкіндік беретін. Халқымыз “Өнер алды- қызыл тіл”,
“Шешеннің сөзі - мерген, шебердің көзі- мерген”, “Қаһарлы сөз- қамал
бұзар”,- деп жастарға сөз құдіретін , оның мәнін түсіндіріп келген.
Адамгерішілік тәрбиесі.
Адамгершілік тәрбиесі мен еңбек, ақыл- ой тәрбиесі, бір- бірімен
өзара тығыз байланысты. Өйткені, мораль адамның еңбекке деген көзқарасы
арқылы қоғамның экономикалық мәдени дамуына ықпалын
тигізеді.Адамгершілік жағынан дұрыс қалыптасқан адам ғана біреуге
қамқорлық жасауға дайын тұрады. Адамгершілік тәрбиесі моральдік жағынан
кіршіксіз таза, қоғам мүддесі үшін еңбек ететін , жан- жақты жетілген
адам даярлау – тәрбиенің басты мақсатына айқындайды.
Мораль дегеніміз адамдардың мінез- құлқының тарихи қалыптасқан
ережелерінің жиынтығы. Бұл ережелер жақсылық пен жамандық, әділеттілік пен
әділетсіздік, абыройлық пен абыройсыздық,ар- намыс, ұждан деген ұғымдардың
тұрғысынан қарағанда, адамдардың мінезі мен іс- әрекетін бағалаудың
өлшеуіші болып табылады.
Бұлар адамдардың бір- біріне, қоғамға, елге, отбасы мүшелеріне
деген қарым- қатынастарын ретке келтіріп отырады. Мораль қоғамнан
тысқары тұра алмайды. Қоғам моральды туғызады, сақтайды, дамуына ықпал
жасайды. Ал моральдік қоғамның дамуына әсер етеді, экономикалық
құрылыстың өзгеруімен бірге мораль да өзгеріп отырады. Моральдің
қалыптасуына қоғамдық сана, саясат, құқық, көркемөнер , дін, музыка
ықпал етеді.
Барлық уақытқа бірдей, барлық халықтарға ортақ ереже болмаса да,
жалпыға бірдей қарапайым қағидалар бар. Мысалы, барлық заманда табиғат
апаты кезінде зардапшеккендерге көмек өкрсету моральдық борыш
деп есептелінген.Өз балаларының алдында әкелік және аналық борышын
орындамаған ата – аналарды, ата- анасы алдындағы өз борышын орындамаған
баланы моральдік атаулының бәрі де айыптаған,қоғамдық орындарда ең
қарапайым тәртіпті сақтау, үлкендерді сыйлау ережелері барлық уақытта да
болған. Адамдардың қарым- қатынас мәдениеті осы ережелер арқылы
баянды етілген.
Адамгершілік қасиеттің негізі -имандылық пен ізеттілік. Ал, ол
отбасы тәрбиесінен басталалы. Жастарды осы рухта тәрбиелеу бірінші міндет
деп саналған.
Адамгершілікке тәрбиелеуде негізгі жолы- оқу процесі мен оқушылардың
күнделікті өмірмен іс- әрекетінде тиімді тәлім – тәрбие шараларын
ұйымдастыру. Оқушылардың адамгерішілік туралы түсінігі мол болғанымен,
тәжірибеде іс- әрекеті, тәртібі біліміне сәйкес келмейтін жайлар
кезігеді.
Ең негізгі - тәрбие үрдісінің ролін өктеру, ол үшін тәрбие
теориясын әлеуметтік- экономика, этика, физиология, биология, экология,
психология , музыка ғылымдарымен бірлікте талдау, дамыту жаңа ғылыми
ұсыныстарды белсенді түрде қоғамдық тәрбие орындарының жүйесіне
ендіру., педагогикалық үгіт- насихат тартуды күшейту т.б. Ол үшін
халық педагогикасын негізге алып, раио, телевидение, баспасөз, кино,
театр,әдебиет,көркемөнер тәрбие құралдарын кеңінен пайдаланылған жөн.
1.1.(д).Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру.
Эстетикалық тәрбие дегеніміз- жас ұрпақты өмірдегі, күнделікті
тұрмыстағы, еңбектегі, табиғаттағы және әдебиет пен өнердегі әсемдікті,
сұлулықты, асқақтықты, азаматтықты, адамгершілікті дұрыс қабылдап, түсініп
бойына сіңіре білуге, әділ бағалауға, тіршілкте іске асырып отыруға
баулу, әсемдікті тани, жасай білуге үйрету. Эстетикалық тәрбиенің мақсаты-
әр адамның ақыл- ойын, әсемдік жөніндегі сауаттылығын арттырып, мінез-
құлқының, тән- мен жанның қалыптасуына ықпал ету.Жасампаздықты мұрат
тұтып, өзінің тұрмысын, мінез- құлқын, адамдармен қарым- қатынасын,
ұйымдастыра білу қабілетін, қиялын, эстетикалық талғамын дамыту.
Эстетикалық тәрбие жан- жақты дамыған, еңбек сүйгіш, достыққа берік, жаны
сұлу, әдепті жастарды тәрбиелеудің басты бір саласы.
Эстетикалық тәрбие- кең ұғым. Ол әсемдікті сезе білуге
тәрбиелейді. Эстетикалық тәрбие көркемөнер құралдары арқылы ғана емес,
қоғамдық өмірдің, оқудың, еңбектің , табиғаттың әсемдігін тану кезінде,
адамдармен қарым- қатынас үстінде тәрбиеленеді.
Көркемдікке көркемөнер құралдары арқылы тәрбиеленеді.
Көркемдікке тәрбиелеу эстетикалық тәрбиенің негізгі қүрамдас бөлігі.
Эстетикалық даму дегеніміз жас ұрпақтың эстетикалық нәр
алуға мүмкіндік тудыратын сезім мүшелері мен шығармашылық қабілетін
ұштау, өмірдегі, көркемөнердегі әсемдікті түсінуіне, оны қабылдауына
педагогикалық жағынан ықпал ету арқылы адамның эстетикалық сезімін
дамыту.
Эстетикалық сезім- дегеніміз өмірдегі көркемөнердегі әсемдікті
қабылдаудан туатын эстетикалық нәр алу, толқу, рахаттану. Ол – адам
табиғатына ғана тән жоғары сезім.
Ғалымдар эстетикалық тәрбиені қоғамдық - мәдени өмірдің жан-
жақты дамуымен байланыстыра қарайды, сондай-ақ өткен дәуірдің алдыңғы
қатарлы дәстүрі мен тәжірибесіне сүйенеді. Әсемдік болмыста объективті
түрде өмір сүреді, адам өзінің шығармашылық қызметінде өмірді және оның
әсемдігіні сәулелендіреді. Адамның әсемдікті сезе, тани білу қабілеті
әсемдікті жасауға қатынасы оның сезім байлығы мен эстетикалық мәденитінің
даму дәрежесіне байланысты.
Эстетикалық тәрбие өмір құбылыстарын терең қабылдауға, білімге
құштарлығын арттыруға ықпал етеді. Байқағыштығы мен әсерленгішітігін (
қуану, қобалжу, әрі- сәрі болу, қайғыру) тереңдетеді. Эстетикалық
әсерлену әсемдікті қабылдауға ғана негізделіп қоймайды, өнер
шығармасының мазмұны мен идеясын терең түсінуге де негізделеді. Бұл
эстетикалық тәрбиенің ақыл- ой, адмгершілік, еңбек, тән тәрбиесімен
тығыз байланыстылығын байқатады.
Көркем шығарманы, табиғат әсемдігін, адамның жақсы тәртібін,
тамаша мінез- құлқын көріп сүйсіну, қабылдау адамның адамгершілік
парасатына үлкен әсер етеді.
Әсемдікті сезіну адамның өмірін байытып, бір- біріне достық
қарым- қатынасын, жақсылық істеуге талпынысын, белсенділігін тудырады.
Эстетикалық тәрбиені бала дамуының алғашқы сатысынан бастау жан- жақты
жарасымды дамыған ұрпақ тәрбиелеудің алғы шарты.
Эстетикалық тәрбиенің міндеттері :
❖ 1. Жастардың эстетикалық қабылдауын жүйелі түрде дамыту.Осының
негізінде қоғамдық өмір мен айналаны терең таныту және олардың
адамгершілік бейнесін қалыптастыру.Олардың зейінін өмірдегі,
табиғаттағы, еңбектегі, адамдардың тәртібі мен іс- әркетіндігі, тал
бойындағы әсемдікті көре білуге аудару, өмірдегі шын әдеміліктті
жасанды әдеміліктен ажырата білуге, оны дұрыс бағалауға үйрету.
❖ 2. Жастардың эстетикалық түсінігі мен құштарлығын, сезімталдық
қабілетін дамыту. Эстетикалық жан құбылысын тудыратын қуану,
қайғыру, қобалжу,әсерлену, бейжай болу, көркемдікті қабылдауда
шығармада бейнеленген кейіпкердің қуанышы мен ренішіне, табысына
бірге қуанып, бірге қайғырып әсерленуін, көңіл- күйінің толқуын
дамыту.
❖ 3. Жастардың көркемдік талғамын тәрбиелеу. Оларды жақсы мен
жаманды, сұлулық пен кейіпсіздікті, нәзіктік пен дөреклікті, бір
түстілік пен ала- құлалықты ажырата білуге, өлең, ән, музыка, бейнлеу
өнері шығармалырынң не себептен ұнамайтынын аңғара білуге
үйрету.
Эстетикалық талғам- өте кең түсінік. Ол өнер шығармаларын түсініп,
нәр алу ғана емес сонымен қатар табиғаттың, өмірдің, еңбектің,
тұрмыстың, киімнің әсемдігін түсіну және бағалай білу.
Талғамды дамытуда оқыту ісі ерекше роль атқарады. Сабақта
оқушылар көркем әдебиет, музыка, бейнелеу өнері туындыларымен танысады,
әсемдік әлеміне саяхат жасайды, содан рахаттанады, түсіну, көру, сезу
талғамы қалыптасады, бұл адамның рухани дүниесінің баюының негізі.
❖ 4.Жастардың күшіне сай өзін өнерде көрсете білу қабілетін,
айналаға қажетті әдемілік жасауға талпынысын тәрбиелеу, көркемдік-
шығармашылық қабілетін дамыту.
❖ 5.Эстетикалық тәрбиенің тағы бір мәнді міндеті жас ұрпақты
мамандығына қарамай, өмірдегі, табиғаттағы әсемдікті қорғауға,
бағалауға, сақтауға , молайтуға үйрету.
❖ Табиғаттағы әсемдікті өнердегі көрсеткіштер - ескерткіштер
мен сәулет өнері туындыларын көзінің қарашағындай етіп
аялауға баулу. Бұл адам еңбегін бағалауға, Отан, табиғат
байлығын ұқыпты қарауға үйрету.
Қоршаған дүние, табиғи орта, күнделікті тұрмыс эстетикасы,
табиғаттан, өмірден алған әсері, көркем әдебиет шығармалары, музыкалық
туындылар, бейнелеу өнері, мерекелер мен сауық кештері, қарым- қатынас
жасап араласып жүретін адамдардың моральдік бейнесі, тәртібі, қазақ
халқының салт- дәстүрі эстетикалық тәрбие құралының тиімді түрлері
болып табылады.
Жас ұрпаққа эстетикалық тәрбие беріп, сезіміне ықпал
етуде атап өткеніміздей халықтың салт- дәстүрі, әдет- ғұрпы, музыкалық
шығармалары, ән- күйлері, аңыз- күйлері, мақал- мәтелдері, жыр- дастандары,
қолданбалы өнері, ою- өрнектері т.б. эстетикалық мәні бар өнер
шығармалары пайдаланылады.
Қазақтың халықтық педагогикасында музыкалық- эстетикалық
тәрбиенің құралдары сан алуан. Халқымыз “Ақылды болсаң, ән тыңда”, “Ән
- көңілдің ажары”, “Ауылдың алты ауызы”, “Қонақ кәде” айту, күй шерту,
күй жарысы, айтыс, терме айту, сазды ойындар ойнау, би билеу сияқты
құралдары отбасында ,мерекелерде, той думандарда т.б. салт-дәстүр
арқылы тәрбиелеген.
Оқушыларды концерттерге , театрға, киноға, көрмелерге
ұжымды түрде баруын ұйымдастыру мұғалімнің сыныптан тыс дәстүрлі
шараларына айналған.
Тағы бір сыныптан тыс шараларды ұйымдастыруда
кітапханалардың үлесі өте зор. Олар музыка және музыканттар туралы,
театр және кино актерлері, әнші, күйшілер туралы көрмелер
ұйымдастырады. Мысалы : “Ұлы дала күйшісі-Құрманғазы” . Соған байланысты
көрме ұйымдастырылп, оған өмірбаяны, күйлері және күйлерін жеткізуіш
шәкірттері туралы мақалалар көрсетіледі.
Барлық мектептен тыс мекемелердің мақсаты- балаларды әсемдік
әлеміне, мәдениет жетістіктеріне тарту, тұтас алғанда шығармашылық
қабілетін дамыту, жан- жақты дамыған жеке адамды тәрбиелеу. Ал мұның өзі
үйірмелердің алуан түрі : хор, вокал, би, аспаптық, оркестрлік үйірмелер
арқылы жүзеге асады. Олар оқушылардың музыкалық даярлығын тереңдетудің
аса маңызды факторы болып табылады.
Қазақ халқы өзінің сан ғасырлық тіршілігі ішінде
балаларды тәрбиелеудің өзіне тән тәжірибесін жинақтап, жеткіншек ұрпақты
тәрбиелеуде өзінше талаптар қойды. Оның ішінде музыкалық эстетикалық
тәрбие алуан түрлі тәсілдермен жүргізіліп, педагогикалық ықпал жасау
әдістері көп болды. Бұл тәсілдер яғни тәрбие берудің әдістері айналадағы
табиғат, күнделікті еңбек, халық ауызекі әдеби және музыкалық
творчествосы, ұлттық ойындар мен спорттық жарыстар арқылы ұрпаққа
музыкалық тәрбие берудің құралы қызметін атқарып келеді. Музыкалық жазуы,
музыкалық оқу орындары мен мамандары болмағандығына қарамастан, қазақ
халқы музыкалық қабілетін, ұнаған музыкалық немесе әдеби шығарманы
бірден қағып алуға мүкіндік беретін есте сақтау қабілетін дамытып,
ұрпақтан- ұрпаққа тәрбиенің бұл түрін жеткізіп келеді. Сыныптан тыс
жүргізілетін жұмыстардың ішінде халық музыкасын оқыту және соның өзін
тәрибелеу процесіне пайдалану әдісін тиімді қолдана отырып “ Қазақ
халқының ән өнері” деген бағдарламамен факультативтік курстар ашуға
болады. Бұл факультативтың басты мақсаты- оқушыларды қазақ халқының
халықтық ән жанрымен таныстырып, халықтық музыканы сүюге тәрбиелеу.
Осындай мектеп пен мектептен тыс мәдени мекемелердің оқу
тәрбие жұмысының маңызды түрінің бірі- музыкалық лекторийдің
тәжірибесінде педагогика саласында баршаға танымал түсіндіру, әңігмелесу,
лекция - концерт, қызу пікірталастар, жарыс, педагогикалық байқау және
т.б. басқа тәрбие әдістерін қолданылады. Әсіресе, жоғарыда аталған
педагогикалық жарысу әдісі мектеп оқушыларының мектепішілік,
мектепаралық, Республикалық “Әнші болғым келеді”, “Сиқырлы қазан”
жарысында өте ұтымды пайдаланылады. Осындай жарыстармен бірге
музыкалық кештер, тақырыптық концертер, лекторий, диспуттар мен сынптан
тыс мәдени ағартушылық “Қыз сыны”, “Жігіттің сұлтаны” сияқты жаңа
сипаттағы т.б. ойын- жарыстары , байқауларын өткізе отырып, музыкалық
бағыт- бағдар ғана қоюмен шектелмей , олардың музыкалық тәрбие
деңгейлерінің өсуіне көмектеседі.
Сыныптан тыс өтілетін жұмыстардың тәрбиелік пәрменділігі
оқушылардың жас шамаларына, өзіндік жеке дайындығына байланысты.
Эстетикалық тәрбиеде , сонымен бірге оқушылардың
өлеңдерді, әндерді, әңгімелерді, ертегілерді қайталап қабылдау әдістері
пайдаланылады.
Көріп отырғандай , эстетикалық тәрбиенің оқу процесіндегі
мүмкіншіклетір ұшан- теңіз. Оларды тек пайдалана білу керек. Дегенмен
де өнермен тікелей байланысты шешуші роль оқу сабақтарына байланысты.
Өнер адам сезіміне көркем образ арқылы әсер етеді, оның
жарқын толғанысын оятады, әр түрлі сезімдерді қалыптастыруға ықпалын
тигізеді.
Сондықтан оқушылармен жұмыс жүргізген кезде , балаларға
әсемдігін ашып, олардың рухани бейнелерін байыту үшін, қоғамдық қызметке
деген белсенділігін оятып, адамның өмірдегі жақсы мұраттарын бекітуге
бөгет болатындармен күрес жүргізу үшін, өнермен шұғылдану жолында
әрбір мүмкіндікті пайдалану қажет.
1.1.(В) Тәрбие принциптері.
Тәрбие - мақсат көзделіп, жүйелі ұйымдастырылған тәрбие
нәтижесінде іске асады, сонда ғана жастардың өмірге құштарлығын,
еңбекті қажетсінуін дамытуға болады. Міне, осыған байланысты музыка
пәні мұғалімінң атқарар жүгі мол.
Музыка пәні мұғалімінің күделікті тәрбие жұмысында
төмендегі міндеттер көрініс табуы тиіс:
❖ оқушыларға қоғамның идеологиясын таныту, отаншылдығын, жоғары
адамгершілік қасиеттерін, азаматтық тұлғасын, демократиялық ,
адамдық тұрғыда қалыптастыру.Ол үшін жоғарыда аталған
тәрбие бағыттарын ескеру керек болды.
❖ Еңбек және кәсіптік, құқықтық, экологиялық, экономикалық
тәрбие, еңбек дағдылары, іскерлік қалыптастыру, бауырымалдыққа,
отаншылдыққа , олардың тазалық дағдыларын бекіту.
Оқушылардың жалпы мәдениетін көтеру, қазақ халқының озық салт-
дәстүрлері рухында тәрбиелеп, дүние танымын, дербестігін, мінез- құлқын
жетілдіру көзделеді.
Оқыту процесі сияқты тәрбие жұмысы да белгілі ұстанымдар
негізінде жүргізіледі. Тәрбие ұстанымдары жеке тұлғаны тәрбиелеу
жөніндегі ілімге және ғасырлар бойы жинақталған халықтық тәжірибеге
және ғылыми педагогикаға сүйенеді. Бұл ұстанымдардың идеялық негізі-
мектептің өмірімен, тәжірибемен, еңбекпен байланысына сай.
Ғылыми педагогика мен халық педагогикасында тәжірибеде тексеріліп,
кеңейтілген , төмендегі ұстанымдар қабылданған:
❖ Мақсаттылық принципі. Оның мағынасы – тәрбие жұмыстары
қоғамның жалпы мақсатына байланысты. Бұл ұстаным музыка пәні
мұғалімінің өз жұмысының мақсатын дәл түсінуді, тәрбие
мазмұнын, түрлерін, әдістерін дұрыс таңдап ала білуді талап
етеді де, тәрбиені қоғамның идеологиясы рухында ұйымдастыруды
қажет етеді.
Мақсаттылық принципі- тәрбие жүйесіндегі басты принцип болып
есептеледі.
Тәрбиеде бұл принципті ескеру жастарға қанат бітіріп үйлесімді
дамуына жол ашып, бағдар беретін халықтық педагогика баяғыдан
отбасындағы, ауыл- аймақтағы бала тәрбиесінде басшылыққа алып отырған.
❖ Тәрбиенің өмірмен,еңбекпен, тәжірибемен байланысты болу
принципі. Бұл мақсаттылық принципінен туындайды.
Халықтық педагогикада тәрбие өмір сүрген ортасын, ауыл
–аймақта, отбасында іске асырылып, ата-ананың, ақылды қариялар
мен әже, аналардың, ағалардың ,есті үлкендердің үлгі-
өнегесімен , кеңес- басшылығымен іске асырылады.
Дұрыс тәрбиенің нәтижесі өмір сүру барысында еңбек үстінде көрініс
табады.
❖ Ұжымда тәрбиелеу принципі. Бұл принциптің мәні- жеке адамға
ұжымның оң ықпалын, ұжымға жеке тұлғаның ықпалын, дұрыс
қатынасын қалыптастыру. Ұжыммен жұмыс істеу жастармен жеке
тәрбие жұмысын жүргізуді жоққа шығармайды. Тәрбие міндеті
ұжымның оқушыға оң қатынасын тудыру емес, оқушының ұжымға
жақсы қатынасын да қалыптастыру.
Оқушыны ұжымға тарту ғана емес, оның ұжым мүшесі болуға талпыну тілегін
тудыру, көпшілік мақсаты үшін күресу сезімін тәрбиелеу. Бұл принцип
халықтық педагогикада :”Ісім жақсы деме, көпке ойлат”, “Ұлға отыз үйден
тыю, қызға қырық үйден тию”,” Жұмыла көтерген жүк жеңіл”,”Ақылды ауыл
аймақты келер”,”Тентегін тиған ел берекелі”,”Елі үшін басы ауырып,
балтыры сыздайтын азамат” етіп қалыптастыратынын атап көрсеткен.
❖ Белсенділік принципі.Әрекетке ықтиярлы талпыну жеке
тұлғаның дамуының қажеттілігі болып табылады. Тәрбие ісі-
екі жақты процесс: тәрбиешінің де, тәрбиеленушінің де
белсенділігін қажет етеді.
Тәрбие ісінде жастар, оқушылар күш жұмсап, белсенді қатысқанда ғана
нәтижелі болады. Халық педагогикасында :”Болатын бала пысық”, ”Бала
күлкіге тоймас, болбыр ұйқыға толмас”, ”Еріншектің ертеңі бітпес”,”Ештеңе
сұрамайтын адам өмірден де ештеңе үйренбейді”, ”Болар бала бесігінде
жұлқынар, болар құлын желісінде жұлқынар”- деп енжарлықтың нашар қасиет
екенін , өмірде белсенді жастардың ықпалы зор болатынын дәлелдеген.
Тәрбие сөзсіз өзін- өзі тәрбиелеумен ұштасады, бірақ ол өзінен-
өзі іске аспайды, тәлім- тәрбие мазмұнының беретін бағыт- бағдарына ,
баланың өскен ортасына байланысты екенін “Ұлың өссе, ұлы жақсымен ауылдас
бол, қызың өссе, қызы жақсымен ауылдас бол”,- деп түйіндеген.
❖ Жеке тұлғаны құрметтеу және жоғары талап қою
принципі.А.С.Макаренко адамды мейлінше құрметтеу, мейлінше
мол талап қоюды ұсынған. Құрметтеу де, талап ету де, оның
кісілігіне сену, қамқорлық жасау, оқушының бойындағы жақсы
қасиеттерінің , қабілеттерінің дамуына тірек болады.
Құрметтеу мен талап қою бір-бірімен байланысты. Құрметтеу жастарға
қамқорлықпен назар аудару, көмектесу, сезімталдықпен, ілтипатты қарым-
қатынас жасауда көрінеді. Ал талап қою- адамды қарым- қатынастың
екінші жағы, оқушының күшін ескеріп, мақсатты , жүйелі, табанды түрде
талап қойып, тапсырманы орындауын қадағалау, бағалау.
Қазақ халқы ежелден жастар тәрбиесіне ұқыптылықпен қарап :
“Ақырып айтқаннан , ақырып айтқан артық”,”Құрмет етсең, құрмет
көрерсің”,”Үлкенге ізет,жасқа жол”,”Өсер жастың алдын кеспе”,- деп
болашағына үміт арту,сыйлау керектігін меңзеген.Сол сияқты “Атадан
жақсы ұл туса екен, ата жолын қуса екен”,”Тең құрбыңна кем болсаң,
көрінгенге жем боласың”,”Ұлың өссе Күндей болсын деп тіле, қызың өссе,
Гүлдей болсын деп тіле” т.б. деп жастарға ақылды ,өжет,ел қамын ойлайтын
ер,жайсаң, азамат бол деп талап –тілек қойып отырған.
❖ Оқушылардың жеке және жас ерекшелігін ескеру принципі.Тұтас
дамуына ықпал ету. Музыка пәні мұғалімі ең алдымен ұжымдық
қатынасты қалыптастырудың ерекшелігін, оқушылардың жас
арасындағы өзгешелігі,мен байланысын біліп, оны сынып
ұжымының дамуымен бірлікте қарайды. Оқушыны ұжымнан бөліп
ерекшелеп те, ал ұжымды жеке адамдардың өзіндік ерекшелігі
жоқ “тобыр” деп те қарауға болмайды. Музыка пәні мұғалімі
әр оқушының психологиясын, типін, темпераментін, жүйке-
жүйесінің қызметін, мінез- құлқын, жеке ерекшелігіне сай даму
өзгешелігін негізге алуы ,сөйтіп әр тұлғаға жеке ықпал етуі
абзал
Бұл принцип халықтық педагогикада да ескерілген : “Жаманнан жақсы
туады, атасын айтсаң – нанғысыз, Жақсыдан жаман туады, бір аяқ асқа
алғысыз. ”, “Болайын деген баланың бетін қақпа, белін бу” – деп әр
адамның жеке ерекшелігі,мінез –құлқы, ақыл- парасаты, қабілеті әр қилы
екенін, сондықтан тәрбиеде әр балаға жеке келу қажеттілігн танытады.
Соынмен бірге тәрбие жұмысында жас ерекшелігін ескеру керектігін:”Баланы
бас жасқа дейін- патшадай қара, он жасқа дейін қосшыдай сана, он бес
жастан асқан соң ақылшы досыңа бала”,- деп бағдар берген.
❖ Тәрбиенің біртұтастығы, бірізділігі, жүйелілігі, үздіксіз
принципі.Тәрбие- үздіксіз іске асырылатын біртұтас прицип.Жеке
тұлғаның адамдық қасиеттерін үзік- үзік, бөлек- бөлек
тәрбиелеуге болмайды .(А.С.Макаренко өйткені тәрбиенің
біртұтастығы, жүйелілігі, бірізділігі принципі, ең алдымен ,
оқыту мен тәрбиелеудің және тәрбие бағыттарының арасындағы
өзара логикалық байланыс кешенді жүргізуді талап етеді.
Халық бала дүниеге келгенде әр түрлі ішкі күшпен,мүмкіндікпен,
қабілетпен типпен, темпераментпен, жүйе- жүйесіне келетінін :
“Бір бала атаға жете туады,
Бір бала атадан өте туады,
Бір бала кейін кете туады”,
дейді, осыған орай әр баланың даму дәрежесі, мінез- құлқы сан қилы болып
қалыптасады. “Жетесінде жоқ жете сыйламайды”, ”Тентекке-келтек”,
”Көргенсіз бала көкірек”, ”Ана алдында – құрмет,ата алдында- қызмет”,
”Арсыз болса, қыз қорлық” сияқты қағидалар, әр түрлі мінез- құлықты болып
дамып келе жатқан жастарды тәрбиелеудің жолдарын, әдіс- тәсілдерін
таңдап қолдану керектігін меңзейді.
Сондықтан да оқу- тәрбие процесінде жеке тұлға, білім беру,
дамыту, тәрбиелеу қатар жүргізіледі. Бұны іске асырудың шарты- ата-
аналар мен педагогтардың оқушыларға қоятын талабының бірлігі.
Тәрбие процесінің біртұтастығы мен бірізіділігі , оқу,
тәрбие мазмұны мен оқушылардың бос уақытын тиімді ұйымдастырып, оларға
жоспармен , жүйелі, үздіксіз ықпал ету арқылы шешіледі.
1.1.(Г).Оқушылармен сыныптан тыс жұмыс жүргізудің
кейбір мәселелері.
Бүгінде балаларды тәрбиелеудің, оларға дүние танытудың
алуан жолдары бар. Бұл реттен мектепте музыка өнері мен көркем
әдебиеттің бірігуі, олардан шыққан туындылар- басты құрал болып табылады.
Көркем әдебиет пен музыканың мәні мен құнын арттыратын ең қолайлы
нәрсе- мектеп сахнасы екені даусыз, яғни балалар көркем әдебиеттен
көркемдікті ,тілді, ой- сана мәліметтерін үйренетін болса, ал музыка
саласынан әсемдікті, өнер атты әлемнің құпияларын, оның адам санасына
әсерінің қандай екенін біледі. Мектептегі көркем әдебиет пен
музыка саласымен тығыз байланыста өткізілетін тәрбие шараларының
кең таралған формасы түрлі тақырыптарда өткізілетін кештер,
кездесулер, ойын сауықтар болып табылады. Бұл істерді сыныптан тыс
сабақ уақытында тақырыппен байланыстыра жүргізіледі. Халқымыздың ұлы
перзенті Абайдың “Артыңа із қалдырғың келсе, кейінгі ұрпаққа білім
нұрын сеп, білімге тәрбиелеу, болашағымызды өз ұлт өнері мен
мәдениетінің тұнығынан сусындап, тарихын терең түсінетін болсын” деген
өсиеті де болашақ ұрпақты өнер білім арқылы тәрбиелудің қажеттігі мен
маңыздылығын дәлелдейді. Бүгінгі оқушы, тәрбиеленуші- ертеңгі дүние
тұтқасын ұстап, халық мәдениетін көтеретін азамат. Ұстаздықтың, соның
ішінде музыка мұғалімі қызметінің қиындығы да осында. Мектептегі
музыка мұғалімі өз сабағында білім беруші, білікті маман ғана емес,
музыкалық- тағылымдық жұмыстарды жүргізуші Мерекелік кештер мен
концертттерді, түрлі кештерді үйірмелерді ұйымдастырушы.
Оқушылардың өткізілетін әрбір даталық, тақырыптық ,
өнертанымдық кештерді әзірлеу барысында балалар өз бетімен ізденуге,
творчестволық қабілетін танытуға мүмкіндік алады. Өнерпаздық қабілеттері
ұшталып, арман қиялдарына қанат бітеді. Сондықтан жалпы білім беретін
қазақ мектептерінде оқушыларды дәстүрімен, өнер атты әлемнің шоқтығы
биік жұлдыздары шығармашылығымен таныстыру, олардың ой- пікірін оқу
тәрбие ісінің тірегін айналдыру- бүгінгі күннің өзекті мәселесі
деуімізге әбден болады.
Алайда мектептердің іс- тәжірибесінде оқушылармен
сыныптан тыс уақытта жұмыс жүргізу жүйесінде музыка мәдениетіндегі
рухани дәрежесі мен тәрбие деңгейін қалыптастыру негізінде
жүргізілетін жұмыстарда кемшіліктер мен қайшылықтар бар. Атап айтсақ,
мектеп педагогикасында ғасырлар бойы ерекшелініп, өмір сынынан өтіп,
келер халықтық ұрпақ тәрбиесіндегі жинақталған тағылымы, тәлім-
тәрбиесі мен салт- дәстүрінің озық үлгілерін пайдаланбау- жастар
арасында өрескел мінез- құлықтың етек алып, тәрбиелік мәні,
мағынасы таяз жат рухани кедейшілікке әкеп соқты. Халқымыздың ауыз екі
әдебиетінде, халық ән- күйінде , толғау термелерінде қаншама
педагогикалық мәдениет бола тұра, оны тәрбие мәселесіне дұрыс қолдана
алмағандықтан ар- ожданымыза , инабат- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz