Ластанған су экожүйелерін бақылауға арналған микробалдырлардың тест-штамдарын алу

Микробиология кафедрасы

Магистерлік диссертация

ЛАСТАНҒАН СУ ЭКОЖҮЙЕЛЕРІН БАҚЫЛАУҒА АРНАЛҒАН МИКРОБАЛДЫРЛАРДЫҢ ТЕСТ-ШТАМДАРЫН АЛУ

Алматы, 2012

РЕФЕРАТ

Жұмыс ХХ беттен, ХХ сурет, ХХ кестеден тұрады, ХХ әдебиет қолданылған.

Кілтті сөздер : биомониторинг, биоиндикация, биотестілеу, УК-сәулелендіру, индуцирленген мутагенез, Chlamydomonas reinhardtii CC-124 , мутантты штамм, мутабильділік, тест-штамм.

Өзектілігі: Қоршаған ортаны қорғау мәселелері соңғы жылдары біздің елімізде өткір сипатқа айналды. Аумақтың су балансының бұзылуы нәтижесінде көптеген өндірістік, коммуналды-тұрмыстық және ауыл шаруашылық ағын сулары алдын ала тазалаусыз суқоймаларға құйылып жатыр.

Су экожүйелерінің ластануын зерттеуде, соның ішінде ауыр металдармен және радиоактивті заттармен, топырақтың пестицидтермен, басқа токсикалық заттармен ластану деңгейін, топырақтың антропогендік өзгеруінің бағытын анықтауда ыңғайлы тест-объектілердің бірі біржасушалы микробалдырлар болып табылады. Олардың ішінде ерекше орынды Chlamydomonas reinhardtii алады. Бұл нағыз ядросы бар бір клеткалы организм, ол изогамды, гетероталломды, зертханалық жағдайларда жыныстық циклі оңай бақыланатын түр. Осы қасиеттеріне байланысты Chlamydomonas reinhardtii генетикалық зерттеулер мен бағытталған селекция мен мутагенез әдістері көмегімен берілген қасиеттерге ие жаңа формаларды жасау үшін ыңғайлы объект болып табылады. Сондықтан әртүрлі поллютанттармен ластанған су экожүйелерін биологиялық бақылауға арналған Chlamydomonas reinhardtii табиғи және мутант штамдары негізінде тест-штамдарды сұрыптап алу экобиотехнологияның өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.

Жұмыстың мақсаты: Ластанған су экожүйелерін бақылауға арналған микробалдырлардың тест штамдарын алу және алынған штамдар көмегімен ластанған су экожүйелерін бақылау.

Жұмыстың міндеттері:

1. УК сәулелермен әсер ету арқылы сезімтал штамдарды алу;

2. Алынған мутант штамдардың көмегімен ластанған су экожүйелерін бақылау;

3. Микробалдырлардың өсуіне түрлі наноматериалдардың әсерін зерттеу.

Алынған нәтижелер:

1. Chlamydomonas reinhardtii СС-124 табиғи түріне УК сәулелендіру арқылы мутагенез жүргізіп түрлі токсиканттарға сезімтал Chlamydomonas reinhardtii СС-124m-a7, Chlamydomonas reinhardtii СС-124m-a5, Chlamydomonas reinhardtii СС-124m-a3 мутантты штамдары алынды.

2 . Chlamydomonas reinchardtii табиғи түр және мутантты штамдарына скрининг жасау барысында кадмийге жоғары сезімтал Chlamydomonas reinhardtii CC-124m-a7 штамы таңдап алынды.

3 . Chlamydomonas reinchardtii табиғи және мутантты штамдарына Аргоника және AgNO ₃ нанобөлшектерінің әсері зерттелді.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

Біздің елімізде қоршаған ортаны қорғау және экология мәселелері өзекті болып отыр. Көптеген өндірістік, тұрмыстық және ауылшаруашылық ағынды сулары алдын-ала тазартусыз ашық су қоймаларына ағызылып жіберілуде. Кейбір су қоймалар адам денсаулығы мен табиғатқа қауіп төндіру жағдайында, өйткені құрамында органикалық заттар және токсикалық элементтер мен ауыр металдар иондарының жоғары концентрациялары бар. Осыған байланысты су экожүйелерінің ластану деңгейлерін анықтауға қолданылатын жаңа әдістерді өңдеу мәселелері өзекті болып отыр.

Өзендер мен суқоймалардың өзін-өзі тазалау қабілеті ластанудың жылдан жылға өсуіне байланысты шамасы жеткіліксіз. Сол себепті ластанған суларды қайта қалпына келтіру үшін, алдымен ластану дәрежесін, ластаушы заттардың токсикалығын тексерген жөн. Қазіргі уақытта ластаушы заттардың токсикалығын тексеруде биологиялық әдісті қолдану қолға алынып отыр, оның бірден бір себебі тірі ағза токсикантарға өте сезімтал болады. Осыған байланысты қазіргі уақытта биотестілеу үшін ыңғайлы тест-объект табу немесе құрастыру өзекті мәселелердің бірі болып отыр.

Гидробионттарды қолдана биотестілеуді ластанып жатқан табиғи сулар токсикалығын бағалау, ағын сулар токсикалығын бақылау, экстракттар, жуындылар мен орталар токсикалығын санитарлы-гигиеналық мақсатта жылдамдатылған бағалау, зертханалық мақсаттарда химиялық анализ жүргізу үшін қолдануға болады.

Микробалдырлардың фотосинтетикалық аппараттары әртүрлі ластағыш заттарға сезімтал келеді және олардың әсеріне басқалардан бұрын жауап береді. Люминесцентті әдіс арқылы анықталатын фототрофты микроорганизмдер клеткаларының пигментті аппараты белсенділігінің өзгеруі фототрофты микроорганизмдердің жалпы физиологиялық жағдайы мен олар тіршілік ететін ортаның жағдайының көрсеткіші қызметін атқаруы мүмкін. Сол себепті әртүрлі поллютанттармен ластанған су экожүйелерін тестілеу үшін микробалдырларды қолдану химиялық анализге қарағанда жылдам болып табылады. Осыған байланысты биоиндикациялау үшін тест-жүйелер құрастыру өзекті мәселелердің бірі болып отыр.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

1. 1 Су экожүйелерінің экологиялық мониторингі

Экология және қоршаған орта мәселелері соңғы жылдары біздің елімізде аса өткір сипатқа ие болды. Көптеген өнідірістік, коммуналды-тұрмыстық және ауыл шаруашылық ағын сулары алдын ала тазалаусыз ашық суқоймаларға құйылуда, кейбір суқоймалар адам денсаулығы мен табиғатқа қауіпті күйде, себебі құрамында органикалық заттардың, токсикалық элементтер мен ауыр металдар иондарының концентрациясы жоғары. Айтылғанға байланысты экологиялық мониторинг мәселелері, ластанулардың индикациясы және оларды жою үшін әдістерді құру өзекті болып табылады.

«Мониторинг» түсінігі объекттер, құбылыстар және процестер қатысында әртүрлі іс-әркеттерден тұрады: бақылау мен бағалау, қадағалау және болжау, адам үшін кері салдарды алдын алу бойынша ұсыныстар жасау, бұлардың әрқайсысы белгілі бір әдістерді қолдануды қажет етеді. Қоршаған ортаның белгілі бір объектісіне мониторинг жүргізу үшін осы объектті бақылау мен қадағалауды ғылыми негіздеу қажет. Осыған байланысты қоршаған орта мониторингі келесі бағыттардан тұрады: ғылыми-әдістемелік, әдістемелік-қолданбалы, қолданбалы және ақпараттық-техникалық.

Жалпы мониторингтің бастапқы сатысы болып «биоэкологиялық» немесе «санитарлық-гигиеналық» мониторинг табылады, оның басты міндеті болып қоршаған ортаның адам денсаулығы мен халыққа әсер ету жағынан оны бақылау, себебі бұл көрсеткіш қоршаған ортаның сапасын көрсетеді.

Мониторингтің биоэкологиялық блогы - бұл биоценоздардың жиынтығы, олар үшін келесі параметрлер зерттеледі: биотаның және биогеноценоздың күйі мен динамикасы, регионалды және жергілікті деңгейлерде биологиялық әртүрлілік, адамның биотаға, биогеноценозға және биоәртүрлілікке әсері, ластаушы заттардың биотада жиналу сипаты мен биотаның ластаушы заттарға реакциясы және т. б.

Экологиялық мониторинг бойынша табиғи ортаны қадағалаудың кез келген жүйесі келесі операциялардан тұрады: экожүйенің тек биоталық емес, сондай-ақ абиоталық құрастырушыларын біріншілік бақылаудан алынған деректерді жинау және сақтау, алынған деректерді талдау, экожүйенің жұмыс істеу перспективасы мен практикалық пайдалану туралы шешімдер қабылдау. Бұл кезде биологиялық көрсеткіштер жиынтығы өзгермелі болуы мүмкін.

Сонымен, теңіз ортасы жағдайының экологиялық мониторингін жүргізу үшін биологиялық көрсеткіштер жүйесі жасалды, бұл көрсеткіштерге организмдік және популяциялық деңгейлерге сәйкес мәліметтер, сондай-ақ биотестілеу мен генетикалық бақылау кірді. Шетел зерттеушілерінің жұмыстарында мына көзқарас басым биологиялық мониторинг міндеттері биоиндикатор-ағзалар көмегімен қоршаған орта сапасын бағалаудың әртүрлі әдістері мен тәсілдерін жасау және енгізу болып табылады. Табиғи процестердің, жағдайлардың немесе тіршілік ету ортасының антропогендік өзгерісінің көрсеткіші болып осы организмдердің болуы, саны мен даму ерекшеліктері табылады. Мұндай міндеттерді шешу мүмкін, себебі көптеген организмдер тіршілік ету ортасының әртүрлі факторларына (топырақ, су, атмосфераның химиялық құрамына, климаттық және ауа-райлық жағдайларға, басқа организмдердің болуына және т. б. ) сезімтал және таңдамалы, және осы факторлар өзгерісінің белгілі бір, жиі кіші шекарасында тіршілік ете алады.

Осыған байланысты, экологиялық мониторингтің бірінші сатысында табиғи объектке оның экологиялық нашарлауының дәрежесін «норма-патология» шкаласы бойынша өлшеу арқылы баға беріледі. Бұл кезде онда тіршілік ететін организмдер немесе белгілі бір зертханалық тест-объектілер көрсеткіші қолданылады, олардың сыртқы әсерлерге жауап қайтару сипаты табиғи құрамдастыққа экстраполяцияланады.

Ағза - өзара қарым-қатынас - орта түсініктерін қамтитын заманауи экология міндетті компонент ретінде экожүйелердегі генетикалық өзара әсерлесулерді де зерттейтіні белгілі. Эколог-генетиктердің негізгі зерттеу бағыттарының бірі экотоксиканттардың биоценозға әсері мен клеткалық жүйелерге осы әсерлердің генетикалық салдарын бағалау болып табылады. Осындай зерттеулерде алынған нәтижелер тек практикалық маңызға ғана ие емес, сонымен қатар модельді генетикалық тест-жүйелерді құрастыру үшін де қолданылуы мүмкін.

Шетел зерттеушілері қоршаған орта сапасын және оның адам үшін қауіпсіздігін бағалау үшін әртүрлі биологиялық әдістер мен тәсілдерді құрастыру мен енгізу биологиялық мониторингтің басты мақсаты деп санайды. Оны шешу үшін қоршаған орта факторларының токсикалық және генетикалық (мутагендік және рекомбинанттық) белсенділігін зерттеу қажет. Бұл әртүрлі организмдер, микроорганизмдерден жоғарғы эукариоттарға дейін, негізінде ластаушы заттардың кең спектрі мен олардың әсер ету механизмін анықтау үшін әртүрлі тестілеу жүйелерінің құруын қажет етеді. Қалалардың урбанизациясы, өндірістің әртүрлі салаларының кеңеюі, капиталды құрылыс, транспорттың жеке және мемлекеттік паркінің ұлғаюы қоршаған ортаның барлық объектілерінің ластануына әкеліп соқты, әсіресе табиғи және ағын сулардың органикалық және минералды заттармен ластануы. Мұндау жағдайлар халық денсаулығы мен өміріне қауіп төндіргендіктен, табиғи және жасанды суқоймаларды токсиканттарға индикациялаудың экспресс-тәсілдерін жасау және белгілі ластаушыларды биотестілеу әдістерін құру қажет болып отыр.

Токсикологиялық биотестілеу әдістерін құрастыру, яғни бақыланатын жағдайларда биологиялық объектілерді су ортасының суммалық және арнайы токсикалылығын табуда құрал ретінде қолдануға қазіргі уақытта үлкен көңіл бөлінуде. Биотестілеу әдістемелік тәсіл болып табылады, ол орта факторының, соның ішінде токсикалық, организмге, оның жеке функциясына немесе организмдер жүйесіне әсерін бағалауға негізделген.

1. 2 Экотоксиканттар және олардың классификациясы

Экотоксиканттар - қоршаған ортаның улы химиялық ластаушылары, олар адам мен жануарларға ұзақ токсикалық әсер етіп, ортаның биотикалық және абиотикалық компоненттерінде ұзақ уақыт бойы сақталуға, миграциялауға және жинақталуға қабілетті.

60-шы жылдардың басында адамзат алғаш рет экологиялық мәселелердің қауіптілігін сезіне бастады. Бұның себебі климаттың глобальды жылынуы, полюстардағы озонды тесіктердің пайда болуы, токсиканттардың убиквитарлы (жаппай) таралуы және судың, ауаның, топырақтардың, азық-түліктердің зиянды химиялық заттармен ластануы, өсімдіктер мен жануарлардың көптеген түрлерінің жойылуы, планетадағы саны өсіп жатқан халықтың әрекеттері нәтижесінде биоалуантүрліліктің төмендеуі болды.

Экологиялық аспектіде кез келген химиялық ластаулар экожүйедегі бөтен текті кешен болып табылады, және оларды қауіптіліктің төрт класына жіктеу қалыптасқан:

I - аса қауіпті, II - жоғары қауіпті, III - шамалау қауіпті және IV - аз қауіпті.

Қоршаған орта мен адам денсаулығы үшін қауіптілігінің дәрежесі бойынша жоғары мәнге ие экотоксиканттарға бейорганикалықтардан ауыр металдар, ал органикалықтардан - мұнай және мұнай өнімдері, полихлорлы және полициклді ароматты көмірсутектер жатады. Өздерінің токсикалық қасиеттері мен химиялық тұрақтылығы үшін суперэкотоксиканттар атауына ие болған диоксиндер мен диоксин тәрізді токсиканттар адам үшін аса қауіпті болып табылады.

Ауыр металдардың ластау көздері мен негізгі зақымдаушы эффекттері:

Ауыр металдар тобына асыл және сирек кездесетіндерден басқа, тығыздылығы 8 мың кг/м ³ асатын металдарды (қорғасын, мыс, цинк, никель, кадмий, кобальт, сүрме, висмут, сынап, қалайы, ванадий, жартылай метал күшән және т. б. ) жатқызады. Олардың көбісі қоршаған ортада кеңінен таралған және адамдарда ауру туғызуға қабілетті.

Австрияның азық-түлік институтының мәліметтері бойынша, ауыр металдар тобында ең қауіпті экотоксикант сынап және қорғасын емес, бұл шашыранды элементтерге жататын және көптеген минералдардың құрамында қоспа түрінде болатын кадмий болып табылады. Алайда қоршаған ортаның кадмиймен антропогенді ластануы оның табиғи концентрациясынан бірнеше есе рет жоғары. Кадмий ядролық энергетикада, гальванотехникада, аккумуляторлар өндірісінде (никель-кадмийлі батареялар) кеңінен қолданылады, поливинилхлорид тұрақтандырғышы, шыны мен пластмассаларда пигмент, электродты материал, әр түрлі құйындылардың компоненті ретінде пайдаланылады. Қоршаған ортаның бұл элементпен ластануының негізгі көздері түсті металдардың өндірісі, қатты қалдықтарды, көмірді күйдіру, тау-металлургиялық комбинаттардың ағынды сулары, минеральды тыңайтқыштар, бояғыштардың өндірісі және т. б. болып табылады.

1. 3 Техногенді ластаулар және олардың адам денсаулығына әсері

“Су - бұл тіршілік” қанатты сөзі бәрімізге белгілі. Бұрында сарқылмайтын ресурс - тұщы таза су, өкінішке орай, қазіргі кезде таусылатынға айналып бара жатыр. Бүгінгі күні ауыз суы, өнеркәсіптік өндіріс үшін және егістіктерді суару үшін жарамды су әлемнің көптеген аймақтарында жетіспей жатыр. Қазіргі кезде су объектілерінің (өзен, көл, теңіз, жер асты сулар т. б. ) ластану мәселесі аса өзекті болып табылады.

Техникалық цивилизация технологиялық су ерітінділері мен таза суды қолданусыз тіршілік ете алмайды. Күн сайын әлемде алдын ала тазаланған су мен табиғи минеральды шикізаттан алынатын химиялық реагенттерден миллиондаған куб метр түрлі ерітінділері жасалады.

Күн сайын миллиондаған кубометр өңделген технологиялық ерітінділер зиянды заттардан арылту мақсатында канализацияға төгілу алдында тазартуға ұшырайды. Алайда термодинамикалық шектеулер салдарынан тазартудан кейін су бастапқы жағдайына қайтып оралуы принципиальды мүмкін емес.

Адамның бұндай әрекеттері нәтижесінде табиғатта қауіпті тенденциялар пайда болды. Әлемдегі тұщы су қорлары оның өспелі минерализациялануы себебінен азайып бара жатыр. Соңғы онжылдықтарда табиғи сулардағы жалпы тұздар мөлшеріндегі ауыр металдар иондарының үлесі күрт өсті. Сонымен қатар еріген пестицидтер, тыңайтқыштар, беттік белсенді заттар, мұнай өнімдерінің концентрациясы әрдайым жоғарылап жатыр.

Су құрылымының уникальдығы оның еріткіш ретінде әмбебаптылығын шарттайды. Табиғи суларда Менделеевтің барлық жүйесін табуға болады. Қоршаған ортаға үнемі күшейтіліп жатқан антропогенді жүктеме салдарынан қазіргі кезде суқоймалардағы өзіндік тазарту үдерістерінің тежелуі соншалықты, суқойма оған ағынды, шаруашылық-тұрмыстық сулармен түсетін зиянды заттарды қайта өңдеуге көбінесе шамасы жетпейді. Қоспалардың қосылуы кезінде токсиндер өзара әсерлесуге түсіп, нәтижесінде бастапқы заттарға қарағанда одан да улы жаңа токсиндер пайда болады. Суда қандай қосылыстардың бар екендігін ескеру, тіпті болжау да қиын.

Ластану деңгейіне тәуелді суқоймалар жеті класқа бөлінеді. Ластану деңгейі - судың сапасы - су ластануының индексі (СЛИ) деп аталатын кешенді көрсеткішпен анықталады, оны белгілі бір әдістеме бойынша су құрамындағы мұнай өнімдері, мыс, хлоридтер мен сульфидтер және басқа қоспалардың мөлшері жайындағы мәліметтер негізінде санайды.

Төменде су класына тәуелді СЛИ мәндері келтірілген:

• 1-ші класс - өте таза су (0, 3-тен төмен)
• 2-ші класс - таза су (1-ге дейін)
• 3-ші класс - шамалау ластанған (1…2, 5)
• 4-ші класс - ластанған (2, 5…4)
• 5-ші класс - лас (4…6)
• 6-шы класс - өте лас (6…10)
• 7-ші класс - төтенше лас (10-нан жоғары)

Негізгі ластаушы заттарды анализдеу кезінде аса көңілді ауыр металдарға аудару қажет. Олар бауыр, бүйрек, сүйек жүйесінде жинақталады, жүйке жүйесі мен репродуктивті функцияға әсер етеді, жүрек-тамыр жүйесінің зақымдануында көрініс табатын алыстатылған эффектілерді туғызуға қабілетті. Кейбір металдар канцерогенді әсерге ие. Сынап, қорғасын, күшән, марганец ұрпаққа жағымсыз әсер етеді.

1. 4 Фототрофты ағзалардың су экожүйелерін зерттеудегі рөлі

Су экожүйелерін зерттеуде ерекше орынды микробалдырлар алады. Себебі бұл ағзалардың кейбір топтары эволюция үдерісінде белгілі бір экологиялық факторларға бейімделеді, суқоймаларда микробалдырлардың белгілі бір систематикалық топтары өкілдерінің болуы немесе болмауы бойынша суқоймалардың ластану дәрежесі, олардағы поллютанттардың токсикалығы туралы айтуға болады, және сәйкесінше суқоймалардың ремедиациясы үшін қажетті жолдар мен құралдарды жасау. Ағын сулардың тазалану дәрежесі мен жағдайын индикациялаудың биологиялық әдісі осы принципке негізделген, бұл әдіс микробалдырлардың түрлік құрамы және сандық дамуы бойынша зерттелетін суқойма суының химиялық құрамын айтуға мүмкіндік береді.

Соңғы жылдары су экожүйелерін зерттеу үшін фототрофты микроорганизмдерді пайдаланумен байланысты үш бағыт анықталды:

1. Биоиндикация.

2. Биотестілеу.

3. Биоремедиация.

Биоиндикация суқойманың ластанғанын немесе ластануын онда тіршілік ететін организмдердің функционалдық сипаттамасы мен организмдер құрамдастығының экологиялық сипаттамасы бойынша анықтауды қарастырады, себебі ұзақ уақыт улану нәтижесінде су экожүйелерінде фототрофты микроорганизмдердің түрлік құрамы өзгереді.

Құрамдастықтардың түрлік құрамының формалды сипаттамасы үшін түрлік байлықтың және әртүрлілік индекстері қолданылады. Су экожүйесін біз су жинау сатылары мен өзеннің бойында өтетін процестер әсерінен және осы процестер нәтижесінде қалыптасатын орта мен онда тіршілік ететін биота бірлестігі деп түсінеміз. Химиялық анализ, тіршілік еті ортасын элементтер бойынша бағалай, экожүйеге тек әсер ететін немесе оның тіршілік еті нәтижесі болатын факторларды жанама көрсетуі мүмкін, ал су организмдері бойынша биотестілеу тестілеу объектісіне ғана қатысты ортаға жеке баға береді.

Су жүйесінің жағдайын адекватты түрде су организмдері құрамдастықтарының құрамы бойынша бағалауға мүмкін. Бірқатар шетел және отандық жүйелерде бағалау үшін балықтардан балдырларға дейінгі организм топтарының сол немесе басқа тобының дамуымен байланысты көрсеткіштер немесе индекстер қолданылады. Балдырлар, автотроф бола отыра, трофикалық пирамида негізін құрайды, және экожүйенің трофикалық базисінің пайдалануда, органикалық затты құру үшін азот пен фосфордың биогенді қосылыстарын қолдана, бірінші болып қатысады. Биогендік жүктеме қарқындылығы осы негізде дамитын балдырлар көптігінде көрінеді, сондай-ақ олардың түрлік құрамында да. Дәл осы сипаттамалар - балдырлардың трофикалық базасының өзгерісі кезінде саны мен түрлік құрамның өзгеруі - биоиндикациялық әдістерде қолданылады.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс