Императорлық Қазан Университеті жанындағы Тарих, археология және этнология қоғамы
Кіріспе
1.тарау. Императорлық Қазан Университеті жанындағы Тарих, археология және этнология қоғамы
1.1 Қазан университеті және университет жанынан құрылған ғылыми қоғамдардың атқарған қызметі мен маңызы
1.2 Тарих, археология және этнология қоғамының құрылу себептері
1.3 Қоғамның ғылыми құрамы: қызметкерлер, мүше.корреспонденттер және мүше.қызметкерлер
2.тарау. Тарих, археология және этнология қоғамы: ғылыми мерзімді басылымдар және зерттеушілер
2.1 Қазақ халқының тарихы мен мәдениетін зерттеудегі университет жанынан құрылған ғылыми басылымдардың: «Қазан университеті Жаршысы» және Тарих, археология және этнология қоғамы «Хабаршысы» мен зерттеушілерінің маңызы
2.2 Қазан университеті жанындағы Тарих, археология және этнология қоғамының дамуындағы Н.Ф.Катановтың рөлі.
2.3 Қазан университеті студенттерінің Тарих, археология және этнология қоғамының жұмыстарына ат салысуы
3 «Жаршы» және «Хабаршы» беттеріндегі қазақ тарихы мен этнографиясы бойынша жарық көрген мәліметтер
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1.тарау. Императорлық Қазан Университеті жанындағы Тарих, археология және этнология қоғамы
1.1 Қазан университеті және университет жанынан құрылған ғылыми қоғамдардың атқарған қызметі мен маңызы
1.2 Тарих, археология және этнология қоғамының құрылу себептері
1.3 Қоғамның ғылыми құрамы: қызметкерлер, мүше.корреспонденттер және мүше.қызметкерлер
2.тарау. Тарих, археология және этнология қоғамы: ғылыми мерзімді басылымдар және зерттеушілер
2.1 Қазақ халқының тарихы мен мәдениетін зерттеудегі университет жанынан құрылған ғылыми басылымдардың: «Қазан университеті Жаршысы» және Тарих, археология және этнология қоғамы «Хабаршысы» мен зерттеушілерінің маңызы
2.2 Қазан университеті жанындағы Тарих, археология және этнология қоғамының дамуындағы Н.Ф.Катановтың рөлі.
2.3 Қазан университеті студенттерінің Тарих, археология және этнология қоғамының жұмыстарына ат салысуы
3 «Жаршы» және «Хабаршы» беттеріндегі қазақ тарихы мен этнографиясы бойынша жарық көрген мәліметтер
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. XIXғ. II жартысы қазақ территориясының Ресей империясына толығымен қосылуымен ерекшеленеді. Қазақстанды игерудің барысы және орыс-қазақ қатынастарының тереңдеуі өлкені зерттеуді кеңейту қажеттігін туғызғаны сөзсіз. Орыстандыру саясаты осы кезде ежелгі қазақ жерлеріне орыс халқын қоныстандыру, жерлерді түрлі әкімшілік аймақтарға бөлумен қатар,білім беру жүйесінде де көрініс тапты. Сол себепті, аталған кезең қазақ жерінде орыстық үлгідегі мемлекеттік білім беру жүйесінің қалыптасқан кезеңі, яғни, орыс-қазақ училищелері мен түрлі гимназиялардың пайда болуымен ерекшеленеді [1].
1.Прошлое Казахстана в источниках и материалах. – Алматы: Қазақстан, 1997.-383б.
2. История Казани в документах и материалах XIX век. Книга 4.- Казань: Татарское книжное издательство, 2012
3.Валиханов Э.Ж. Деятельность Русского Географического общества по изучению экономического и общественного положения казахского народа на рубеже XIX-XX вв. // Диссер...канд.ист.наук: 07.00.02.- Алма-Ата, 1989.-212б.
4.Андреев А.Ю., Цыганков Д.А. Общества по изучению истории в Московском университете XIX-начала XX веков // Вестник Московского университета, Серия 8, История, 2004. №2-95-105бб.
5.Есенгарев Е.Ж. Научные общества и их роль в исторической науке России конца XIX - начала XX веков ( на материалах деятельности исторических обществ при Московском и Петербургском университетах): автореф. …канд.ист.наук: 07.00.09. – М., 1991.-20б.
6. Есеналина Ж.С.Взаимодействие научных обществ Западного Казахстана и Волго-Уральского региона во второй половине ХІХ - 30-е годы ХХ веков Т: автореферат дис. канд. ист. наук : 07.00.02 ; Актюбинский гос. пед. ин-т. - Уральск, 2006
7.«Казанский Вестник», 1821-1933 ж.ж. Мазмұн көрсеткіші / Құрастырушылар: В.Г.Салова, В.И.Шишкин, Ж.В. Щелыванова – Казань: Изд-во Казанск. Ун-та, 2003. – 166б.
8.Асфендияров С.Д. История Казахстана (с древнейших времен). – Алма-Ата: «Қазақ университеті», 1993.-304б.
9.Заманова Г.Р. Казанский Вестник // Татарская энциклопедия: В 6 т. / гл.ред. М.Х.Хасанов, отв. Ред. Г.с. Сабитзянов. – Казань: институт Татарской энциклопедий АН РТ. – Т. 3: К-Л. – 2006 . - илл., карты. – ISBN 5-902375-03-7.-664б.
10. История отечественного востоковедения с середины XIX века до 1917 года. – М.: «Восточная литература» РАН, 1997.- 536б.
11.Михаилова С.М. Казанский университет в духовной культуре народов востока Россий. – Казань, 1991.-363б.
2. История Казани в документах и материалах XIX век. Книга 4.- Казань: Татарское книжное издательство, 2012
3.Валиханов Э.Ж. Деятельность Русского Географического общества по изучению экономического и общественного положения казахского народа на рубеже XIX-XX вв. // Диссер...канд.ист.наук: 07.00.02.- Алма-Ата, 1989.-212б.
4.Андреев А.Ю., Цыганков Д.А. Общества по изучению истории в Московском университете XIX-начала XX веков // Вестник Московского университета, Серия 8, История, 2004. №2-95-105бб.
5.Есенгарев Е.Ж. Научные общества и их роль в исторической науке России конца XIX - начала XX веков ( на материалах деятельности исторических обществ при Московском и Петербургском университетах): автореф. …канд.ист.наук: 07.00.09. – М., 1991.-20б.
6. Есеналина Ж.С.Взаимодействие научных обществ Западного Казахстана и Волго-Уральского региона во второй половине ХІХ - 30-е годы ХХ веков Т: автореферат дис. канд. ист. наук : 07.00.02 ; Актюбинский гос. пед. ин-т. - Уральск, 2006
7.«Казанский Вестник», 1821-1933 ж.ж. Мазмұн көрсеткіші / Құрастырушылар: В.Г.Салова, В.И.Шишкин, Ж.В. Щелыванова – Казань: Изд-во Казанск. Ун-та, 2003. – 166б.
8.Асфендияров С.Д. История Казахстана (с древнейших времен). – Алма-Ата: «Қазақ университеті», 1993.-304б.
9.Заманова Г.Р. Казанский Вестник // Татарская энциклопедия: В 6 т. / гл.ред. М.Х.Хасанов, отв. Ред. Г.с. Сабитзянов. – Казань: институт Татарской энциклопедий АН РТ. – Т. 3: К-Л. – 2006 . - илл., карты. – ISBN 5-902375-03-7.-664б.
10. История отечественного востоковедения с середины XIX века до 1917 года. – М.: «Восточная литература» РАН, 1997.- 536б.
11.Михаилова С.М. Казанский университет в духовной культуре народов востока Россий. – Казань, 1991.-363б.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. XIXғ. II жартысы қазақ территориясының Ресей империясына толығымен қосылуымен ерекшеленеді. Қазақстанды игерудің барысы және орыс-қазақ қатынастарының тереңдеуі өлкені зерттеуді кеңейту қажеттігін туғызғаны сөзсіз. Орыстандыру саясаты осы кезде ежелгі қазақ жерлеріне орыс халқын қоныстандыру, жерлерді түрлі әкімшілік аймақтарға бөлумен қатар,білім беру жүйесінде де көрініс тапты. Сол себепті, аталған кезең қазақ жерінде орыстық үлгідегі мемлекеттік білім беру жүйесінің қалыптасқан кезеңі, яғни, орыс-қазақ училищелері мен түрлі гимназиялардың пайда болуымен ерекшеленеді [1].
XIX ғасырдың 20-60 жылдарындағы Ресей империясындағы ғылыми таным жүйесінің дамуы, география мен этнографияның қалыптсауы мен дамуы ориенталистикадағы жетекші бағыт ретінде орыс шығыстануының пайда болуына әкелді. XIX ғасырдың осы екінші жартысы да орыс ориенталистикасының гүлденген кезеңі болып табылады, себебі, осы кезеңде қазақ халқының мәдениеті мен тарихын зерттеумен Ресей империясының 24 ғылыми қоғамы айналысады, соның ішінде, Орыс Географиялық қоғамы мен оның Орынбор және Батыс-Сібір және басқа да бөлімшелері, Қазан, Петербург, Мәскеу университеттері жанынан құрылған ғылыми қоғамдар ауқымды тарих, археология, этнография, фольклор, әдебиет т.б салаларда ауқымды зерттеулер мен жұмыстар атқарды [2]. Аталған қоғамдардың атқарған қызметі XIX ғасыр мен-XX ғасыр аралығындағы Қазақстанның түркітілдес халықтары мен Еділ-Орал аймағының қоғамдық-мәдени өмірінде елеулі құбылыстардың бірі болды. Осыған байланысты қазақ, татар және башқұрт ұлттық интеллигенция өкілдерінің ғылыми ізденістері мен ғылыми қоғамдардың көпаспектілі қызметі белгілі бір ортақтықты қажет еткені сөзсіз.
Қазақ жеріне енгізілген ағартушылық жүйесі алғашында әкімшілік аппарат үшін мамандар дайындауды мақсат етті. Әрине мамандандырылған кадрларды Ресей империясының жоғарғы оқу орындары даярлады. Алғашында қазақ халқының автономды территориясы 1804 жылы құрылған Қазан оқыту округіне қараған еді.Қазан ұзақ уақыт бойы орыс ағартушылығының шығыстық форпосты болды [2]. Сол себепті осы кезеңде халықтың жаңаша сауатын ашып, тіл білімі мәселесін зерттеуді жолға қоюда Тобольск, Орынбор, Саратов, Астрахан және басқа қалалар гимназияларында татар тілін оқыту біршама орын алды. Қазан мен Петербург университеттерінің шығыстану бөлімдері де Орта Азия мен Қазақстанды зерттеуге ат салысты.
XIX ғасырдың екінші жартысында ғылыми зерттеулерді ұйымдастыру нысандары ғылыми қоғамдар ретінде кең таралды және империядағы әрбір университеттерде құрылды. Олар тарих ғылымының тұрақты құрылымына айналды және империяда 156-ға жуық ғылыми қоғамдар болды. Ресейде Петровское Общество исследователей Астраханского края, Общество изучения Амурского края, Финно-Угорское Общество, Уральское Общество любителей естествознания, Туркестанский кружок любителей археологии секілді жүз деген ғылыми мекемелер және қоғамдар, ИОГҚ-ның (ИРГО) Орынбор бөлімшесі, ИОГҚ-ның Амур бөлімшесі, Орал, Якут, Вятка, Воронеж және басқаларының губерниялық статистикалық комитеттері қызмет атқарды [3].
Қоғамдарға мемлекет тарапынан қолдау көрсетіліп,субсидиялар берілді және цензурадан босатылды. Бұл қоғамдар тарихи білімдердің тарихи шығармалар мен тарихи деректердің түрлі баспалар мен жұмыстар арқылы жариялануы мен таралуын қамтамасыз етті және тарихшы-зерттеушілердің ғылыми қоғамдастығын құрды. Сонымен қатар, империя аймағында құрылған ғылыми қоғамдар идеологиялық және саяси тұрғыда бақылауға алынғанын да айта кету керек.
Солардың ішінде-XIXғасырдың аяғы мен-XX ғасыр басындағы өзінің орналасу және талантты зерттеушілерімен ерекшеленетін - Қазан университеті жанынан құрылып, (1878-1917жж) аралығында қызмет атқарған Тарих, археология және этнография қоғамы еді. Бұл қоғам Еділ мен Орал, Сібір мен Орта Азия халықтарының тарихын зерттеуді өзінің нысаны етіп алған Ресей империясындағы жалғыз ғана ғылыми орталық болды. Ресей империясының Халық ағарту министрлігі АТЭҚ-ның ашылуын отаршыл пиғылда рұқсат бергеніне қарамастан, өлке халқының тарихына құрмет пен қызығушылық, қоғамның полиэтникалық құрамы - осының бәрі қоғам өміріндегі прогресшіл факт болып табылды. Патша үкіметінің әкімшілігі ғылыми қоғамдарды бақылап, оларды патша мүддесіне байланысты бағыттай алатын еді. Сондықтан патша билігі тұсындағы еліміздің барлық саласындағы қоғамдық өзгерістер мен мәдени тарихи заңдылықтарды ашуда аталған қоғамның құрылуы мен қызметі маңызды рөлге ие.
Кейіннен 1917 жылғы саяси өзгерістерден кейін аталған ғылыми қоғамдар революцияға дейінгі қоғамдар ретінде қалып, өлкетану ісі Қазақстан, Татарстан және Башқұртстан елдеріндегідей массалық ғылыми-мәдени қозғалыстарға айналды. Бұл қоғамдар кеңестік тарихи ғылымдардың қалыптасуында маңызды рөл атқарып, ғылыми ізденістер мен олардың нәтижелерінің негізгі фактілік базасын құрады.
Сонымен, отандық тарихнамада жоғарыда аталған ғылыми қоғамдардың еліміздің тарихы мен мәдениетін зерттеудегі қосқан орасан зор үлесін ашып қөрсету әлі де болса өзекті, маңызды тақырыптардың бірі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан тарихнамасында XIX ғасырдың екінші ширегі мен-XXғасыр басы аралығындағы Қазақстан тарихы бойынша тарихи ғылымдардың даму процесін ашып көрсететін біршама маңызды тарихнамалық еңбектер бар. Бұл еңбектерде Қазақстан тарихын зерттеудің кезеңдері, революцияға дейінгі орыс тарихнамасы, сонымен бірге, 1920-1980 жылдардағы кеңестік тарихи мектептердің кезеңдері мен қалыптасу жолдары талқыланады, әрине бұлар Д.И.Дулатова, Г.Ф.Дахшлейгер, Э.А.Масанов және И.М.Қозыбаевтың еңбектері еді. Әсіресе, Э.А.Масановтың Очерк истории этнографического изучении казахского народа в СССР еңбегінде автор XIX ғасыр басы-XX ғасырдағы қазақ қоғамының тұрмысын, дінін, шаруашылығын және т.б зерттеумен айналысқан Орыс Географиялық қоғамы мен Қазақстан территориясындағы бөлімшелері және Қазақстанды зерттеу қоғамына аса көңіл бөледі [4].
Сонымен қатар, XIX ғасыр басы-XX ғасырдағы өлкетану және ғылыми-зерттеумен айналысқан ұйымдар қызметіне Қазақстан тарихы үшінші томында жалпы түсініктеме беріледі.XIX-XX ғғ Қазақстандағы ғылыми мекемелер қызметінің тарихын зерттеуге арналған А.К.Абилева мен Ж.А.Ахановтың, XIX ғасырдың 70-жылдарындағы Батыс Сібір мен Түркістанның ғылыми қоғамдары мен П.П.Семенов-Тянь-Шанскийдің, В.В.Радловтың, В.В.Бартольдтың қызметтері Э.И.Герасимованың еңбектерінде қарастырылады [5].
Қазақ халқын тарихи-мәдени зерттеуде Қазан университеті жанынан құрылған ғылыми қоғамдар мен мекемелерде жұмыс атқарған қызметкерлердің ғылыми-зерттеу қызметтері маңызды рөл ойнады. Соның Қазан университетіндегі этнографиялық зерттеулердің даму динамикасында университет жанынан құрылған Тарих, археология және этнология қоғамның маңызы зор. Еділ-Орал аймағы мен Қазақстан халықтарының рухани мәдениеті дамуындағы Қазан университетінің рөлін көрсету мақсатында Г.Р.Стольярованың, С.М.Михайлованың, Ж.Есеналинаның Взаимодествия научных обществ Западного Казахстан и Волго-Уральского региона во второй половине XIX-30-е годы XX веков, аталған университеттің он тоғызыншы ғасырының екінші ширегіндегі қоғамдық-саяси өмірі туралы Г.Н.Вульфсон, Е.Г.Бушканецтің және онда білім алған қазақ студенттерінің алғашқы қазақ интеллигенция өкілдері ретінде қарастырған Б.Кенжетаевтың, зерттеуші Г.С.Сұлтанғалиеваның еңбектері аталған бағыт бойынша зерттеліп, өз бағасын алып қойды [6].
Императорлық Қазан Университеті жанынан құрылған Тарих, археология және этнология қоғамының атқарған жұмыстары жөніндегі мұрағат беттеріндегі мәліметтер, қоғамның жарғылары мен қоғамда қызмет атқарған ғалымдардың еңбектері қазіргі таңда маңызды деректер тобын қалыптастырады.Аталған мәселені Қазақстан тарихының дерек көзі ретінде арнайы зерттеп, олардың ғылыми құндылығын көрсету мақсатында зерттеу жұмыстары, диссертациялар біршама жазылды. Ал, тарихнамасына келер болсақ, бірнеше авторлардың қоғам жөнінде еңбектері жарық көрген болатын. Атап айтсақ, С.М Шпилевскийдің О задачах деятельности Казанского Общества Археологии, Истории и Этнографии и о возможном содействии Обществу со стороны жителей местного края Известия ОАИЭ.-1884. -Т.3, С.М Тимаевтың Общество археологии и этнографии в Казани Вестник археологии и истории. -1888. -Вып. 7. Н.Ф.Катановтың Общество археологии, истории и этнографии за тридцать лет. -Казань, 1908, сондай-ақ А.А Хабибулиннің Изучение истории народов среднего Поволжья и Приуралья в Обществе археологии, истории и этнографии при Казанском университете (1878 -- 1917). Автореф. дисс... канд. ист. наук. -- Казань, 1979,В.В Астафьевтің Общество археологии, истории и этнографии при Казанском университете и его уникальный опыт интерпретации исторических памятников және Б.А Кенжетаевтың Казанские учебные заведения и процесс формирования казахской национальной интеллигенции в середине XIX - XX вв. Казань, Изд.: ПиФ, 1998 [7].
Қазанда Казем-бек (1802-1870), И.Н. Березин (1818-1896), В.В. Радлов (1837-1918), Н.Ф. Катанов (1862-1922) секілді керемет шығыстану кадрларының шығармашылық еңбектері жинақталған [8]. Петербург және Мәскеумен қатар Ресей империясындағы үшінші ориенталистік орталық Қазан деп санауға толық құқымыз бар. Қазандық шығыстанушылардың жан-жақты қызметі сол өлкенің көп ұлттық өмірімен байланысты болды.
Г.Н.Потанин, А.А.Диваевтың және т.б. қазақ елінде жүргізген жұмыстарының түпкі негізі - Ресей империясының отарлау саясатына мүддесіне сай келетін. А.Е.Алекторовтың да басты қызметі осы мақсатта болып [8], Н.И.Ильминский, В.В.Катаринскийлер тәрізді миссионерлік міндетті атқарғанымен, зерттеушінің жинаған, жариялаған фольклорлық, этнографиялық материалдарының, ой-пікірлері мен тұжырымдарының қазақ тарихы үшін маңызы зор. Себебі, А.Е.Алекторовтың немесе жоғарыда аталған авторлардың болсын еңбектері рухани мұрамыздың, тарихымыздың XIX ғасырдағы жай-күйін біршама нақты сипаттаған әрі, баспасөз беттерінде жарияланып бағалауға негіз болды [9].
Сонымен қатар, Ресей ориентализмі, яғни империяның шығыс халықтарын зерттеумен айналысқан ғылыми қоғамдар жайлы шетелдік ғалымдар да өз кезеңінде зерттеп, баға берген еді. Олар Адиб Халид, Андреас Каппелер, Андреас Реннер, Марк Бассин, Вирджиния Мартин т.б.
Солардың бірі-Натаниел Найт еді. Н.Найт тек қана Ресей ориентализмін ғана емес, империядағы репрессияға ұшыраған этногрофтар туралы жазып, оларға талдау жасайды. Оның пікірінше, Сібір Ресей империясы монополиясына жатқызылмады, деп Ядринцев, Потаниндер пікіріне қарсы шығып,Сібір тарихнамасын жазуда Тернер концепсиясын пайдаланады [10].
Қазіргі таңда аталған тарихнамалық еңбектер қоғамның негізгі атқарған қызметі мен маңыздылығын түсінуде септігін тигізеді.
Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты - Императорлық Қазан Университеті жанынан құрылған ғылыми қоғамдар, соның ішінде Тарих, археология және этнология қоғамының пайда болу обьективтілігі мен еліміздің тарихы мен мәдениетін зерттеудегі алатын рөлін көрсету;
Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
Императорлық Қазан университеті ғылыми қоғамдарының пайда болу себептерін ашу;
Университет жанынан құрылған Тарих, археология және этнология қоғамының мерзімді басылымының ерекшелігін және жарияланған мақалалардың деректік маңызын көрсету;
Қазан университеті мен ғылыми қоғамдарының зерттеушілері мен оқытушыларының еліміздің тарихы мен мәдениетін зерттеудегі қосқан үлесі мен атқарған қызметтерін ашып көрсету;
Университетте білім алған қазақ жастарының университеттегі ғылыми қоғамдар жұмысына араласуын көрсету.
Зерттеудің деректік негізі. Зерттеу жұмысының негізгі дерек көзі ретінде Ресейдің Санкт-Петербург қаласындағы Ресей Ұлттық Кітапханасынан алынған және мұрағат беттеріндегі қоғам Жарғылары мен Ережелері болып табылады. Сонымен қатар 2012 жылы Қазан қаласында жарық көрген История Казани в документах и материалах XIX век құжаттар жинағы,бұл құжатта Татарстан Республикасының ұлттық мұрағатындағы Қазан оқыту орталығының қамқоршылары (92 қор), Қазан университеті (977 қор), мұғалімдік семинария (93 қор), ветеринарлық институт (87 қор), көрнекті миисионер И.И.Илминьскийдің (968 жеке қоры) және атақты шығыстанушы Н.В.Катановтың (696 жеке қорларынан) құнды құжаттар көрініс табады [11]. Және де зерттеуші Г.С.Сұлтанғалиеваның Казахское чиновничество на службе Российской империи құжаттар жинағында Орыс географиялық қоғамының мүшелерінің еңбектері жөніндегі аса құнды мәліметтер де аталған тақырыптың тағы бір деректер тобын құрап отыр. Сонымен қатар, Алматы қаласындағы ҚР Ұлттық кітапханасы мен Орталық мұрағатынан алынған мәліметтер, атап айтсақ, Қазан Университеті Жаршысының 1829-1830 жылғы жарық көрген томдары, Императорлық Қазан университеті жанынан құрылған Тарих, археология және этнология қоғамының 1889-1899 жылдар аралығында жарық көрген Хабаршылары, соның ішінде айтып кетер болсақ, 1892 жылы жарық көрген осы қоғамның 2-ші томында қоғам мүшелері туралы нақты, фактілік мәліметтер бар, олардың қай жылы қоғамға мүше болып сайланғаны, қоғамның қандай мүшесі және атқаратын қызметі жөнінде жазылған,сонымен бірге қоғамның 1892 жылғы есебі де көрсетілген.
Деректердің тағы бір тобын Оренбургский листок, Тургайская газета, Тургайские областные ведомости мерзімді басылымдары құрайды және бұл журналдарда қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне қатысты А.АДиваев, А.Е.Алекторов, А.И.Добросмыслов және т.б Қазан университеті оқытушылары мен зерттеушілерінің этнографияға, археологияға қатысты мақалалары жарық көрген.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі мен зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысын жазу барысында соңғы жылдары жалпы тарих ғылымдарында болып жатқан түбегейлі өзгерістерді негізге алынды. Міне, осы тұрғыдан алып қарағанда зерттеу методологиясы жүйелі, объективтілік, тарихи-салыстырмалық тәрізді ғылыми таным қағидаларына негізделінді. Сондай-ақ, кейінгі уақыттарда қалыптасып келе жатқан жаңа бағыттағы ғылыми ой-пікірлер мен тұжырымдамалар, жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан жазылған еңбектер басшылыққа алынып, зерттеу барысында нақты тарихи, салыстырмалы-тарихи, ғылыми жүйелеу, талдау, сипаттамалық және аналитикалық әдістер, жинақтау және қорыту, сонымен қатар, деректерді басқа да тарихи деректермен салыстыра отырып, негізге алынған дерек көздерінің обьективті шынайылығын анықтауға назар аударылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысымның ғылыми жаңалығы ретінде бұл тақырыптың өзіне лайық зерттеу көрмегендігінде, яғни, Қазан университеті жанынан құрылған Тарих, археология және этнология қоғамының атқарған қызметі мен жариялаған мәліметтердің еліміздің тарихын тереңірек зерттеулегі қосар үлесін, сонымен қатар, тұрақты түрде жарық көріп тұрған Хабаршы журналының мерзімді басылым ретінде Қазақстан тарихының құнды дереккөзі екенін көрсетіледі. Және де қазақ жеріндегі ұлттық интеллигенцияның қалыптасуымен,оқу-ағарту саласындағы Қазан губерниясы мен Императорлық Қазан университетінің империядағы шығыс халықтары, соның ішінде қазақ халқының тарихы мен мәдениетін зерттеудегі атқарған істерін айта отырып, оларға тиісті баға беріледі.
Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі. XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ тарихы мен мәдениетін, шаруашылығы мен тұрмыс-тіршілігін салт-санасы, әдет-ғұрпын зерттеу мен жариялау істерінде жаңа қадамдар жасалынды. Ресей империясындағы орыс халқы ғана емес, басқа да халықтың білімді өкілдері қазақ жеріне келіп, маңызды зерттеулерді жарыққа шығарды. Жарық көрген мәліметтер тарих, этнография, археология саласында қазіргі кезде құнды мұра болып табылады. Зерттеу жұмысын жазу мақсатында басты назарға алынып отырған Императорлық Қазан университеті мен Тарих, археология және этнология қоғамының қызмет атқарған және коғам Хабаршысының жарық көрген мерзімдері, яғни XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басы - зерттеу жұмысымның негізгі хронологиялық шегін құрайды.
Ғылыми-қолданбалық маңызы. Императорлық Қазан университеті жанындағы ғылыми қоғамдардың Қазақстан тарихы мен мәдениетін зерттеудегі қосқан үлесі ( XIX ғ.а-XX ғ.б) тақырыбындағы магистерлік диссертацияны Қазақстан тарихының жаңа тарих кезеңін оқытуда тарих мамандығындағы студенттерге пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлім мен алты тараушадан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1-тарау. Императорлық Қазан Университеті жанындағы Тарих, археология және этнология қоғамы
1.1 Қазан университеті және университет жанынан құрылған ғылыми қоғамдардың атқарған қызметі мен маңызы
Ресей империясындағы жоғарғы оқу орындарының қалыптасуы алғаш рет XIX ғасырда Александр I (1821-1825) билік еткен кезеңімен тұтас келді. Себебі, бұл уақыт империяны европаландыру мақсатында ағартушылық идеяға терең көңіл бөлінген және де мемлекетке сауатты чиновник-қызметкерлер керек болған кезең еді. Осы уақыттан бастап Ресей империясында университет деңгейіндегі, жоғары әскери және рухани білім дами бастайды. Осы жоғарғы оқу орындарының түлектері чиновник-басқарушылардың орындарын толықтырды, білім беру, медицина, армия саласында әртүрлі қызметтерге орналасты, жауапты тапсырмаларға белсенді араласты [11].
XIX ғасырдың басында Империя территориясында төрт университет ашылады: Дерпт университеті (1802), Вилен университеті (1803), Харьков университеті (1804) және Қазан университеті (1804) кейіннен осыларға Педагогикалық Институт жанынан 1819 жылы құрылған Петербург университеті және 1834 жылы Киев университеті қосылды [11]. Барлық университеттер біртұтас қалыптасқан Жарғы бойынша жұмыс істеді, ол жарғылар XIX ғасыр аралығында бірнеше рет өзгерістерге ұшырап отырды.
Қазан губерниясындағы жоғарғы білім төрт жоғарғы мекемелерден көрінді - Императорлық университет, Рухани академия, Ветеринарлық институт және Жоғары әйелдер курсы. Аса мәртебелі I Александрдың 1804 жылғы 5 қарашада бұйрығы бойынша, университет Жарғысы мен мақұлданған грамотасына қол қойылып, Императорлық Университеттің негізі қаланады [12]. Қазанда жоғары деңгейдегі оқу орнынының ашылуы кездейсоқ емес болатын, біріншіден, Қазан университеті империяның шығыс перифериясындағы білім берудің таралу аймағы болуы тиіс еді, екіншіден, университеттің негізі болған гимназия өмір сүріп тұрған еді. Сонымен қатар,осы гимназия негізінде Қазанда аталған университеттен басқа жоғарғы оқу орындар жүйесі де қалыптасады: ветеринарлық университет және мұғалімдік семинария.
Университетте білім алуға классикалық гимназия түлектерінің барлығы құқылы болды және олар емтихансыз кез-келген факультетті таңдай алды, ал басқа білім беру орнынан оқуға түскендер алдымен, бастапқы маңызды ғылымдар мен тіл білімі пәндерінен емтихан тапсыруға міндеттелді.
Университетте факультет негізінен екі себеп нәтижесінде таңдалды, гимназияның материалдық жағдайы төмендеу түлектерінің бір бөлігі жоғары шәкіртақы тағайындалған факультеттерді таңдады (тарих-филология), екіншіден, алдағы карьера мен жоғары табысты ескерген түлектердің келесі бір бөлігі барлық университеттерде мәртебелі саналатын заң және медицина факультеттеріне түсуге тырысты [12].
Жарғы бойынша университет төрт бөлімнен, яғни факультеттен тұрды: 1-саяси және моральдық ғылымдар, онда шіркеу тарихы, философия, құқық, сот ісі, саяси экономика және дипломатика оқытылды; 2-физикалық және математикалық ғылымдар, физика, математика, астрономия, металлургия, ботаника, технология және т.б; 3-дәрігерлік және медициналық ғылымдар,студенттер анатомия, физиология, хирургия, патология т.б лекциялар тыңдады; 4-ауызша ғылымдар, дүниежүзілік және ресей тарихы, статистика, география, орыс, грек, латын және шығыс тілдеріне бейімдейтін факультеттер қызмет атқарды, барлығы 28 кафедра жұмыс істеді[13].
Қазан университетінің тағы бір ерекшелігі болып 1835 жылы құрылған жеке шығыстану факультетінің құрылуын айтуға болады, онда араб, татар, парсы тілдерімен қатар, қытай тілі, армянтану мен санскритология ашылды, тюркологияда үлкен жетістіктерге жетті, шығыс тілдері, соның ішінде татар тілдерін аударуда керек болған тілмаштар даярлауда мемлекеттің саяси қызметінде қолдау тапты.
Университеттегі оқыту жүйесі екіге: дайындық және кәсіптікке бөлінді. Пәндерді таңдау жағынан гимназиялық білімнен айырмашылығы аз болды: студенттер латын, орыс тілдерін, география, тарих, статистика, физика, философия және жаратылыстану тарихын т.б оқыды, содан кейін студенттер ғылыми жетекшілерімен жеке зерттеу жұмыстарымен айналысты [13].
Дегенмен, алғашында 1812 жылға дейін университет жағдайы мәз емес еді, гимназиямен бір ғимаратта болды, профеесорлардың жетіспеуінен кеңес ашылмады, университетті гимназия гимназия басқарып тұрды, студенттер саны аз болды,сонымен бірге XIX ғасырдың алғашқы ширегінде білім сапасы да төмендеу еді, бірінші кезекте орыс тілін нашар білетін шетелдік оқытушылардың көптігінен, екіншіден, биліктің айтқанын істейтін, тыңдаушы чиновниктерді даярлау алғашында басты приоритет болғандықтан.
Алайда XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап Қазан университетінде оқыту жүйесінің жалпы ғылыми теориялық базасы қалыптасып, оқыту және ғылыми бөлігі біртұтас процеске айналады, оқыту процесіндегі негізгі орынды лекциялар алып, бірте-бірте студенттер ғылыми жұмыстарға қызығып, айналыса бастайды.Дегенмен де білім берудегі методологиялық негізі қазіргі таңға дейін анықталмады.Ғылыми және оқыту процесінің бірігуі университет жарғысымен жүзеге асқан болатын, нәтижесінде университет оқытушылары тек лекциялар оқып қана қоймай, ғылыммен айналысу керек болатын.Айта кету керек, ашылғаннан кейін тез арада университет ғылыми орталыққа айнала қоймады, университеттің қалыптасуы мен ресей ғылымының дамуымен бірге жүзеге асты, яғни 1827 жылға дейін университетте ғылыми жұмыстар тек қана тәжірибелік базада жүзеге асып, тарих-этнографиялық мәліметтер жиналып және европалық ғылыми тәжірибе меңгерілді.
Прогресшіл университет ғалымдары осы өлке үшін тек білікті маман дайндауда ғана емес, сонымен қатар орыс емес халықтардың тарихы мен мәдениеті бойынша арнайы курстар оқыту барысында көпшілік лекциялар ұйымдастыру арқылы жергілікті халықтың қоғамдық сана сезімін оятуында маңызды роль атқарды. Әсіресе, ХІХ ғ. екінші жартысындағы Қазан университетінің қызметі жергілікті ғылыми кадрлардың қалыптасуына септігін тигізді. Университет оқытушылары ғылыми қоғамның мүшелері бола отырып, өлкедегі полиэтникалық құрамды халықтың тарихи, этнографиялық, лингвистикалық ерекшеліктерін зерттеумен айналысты.
Қазан университетінің алғашқы қамқоршысы боп Петербург Ғылым академиясының вице-президенті және Училищелердің басты басқарма мүшесі, ғалым-астроном Степан Яковлевич Румовский (1734-1812) тағайындалды [42,63]. 1805 жылы 14 ақпанда университеттің ашылуы рәсімі өтті, сол кезде С.Я. Румовский бүкіл оқытушыларды жинап алып, императордың грамотасын оқыды. Университет оқытушыларының барлығы ант қабылдаған. Университеттің ректоры ретінде Қазан гимназиясының директоры, Ресей тарихының профессоры, өлкетанушы Илья Федорович Яковкин (1764-1836) тағайындалды.
Қазан университетінің қызметі округтағы бастауыш мектептерді, халық училищесі мен гимназияларды құрумен тікелей байланысты. Ол жаңадан ашылған оқу орындарына мұғалімдерді дайындап, әдістемелік оқу құралдарымен қамтамасыз етеді, сонымен қатар оқу орнына өлкедегі орыс емес халықтар өкілдерін тартты. Мемлекеттік мекеме ретінде университет үкіметтік саясатқа қарамай іс-әрекет ете алмады. Қамқоршы халық ағарту ісі мен рухани істер жөніндегі министрлікке тікелей бағынды, әрі қарай қамқоршы өзінің оқу округіндегі халық ағарту ісінің жүргізілуіне толығымен жауап береді. Қамқоршыға (попечитель) университет пен оның Кеңесі бағынды. Қазан оқу округінде толығымен университет Кеңесі басқарды [14].
Университет бастауында өте прогрессивті тұлғалар, ал университет Кеңесінде Қазан университетінің көптеген ғылым мен ғылыми маңыздылықтарға аса берілген алдыңғы қатарлы профессорлар мен мұғалімдер тұрды. Олар погрессивті идеяларды халық ағарту ісі аумағын жүзеге асыру барысында көптеген жұмыстар атқарды.
Патша өкіметі түрлі уездік мектептер мен халық училищелері қызметін санкциялауға мәжбүр болды, яғни оны құру барысында университет еңбегінің зор. Патша өкіметінің бұл әрекеттері оқуға деген ынтасы бар қарапайым халықтың қысым көрсетуі салдарынан болды.
Олар құрылған мектептерді тіркеуге алып, алпауыт-бюрократты мемлекеттің халықты бұрыңғы деңгейдегі сауаттылығы (сауатсыздық) ұстап тұру мүмкін еместігіне, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуы барысында мектептерді құруын ескермеу мүмкін еместігіне көз жеткізді.
Я, патша үкіметінің уақыт талабымен - халық ағарту ісінің таралуымен санаспауына болмады, яғни ХІХ ғасырдың І жартысында Ресейде түрлі типтегі училище, гимназиялар ашылды.
Дегенмен, патша үкіметі мен алпауыттар қайтсе де халық ағарту ісіне тойтарыс беру ісіне белсене араласып кедергілер келтірді. Осы мақсатта патша өкіметі оқу оырындарын қаржыландырудан бас тартты. Егерде үстемшіл адамдардың балалары оқитвн гимназияға үкімет қаржы аударды да, ал уездік және приходтық мектептерді қаржыландырудан бас тартты. Үкімет орындары оқытуға шектеу қоюдың барлық шараларын жасап бақты. Әрине патша үкіметінің бұл саясаты қиындықтар туындатып, Қазан университетінің және оның алдыңғы қатарлы профессорлары мен мұғалімдерінің халықтың кең ауқымын ағарту саласы бойынша жұмысын тоқтата алмады.
Қазан оқу округін құрылу мезігілінде (1803) мектептік оқу желісі өте аз болды. Барлығы 45 халық училищесі болып, онда 2304 оқушы оқып және 95 оқытушы жұмыс жасады. Оқытудың бірыңғай бағдарламасы болмай, мұғалімдерді дайындау өте әлсіз және көбінесе олар рухани атағымен болды [15].
1804 жылы Үкімет орындарымен қабылданған Жарғы, яғни ол либерализмдік мәні бола тұрсада, алға бір қадам басудың бір сәті еді. Жарғы бойынша мемлекеттік мектеп жүйесі оқытумен өзара сабақтас ұйымдастырылды. Осыған дейінгі кішкене және басты халық училищелері бір-біріне тәуелді болмады, яғни біріншісін аяқтап әрі қарай екінші оқуды жалғастыру мүмкін емес еді.
Енді 1804 жылығы Жарғы бойынша приходтық училище бір жылдық оқыту, ал уездік училищелер екі жылдық оқыту мерзімімен ұйымдастырылды. Уездік училищені аяқтағаннан кейін төрт жылдық гимназияға түсу мүмкіндігі болды. Содан соң ғана, гимназияны бітірушілерге университет есігі ашылды [16].
1803-1811 жылдар аралығында округта мектеп саны 45-тен 61-ге дейін көбейді. 7 басты халық училищесі гимназияға өзгертілді. Осылайша тек бір ғана бірінші Қазан гимназиясынан басқа: (1805) Иркутскі; (1806) Астрахань; (1808) Нижнийгород; (1809) Симбирскі; (1810) Тобол гимназиялары ашылды [17].
Бұл жұмыстардың ең кең аумағы (1811ж) Училище комитетін құру барысында жүргізілді. Үкіметтің қаржыландырудан бас тарту жағдайында, Училище комитеті көп күш жұмсады , алдыменен халықтың оқуға деген ынтасы мен мектептердің ашылуына көзқарастарын ояту, екіншіден олардың қайырымдылығы мектептің ашылуының жүзеге асуына, материалдық базаның кеңеюіне ықпалын тигізетініне сендіру болды.
Мектепке жанашырлық, қайырымдылық көрсету барысында округтың
Әлеуметтік жағдайларына қарамастан барлық тұрғындары ат салысты: крестьяндар, байлар, ақсүйектің алдыңғы қатарлары. Қайырымдылық көрсету барысында үйлерін, ақшаларын, жиһаздарын, кітаптар мен оқу құралдарын салды.
1811 жылы Сібір генерал-губернаторы Пестель (декабрист әкесі) халық ағарту министріне , яғни Тройцко-Савский бекінісінің (крепость) тұрғындары уездік училищенің ресми түрде ашылып және оған өзі көмек көрсететінін хабарлады. Тұрғындар кедей тұратын оқушыларды киіммен қамтитындықтары туралы кепіл берді [18].
Бірнеше жылдан кейін 1816 жылы университет Кеңесі Училище комитетімен бірлесіп Иркутскінің азаматтық губернаторының ұсынысын қарастырды. Онда Нижни-Колымск бекінісінің тұрғындары өздерінің балалларын оқыту үшін приход училищесінің ашылуын өтінеді. Тұрғындар, яғни училищені ашу үшін алдыңғы жарна күміспен 835 рубль 50 тиын құрайтын қайырымдылық қоры бар екендігін хабарлайды. Шаруагер Подшивалов приход училищесінің біреуіне өзінің ағаштан тұрғызылған үйін және егерде училище ашылған жағдайда кедей отбасынан 3 оқушыны жәрдеміне алатындығын сенімділік білдірді [18].
Жаңа мектептердің ашылуына университеттің ғалымдары Н.И.Лобачевский, П.С.Кондырев, Е.П.Манасен және т.б. үлкен еңбек етті [19].
Н.И.Лобачевский ректор бола жүріп жеке өзі көптеген оқу орындарына шолу жасап, жаңа мектептер құрылысының барысын байқап қарап, кейбір мектеп ғимараттарына жеделдетіп жөндеу жүргізу керектігі туралы мәселелер көтеріп отырды.
Тарих ғылымы мен саяси экономиканың профессоры П.С.Кондырев радикалды көзқарастағы адам. Студенттер мен тұрғындарға ол Адам Смит бойынша лекциялар оқып, экономикалық оқыту барысындағы оның прогрессивті екендігіне үгіттеме жүргізді. Ол мектептерге көмектің өте қажеттігін шаршамастан, уездік училищелерге қайырымдылық көмектің қажеттілігін түсіндіріп отырды.
1835 жылы Қазан оқу округінде шамамен 10 гимназия, 2 басты халық училищесі, 74 приход училищесі болды. Ақсүйектің балаларына арналған кейбір оқу орындары болды. Оқушылар саны - 6621 адам, ал мұғалімдер саны - 419 адамды құрады [20].
Училищелік комитет пен униыерситет Кеңесі орыс емес мектептерді құру барысындағыдай орыс мектептірн құру барысында да белсене ат салысты, дегенмен патша үкіметі қалай болса да ұлттық мектептердің ашылуына кедергі келтіріп отырды. Мысалға, татарлар өз мектептерін ашып, әрі қарай өз қамқорлықтарына алатындықтарына кепілдік бере тұрса да, патша үкіметі оған жол бермеуге тырысты.
Университет профессорлары мен мұғалімдері тек қана орта оқу орындарының ғана таралуына тоқталып қоймай, сонымен қатар жоғары оқу орнының да таралуына үлкен үлестерін қосуда. Әрине, үкімет орындары бөгде ұлт өкілдеріне арналған училищелердің ашылуына қарсы, дегенмен Қазанда арнайы Шығыс институтының ашылуына біршама жобалар құрастырды. Соның ішінде, профессор Ф.Эрдман мен гимназия мұғалімі К.Фойгтың жобалары [21].
1829 жылы профессор Ф.Эрдман өз жобасын ұсынып отыра Қазанда көптеген татарлар өз балаларын осы институтқа беретіндігіне келісетіндігін мәлімдеді. Бұл бір жағынан, татар халқының халық ағарту ісіне деген көзқарасын дамытуға қабілеттілігі, ал екінші жағынан көптеген шығыс елдерінің тарих пен географияның күңгірт жақтарын түсіндіру мүмкіндігіне, Азиаттық Ресейдің тілдерінің қасиеттерін түсіндіру мүмкіндігіне ие болды. Бұл мақсаттарды түсіндіруге болады, егерде түрік-татар тілдерінің профессорының орнына тумысындағы нағыз татар болған жағдайда.
Шығыс елдерінің ұлттық училищелерін ашу барысында көптеген жобалар мен ұсыныстар жалғыз энтуазиастың елес-қиялының жемісі болмады. Олар уақыт талабы мен өлкенің әлеуметтік-экономикалық дамуын терең және дұрыс түсіне алды.
Осылайша, Қазан университеті, оның алдыңғы қатарлы профессорлары мен мұғалімдері өздерінің жан-жақты белсенді қызмет атқаруымен мектепте білім беру саласының дұрыс қоюылуына және татар халқы мен басқа халықтардың халық ағарту ісіне белгілі бір үлкен үлестерін қосты.
Қазан университетінің құрылғанынан бастап, оның бетке ұстар адамдары ең үздік деген ұстаздар менен студенттері әрқашанда прогрессивті идеяларды қолдау көрсетіп, ресейлік бостандық сайыстарына белсене ат салысатын. Соған қарамастан, Қазан университеті шығыс мемлекеттерінің ауқымды территориясына өздерінің озық идеялары мен қоғамның заманауи ой-санасының дамуына ықпал ете отырып оның Еділ аймағы халқы арасында таралуына зор үлесін қосты.
Царизм барлық күшпенен Ресейді реолюциялық идеяларды тудыратын жоғарғы оқу орындарынан алыстатпақшы болды. Алайда, 1848 жылы Европаның көпшілік мемлекеттері зиялы қауымның басқаруында болғанына қарамастан, көптеген экономикалық революциялық дағдарыстарды бастарынан кешірді. Ең алғаш революция Франция жерінде бастау алған. 1846 жылдың наурызынан бастап патша бастаған бір топ өкілдері жоғарғы оқу орындарындағы ұстаздардың социалистік, сенсимонистік, фурьеристік және коммунистік ойларды таратпау мақсатында, олардың сабақ беру жолын қадағалайтын.Сол жылдары Қазан университеттерінде философия пәні уақытша тоқтатыла тұрған, ал екі жылдан кейін ол пән мүлдем жабылып қалды [22].
Білімге деген құштарлық, талмай істеген еңбек пен күнделікті ізденіс арқасында, Қазан университеті әлемдегі үздік университеттерінің алдына шығып, шығыстану, математика, химия, лингвистика және басқа да пәндерменен басғыттарында өз жетістіктерін көрсетті.
Н.И.Лобачевский, И.М. Семенов, О.М. Ковалевский, А.М. Бетлеров ғалымдардың еңбек туындылары мен поэт жазушы С.Т. Аксакова, Г.Р. Державин, Н.Л. Толстой, Мельников-Печерский, революционер-демократ А.П. Шашов пен әлем деңгейіндегі пролетариат басшы, әрі данышпан ғалым В. И. Лениннің еңбектері Қазан университетін мәңгілікке әлемге танытты [23].
Қазан және Қазандық университет шығыстанудың революцияға дейінгі ең үлкен орталығы мен ұсталық шығыстану кадрларына айналған. Мәскеу мен Петербург университеттерінде, Лазарев пен Ришельев атындағы Шығыстану лицей институттарында, Азия департаментінде, Азия музейінде, қиыр Кавказ бен Қазақстандағы оқу орындарында, Поволжья, Урал мен Сібірде Қазан университетінің түлектері мен Катанов, Хальфин, Френ, Казем-Бек, Березин, Ковалевский, Махмудов, т.б. оқушылары жұмыс істеген.
О. Ковалевский, И.Н. Березин,А. Казем-Бек, И.И. Хальфин сынды шығыстанушылар шығыс тілін зерттеуде көптеген, ғылыми жұмыстар жазу барысында мәдениетке, этногенезге, күнделікті өмірге қажетті тарихи дамуды көрсетіп халыққа таптырмас өткеннің қолжазба түріндегі мұрағатын сыйлаған [24].
Сол себепті де, Қазан университетінің шығыстану разрядындағы атағы әлемді шарлап кеткендігі таңқаларлық емес.
Кавказ шығыстануы, әсіресе 19 ғасырдың бірінші жарты жылдығында жоғарғы дәрежедегі орыс мәдениетіне, М.В. Ломоносов, А.Н. Радищев, декабристер бастаған дәстүрге сүйенген [24].
Шығыстануға Ресейліктердің бұрыннан бері қызығушылығы болатын. Алайда, оның ауқымды түрде Ресей территориясында дамуы Ломоносов кезеңімен баланыстырылады жіне де ол декабристардың қызығушылығын оятып, шығыстанудың лезде революциялық уақытта дамуына акеп соқты.
Декабристар әр түрлі ұлт өкілдерінен құрылғандығынан олар якут, татар секілді бірнеше тілдерді үйренуге міндетті болды. Сол себепті, А.С. Грибоедовтың шығыстану тілін үйренуге бар қоғам зиялылары тырысатын. Мысалға, А.С. Пушкин түркі тілдерін үйренгісі келсе, М.Ю. Лермантов татар тілін үйренге қызығушылығы туған. В.И. Даль болса, татар тілін біліп, түркі тілдеріндегі қолжазбаларын жинаған. Профессор Р.И. Нафигов түркі тілдес халықтың өз тілдері мен дәстүрлерін сақтап, дарыптауға умтылуы В.В. Стасов пен Н.К:Рерихты қатты қызықтыратын деп жазып кеткен. Қазақ даласының ұлы ғалымы Шоқан Уалихановтың Н.Г. Чернышевскиймен әңгімесінен кейін Н.Г. Чернышевский не деген жақсы адам, ол тек қана орыс өмірін жақсы білмейді екен [25].
Императорлық Қазан университетінде ғылымның дамуына маңызды үлес қосқан, XIX ғасыр барысында ашылып, барлығы 10-ға жеткен, университет жанынан құрылған ғылыми қоғамдар еді.Олар: Общество любителей словесностей (1806), Экономическое общество (1839), Общество врачей (1868), Общество естествоиспытателей (1869), Общество археологии, истории и этнологии (1878), Юридическое общество (1879), Казанское отделение Императорского русского технического общества (1879), Военно-санитарное общество (1886), Фармацевтическое общество (1888), Физико-математическое общество (1890), Общество невропотологов и психиатров (1892) [26]. Осы ғылыми қоғамдардың сан алуандығына қарап, Қазан университетінің ауқымды ғылыми жұмыстар жүргізгенін, маңызы мен рөлін көруге болады. Аталған қоғамдардың ішінен біз Университет жанына құрылған Тарих, археология және этнология қоғамына тереңірек тоқталамыз.
1.2 Тарих, археология және этнология қоғамының құрылу себептері
Қазан губерниясы өзіне Батыс Қазақстан құрамындағы Еділ-Орал өлкесінің және барлық қазақ халқын тек аймақтық жағынан ғана емес, сонымен қатар ғылыми және мәдени орталық ретінде де тартып тұрды. Қаланың бүкіл дерлік мәдени өмірі Еділ-Орал құрамындағы Батыс Қазақстан өлкесінің ғылыми орталығымен байланысты болды. Өлкедегі баспасөз ісі, әдебиет тарихы, театр, бейнелеу өнері және мәдени өмірдің басқа да бағыттары Қазан университетінің тарихына тікелей қатысты еді. Мұнда жеткілікті ғылыми күштер және тарихи, лигнвистикалық, археологиялық, этнографиялық пен соларға жақын салалардың зерттеу дәстүрлері болған.
1863 жылы университеттің жаңа Ережесін қабылдауымен өзге провинциалдық гимназияларда оқып келгендердің де жоғары оқу орынға түсуге мүмкіндіктері туды. Қазан оругінің жоғарғы оқу орындарында қазақтар 1877 жылдан бастап білім ала бастады. Бұл кезең қазақ жеріндегі түбегейлі өзгерістермен ерекшеленеді. Ресей империясы қазақ жерін толығымен қосыр алғаннан кейін, осы жерлерді игеру үшін интенсивті әдістерін жүргізді [26].
Бұл қазақ халқының өкілдеріне де жоғары мектепте білім алуға мүмкіндік берді. ХІХ ғ. 70-ші жылдарынан 1917 жылға дейін Қазан университетінде 33 қазақ оқыды, олардың 18-і Торғай облысынан, 9-ы Ішкі Ордадан, 2-уі Жетісу облысынан және бір-бір адамнан Ақмола мен Орал облыстарынан. Университет студенттері арасында алты адам (Махзұт Қаратаев, Жансұлтан Сейдалин, Нұрмұхамед Айшуақов, Ғали-Ахмед Арунғазиев, Салим Нұралиханов, Жансұлтан Шуақов) әлеуметтік тегі жағынан сұлтандарға жатты, Ахметбек Болғожин бидің ұлы болды, Ахмед Бірімжанов пен Әміржан Бекмұхамедов әкелері патша әкімшілігінде белгілі бір шенде отырған отбасылардан шықты. Қазан университетінің толық курсын 22 қазақ бітірді, солардың ішінде Ж.Сейдалин, С.Сүйіншіғалиев, А.Бірімжанов - университеттегі заң факультетінің түлектері, М.Қарабаев - медицина факультетінің түлегі, және т.б. [27]
Прогресшіл университет ғалымдары осы өлке үшін тек білікті маман дайындауда ғана емес, сонымен қатар орыс емес халықтардың тарихы мен мәдениеті бойынша арнайы курстар оқыту барысында көпшілік лекциялар ұйымдастыру арқылы жергілікті халықтың қоғамдық сана сезімін оятуында маңызды рөл ойнады. Әсіресе ХІХ ғ. екінші жартысындағы Қазан университетінің қызметі жергілікті ғылыми кадрлардың қалыптасуына септігін тигізді. Университет оқытушылары ғылыми қоғамның мүшелері бола отырып, өлкедегі полиэтникалық құрамды халықтың тарихи, этнографиялық, лингвистикалық ерекшеліктерін зерттеумен айналысты.
Ал енді Қазан университетінің біздің тарихымыз бен мәдениетімізді зерттеудегі маңыздылығы жоғары болып келетін Қазан университетінің тұсында Археология, тарих және этнология қоғамының (АТЭҚ) құрылуына не себеп болды?
XIXғ. II жартысында Қазанда шағын үйірмелер-әдеби,тарихи, экономикалық ал, кейіннен ерікті қоғамдар пайда бола бастады. Императорлық университет жанынан құрылған Тарих, археология және этнология қоғамының құрылуына импульс 1877 жылы өткен ІҮ Бүкілресейлік археологиялық съезд болды. Съездің белсенді қатысушысы, ғалым және татар халқының ағартушысы Шығабұтдин Маржани (1818-1889) Бұлғария мен Қазан тарихы бойынша баяндама оқиды. Біріншіден, ғалым татар халқының тарихын зерттеу - бұл оның ұлт ретіндегі болашағын қамтамасыз етудегі қажетті шарты деп есептеді. Екіншіден, халықта тарихи сананы қалыптастыру үшін тарихты білу маңызды, өйткені оның ойынша, өзінің тарихын білмейтін және оны мойындамайтын халық толық құқықты ұлт ретінде өмір сүре алмайды. Бұл қандай да бір абстрактілі жағдай емес, тәжірибемен дәлелденген ақиқат деп ол пайымдайды [28].Бұл деген түркі тілдес ғалымдар өкілінің бүкілресейлік ғылыми форумда алғаш рет сөз сөйлеуі болатын.
Мұрағаттарда Қазан университетінің Қазан оқу ортасы, АТЭҚ жанындағы халық ағарту Министерствосымен хаты сақталған. Халық ағарту ісінің Министтерствосының келісімімен Қазан оқу отрасына көрсетілген Қоғамды құру туралы ұсыныстың расталғандығы және бұл күн 1878 жылдың 18 наурызы екені дәлелді. Дәл осы күн - 1878 жылдың 18 наурызы АТЭҚ дүниеге келген күні болып есептеледі [28].
1878-1879 жылдардың өзінде қоғамда кітапхана, қолжазбалар мен акттер мұрағаты, археологиялық-этнографиялық мұражай болды. Қоғамның кітапханасында 1879 жылдың мамырына қарай 381 томдағы 228 кітап атауы, атластар мен брошюралар болды. Қолжазбалар мен актілер мұрағатында 90 бөлек нөмір болды. АТЭҚ қызметінің тарихында зертеуші А.А. Хабибуллин келесі кезеңдерді көрсетеді: 1) 1878 жылдан 1890-шы жылдардың ортасына дейін. Мұнда қоғамдар ұйымдаса құрылған кез, бұл уақытта архелогиялық тарихи ескерткіштерге қызығушылық байқалып, зерттеудің тарихи мен этнографиялық тақырыптары өңделе бастады. 2) 1890-шы жылдардың ортасынан 1917 жылға дейін - тарих ғылымының дағдарыс кезеңі [29].
АТЭҚ-ның құрамында шіркеу мен діни семинарлардың оқытушылары көбейіп кетеді және басым бағыт ретінде өлкедегі христиандандыру тарихына мүдделілік деп таңдалады. Қоғам Қазандық оқыту округының қамқоршысы П.Д. Шестаковтың (1826-1891) ұсынысы бойынша құрылады. Қоғам ұйымдастырушылары Н.П. Загоскин (1851-1912), Н.А. Осокин (1843-1895), Н.А. Фирсов (1831-1896), Д.А. Косаков (1843-1920) және басқалары қоғам Ережесінің жобасын жасап шығарады. Ол 1878 жылы 18 наурызда бекітіледі. Осы дата Қоғамның негізі қаланған күні деп есептеледі, дегенмен оның құрушы-мүшелерінің алғашқы ұйымдық жиналысы 1878 жылы 5 мамырда өтті. Қоғам үш бөлімнен - тарих, археология және этнографиядан құралды [30].
Қоғам Жарғысының §1-да айтылып кеткендей, оның басты мақсаты бұрынғы Бұлғар-Хазар және Қазан-Астрахан патшалықтарының территориясындағы және соған шектес аймақтардағы орыс пен өзге халықтардың өткені мен қазіргісін зерттеу болып табылады қоғам осы мақсатта жергілікті жинақтар мен жеке тұлғаларда сақталған археологиялық, тарихи және этнографиялық мәліметтер мен материалдарды тауып, жария етуге; экспедициялар мен көрмелер ұйымдастырып, мағлұматтар жинау үшін, көне заттарды тексеру мен толықтыру үшін ғылыми зерттеулер жүргізуге; қоғам тұсында баспа кітаптардың кітапханасын, қолжазба мен актілер мұрағатын, археологиялық пен этнографиялық музей ұйымдастыруға; өз отырыстарының протоколын басып шығаруға, мерзімдік және жеке баспа ретінде өз еңбектерін және басқа да зерттеу жұмыстарын жариялауға міндетті болды [31].
1878-1879 жылдың аралығында 7 жалпы жиналыс, және 7 Қоғам Кеңесінің отырысы өткізілді. Мұрағат құжаттарына сүйенсек, бір жыл бойына Соловец монастырінің кітапханасының жазбаларының тарихи маңызы туралы ғылыми хабарламалар оқылды [6]. Сонымен қатар, Н.И.Золотинскийдің Бұлғар, Биляр және Моркваш атауы туралы жазбасы, Қазан өңірін зерттеудегі аз танымал материялдар мен басқа да көптеген хабарламалар оқылған [32].
1897 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
XIX ғасырдың 20-60 жылдарындағы Ресей империясындағы ғылыми таным жүйесінің дамуы, география мен этнографияның қалыптсауы мен дамуы ориенталистикадағы жетекші бағыт ретінде орыс шығыстануының пайда болуына әкелді. XIX ғасырдың осы екінші жартысы да орыс ориенталистикасының гүлденген кезеңі болып табылады, себебі, осы кезеңде қазақ халқының мәдениеті мен тарихын зерттеумен Ресей империясының 24 ғылыми қоғамы айналысады, соның ішінде, Орыс Географиялық қоғамы мен оның Орынбор және Батыс-Сібір және басқа да бөлімшелері, Қазан, Петербург, Мәскеу университеттері жанынан құрылған ғылыми қоғамдар ауқымды тарих, археология, этнография, фольклор, әдебиет т.б салаларда ауқымды зерттеулер мен жұмыстар атқарды [2]. Аталған қоғамдардың атқарған қызметі XIX ғасыр мен-XX ғасыр аралығындағы Қазақстанның түркітілдес халықтары мен Еділ-Орал аймағының қоғамдық-мәдени өмірінде елеулі құбылыстардың бірі болды. Осыған байланысты қазақ, татар және башқұрт ұлттық интеллигенция өкілдерінің ғылыми ізденістері мен ғылыми қоғамдардың көпаспектілі қызметі белгілі бір ортақтықты қажет еткені сөзсіз.
Қазақ жеріне енгізілген ағартушылық жүйесі алғашында әкімшілік аппарат үшін мамандар дайындауды мақсат етті. Әрине мамандандырылған кадрларды Ресей империясының жоғарғы оқу орындары даярлады. Алғашында қазақ халқының автономды территориясы 1804 жылы құрылған Қазан оқыту округіне қараған еді.Қазан ұзақ уақыт бойы орыс ағартушылығының шығыстық форпосты болды [2]. Сол себепті осы кезеңде халықтың жаңаша сауатын ашып, тіл білімі мәселесін зерттеуді жолға қоюда Тобольск, Орынбор, Саратов, Астрахан және басқа қалалар гимназияларында татар тілін оқыту біршама орын алды. Қазан мен Петербург университеттерінің шығыстану бөлімдері де Орта Азия мен Қазақстанды зерттеуге ат салысты.
XIX ғасырдың екінші жартысында ғылыми зерттеулерді ұйымдастыру нысандары ғылыми қоғамдар ретінде кең таралды және империядағы әрбір университеттерде құрылды. Олар тарих ғылымының тұрақты құрылымына айналды және империяда 156-ға жуық ғылыми қоғамдар болды. Ресейде Петровское Общество исследователей Астраханского края, Общество изучения Амурского края, Финно-Угорское Общество, Уральское Общество любителей естествознания, Туркестанский кружок любителей археологии секілді жүз деген ғылыми мекемелер және қоғамдар, ИОГҚ-ның (ИРГО) Орынбор бөлімшесі, ИОГҚ-ның Амур бөлімшесі, Орал, Якут, Вятка, Воронеж және басқаларының губерниялық статистикалық комитеттері қызмет атқарды [3].
Қоғамдарға мемлекет тарапынан қолдау көрсетіліп,субсидиялар берілді және цензурадан босатылды. Бұл қоғамдар тарихи білімдердің тарихи шығармалар мен тарихи деректердің түрлі баспалар мен жұмыстар арқылы жариялануы мен таралуын қамтамасыз етті және тарихшы-зерттеушілердің ғылыми қоғамдастығын құрды. Сонымен қатар, империя аймағында құрылған ғылыми қоғамдар идеологиялық және саяси тұрғыда бақылауға алынғанын да айта кету керек.
Солардың ішінде-XIXғасырдың аяғы мен-XX ғасыр басындағы өзінің орналасу және талантты зерттеушілерімен ерекшеленетін - Қазан университеті жанынан құрылып, (1878-1917жж) аралығында қызмет атқарған Тарих, археология және этнография қоғамы еді. Бұл қоғам Еділ мен Орал, Сібір мен Орта Азия халықтарының тарихын зерттеуді өзінің нысаны етіп алған Ресей империясындағы жалғыз ғана ғылыми орталық болды. Ресей империясының Халық ағарту министрлігі АТЭҚ-ның ашылуын отаршыл пиғылда рұқсат бергеніне қарамастан, өлке халқының тарихына құрмет пен қызығушылық, қоғамның полиэтникалық құрамы - осының бәрі қоғам өміріндегі прогресшіл факт болып табылды. Патша үкіметінің әкімшілігі ғылыми қоғамдарды бақылап, оларды патша мүддесіне байланысты бағыттай алатын еді. Сондықтан патша билігі тұсындағы еліміздің барлық саласындағы қоғамдық өзгерістер мен мәдени тарихи заңдылықтарды ашуда аталған қоғамның құрылуы мен қызметі маңызды рөлге ие.
Кейіннен 1917 жылғы саяси өзгерістерден кейін аталған ғылыми қоғамдар революцияға дейінгі қоғамдар ретінде қалып, өлкетану ісі Қазақстан, Татарстан және Башқұртстан елдеріндегідей массалық ғылыми-мәдени қозғалыстарға айналды. Бұл қоғамдар кеңестік тарихи ғылымдардың қалыптасуында маңызды рөл атқарып, ғылыми ізденістер мен олардың нәтижелерінің негізгі фактілік базасын құрады.
Сонымен, отандық тарихнамада жоғарыда аталған ғылыми қоғамдардың еліміздің тарихы мен мәдениетін зерттеудегі қосқан орасан зор үлесін ашып қөрсету әлі де болса өзекті, маңызды тақырыптардың бірі болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан тарихнамасында XIX ғасырдың екінші ширегі мен-XXғасыр басы аралығындағы Қазақстан тарихы бойынша тарихи ғылымдардың даму процесін ашып көрсететін біршама маңызды тарихнамалық еңбектер бар. Бұл еңбектерде Қазақстан тарихын зерттеудің кезеңдері, революцияға дейінгі орыс тарихнамасы, сонымен бірге, 1920-1980 жылдардағы кеңестік тарихи мектептердің кезеңдері мен қалыптасу жолдары талқыланады, әрине бұлар Д.И.Дулатова, Г.Ф.Дахшлейгер, Э.А.Масанов және И.М.Қозыбаевтың еңбектері еді. Әсіресе, Э.А.Масановтың Очерк истории этнографического изучении казахского народа в СССР еңбегінде автор XIX ғасыр басы-XX ғасырдағы қазақ қоғамының тұрмысын, дінін, шаруашылығын және т.б зерттеумен айналысқан Орыс Географиялық қоғамы мен Қазақстан территориясындағы бөлімшелері және Қазақстанды зерттеу қоғамына аса көңіл бөледі [4].
Сонымен қатар, XIX ғасыр басы-XX ғасырдағы өлкетану және ғылыми-зерттеумен айналысқан ұйымдар қызметіне Қазақстан тарихы үшінші томында жалпы түсініктеме беріледі.XIX-XX ғғ Қазақстандағы ғылыми мекемелер қызметінің тарихын зерттеуге арналған А.К.Абилева мен Ж.А.Ахановтың, XIX ғасырдың 70-жылдарындағы Батыс Сібір мен Түркістанның ғылыми қоғамдары мен П.П.Семенов-Тянь-Шанскийдің, В.В.Радловтың, В.В.Бартольдтың қызметтері Э.И.Герасимованың еңбектерінде қарастырылады [5].
Қазақ халқын тарихи-мәдени зерттеуде Қазан университеті жанынан құрылған ғылыми қоғамдар мен мекемелерде жұмыс атқарған қызметкерлердің ғылыми-зерттеу қызметтері маңызды рөл ойнады. Соның Қазан университетіндегі этнографиялық зерттеулердің даму динамикасында университет жанынан құрылған Тарих, археология және этнология қоғамның маңызы зор. Еділ-Орал аймағы мен Қазақстан халықтарының рухани мәдениеті дамуындағы Қазан университетінің рөлін көрсету мақсатында Г.Р.Стольярованың, С.М.Михайлованың, Ж.Есеналинаның Взаимодествия научных обществ Западного Казахстан и Волго-Уральского региона во второй половине XIX-30-е годы XX веков, аталған университеттің он тоғызыншы ғасырының екінші ширегіндегі қоғамдық-саяси өмірі туралы Г.Н.Вульфсон, Е.Г.Бушканецтің және онда білім алған қазақ студенттерінің алғашқы қазақ интеллигенция өкілдері ретінде қарастырған Б.Кенжетаевтың, зерттеуші Г.С.Сұлтанғалиеваның еңбектері аталған бағыт бойынша зерттеліп, өз бағасын алып қойды [6].
Императорлық Қазан Университеті жанынан құрылған Тарих, археология және этнология қоғамының атқарған жұмыстары жөніндегі мұрағат беттеріндегі мәліметтер, қоғамның жарғылары мен қоғамда қызмет атқарған ғалымдардың еңбектері қазіргі таңда маңызды деректер тобын қалыптастырады.Аталған мәселені Қазақстан тарихының дерек көзі ретінде арнайы зерттеп, олардың ғылыми құндылығын көрсету мақсатында зерттеу жұмыстары, диссертациялар біршама жазылды. Ал, тарихнамасына келер болсақ, бірнеше авторлардың қоғам жөнінде еңбектері жарық көрген болатын. Атап айтсақ, С.М Шпилевскийдің О задачах деятельности Казанского Общества Археологии, Истории и Этнографии и о возможном содействии Обществу со стороны жителей местного края Известия ОАИЭ.-1884. -Т.3, С.М Тимаевтың Общество археологии и этнографии в Казани Вестник археологии и истории. -1888. -Вып. 7. Н.Ф.Катановтың Общество археологии, истории и этнографии за тридцать лет. -Казань, 1908, сондай-ақ А.А Хабибулиннің Изучение истории народов среднего Поволжья и Приуралья в Обществе археологии, истории и этнографии при Казанском университете (1878 -- 1917). Автореф. дисс... канд. ист. наук. -- Казань, 1979,В.В Астафьевтің Общество археологии, истории и этнографии при Казанском университете и его уникальный опыт интерпретации исторических памятников және Б.А Кенжетаевтың Казанские учебные заведения и процесс формирования казахской национальной интеллигенции в середине XIX - XX вв. Казань, Изд.: ПиФ, 1998 [7].
Қазанда Казем-бек (1802-1870), И.Н. Березин (1818-1896), В.В. Радлов (1837-1918), Н.Ф. Катанов (1862-1922) секілді керемет шығыстану кадрларының шығармашылық еңбектері жинақталған [8]. Петербург және Мәскеумен қатар Ресей империясындағы үшінші ориенталистік орталық Қазан деп санауға толық құқымыз бар. Қазандық шығыстанушылардың жан-жақты қызметі сол өлкенің көп ұлттық өмірімен байланысты болды.
Г.Н.Потанин, А.А.Диваевтың және т.б. қазақ елінде жүргізген жұмыстарының түпкі негізі - Ресей империясының отарлау саясатына мүддесіне сай келетін. А.Е.Алекторовтың да басты қызметі осы мақсатта болып [8], Н.И.Ильминский, В.В.Катаринскийлер тәрізді миссионерлік міндетті атқарғанымен, зерттеушінің жинаған, жариялаған фольклорлық, этнографиялық материалдарының, ой-пікірлері мен тұжырымдарының қазақ тарихы үшін маңызы зор. Себебі, А.Е.Алекторовтың немесе жоғарыда аталған авторлардың болсын еңбектері рухани мұрамыздың, тарихымыздың XIX ғасырдағы жай-күйін біршама нақты сипаттаған әрі, баспасөз беттерінде жарияланып бағалауға негіз болды [9].
Сонымен қатар, Ресей ориентализмі, яғни империяның шығыс халықтарын зерттеумен айналысқан ғылыми қоғамдар жайлы шетелдік ғалымдар да өз кезеңінде зерттеп, баға берген еді. Олар Адиб Халид, Андреас Каппелер, Андреас Реннер, Марк Бассин, Вирджиния Мартин т.б.
Солардың бірі-Натаниел Найт еді. Н.Найт тек қана Ресей ориентализмін ғана емес, империядағы репрессияға ұшыраған этногрофтар туралы жазып, оларға талдау жасайды. Оның пікірінше, Сібір Ресей империясы монополиясына жатқызылмады, деп Ядринцев, Потаниндер пікіріне қарсы шығып,Сібір тарихнамасын жазуда Тернер концепсиясын пайдаланады [10].
Қазіргі таңда аталған тарихнамалық еңбектер қоғамның негізгі атқарған қызметі мен маңыздылығын түсінуде септігін тигізеді.
Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты - Императорлық Қазан Университеті жанынан құрылған ғылыми қоғамдар, соның ішінде Тарих, археология және этнология қоғамының пайда болу обьективтілігі мен еліміздің тарихы мен мәдениетін зерттеудегі алатын рөлін көрсету;
Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
Императорлық Қазан университеті ғылыми қоғамдарының пайда болу себептерін ашу;
Университет жанынан құрылған Тарих, археология және этнология қоғамының мерзімді басылымының ерекшелігін және жарияланған мақалалардың деректік маңызын көрсету;
Қазан университеті мен ғылыми қоғамдарының зерттеушілері мен оқытушыларының еліміздің тарихы мен мәдениетін зерттеудегі қосқан үлесі мен атқарған қызметтерін ашып көрсету;
Университетте білім алған қазақ жастарының университеттегі ғылыми қоғамдар жұмысына араласуын көрсету.
Зерттеудің деректік негізі. Зерттеу жұмысының негізгі дерек көзі ретінде Ресейдің Санкт-Петербург қаласындағы Ресей Ұлттық Кітапханасынан алынған және мұрағат беттеріндегі қоғам Жарғылары мен Ережелері болып табылады. Сонымен қатар 2012 жылы Қазан қаласында жарық көрген История Казани в документах и материалах XIX век құжаттар жинағы,бұл құжатта Татарстан Республикасының ұлттық мұрағатындағы Қазан оқыту орталығының қамқоршылары (92 қор), Қазан университеті (977 қор), мұғалімдік семинария (93 қор), ветеринарлық институт (87 қор), көрнекті миисионер И.И.Илминьскийдің (968 жеке қоры) және атақты шығыстанушы Н.В.Катановтың (696 жеке қорларынан) құнды құжаттар көрініс табады [11]. Және де зерттеуші Г.С.Сұлтанғалиеваның Казахское чиновничество на службе Российской империи құжаттар жинағында Орыс географиялық қоғамының мүшелерінің еңбектері жөніндегі аса құнды мәліметтер де аталған тақырыптың тағы бір деректер тобын құрап отыр. Сонымен қатар, Алматы қаласындағы ҚР Ұлттық кітапханасы мен Орталық мұрағатынан алынған мәліметтер, атап айтсақ, Қазан Университеті Жаршысының 1829-1830 жылғы жарық көрген томдары, Императорлық Қазан университеті жанынан құрылған Тарих, археология және этнология қоғамының 1889-1899 жылдар аралығында жарық көрген Хабаршылары, соның ішінде айтып кетер болсақ, 1892 жылы жарық көрген осы қоғамның 2-ші томында қоғам мүшелері туралы нақты, фактілік мәліметтер бар, олардың қай жылы қоғамға мүше болып сайланғаны, қоғамның қандай мүшесі және атқаратын қызметі жөнінде жазылған,сонымен бірге қоғамның 1892 жылғы есебі де көрсетілген.
Деректердің тағы бір тобын Оренбургский листок, Тургайская газета, Тургайские областные ведомости мерзімді басылымдары құрайды және бұл журналдарда қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне қатысты А.АДиваев, А.Е.Алекторов, А.И.Добросмыслов және т.б Қазан университеті оқытушылары мен зерттеушілерінің этнографияға, археологияға қатысты мақалалары жарық көрген.
Зерттеу жұмысының методологиялық негізі мен зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысын жазу барысында соңғы жылдары жалпы тарих ғылымдарында болып жатқан түбегейлі өзгерістерді негізге алынды. Міне, осы тұрғыдан алып қарағанда зерттеу методологиясы жүйелі, объективтілік, тарихи-салыстырмалық тәрізді ғылыми таным қағидаларына негізделінді. Сондай-ақ, кейінгі уақыттарда қалыптасып келе жатқан жаңа бағыттағы ғылыми ой-пікірлер мен тұжырымдамалар, жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан жазылған еңбектер басшылыққа алынып, зерттеу барысында нақты тарихи, салыстырмалы-тарихи, ғылыми жүйелеу, талдау, сипаттамалық және аналитикалық әдістер, жинақтау және қорыту, сонымен қатар, деректерді басқа да тарихи деректермен салыстыра отырып, негізге алынған дерек көздерінің обьективті шынайылығын анықтауға назар аударылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысымның ғылыми жаңалығы ретінде бұл тақырыптың өзіне лайық зерттеу көрмегендігінде, яғни, Қазан университеті жанынан құрылған Тарих, археология және этнология қоғамының атқарған қызметі мен жариялаған мәліметтердің еліміздің тарихын тереңірек зерттеулегі қосар үлесін, сонымен қатар, тұрақты түрде жарық көріп тұрған Хабаршы журналының мерзімді басылым ретінде Қазақстан тарихының құнды дереккөзі екенін көрсетіледі. Және де қазақ жеріндегі ұлттық интеллигенцияның қалыптасуымен,оқу-ағарту саласындағы Қазан губерниясы мен Императорлық Қазан университетінің империядағы шығыс халықтары, соның ішінде қазақ халқының тарихы мен мәдениетін зерттеудегі атқарған істерін айта отырып, оларға тиісті баға беріледі.
Зерттеу жұмысының мерзімдік шегі. XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап қазақ тарихы мен мәдениетін, шаруашылығы мен тұрмыс-тіршілігін салт-санасы, әдет-ғұрпын зерттеу мен жариялау істерінде жаңа қадамдар жасалынды. Ресей империясындағы орыс халқы ғана емес, басқа да халықтың білімді өкілдері қазақ жеріне келіп, маңызды зерттеулерді жарыққа шығарды. Жарық көрген мәліметтер тарих, этнография, археология саласында қазіргі кезде құнды мұра болып табылады. Зерттеу жұмысын жазу мақсатында басты назарға алынып отырған Императорлық Қазан университеті мен Тарих, археология және этнология қоғамының қызмет атқарған және коғам Хабаршысының жарық көрген мерзімдері, яғни XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басы - зерттеу жұмысымның негізгі хронологиялық шегін құрайды.
Ғылыми-қолданбалық маңызы. Императорлық Қазан университеті жанындағы ғылыми қоғамдардың Қазақстан тарихы мен мәдениетін зерттеудегі қосқан үлесі ( XIX ғ.а-XX ғ.б) тақырыбындағы магистерлік диссертацияны Қазақстан тарихының жаңа тарих кезеңін оқытуда тарих мамандығындағы студенттерге пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлім мен алты тараушадан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
1-тарау. Императорлық Қазан Университеті жанындағы Тарих, археология және этнология қоғамы
1.1 Қазан университеті және университет жанынан құрылған ғылыми қоғамдардың атқарған қызметі мен маңызы
Ресей империясындағы жоғарғы оқу орындарының қалыптасуы алғаш рет XIX ғасырда Александр I (1821-1825) билік еткен кезеңімен тұтас келді. Себебі, бұл уақыт империяны европаландыру мақсатында ағартушылық идеяға терең көңіл бөлінген және де мемлекетке сауатты чиновник-қызметкерлер керек болған кезең еді. Осы уақыттан бастап Ресей империясында университет деңгейіндегі, жоғары әскери және рухани білім дами бастайды. Осы жоғарғы оқу орындарының түлектері чиновник-басқарушылардың орындарын толықтырды, білім беру, медицина, армия саласында әртүрлі қызметтерге орналасты, жауапты тапсырмаларға белсенді араласты [11].
XIX ғасырдың басында Империя территориясында төрт университет ашылады: Дерпт университеті (1802), Вилен университеті (1803), Харьков университеті (1804) және Қазан университеті (1804) кейіннен осыларға Педагогикалық Институт жанынан 1819 жылы құрылған Петербург университеті және 1834 жылы Киев университеті қосылды [11]. Барлық университеттер біртұтас қалыптасқан Жарғы бойынша жұмыс істеді, ол жарғылар XIX ғасыр аралығында бірнеше рет өзгерістерге ұшырап отырды.
Қазан губерниясындағы жоғарғы білім төрт жоғарғы мекемелерден көрінді - Императорлық университет, Рухани академия, Ветеринарлық институт және Жоғары әйелдер курсы. Аса мәртебелі I Александрдың 1804 жылғы 5 қарашада бұйрығы бойынша, университет Жарғысы мен мақұлданған грамотасына қол қойылып, Императорлық Университеттің негізі қаланады [12]. Қазанда жоғары деңгейдегі оқу орнынының ашылуы кездейсоқ емес болатын, біріншіден, Қазан университеті империяның шығыс перифериясындағы білім берудің таралу аймағы болуы тиіс еді, екіншіден, университеттің негізі болған гимназия өмір сүріп тұрған еді. Сонымен қатар,осы гимназия негізінде Қазанда аталған университеттен басқа жоғарғы оқу орындар жүйесі де қалыптасады: ветеринарлық университет және мұғалімдік семинария.
Университетте білім алуға классикалық гимназия түлектерінің барлығы құқылы болды және олар емтихансыз кез-келген факультетті таңдай алды, ал басқа білім беру орнынан оқуға түскендер алдымен, бастапқы маңызды ғылымдар мен тіл білімі пәндерінен емтихан тапсыруға міндеттелді.
Университетте факультет негізінен екі себеп нәтижесінде таңдалды, гимназияның материалдық жағдайы төмендеу түлектерінің бір бөлігі жоғары шәкіртақы тағайындалған факультеттерді таңдады (тарих-филология), екіншіден, алдағы карьера мен жоғары табысты ескерген түлектердің келесі бір бөлігі барлық университеттерде мәртебелі саналатын заң және медицина факультеттеріне түсуге тырысты [12].
Жарғы бойынша университет төрт бөлімнен, яғни факультеттен тұрды: 1-саяси және моральдық ғылымдар, онда шіркеу тарихы, философия, құқық, сот ісі, саяси экономика және дипломатика оқытылды; 2-физикалық және математикалық ғылымдар, физика, математика, астрономия, металлургия, ботаника, технология және т.б; 3-дәрігерлік және медициналық ғылымдар,студенттер анатомия, физиология, хирургия, патология т.б лекциялар тыңдады; 4-ауызша ғылымдар, дүниежүзілік және ресей тарихы, статистика, география, орыс, грек, латын және шығыс тілдеріне бейімдейтін факультеттер қызмет атқарды, барлығы 28 кафедра жұмыс істеді[13].
Қазан университетінің тағы бір ерекшелігі болып 1835 жылы құрылған жеке шығыстану факультетінің құрылуын айтуға болады, онда араб, татар, парсы тілдерімен қатар, қытай тілі, армянтану мен санскритология ашылды, тюркологияда үлкен жетістіктерге жетті, шығыс тілдері, соның ішінде татар тілдерін аударуда керек болған тілмаштар даярлауда мемлекеттің саяси қызметінде қолдау тапты.
Университеттегі оқыту жүйесі екіге: дайындық және кәсіптікке бөлінді. Пәндерді таңдау жағынан гимназиялық білімнен айырмашылығы аз болды: студенттер латын, орыс тілдерін, география, тарих, статистика, физика, философия және жаратылыстану тарихын т.б оқыды, содан кейін студенттер ғылыми жетекшілерімен жеке зерттеу жұмыстарымен айналысты [13].
Дегенмен, алғашында 1812 жылға дейін университет жағдайы мәз емес еді, гимназиямен бір ғимаратта болды, профеесорлардың жетіспеуінен кеңес ашылмады, университетті гимназия гимназия басқарып тұрды, студенттер саны аз болды,сонымен бірге XIX ғасырдың алғашқы ширегінде білім сапасы да төмендеу еді, бірінші кезекте орыс тілін нашар білетін шетелдік оқытушылардың көптігінен, екіншіден, биліктің айтқанын істейтін, тыңдаушы чиновниктерді даярлау алғашында басты приоритет болғандықтан.
Алайда XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап Қазан университетінде оқыту жүйесінің жалпы ғылыми теориялық базасы қалыптасып, оқыту және ғылыми бөлігі біртұтас процеске айналады, оқыту процесіндегі негізгі орынды лекциялар алып, бірте-бірте студенттер ғылыми жұмыстарға қызығып, айналыса бастайды.Дегенмен де білім берудегі методологиялық негізі қазіргі таңға дейін анықталмады.Ғылыми және оқыту процесінің бірігуі университет жарғысымен жүзеге асқан болатын, нәтижесінде университет оқытушылары тек лекциялар оқып қана қоймай, ғылыммен айналысу керек болатын.Айта кету керек, ашылғаннан кейін тез арада университет ғылыми орталыққа айнала қоймады, университеттің қалыптасуы мен ресей ғылымының дамуымен бірге жүзеге асты, яғни 1827 жылға дейін университетте ғылыми жұмыстар тек қана тәжірибелік базада жүзеге асып, тарих-этнографиялық мәліметтер жиналып және европалық ғылыми тәжірибе меңгерілді.
Прогресшіл университет ғалымдары осы өлке үшін тек білікті маман дайндауда ғана емес, сонымен қатар орыс емес халықтардың тарихы мен мәдениеті бойынша арнайы курстар оқыту барысында көпшілік лекциялар ұйымдастыру арқылы жергілікті халықтың қоғамдық сана сезімін оятуында маңызды роль атқарды. Әсіресе, ХІХ ғ. екінші жартысындағы Қазан университетінің қызметі жергілікті ғылыми кадрлардың қалыптасуына септігін тигізді. Университет оқытушылары ғылыми қоғамның мүшелері бола отырып, өлкедегі полиэтникалық құрамды халықтың тарихи, этнографиялық, лингвистикалық ерекшеліктерін зерттеумен айналысты.
Қазан университетінің алғашқы қамқоршысы боп Петербург Ғылым академиясының вице-президенті және Училищелердің басты басқарма мүшесі, ғалым-астроном Степан Яковлевич Румовский (1734-1812) тағайындалды [42,63]. 1805 жылы 14 ақпанда университеттің ашылуы рәсімі өтті, сол кезде С.Я. Румовский бүкіл оқытушыларды жинап алып, императордың грамотасын оқыды. Университет оқытушыларының барлығы ант қабылдаған. Университеттің ректоры ретінде Қазан гимназиясының директоры, Ресей тарихының профессоры, өлкетанушы Илья Федорович Яковкин (1764-1836) тағайындалды.
Қазан университетінің қызметі округтағы бастауыш мектептерді, халық училищесі мен гимназияларды құрумен тікелей байланысты. Ол жаңадан ашылған оқу орындарына мұғалімдерді дайындап, әдістемелік оқу құралдарымен қамтамасыз етеді, сонымен қатар оқу орнына өлкедегі орыс емес халықтар өкілдерін тартты. Мемлекеттік мекеме ретінде университет үкіметтік саясатқа қарамай іс-әрекет ете алмады. Қамқоршы халық ағарту ісі мен рухани істер жөніндегі министрлікке тікелей бағынды, әрі қарай қамқоршы өзінің оқу округіндегі халық ағарту ісінің жүргізілуіне толығымен жауап береді. Қамқоршыға (попечитель) университет пен оның Кеңесі бағынды. Қазан оқу округінде толығымен университет Кеңесі басқарды [14].
Университет бастауында өте прогрессивті тұлғалар, ал университет Кеңесінде Қазан университетінің көптеген ғылым мен ғылыми маңыздылықтарға аса берілген алдыңғы қатарлы профессорлар мен мұғалімдер тұрды. Олар погрессивті идеяларды халық ағарту ісі аумағын жүзеге асыру барысында көптеген жұмыстар атқарды.
Патша өкіметі түрлі уездік мектептер мен халық училищелері қызметін санкциялауға мәжбүр болды, яғни оны құру барысында университет еңбегінің зор. Патша өкіметінің бұл әрекеттері оқуға деген ынтасы бар қарапайым халықтың қысым көрсетуі салдарынан болды.
Олар құрылған мектептерді тіркеуге алып, алпауыт-бюрократты мемлекеттің халықты бұрыңғы деңгейдегі сауаттылығы (сауатсыздық) ұстап тұру мүмкін еместігіне, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуы барысында мектептерді құруын ескермеу мүмкін еместігіне көз жеткізді.
Я, патша үкіметінің уақыт талабымен - халық ағарту ісінің таралуымен санаспауына болмады, яғни ХІХ ғасырдың І жартысында Ресейде түрлі типтегі училище, гимназиялар ашылды.
Дегенмен, патша үкіметі мен алпауыттар қайтсе де халық ағарту ісіне тойтарыс беру ісіне белсене араласып кедергілер келтірді. Осы мақсатта патша өкіметі оқу оырындарын қаржыландырудан бас тартты. Егерде үстемшіл адамдардың балалары оқитвн гимназияға үкімет қаржы аударды да, ал уездік және приходтық мектептерді қаржыландырудан бас тартты. Үкімет орындары оқытуға шектеу қоюдың барлық шараларын жасап бақты. Әрине патша үкіметінің бұл саясаты қиындықтар туындатып, Қазан университетінің және оның алдыңғы қатарлы профессорлары мен мұғалімдерінің халықтың кең ауқымын ағарту саласы бойынша жұмысын тоқтата алмады.
Қазан оқу округін құрылу мезігілінде (1803) мектептік оқу желісі өте аз болды. Барлығы 45 халық училищесі болып, онда 2304 оқушы оқып және 95 оқытушы жұмыс жасады. Оқытудың бірыңғай бағдарламасы болмай, мұғалімдерді дайындау өте әлсіз және көбінесе олар рухани атағымен болды [15].
1804 жылы Үкімет орындарымен қабылданған Жарғы, яғни ол либерализмдік мәні бола тұрсада, алға бір қадам басудың бір сәті еді. Жарғы бойынша мемлекеттік мектеп жүйесі оқытумен өзара сабақтас ұйымдастырылды. Осыған дейінгі кішкене және басты халық училищелері бір-біріне тәуелді болмады, яғни біріншісін аяқтап әрі қарай екінші оқуды жалғастыру мүмкін емес еді.
Енді 1804 жылығы Жарғы бойынша приходтық училище бір жылдық оқыту, ал уездік училищелер екі жылдық оқыту мерзімімен ұйымдастырылды. Уездік училищені аяқтағаннан кейін төрт жылдық гимназияға түсу мүмкіндігі болды. Содан соң ғана, гимназияны бітірушілерге университет есігі ашылды [16].
1803-1811 жылдар аралығында округта мектеп саны 45-тен 61-ге дейін көбейді. 7 басты халық училищесі гимназияға өзгертілді. Осылайша тек бір ғана бірінші Қазан гимназиясынан басқа: (1805) Иркутскі; (1806) Астрахань; (1808) Нижнийгород; (1809) Симбирскі; (1810) Тобол гимназиялары ашылды [17].
Бұл жұмыстардың ең кең аумағы (1811ж) Училище комитетін құру барысында жүргізілді. Үкіметтің қаржыландырудан бас тарту жағдайында, Училище комитеті көп күш жұмсады , алдыменен халықтың оқуға деген ынтасы мен мектептердің ашылуына көзқарастарын ояту, екіншіден олардың қайырымдылығы мектептің ашылуының жүзеге асуына, материалдық базаның кеңеюіне ықпалын тигізетініне сендіру болды.
Мектепке жанашырлық, қайырымдылық көрсету барысында округтың
Әлеуметтік жағдайларына қарамастан барлық тұрғындары ат салысты: крестьяндар, байлар, ақсүйектің алдыңғы қатарлары. Қайырымдылық көрсету барысында үйлерін, ақшаларын, жиһаздарын, кітаптар мен оқу құралдарын салды.
1811 жылы Сібір генерал-губернаторы Пестель (декабрист әкесі) халық ағарту министріне , яғни Тройцко-Савский бекінісінің (крепость) тұрғындары уездік училищенің ресми түрде ашылып және оған өзі көмек көрсететінін хабарлады. Тұрғындар кедей тұратын оқушыларды киіммен қамтитындықтары туралы кепіл берді [18].
Бірнеше жылдан кейін 1816 жылы университет Кеңесі Училище комитетімен бірлесіп Иркутскінің азаматтық губернаторының ұсынысын қарастырды. Онда Нижни-Колымск бекінісінің тұрғындары өздерінің балалларын оқыту үшін приход училищесінің ашылуын өтінеді. Тұрғындар, яғни училищені ашу үшін алдыңғы жарна күміспен 835 рубль 50 тиын құрайтын қайырымдылық қоры бар екендігін хабарлайды. Шаруагер Подшивалов приход училищесінің біреуіне өзінің ағаштан тұрғызылған үйін және егерде училище ашылған жағдайда кедей отбасынан 3 оқушыны жәрдеміне алатындығын сенімділік білдірді [18].
Жаңа мектептердің ашылуына университеттің ғалымдары Н.И.Лобачевский, П.С.Кондырев, Е.П.Манасен және т.б. үлкен еңбек етті [19].
Н.И.Лобачевский ректор бола жүріп жеке өзі көптеген оқу орындарына шолу жасап, жаңа мектептер құрылысының барысын байқап қарап, кейбір мектеп ғимараттарына жеделдетіп жөндеу жүргізу керектігі туралы мәселелер көтеріп отырды.
Тарих ғылымы мен саяси экономиканың профессоры П.С.Кондырев радикалды көзқарастағы адам. Студенттер мен тұрғындарға ол Адам Смит бойынша лекциялар оқып, экономикалық оқыту барысындағы оның прогрессивті екендігіне үгіттеме жүргізді. Ол мектептерге көмектің өте қажеттігін шаршамастан, уездік училищелерге қайырымдылық көмектің қажеттілігін түсіндіріп отырды.
1835 жылы Қазан оқу округінде шамамен 10 гимназия, 2 басты халық училищесі, 74 приход училищесі болды. Ақсүйектің балаларына арналған кейбір оқу орындары болды. Оқушылар саны - 6621 адам, ал мұғалімдер саны - 419 адамды құрады [20].
Училищелік комитет пен униыерситет Кеңесі орыс емес мектептерді құру барысындағыдай орыс мектептірн құру барысында да белсене ат салысты, дегенмен патша үкіметі қалай болса да ұлттық мектептердің ашылуына кедергі келтіріп отырды. Мысалға, татарлар өз мектептерін ашып, әрі қарай өз қамқорлықтарына алатындықтарына кепілдік бере тұрса да, патша үкіметі оған жол бермеуге тырысты.
Университет профессорлары мен мұғалімдері тек қана орта оқу орындарының ғана таралуына тоқталып қоймай, сонымен қатар жоғары оқу орнының да таралуына үлкен үлестерін қосуда. Әрине, үкімет орындары бөгде ұлт өкілдеріне арналған училищелердің ашылуына қарсы, дегенмен Қазанда арнайы Шығыс институтының ашылуына біршама жобалар құрастырды. Соның ішінде, профессор Ф.Эрдман мен гимназия мұғалімі К.Фойгтың жобалары [21].
1829 жылы профессор Ф.Эрдман өз жобасын ұсынып отыра Қазанда көптеген татарлар өз балаларын осы институтқа беретіндігіне келісетіндігін мәлімдеді. Бұл бір жағынан, татар халқының халық ағарту ісіне деген көзқарасын дамытуға қабілеттілігі, ал екінші жағынан көптеген шығыс елдерінің тарих пен географияның күңгірт жақтарын түсіндіру мүмкіндігіне, Азиаттық Ресейдің тілдерінің қасиеттерін түсіндіру мүмкіндігіне ие болды. Бұл мақсаттарды түсіндіруге болады, егерде түрік-татар тілдерінің профессорының орнына тумысындағы нағыз татар болған жағдайда.
Шығыс елдерінің ұлттық училищелерін ашу барысында көптеген жобалар мен ұсыныстар жалғыз энтуазиастың елес-қиялының жемісі болмады. Олар уақыт талабы мен өлкенің әлеуметтік-экономикалық дамуын терең және дұрыс түсіне алды.
Осылайша, Қазан университеті, оның алдыңғы қатарлы профессорлары мен мұғалімдері өздерінің жан-жақты белсенді қызмет атқаруымен мектепте білім беру саласының дұрыс қоюылуына және татар халқы мен басқа халықтардың халық ағарту ісіне белгілі бір үлкен үлестерін қосты.
Қазан университетінің құрылғанынан бастап, оның бетке ұстар адамдары ең үздік деген ұстаздар менен студенттері әрқашанда прогрессивті идеяларды қолдау көрсетіп, ресейлік бостандық сайыстарына белсене ат салысатын. Соған қарамастан, Қазан университеті шығыс мемлекеттерінің ауқымды территориясына өздерінің озық идеялары мен қоғамның заманауи ой-санасының дамуына ықпал ете отырып оның Еділ аймағы халқы арасында таралуына зор үлесін қосты.
Царизм барлық күшпенен Ресейді реолюциялық идеяларды тудыратын жоғарғы оқу орындарынан алыстатпақшы болды. Алайда, 1848 жылы Европаның көпшілік мемлекеттері зиялы қауымның басқаруында болғанына қарамастан, көптеген экономикалық революциялық дағдарыстарды бастарынан кешірді. Ең алғаш революция Франция жерінде бастау алған. 1846 жылдың наурызынан бастап патша бастаған бір топ өкілдері жоғарғы оқу орындарындағы ұстаздардың социалистік, сенсимонистік, фурьеристік және коммунистік ойларды таратпау мақсатында, олардың сабақ беру жолын қадағалайтын.Сол жылдары Қазан университеттерінде философия пәні уақытша тоқтатыла тұрған, ал екі жылдан кейін ол пән мүлдем жабылып қалды [22].
Білімге деген құштарлық, талмай істеген еңбек пен күнделікті ізденіс арқасында, Қазан университеті әлемдегі үздік университеттерінің алдына шығып, шығыстану, математика, химия, лингвистика және басқа да пәндерменен басғыттарында өз жетістіктерін көрсетті.
Н.И.Лобачевский, И.М. Семенов, О.М. Ковалевский, А.М. Бетлеров ғалымдардың еңбек туындылары мен поэт жазушы С.Т. Аксакова, Г.Р. Державин, Н.Л. Толстой, Мельников-Печерский, революционер-демократ А.П. Шашов пен әлем деңгейіндегі пролетариат басшы, әрі данышпан ғалым В. И. Лениннің еңбектері Қазан университетін мәңгілікке әлемге танытты [23].
Қазан және Қазандық университет шығыстанудың революцияға дейінгі ең үлкен орталығы мен ұсталық шығыстану кадрларына айналған. Мәскеу мен Петербург университеттерінде, Лазарев пен Ришельев атындағы Шығыстану лицей институттарында, Азия департаментінде, Азия музейінде, қиыр Кавказ бен Қазақстандағы оқу орындарында, Поволжья, Урал мен Сібірде Қазан университетінің түлектері мен Катанов, Хальфин, Френ, Казем-Бек, Березин, Ковалевский, Махмудов, т.б. оқушылары жұмыс істеген.
О. Ковалевский, И.Н. Березин,А. Казем-Бек, И.И. Хальфин сынды шығыстанушылар шығыс тілін зерттеуде көптеген, ғылыми жұмыстар жазу барысында мәдениетке, этногенезге, күнделікті өмірге қажетті тарихи дамуды көрсетіп халыққа таптырмас өткеннің қолжазба түріндегі мұрағатын сыйлаған [24].
Сол себепті де, Қазан университетінің шығыстану разрядындағы атағы әлемді шарлап кеткендігі таңқаларлық емес.
Кавказ шығыстануы, әсіресе 19 ғасырдың бірінші жарты жылдығында жоғарғы дәрежедегі орыс мәдениетіне, М.В. Ломоносов, А.Н. Радищев, декабристер бастаған дәстүрге сүйенген [24].
Шығыстануға Ресейліктердің бұрыннан бері қызығушылығы болатын. Алайда, оның ауқымды түрде Ресей территориясында дамуы Ломоносов кезеңімен баланыстырылады жіне де ол декабристардың қызығушылығын оятып, шығыстанудың лезде революциялық уақытта дамуына акеп соқты.
Декабристар әр түрлі ұлт өкілдерінен құрылғандығынан олар якут, татар секілді бірнеше тілдерді үйренуге міндетті болды. Сол себепті, А.С. Грибоедовтың шығыстану тілін үйренуге бар қоғам зиялылары тырысатын. Мысалға, А.С. Пушкин түркі тілдерін үйренгісі келсе, М.Ю. Лермантов татар тілін үйренге қызығушылығы туған. В.И. Даль болса, татар тілін біліп, түркі тілдеріндегі қолжазбаларын жинаған. Профессор Р.И. Нафигов түркі тілдес халықтың өз тілдері мен дәстүрлерін сақтап, дарыптауға умтылуы В.В. Стасов пен Н.К:Рерихты қатты қызықтыратын деп жазып кеткен. Қазақ даласының ұлы ғалымы Шоқан Уалихановтың Н.Г. Чернышевскиймен әңгімесінен кейін Н.Г. Чернышевский не деген жақсы адам, ол тек қана орыс өмірін жақсы білмейді екен [25].
Императорлық Қазан университетінде ғылымның дамуына маңызды үлес қосқан, XIX ғасыр барысында ашылып, барлығы 10-ға жеткен, университет жанынан құрылған ғылыми қоғамдар еді.Олар: Общество любителей словесностей (1806), Экономическое общество (1839), Общество врачей (1868), Общество естествоиспытателей (1869), Общество археологии, истории и этнологии (1878), Юридическое общество (1879), Казанское отделение Императорского русского технического общества (1879), Военно-санитарное общество (1886), Фармацевтическое общество (1888), Физико-математическое общество (1890), Общество невропотологов и психиатров (1892) [26]. Осы ғылыми қоғамдардың сан алуандығына қарап, Қазан университетінің ауқымды ғылыми жұмыстар жүргізгенін, маңызы мен рөлін көруге болады. Аталған қоғамдардың ішінен біз Университет жанына құрылған Тарих, археология және этнология қоғамына тереңірек тоқталамыз.
1.2 Тарих, археология және этнология қоғамының құрылу себептері
Қазан губерниясы өзіне Батыс Қазақстан құрамындағы Еділ-Орал өлкесінің және барлық қазақ халқын тек аймақтық жағынан ғана емес, сонымен қатар ғылыми және мәдени орталық ретінде де тартып тұрды. Қаланың бүкіл дерлік мәдени өмірі Еділ-Орал құрамындағы Батыс Қазақстан өлкесінің ғылыми орталығымен байланысты болды. Өлкедегі баспасөз ісі, әдебиет тарихы, театр, бейнелеу өнері және мәдени өмірдің басқа да бағыттары Қазан университетінің тарихына тікелей қатысты еді. Мұнда жеткілікті ғылыми күштер және тарихи, лигнвистикалық, археологиялық, этнографиялық пен соларға жақын салалардың зерттеу дәстүрлері болған.
1863 жылы университеттің жаңа Ережесін қабылдауымен өзге провинциалдық гимназияларда оқып келгендердің де жоғары оқу орынға түсуге мүмкіндіктері туды. Қазан оругінің жоғарғы оқу орындарында қазақтар 1877 жылдан бастап білім ала бастады. Бұл кезең қазақ жеріндегі түбегейлі өзгерістермен ерекшеленеді. Ресей империясы қазақ жерін толығымен қосыр алғаннан кейін, осы жерлерді игеру үшін интенсивті әдістерін жүргізді [26].
Бұл қазақ халқының өкілдеріне де жоғары мектепте білім алуға мүмкіндік берді. ХІХ ғ. 70-ші жылдарынан 1917 жылға дейін Қазан университетінде 33 қазақ оқыды, олардың 18-і Торғай облысынан, 9-ы Ішкі Ордадан, 2-уі Жетісу облысынан және бір-бір адамнан Ақмола мен Орал облыстарынан. Университет студенттері арасында алты адам (Махзұт Қаратаев, Жансұлтан Сейдалин, Нұрмұхамед Айшуақов, Ғали-Ахмед Арунғазиев, Салим Нұралиханов, Жансұлтан Шуақов) әлеуметтік тегі жағынан сұлтандарға жатты, Ахметбек Болғожин бидің ұлы болды, Ахмед Бірімжанов пен Әміржан Бекмұхамедов әкелері патша әкімшілігінде белгілі бір шенде отырған отбасылардан шықты. Қазан университетінің толық курсын 22 қазақ бітірді, солардың ішінде Ж.Сейдалин, С.Сүйіншіғалиев, А.Бірімжанов - университеттегі заң факультетінің түлектері, М.Қарабаев - медицина факультетінің түлегі, және т.б. [27]
Прогресшіл университет ғалымдары осы өлке үшін тек білікті маман дайындауда ғана емес, сонымен қатар орыс емес халықтардың тарихы мен мәдениеті бойынша арнайы курстар оқыту барысында көпшілік лекциялар ұйымдастыру арқылы жергілікті халықтың қоғамдық сана сезімін оятуында маңызды рөл ойнады. Әсіресе ХІХ ғ. екінші жартысындағы Қазан университетінің қызметі жергілікті ғылыми кадрлардың қалыптасуына септігін тигізді. Университет оқытушылары ғылыми қоғамның мүшелері бола отырып, өлкедегі полиэтникалық құрамды халықтың тарихи, этнографиялық, лингвистикалық ерекшеліктерін зерттеумен айналысты.
Ал енді Қазан университетінің біздің тарихымыз бен мәдениетімізді зерттеудегі маңыздылығы жоғары болып келетін Қазан университетінің тұсында Археология, тарих және этнология қоғамының (АТЭҚ) құрылуына не себеп болды?
XIXғ. II жартысында Қазанда шағын үйірмелер-әдеби,тарихи, экономикалық ал, кейіннен ерікті қоғамдар пайда бола бастады. Императорлық университет жанынан құрылған Тарих, археология және этнология қоғамының құрылуына импульс 1877 жылы өткен ІҮ Бүкілресейлік археологиялық съезд болды. Съездің белсенді қатысушысы, ғалым және татар халқының ағартушысы Шығабұтдин Маржани (1818-1889) Бұлғария мен Қазан тарихы бойынша баяндама оқиды. Біріншіден, ғалым татар халқының тарихын зерттеу - бұл оның ұлт ретіндегі болашағын қамтамасыз етудегі қажетті шарты деп есептеді. Екіншіден, халықта тарихи сананы қалыптастыру үшін тарихты білу маңызды, өйткені оның ойынша, өзінің тарихын білмейтін және оны мойындамайтын халық толық құқықты ұлт ретінде өмір сүре алмайды. Бұл қандай да бір абстрактілі жағдай емес, тәжірибемен дәлелденген ақиқат деп ол пайымдайды [28].Бұл деген түркі тілдес ғалымдар өкілінің бүкілресейлік ғылыми форумда алғаш рет сөз сөйлеуі болатын.
Мұрағаттарда Қазан университетінің Қазан оқу ортасы, АТЭҚ жанындағы халық ағарту Министерствосымен хаты сақталған. Халық ағарту ісінің Министтерствосының келісімімен Қазан оқу отрасына көрсетілген Қоғамды құру туралы ұсыныстың расталғандығы және бұл күн 1878 жылдың 18 наурызы екені дәлелді. Дәл осы күн - 1878 жылдың 18 наурызы АТЭҚ дүниеге келген күні болып есептеледі [28].
1878-1879 жылдардың өзінде қоғамда кітапхана, қолжазбалар мен акттер мұрағаты, археологиялық-этнографиялық мұражай болды. Қоғамның кітапханасында 1879 жылдың мамырына қарай 381 томдағы 228 кітап атауы, атластар мен брошюралар болды. Қолжазбалар мен актілер мұрағатында 90 бөлек нөмір болды. АТЭҚ қызметінің тарихында зертеуші А.А. Хабибуллин келесі кезеңдерді көрсетеді: 1) 1878 жылдан 1890-шы жылдардың ортасына дейін. Мұнда қоғамдар ұйымдаса құрылған кез, бұл уақытта архелогиялық тарихи ескерткіштерге қызығушылық байқалып, зерттеудің тарихи мен этнографиялық тақырыптары өңделе бастады. 2) 1890-шы жылдардың ортасынан 1917 жылға дейін - тарих ғылымының дағдарыс кезеңі [29].
АТЭҚ-ның құрамында шіркеу мен діни семинарлардың оқытушылары көбейіп кетеді және басым бағыт ретінде өлкедегі христиандандыру тарихына мүдделілік деп таңдалады. Қоғам Қазандық оқыту округының қамқоршысы П.Д. Шестаковтың (1826-1891) ұсынысы бойынша құрылады. Қоғам ұйымдастырушылары Н.П. Загоскин (1851-1912), Н.А. Осокин (1843-1895), Н.А. Фирсов (1831-1896), Д.А. Косаков (1843-1920) және басқалары қоғам Ережесінің жобасын жасап шығарады. Ол 1878 жылы 18 наурызда бекітіледі. Осы дата Қоғамның негізі қаланған күні деп есептеледі, дегенмен оның құрушы-мүшелерінің алғашқы ұйымдық жиналысы 1878 жылы 5 мамырда өтті. Қоғам үш бөлімнен - тарих, археология және этнографиядан құралды [30].
Қоғам Жарғысының §1-да айтылып кеткендей, оның басты мақсаты бұрынғы Бұлғар-Хазар және Қазан-Астрахан патшалықтарының территориясындағы және соған шектес аймақтардағы орыс пен өзге халықтардың өткені мен қазіргісін зерттеу болып табылады қоғам осы мақсатта жергілікті жинақтар мен жеке тұлғаларда сақталған археологиялық, тарихи және этнографиялық мәліметтер мен материалдарды тауып, жария етуге; экспедициялар мен көрмелер ұйымдастырып, мағлұматтар жинау үшін, көне заттарды тексеру мен толықтыру үшін ғылыми зерттеулер жүргізуге; қоғам тұсында баспа кітаптардың кітапханасын, қолжазба мен актілер мұрағатын, археологиялық пен этнографиялық музей ұйымдастыруға; өз отырыстарының протоколын басып шығаруға, мерзімдік және жеке баспа ретінде өз еңбектерін және басқа да зерттеу жұмыстарын жариялауға міндетті болды [31].
1878-1879 жылдың аралығында 7 жалпы жиналыс, және 7 Қоғам Кеңесінің отырысы өткізілді. Мұрағат құжаттарына сүйенсек, бір жыл бойына Соловец монастырінің кітапханасының жазбаларының тарихи маңызы туралы ғылыми хабарламалар оқылды [6]. Сонымен қатар, Н.И.Золотинскийдің Бұлғар, Биляр және Моркваш атауы туралы жазбасы, Қазан өңірін зерттеудегі аз танымал материялдар мен басқа да көптеген хабарламалар оқылған [32].
1897 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz