Қазақ және орыс тілдерінің лексикасындағы ортақ сөздер. Орыс тіліндегі түрікі сөздері



Дүние жүзінде мемлекет те, тіл де көп. Бірақ жер ша¬рындағы тілдер саны әлі толық анықталмаған. Әр зерт¬теулерде әртүрлі сан айтылып, әртүрлі топшылау жасалынады. Ғалымдардың есептеуінше, жер шарында 3 мың¬дай тіл бар.
Зерттеулерге сүйенсек, дүние жүзіндегі 210 елде алты миллиардтан астам адам, негізінен, 651 тілде сөйлесе, оның алтауы дүниежүзілік тіл болып саналады. Олар – қытай, ағыл¬шын, орыс, испан, француз, араб тілдері.
Кез келген тілдің өзінің сөздік құрамы, ерекше фонетикалық жүйесі және грамматикалық құрылысы болады. Қазақ және орыс тілдерін генеологиялық жағынан алғанда, әртүрлі тілдік топтарға жатады: қазақ тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына, орыс тілі индоеуропа тілдерінің шығыс-славян тілдерінің тобына жатады.
Сондықтан қазақ және орыс тілдерінің қалыптасуынан көптеген ерекшеліктерді байқауға болады. Ол ерекшеліктер аталған тілдердің фонетикалық жүйесінде де, сөздік құрамында да, грамматикалық құрылысында да кездееседі.
Қазақ тілінің сөздік құрамына түркі тілдеріне ортақ байырғы сөздер, ғасырлар бойы қалыптасқан қазақтың байырғы төл сөздері кіреді. Тарихи тума сөздер тіліміздің сөзжасам тәсілдері арқылы пайда болған. Сонымен қатар тілдің сөздік құрамының толығып, кемелденуі, бір ғана өзінің ішкі мүмкіндіктері арқылы жүзеге аспайды. Өзінде жоқ сөзді өзге тілдерден алу арқылы да тіл өзінің сөздік құрамын байытып, жетілдіріп отырады. Қазақ халқының тарихына көз жіберсек, көптеген елдермен үнемі тығыз байланысты болғандығын көреміз. Қазақ тілінің сөздік құрамындағы кірме сөздер, негізінен, араб, парсы, монғол, орыс тілдерінен енген.
Қазақ және орыс халықтары қонысы мен өрісі ежелден іргелес, көрші елдер. ХҮІ–ХҮІІ ғ. қоныс араласуымен, сауда-саттықпен байланысты қарым-қатынастар күшейсе, ХҮІІІ ғ. 30-жылдарынан бастап Қазақстанның Ресей империясына бағынуы бұл байланыстарды одан әрі нығайта түкен [1, 86].
Жалпы, қай тіл болмасын кірме сөздер арқылы байып, толығып, кемелденіп отырған. Орыс тілінің төл сөздерінде индоеуропалық сөздер, яғни индоеуропалық тілдер бірлестігі дәуірі кезінде, біздің дәуірге дейінгі Ү-ІҮ ғ. пайда болған сөздер, жалпы славян сөздері, яғни барлық славян тілдерінің негізін құраған сөздер, ҮІІ-ІХ ғғ. шығыс еуропада пайда болған шығыс славян лексикасы; ХІҮ ғ. кейін қалыптасқан нақты орыс лексикасы жатады. Индоеуропалық тілдер бірлестігі дәуірі кезінен бастап пайда болған лексика, ғалымдардың пікірі бойынша, Жайық пен Енисей аралығында, енді бір деректер бойынша, Балкан-Дунай территориясында өмір сүрген тайпаларды біріктірген индоеуропа өркениетінің тіліне жатады.
1. Қазақ ССР тарихы. І том. – Алматы, 1957.
2. Русская грамматика. – М: Наука, 1980.
3. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Ана тілі. 1991. – 384 б.
4. Байтұрсынұлы А. Байтұрсынұлы А. Бес томдық шығармалар жинағы / Құраст. А.Ісімақова, Г.Пірәлиева және т.б. – Алматы: Алаш, 2003. І том. – 408 б.
5. Жүнісбеков Ә. Түркі тілдерінің сөз просодикасы және қазақ тілінің сингармонизмі.– Алматы, 1989.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:   
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі.
Семейдің Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті.

СОБӨЖ
(Студенттің оқытушының басшылығымен орындайтын жұмысы)

Тақырыбы: Қазақ және орыс тілдерінің лексикасындағы ортақ сөздер. Орыс тіліндегі түрікі сөздері.

Орындаған: Бейсекеева Ж.М.
Тексерген: Ахметова Г.С.
Топ: Қ-417с

Семей, 2015

Қазақ және орыс тілдерінің лексикасындағы ортақ сөздер.
Орыс тіліндегі түрікі сөздері.
Дүние жүзінде мемлекет те, тіл де көп. Бірақ жер ша - рындағы тілдер саны әлі толық анықталмаған. Әр зерт - теулерде әртүрлі сан айтылып, әртүрлі топшылау жасалынады. Ғалымдардың есептеуінше, жер шарында 3 мың - дай тіл бар.
Зерттеулерге сүйенсек, дүние жүзіндегі 210 елде алты миллиардтан астам адам, негізінен, 651 тілде сөйлесе, оның алтауы дүниежүзілік тіл болып саналады. Олар - қытай, ағыл - шын, орыс, испан, француз, араб тілдері.
Кез келген тілдің өзінің сөздік құрамы, ерекше фонетикалық жүйесі және грамматикалық құрылысы болады. Қазақ және орыс тілдерін генеологиялық жағынан алғанда, әртүрлі тілдік топтарға жатады: қазақ тілі түркі тілдерінің қыпшақ тобына, орыс тілі индоеуропа тілдерінің шығыс-славян тілдерінің тобына жатады.
Сондықтан қазақ және орыс тілдерінің қалыптасуынан көптеген ерекшеліктерді байқауға болады. Ол ерекшеліктер аталған тілдердің фонетикалық жүйесінде де, сөздік құрамында да, грамматикалық құрылысында да кездееседі.
Қазақ тілінің сөздік құрамына түркі тілдеріне ортақ байырғы сөздер, ғасырлар бойы қалыптасқан қазақтың байырғы төл сөздері кіреді. Тарихи тума сөздер тіліміздің сөзжасам тәсілдері арқылы пайда болған. Сонымен қатар тілдің сөздік құрамының толығып, кемелденуі, бір ғана өзінің ішкі мүмкіндіктері арқылы жүзеге аспайды. Өзінде жоқ сөзді өзге тілдерден алу арқылы да тіл өзінің сөздік құрамын байытып, жетілдіріп отырады. Қазақ халқының тарихына көз жіберсек, көптеген елдермен үнемі тығыз байланысты болғандығын көреміз. Қазақ тілінің сөздік құрамындағы кірме сөздер, негізінен, араб, парсы, монғол, орыс тілдерінен енген.
Қазақ және орыс халықтары қонысы мен өрісі ежелден іргелес, көрші елдер. ХҮІ - ХҮІІ ғ. қоныс араласуымен, сауда-саттықпен байланысты қарым-қатынастар күшейсе, ХҮІІІ ғ. 30-жылдарынан бастап Қазақстанның Ресей империясына бағынуы бұл байланыстарды одан әрі нығайта түкен [1, 86].
Жалпы, қай тіл болмасын кірме сөздер арқылы байып, толығып, кемелденіп отырған. Орыс тілінің төл сөздерінде индоеуропалық сөздер, яғни индоеуропалық тілдер бірлестігі дәуірі кезінде, біздің дәуірге дейінгі Ү-ІҮ ғ. пайда болған сөздер, жалпы славян сөздері, яғни барлық славян тілдерінің негізін құраған сөздер, ҮІІ-ІХ ғғ. шығыс еуропада пайда болған шығыс славян лексикасы; ХІҮ ғ. кейін қалыптасқан нақты орыс лексикасы жатады. Индоеуропалық тілдер бірлестігі дәуірі кезінен бастап пайда болған лексика, ғалымдардың пікірі бойынша, Жайық пен Енисей аралығында, енді бір деректер бойынша, Балкан-Дунай территориясында өмір сүрген тайпаларды біріктірген индоеуропа өркениетінің тіліне жатады.
Жалпы славян тілі лексикасы (общеславянская лексика) барлық славян тілдерінің негізі болған Днепр, Буга, Висла жерлерінде өмір сүрген тайпаларының тілі. Жалпы славян лексикасынан екі мыңға жуық сөз орыс тіліне енген деген пікір бар.
Шығыс славян лексикасы (восточно-славянская лексика) шығыс славяндар тілі негізінде пайда болған. Шығыс славян қауымдастығы ҮІІ-ІХ ғғ. Шығыс Еуропада орыс, украин, беларусь халықтарынан қалыптаса бастаған.
Қазіргі орыс тілі ХІ-ХІІ ғғ. Мәскеу мемлекетінің құрылуынан бастап қалыптаса бастаған. Орыс тілінде де сөздік құрам кірме сөздер арқылы толығып отырған. Соның ішінде көне славян кірме сөздерінің алатын орны ерекше. Бұл Русьқа христиан діні енген кезден бастап пайда болған сөздер. Көне славян тілі діни кітаптардың тілі болған, бірте-бірте шығыс славян тілінің ықпалымен өзгеріп, халық тіліне де әсерін тигізеді [2, 96-98].
Қазақ тілінде буынның түрлері үшеу, ал орыс тілінде - екеу. Бірақ қазақ тіліндегі тұйық буын орыс тіліндегі бітеу буынмен сәйкес келеді (от-жать, им-пе-ра-тор т.б.) . Қазақ тілінде бір буында төрт дыбысқа дейін болса, орыс тілінде бір буында алты дыбысқа дейін болады: қант, бұлт, вздрог-нуть, здрав-ствуй т.б.
Қазақ тілінде сөздің бастапқы буыны ғана дауыстыдан басталады, ал екінші, үшінші т.б. буындары дауыстыдан басталмайды. Ал орыс тілінде дауысты дыбыстан бастапқы, екінші, үшінші т.б. буын бастала береді. Мысалы: ал-ма, қа-ла, бо-ла-шақ, о-ли-цет-во-ре-ни-е, пе-ри-о-ди-чес-кий т.б.
Буын үндестігі құбылысы тек қазақ тіліне тән, орыс тілінде жоқ. Орыс тілінде бір буыны жуан, бір буыны жіңішке болып келе береді. Мысалы: до-ро-га, оп-ре-де-ле-ни-е, , пти-ца т.б.
Қазақ тілінде буынның басында бір дауыссыздан артық болмайды, ал орыс тілінде буынның басында бірнеше дауыссыз кездесе береді. Мысалы: стро-пи-ла, встре-ча т.б. Осыған байланысты орыс тілінен енген сөздерге қазақ тілінде дауысты дыбыс қосылып қолданылады. Мысалы: стол - үс-тел, кровать - ке-ре-ует т.б.
Қазақ тілінде буынның соңында да дауыссыз дыбыстар саны біреуден артық болмайды. Басқа тілдерден енген сөздерде бұл шарт бұзыла береді. Сондықтан мұндай ретте қабаттасып келген дауыссыздардың арасына ы, і дыбыстары кіреді: ромб - ром-бы, киоск - ки-ос-кі т.б. Бірақ көне түркілік рт, лт, нт рудименттері бұл заңдылыққа бағынбайды: өрт, жылт (ету), ант, серт т.б.
Сөз ішінде бір буынның күшті айтылуын екпін дейміз. Қазақ тілінде екпін сөздің соңғы буынына түседі. Бұл қағида тюркологияда бір ғасырдан астам уақыттан бері айтылып, қайталанып келеді [3, 125].
Қазақ тілі грамматикасының негізін қалаушы ғалым А.Байтұрсынұлы да: Қазақ тілінде екпін буыны сөздің я аяғында, я аяғына таяу буын болып келеді деген болатын [4, 45].
Алайда Ә.Жүнісбеков қазақ тілінің фонетикалық жүйесін жан-жақты зерттеудің нәтижесінде индоеуропа тілдеріне тән осы құбылыстың орынсыз тықпаланып келгенін, түркі тілдерінде екпіннің жоқ екенін, оның қызметін сингармонизм атқаратынын айтады [5, 36]. Бұл мәселе тюркологтар тарапынан бірыңғай қолдау таба қойған жоқ.
Ал орыс тіліндегі екпін туралы айтатын болсақ, екпін сөздің кез келген буынына түсе береді. Мысалы: кас-ка, во-да, ка-ран-даш, доб-ро-же-ла-тель т.б. Орыс тіліндегі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Абай шығармаларындағы кірме сөздердің қолдану ерекшеліктері
Тілдің сөздік құрамы
Қазіргі қазақ тілі лексикасының шығу арналары жайлы
МОҢҒОЛ ТІЛІНЕН ЕНГЕН СӨЗДЕР
Қазақ терминологиясы және оның зерттелуі мен дамуы
Абайдың өмірбаяны
Абай – көркем сөз өнерінің шебері
Қазіргі қазақ тілі лексикасының шығу арналары жайлы мәлімет
Астронимдер
Қазақ тіліндегі кірме сөздер
Пәндер