Тәрбие мен оқыту процестері арасындағы үйлесімділіктің психологиялық - педагогикалық негіздері
МАЗМҰНЫ:
1. Кiрiспе
2. Тұтас педагогикалық процесс . оқыту мен тәрбие үйлесiмдiлiгiнiң көзi
3. Сабақтан тыс тәрбие мен оқыту формаларын талдау әдiстемесi
4. Қорытынды
5. Әдебиеттер
1. Кiрiспе
2. Тұтас педагогикалық процесс . оқыту мен тәрбие үйлесiмдiлiгiнiң көзi
3. Сабақтан тыс тәрбие мен оқыту формаларын талдау әдiстемесi
4. Қорытынды
5. Әдебиеттер
КIРIСПЕ
Қазiргi кезенде тәрбиенiң ықпал жасау өрiсi кеңейе түсуде. Педагогиканың ғылыми таным саласы - тәрбие. Ал тәрбие - жастарды әлеуметтiк өмiрге және еңбекке даярлау, оларға қоғамдық - тарихи тәжiрбенi ңрету процесi.
Тәрбие жайында осы уақыта дейiн әр түрлi теориялар мен пiкiрлер айтылып келедi. Тәрбиесiн ересек адамдардың балаларға ықпал жасау деп түсiндiрушiлер де бар. Бұл жағдайда бала пассивтi объект түрiнде қарастырылады. Ол педагогикалық процестiң субъектiсi бола алмайды, яғни, өздiгiнен ойланып, белсендi iс - әрекет жасау рөлiн атқармайды.
Тәрбие баланың өздiгiнен табиғи және еркiн дамуы үшiн жасалатын жағдай деп анықтама берушiлер де кездеседi. Кейбiреулер тәрбиенi практикалық тұрғыдан бiр жақты жалаң тәжiрибеге сүйенiп түсiндiредi. Олардың айтуынша тәрбие баланы тұрмыс қалпына бейiмдейдi, өзiнiң күнiн көруге пайдасы бар бiлiмдi, iскерлiктi және дағдыны меңгеруi қажет дейдi. Тәрбие жайында К.Д. Ушинский: “… мектеп, тәрбиешi және ұстаздар – адамның тiптi жалқыз ғана тәрбиешiлерi емес, оның сонша күштi, ал мүмкiн және әлдеқайда күштi тәрбиешiлерi: табиқат, үйелмен, қоғам, халық … және оның тiлi болады,” - дейдi.
“Тәрбие” терминiн әрдайым тар мақанада “тәрбиешi тәрбиелейдi, кең мақынада өмiр тәрбиелейдi” деп қолданады. Тәрбие - көптiң iсi. Сондықтан тәрбие мәселелерiмен кәсiп - одақ ұйымдары, еңбек ұжымдары, әлеуметтiк орта, мектеп пен ата - ана, бүкiл жұртшылық болып айналысады.
Тәрбие арқылы және адамның дүниеге ғылыми - материалистiк көзқарасы, мiнез - құлықтық, эстетикалық және осы сияқты қасиеттерi қалыптасады.
Оқыту - бiлiм берудiң негiзi долы. Оқыту оқытушы мен оқышылардың бiрiккен iс - әрекеттерi, сондықтан да ол екi жақты бiртептi процесс: бiрiншiден, оқытушы оқушыларға бiлiм берiп, iскерлiкке, дағдықа үйретедi, екiншiден, оқушы таным мiндеттерiн жете түсiнiп, дағдыны игередi және оларды өмiрде қолданады. Оқыту барысында оқушыларға теориялық бiлiм мен тәрбие беру бiр - бiрiмен ұстастырыла жүргiзiледi. Мысалы, әдебиет сабақында шығарма кейiпкерлерiнiң патриоттық ерлiгiн мазмұндау арқылы бiлiм бере отырып, мұғалiм оқушыларды фашизмге қарсы өшпендiлiкке тәрбиелейдi. Химия сабақтарында оқушылар химиялық заңдар фактылар, теориялар жөнiндегi ғылымның негiзiмен қаруланады. Осыған орай, мұғалiм оқушылардың ғылыми - материлистiк көзқарастарын қалыптастырады, халқына берiлгендiк рұғында тәрбиелеуге көмектеседi.
Тәрбиенiң мәнi мен мақсаты өмiр сүрiп отырған қоғам саясаты мен экономикалық жүйесiне байланысты туындайды әрбiр қоғамдық - экономикалық формацияларда адамның материалдық және рухани өмiрлерiнiң үздiксiз өзгерiп тұруына байланысты, қарым-қатынастардың жаңа формалары туын, тәрбие мақсаты мен мазмұнына да жаңашыл идеялар енедi, яғни әрбiр қоғамдық - экономикалық формацияның алмасуымен жңметтiк, философиялық және дiни ой - пiкiрлер де өзгерiсте болып тәрбиенiң мақсаты мен мiндеттерiне ықпал жасайды.
Тәрбие қоғамдық құбылыс, онсыз ешбiр қоғамның дамуы өркендеуi мүмкiн емес. Сол себептен В.И. Ленин тәрбиенi жалпы және мәңгiлiк категория деп санақан. Тәрбиеге жүктелетiн ең басты мақсат - қоғамға қажеттi адамгершiлiк қасиетi жоқары, еңбексүйгiш ғылыми дүниетанымы қалыптасу үстiндегi эстетикалық талқам - сезiмi мен дене күшi мығым, белсендi өмiрлiк позициясы айқындалған жас өспiрiмдi дамытып қалыптастыру.
Тәрбие процесiнiң мәнiн ашуда Н.К. Крупская, А.В. Луначарский, П.П. Блонский, С.Т. Шацкий, А.С. Макаренко, В.А. Сухомлинский және т.б. педагогтар өз үлестерiн қосты. Мысалы: А.С. Макаренко тәрбие
Қазiргi кезенде тәрбиенiң ықпал жасау өрiсi кеңейе түсуде. Педагогиканың ғылыми таным саласы - тәрбие. Ал тәрбие - жастарды әлеуметтiк өмiрге және еңбекке даярлау, оларға қоғамдық - тарихи тәжiрбенi ңрету процесi.
Тәрбие жайында осы уақыта дейiн әр түрлi теориялар мен пiкiрлер айтылып келедi. Тәрбиесiн ересек адамдардың балаларға ықпал жасау деп түсiндiрушiлер де бар. Бұл жағдайда бала пассивтi объект түрiнде қарастырылады. Ол педагогикалық процестiң субъектiсi бола алмайды, яғни, өздiгiнен ойланып, белсендi iс - әрекет жасау рөлiн атқармайды.
Тәрбие баланың өздiгiнен табиғи және еркiн дамуы үшiн жасалатын жағдай деп анықтама берушiлер де кездеседi. Кейбiреулер тәрбиенi практикалық тұрғыдан бiр жақты жалаң тәжiрибеге сүйенiп түсiндiредi. Олардың айтуынша тәрбие баланы тұрмыс қалпына бейiмдейдi, өзiнiң күнiн көруге пайдасы бар бiлiмдi, iскерлiктi және дағдыны меңгеруi қажет дейдi. Тәрбие жайында К.Д. Ушинский: “… мектеп, тәрбиешi және ұстаздар – адамның тiптi жалқыз ғана тәрбиешiлерi емес, оның сонша күштi, ал мүмкiн және әлдеқайда күштi тәрбиешiлерi: табиқат, үйелмен, қоғам, халық … және оның тiлi болады,” - дейдi.
“Тәрбие” терминiн әрдайым тар мақанада “тәрбиешi тәрбиелейдi, кең мақынада өмiр тәрбиелейдi” деп қолданады. Тәрбие - көптiң iсi. Сондықтан тәрбие мәселелерiмен кәсiп - одақ ұйымдары, еңбек ұжымдары, әлеуметтiк орта, мектеп пен ата - ана, бүкiл жұртшылық болып айналысады.
Тәрбие арқылы және адамның дүниеге ғылыми - материалистiк көзқарасы, мiнез - құлықтық, эстетикалық және осы сияқты қасиеттерi қалыптасады.
Оқыту - бiлiм берудiң негiзi долы. Оқыту оқытушы мен оқышылардың бiрiккен iс - әрекеттерi, сондықтан да ол екi жақты бiртептi процесс: бiрiншiден, оқытушы оқушыларға бiлiм берiп, iскерлiкке, дағдықа үйретедi, екiншiден, оқушы таным мiндеттерiн жете түсiнiп, дағдыны игередi және оларды өмiрде қолданады. Оқыту барысында оқушыларға теориялық бiлiм мен тәрбие беру бiр - бiрiмен ұстастырыла жүргiзiледi. Мысалы, әдебиет сабақында шығарма кейiпкерлерiнiң патриоттық ерлiгiн мазмұндау арқылы бiлiм бере отырып, мұғалiм оқушыларды фашизмге қарсы өшпендiлiкке тәрбиелейдi. Химия сабақтарында оқушылар химиялық заңдар фактылар, теориялар жөнiндегi ғылымның негiзiмен қаруланады. Осыған орай, мұғалiм оқушылардың ғылыми - материлистiк көзқарастарын қалыптастырады, халқына берiлгендiк рұғында тәрбиелеуге көмектеседi.
Тәрбиенiң мәнi мен мақсаты өмiр сүрiп отырған қоғам саясаты мен экономикалық жүйесiне байланысты туындайды әрбiр қоғамдық - экономикалық формацияларда адамның материалдық және рухани өмiрлерiнiң үздiксiз өзгерiп тұруына байланысты, қарым-қатынастардың жаңа формалары туын, тәрбие мақсаты мен мазмұнына да жаңашыл идеялар енедi, яғни әрбiр қоғамдық - экономикалық формацияның алмасуымен жңметтiк, философиялық және дiни ой - пiкiрлер де өзгерiсте болып тәрбиенiң мақсаты мен мiндеттерiне ықпал жасайды.
Тәрбие қоғамдық құбылыс, онсыз ешбiр қоғамның дамуы өркендеуi мүмкiн емес. Сол себептен В.И. Ленин тәрбиенi жалпы және мәңгiлiк категория деп санақан. Тәрбиеге жүктелетiн ең басты мақсат - қоғамға қажеттi адамгершiлiк қасиетi жоқары, еңбексүйгiш ғылыми дүниетанымы қалыптасу үстiндегi эстетикалық талқам - сезiмi мен дене күшi мығым, белсендi өмiрлiк позициясы айқындалған жас өспiрiмдi дамытып қалыптастыру.
Тәрбие процесiнiң мәнiн ашуда Н.К. Крупская, А.В. Луначарский, П.П. Блонский, С.Т. Шацкий, А.С. Макаренко, В.А. Сухомлинский және т.б. педагогтар өз үлестерiн қосты. Мысалы: А.С. Макаренко тәрбие
ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Ушинский К.Д. Толық шығармалары 8 - том, 18 б. (орыс т - де) 1950ж.
2. Гербарт И.Ф. Главнейшие пед. соч. в систематическом извлечении. М. 1906 с. 199
3. Пирогов Н.И. Избр. пед. Соч. М., 1952, с 229
4. Выготский Л.С. Избр. Психол. Исследов М. 446 - 450б.
5. Марьенко И.С. "Советская педагогика", N 10, 1971г.
6. Педагогика под.ред. Ю.К. Бабанского, М., "Просвящение", 1988
7. Педагогикалық энциклопедия М., 1965ж.
8. Макаренко А.С. Педагогикалық таңдамалы шығармалары А. 1980ж. 385бет
9. А. Құнанбаев Таңдамалы шығармалары толық жинақы. А. 1994ж. Он сегiзiншi сөз 182бет
10. Ш. Құдайбердиев Шықармалары. өлеңдер. Дастандар, қара сөздер. А., 1988ж. 365бет
11. Команский Я.А. Великая дидактика. Избр. Пед. Соч. М., 1975, 302 - 303 беттер
12. Ушинский К.Д. збр. Пед. Произв. 2 - том 1979ж.
13. Макаренко А.С. Проблема школьного воспитания. Избр. Пед. соч. 62 - х томах, 1 - том М., 1978 стр. 367ж.
14. Ж.Б. Қоянбаев. , Р.М. Қоянбаев "Педагогика" - Алматы, 2002ж.
15. Ильина Т.А. "Педагогика" А. 1977ж.
16. Харламов И.Ф. "Педагогика" М., 1990ж.
17. Тәрбие процесiнiң мәнi және мазмұны. Тәрбиенiң принциптерi А., 1983ж.
18. Сейтәлиев К.Б. "Тәрбие теориясы", Алматы, 1986ж.
19. Бержанов К.Б. Тәрбие мен оқытудың бiрлiгi. А. 1965ж.
20. Ұлақат журланы 1999ж, N 2 29 - 31 беттер
21. Әбiлғасымова А.Е., Омарова Р.С. Мұғалiмдердiң танымдық iзденiмпаздығын қалыптастыру негiздерi. – Алматы, Ғылым, 2003ж.
22. Ысқақов Ж.Ы., Ысқақрв Ж.Ж. Педагогика - Шымкент, 2004ж.
1. Ушинский К.Д. Толық шығармалары 8 - том, 18 б. (орыс т - де) 1950ж.
2. Гербарт И.Ф. Главнейшие пед. соч. в систематическом извлечении. М. 1906 с. 199
3. Пирогов Н.И. Избр. пед. Соч. М., 1952, с 229
4. Выготский Л.С. Избр. Психол. Исследов М. 446 - 450б.
5. Марьенко И.С. "Советская педагогика", N 10, 1971г.
6. Педагогика под.ред. Ю.К. Бабанского, М., "Просвящение", 1988
7. Педагогикалық энциклопедия М., 1965ж.
8. Макаренко А.С. Педагогикалық таңдамалы шығармалары А. 1980ж. 385бет
9. А. Құнанбаев Таңдамалы шығармалары толық жинақы. А. 1994ж. Он сегiзiншi сөз 182бет
10. Ш. Құдайбердиев Шықармалары. өлеңдер. Дастандар, қара сөздер. А., 1988ж. 365бет
11. Команский Я.А. Великая дидактика. Избр. Пед. Соч. М., 1975, 302 - 303 беттер
12. Ушинский К.Д. збр. Пед. Произв. 2 - том 1979ж.
13. Макаренко А.С. Проблема школьного воспитания. Избр. Пед. соч. 62 - х томах, 1 - том М., 1978 стр. 367ж.
14. Ж.Б. Қоянбаев. , Р.М. Қоянбаев "Педагогика" - Алматы, 2002ж.
15. Ильина Т.А. "Педагогика" А. 1977ж.
16. Харламов И.Ф. "Педагогика" М., 1990ж.
17. Тәрбие процесiнiң мәнi және мазмұны. Тәрбиенiң принциптерi А., 1983ж.
18. Сейтәлиев К.Б. "Тәрбие теориясы", Алматы, 1986ж.
19. Бержанов К.Б. Тәрбие мен оқытудың бiрлiгi. А. 1965ж.
20. Ұлақат журланы 1999ж, N 2 29 - 31 беттер
21. Әбiлғасымова А.Е., Омарова Р.С. Мұғалiмдердiң танымдық iзденiмпаздығын қалыптастыру негiздерi. – Алматы, Ғылым, 2003ж.
22. Ысқақов Ж.Ы., Ысқақрв Ж.Ж. Педагогика - Шымкент, 2004ж.
ТӘРБИЕ МЕН ОҚЫТУ ПРОЦЕСТЕРI АРАСЫНДАҒЫ ҮЙЛЕСIМДIЛIКТIҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ -
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГIЗДЕРI
мазмұны:
1. Кiрiспе
1. Тұтас педагогикалық процесс - оқыту мен тәрбие үйлесiмдiлiгiнiң көзi
1. Сабақтан тыс тәрбие мен оқыту формаларын талдау әдiстемесi
1. Қорытынды
1. Әдебиеттер
КIРIСПЕ
Қазiргi кезенде тәрбиенiң ықпал жасау өрiсi кеңейе түсуде.
Педагогиканың ғылыми таным саласы - тәрбие. Ал тәрбие - жастарды әлеуметтiк
өмiрге және еңбекке даярлау, оларға қоғамдық - тарихи тәжiрбенi ңрету
процесi.
Тәрбие жайында осы уақыта дейiн әр түрлi теориялар мен пiкiрлер
айтылып келедi. Тәрбиесiн ересек адамдардың балаларға ықпал жасау деп
түсiндiрушiлер де бар. Бұл жағдайда бала пассивтi объект түрiнде
қарастырылады. Ол педагогикалық процестiң субъектiсi бола алмайды, яғни,
өздiгiнен ойланып, белсендi iс - әрекет жасау рөлiн атқармайды.
Тәрбие баланың өздiгiнен табиғи және еркiн дамуы үшiн жасалатын жағдай
деп анықтама берушiлер де кездеседi. Кейбiреулер тәрбиенi практикалық
тұрғыдан бiр жақты жалаң тәжiрибеге сүйенiп түсiндiредi. Олардың айтуынша
тәрбие баланы тұрмыс қалпына бейiмдейдi, өзiнiң күнiн көруге пайдасы бар
бiлiмдi, iскерлiктi және дағдыны меңгеруi қажет дейдi. Тәрбие жайында К.Д.
Ушинский: “... мектеп, тәрбиешi және ұстаздар – адамның тiптi жалқыз ғана
тәрбиешiлерi емес, оның сонша күштi, ал мүмкiн және әлдеқайда күштi
тәрбиешiлерi: табиқат, үйелмен, қоғам, халық ... және оның тiлi болады,” -
дейдi.
“Тәрбие” терминiн әрдайым тар мақанада “тәрбиешi тәрбиелейдi, кең
мақынада өмiр тәрбиелейдi” деп қолданады. Тәрбие - көптiң iсi. Сондықтан
тәрбие мәселелерiмен кәсiп - одақ ұйымдары, еңбек ұжымдары, әлеуметтiк
орта, мектеп пен ата - ана, бүкiл жұртшылық болып айналысады.
Тәрбие арқылы және адамның дүниеге ғылыми - материалистiк көзқарасы,
мiнез - құлықтық, эстетикалық және осы сияқты қасиеттерi қалыптасады.
Оқыту - бiлiм берудiң негiзi долы. Оқыту оқытушы мен оқышылардың
бiрiккен iс - әрекеттерi, сондықтан да ол екi жақты бiртептi процесс:
бiрiншiден, оқытушы оқушыларға бiлiм берiп, iскерлiкке, дағдықа үйретедi,
екiншiден, оқушы таным мiндеттерiн жете түсiнiп, дағдыны игередi және
оларды өмiрде қолданады. Оқыту барысында оқушыларға теориялық бiлiм мен
тәрбие беру бiр - бiрiмен ұстастырыла жүргiзiледi. Мысалы, әдебиет
сабақында шығарма кейiпкерлерiнiң патриоттық ерлiгiн мазмұндау арқылы бiлiм
бере отырып, мұғалiм оқушыларды фашизмге қарсы өшпендiлiкке тәрбиелейдi.
Химия сабақтарында оқушылар химиялық заңдар фактылар, теориялар жөнiндегi
ғылымның негiзiмен қаруланады. Осыған орай, мұғалiм оқушылардың ғылыми -
материлистiк көзқарастарын қалыптастырады, халқына берiлгендiк рұғында
тәрбиелеуге көмектеседi.
Тәрбиенiң мәнi мен мақсаты өмiр сүрiп отырған қоғам саясаты мен
экономикалық жүйесiне байланысты туындайды әрбiр қоғамдық - экономикалық
формацияларда адамның материалдық және рухани өмiрлерiнiң үздiксiз өзгерiп
тұруына байланысты, қарым-қатынастардың жаңа формалары туын, тәрбие мақсаты
мен мазмұнына да жаңашыл идеялар енедi, яғни әрбiр қоғамдық - экономикалық
формацияның алмасуымен жңметтiк, философиялық және дiни ой - пiкiрлер де
өзгерiсте болып тәрбиенiң мақсаты мен мiндеттерiне ықпал жасайды.
Тәрбие қоғамдық құбылыс, онсыз ешбiр қоғамның дамуы өркендеуi мүмкiн
емес. Сол себептен В.И. Ленин тәрбиенi жалпы және мәңгiлiк категория деп
санақан. Тәрбиеге жүктелетiн ең басты мақсат - қоғамға қажеттi адамгершiлiк
қасиетi жоқары, еңбексүйгiш ғылыми дүниетанымы қалыптасу үстiндегi
эстетикалық талқам - сезiмi мен дене күшi мығым, белсендi өмiрлiк позициясы
айқындалған жас өспiрiмдi дамытып қалыптастыру.
Тәрбие процесiнiң мәнiн ашуда Н.К. Крупская, А.В. Луначарский, П.П.
Блонский, С.Т. Шацкий, А.С. Макаренко, В.А. Сухомлинский және т.б.
педагогтар өз үлестерiн қосты. Мысалы: А.С. Макаренко тәрбие поцесiнiң
мақсаты бiздiң қоғамдық қажетiмiзден халықымыздың талабынан, мақсаттарымен
мiндеттерiнен туындайтынын дәлелдеген. Тәрбие процесi арқылы жас өспiрiмдер
халқымыздың материалдың және рухани байлықтарын адамзат ғауымының бай
тәжiрбиесiн игередi.
Сонымен тәрбие процесi дегенiмiз жеке адам мен балалар коллективiн
әлеуметтiк тұрғыдан қалыптастыруда оларды өмiрге дайындап қоғамда өз орнын
таба бiлуге үйретiп, әрбiр әрекетiмен, қызметiмен қоғамға пайда келтiруден,
өз жеке басына қалақаттанған сезiммен қарауға тәрiлелеу тәрбие процесi
адамның қоғамның мәнiн әлеуметтiк маңызды сапаларын қалыптастыруға, оның
қоғамға, адамға өздi - өзiнiң қатынастарын жасауға және олардың шеңберiн
кеңейтуге бақытталады. Адамның, қоғамдық мәнiң, өмiрдiң түрлi жақтарына
қатынастарының жүйесi неқұрлым аумақты, кең болған сайын оның рухани жол
дүниесi соқұрлым бай болады. Тәрбиенiң мәнi, адамның қоғамдық мазмұнын
әлеуметтендiрiп, оның ұжыммен және қоғаммен практикалық қатынастарының
жүйесiн құру.
Оқыту бiртутас педагогикалық процестiң құрамды бөлiгi сондықтан да
оған сол процестiң барлық негiзгi заңдылықтары, құралым бөлiктерi тән.
Оқыту процесi - оқытушы есеп оқушының өзара байланыста iс - әрекеттерi
жеке бастың жан - жақты дамуы мен ақыл - ой тәрбиесiнiң адындағы тұрған
мiндеттердi шешуге бақытталған. Оқыту процесiнде оқушылардың ақыл - ойы
дамыды, танымы, практикалық iскерлiгi және дағдысы қалыптасады оқыту
процесi бүл күрделi бiр тұтас белсендi танымалдық iс - әрекете бақытталған
процесс.
Оқыту процесiнiң ғылыми теориясы оқушының танымдық iс - әрекетiн
ұйымдастыруды, олардың бiлiмнiң ғылыми жүйесiн тиiмдi игерудi қамтамасыз
ететiн iскерлiкпен дағдылануды танымдық күштерiн дамытуды, ақыл - ой iс -
әрекетiнiң нақтылы амалдарын пайымдайтын, қабiлеттiлiктi, дүние дамыту және
жеке басты дамытуды қалыптастыру тәсiлдерi мен амалдарын зерттейдi,
қарастырады. Оқыту процесiнде жалпы құралы ретiнде тәрбие мақсаты,
мiндеттерi, мазмұнын амалы, түрлерi, әдiстерi, методикалық тәсiлдерi,
оқушыларға берiлетiн тапсырмалар айқындалады оқытудың тәрбиелiк функциясы -
оқытудың тәрбиелiк ықпалы жайындағы идея Я.А. Коменскийдiң, И.Ф.
Гербарттын, Ф.А. Дистервентiң Н.И. Пироговтың және К.Д, Ушинскийдiң
еңбектерiнде мазмұндалған.
И.Ф. Гербарт оқыту адамгершiлiк тәрбиесiн сiз мақсатсыз құрал деп
тұжырымдады.
Н.И. Пирогов пен К.Д. Ушинский алқам рет педагогика тарихында оқытудың
тәрбиелiк сипатын, оның ғылыми мазмұнына, тәуелдi дедi.
К.Д. Ушинскийдiң педагогикалық теориясында оқыту және оқу тәрбиенiң
кңдiреттi құралы деп айтылған. Тәрбиелей отырып оқыту Ушинскийдiң айтуы
бойынша, дамытып оқыту, яғни адамның байғақымтығын, ойын, есiп, ғиялын
дамыту, оны әлеуметтiк және еңбек iс - әрекеттерiне дайындау тәрбиелей
отырып оқыту ғылыми - теориялар мен ережелердiң оқушының дүние танымы мен
сенiмiне айналуын сипаттайды, моральдық нормаларды, мiнез - құлқы игеруiн
қамтамасыз етуге әсер етедi. Оғыта отырып тәрбиелеу, оқушыларды өмiрге,
бiлiм алуға тәрбиелейдi, ақыл - ой қабiлетiн дамытады, адамгершiлiк
қасиетiн қамыптастырады.
Сонымен, оқыту оқушыларды терең бiлiммен қаруландырады ғылыми
көзқарастарын дамытады және тәрбиелейдi.
Тәрбие процесi өзiнiң құрылысына бақыт - бақдарына қарай диалектика
заңына негiзделген. Сондықтан да педагогика ғылыми – диалектикалық ғылым
деп санаймыз, өйткенi, тәрбие процесiнде әлеуметтiк, психологиялық және
педагогикалық факторлар бiр - бiрiмен ңштасып бiрлiкте болатындығын
қалымдар дәлелдеуде. Тәрбие процесiнiң заңдылықтары мен ғөзғаушы күшiн
психологтар мен педагогтардың Н.И. Болдырев, М.А. Данилов, Ф.Ф. Королев,
Г.С. Костюк, Г.И. Шукина, Б.Т. Лихачев т.б. еңбектерiнде дәлелденген.
Тәрбие процесiнiң диалектикалық мәнi, оның даму үстiнде болып белгiлi
сатымен диалектикалық икемдiкте өзгерiп отырады. Себебi, тәрбие процесi
әлеуметтiк талапға негiзделiп дами отыра оқушының жас және өмiр
тәжiрибелерiне орай өзгерiске түсiп, кейбiр балалардың өмiр жағдайларын
ескерiп басқаша да құрылады. Мысалы: бiр оқушыға жасалынған педагогикалық
әдiс, тәсiл немесе амал бiр жағдайда нәтижесiн берсе, екiншi жағдайда
ешғандай пайда бермейдi. Бңкiл тәрбие процесi ұйымдастырылып жүргiзiлудiң
әрбiр кезеңдерiнде iшкi қарама - қайшылықтарға кездесiп отырады.
Тәрбие процесiнiң iшкi қарама қайшылықтарының мәнi – оқушыға
жасалынатын сыртқы әсерлер педагогикалық ықпалдар мен баланың iшкi
позициясы яғни жол дүниесi мен қызығушылығы аралықтарында туындайды.
Тәрбие процесiнiң заңдылығы деп педагогикалық құбылыстар мен
процестердiң бiр - бiрiнен объективтi түрде байланысып жатуымен
сипатталынады. Тәрбие процесiнiң заңдылығы (мен жеке тұлғаның даму
заңдылығына тән) қоғамдық құбылыс ретiнде тәрбие заңдылығымен жеке тұлғаның
даму заңдылығына тән. Әрбiр жеке адамның iс - әрекетi мен қызметi және
басқа адамдармен қарым - қатынасы, оның әлеуметтiк өмiрiн құрайды. Оқушының
сапасын, мiнез - құлқы, сала сезiмдерi, талап - тiлектерi мен
мұқтаждықтарының қалыптасуы мен дамуы мақсатты және бақыт - бақдарлы
ұымдаса тәрбие жұмысының қорытындысы терiнде, оларды қоршақан ортаның
тiкелей ықпал жасауымен қалыптасады себебi жеке адамның айналасын қоршақан
заттар мен нәрселер, табиғи және әлеуметтiк құбылыстардың барлығы, оның
сана - сезiмiне, мiнез - құлқына, рухани дүниетанымына өзiндiк iзiн
қалдырады. Сондықтан да тәрбие процесiнiң мазмұндары қоғамдық ортаның
объективтiк және субъективтiк факторларымен тығыз байланыста болатындығы –
тәрбие процесi заңдылықтары болып есептеледi.
Бiлiм беру саласында оқыту процесiнiң мәнi өте зор, ойткенi осы
кездегi қоғамдық - әндiрiстiк қатынастың дамуы оқытудың ғылыми -
практикалық деңгейiне байланысты. Оқыту процесiн ұйымдастыру барысында
оқушы және оқушылар ұжымы бiржағынан оқыту объектiсi, екiншi жағынан оқыту
субъектiсi болады. Оқыту процесiнде мұғалiмдер мен балалар ынтымақтастығы,
олардың шығармашылық еңбек етулерiне зор сүйенiш болады оқытудың
субъектiлер мен объектiлерi арасында әр түрлi байланыстар пайда болады.
Педагогикада диалектиканың барлық заңдары көрсетiлген. Сондықтан
педагогиканы А.С. Макаренко диалектикалық ғылым деп санайды оқыту және
тәрбие процесiнiң диалектикасы оның өзара байланысында, үздiнсiз дамуында,
жылжы магiлығында және қарама - қайшылығында ашылады. Педагогикалық
процестiң заңдылықтары Ю.К. Бабанскийдiң, И.Я. Лернердiң, И.Ф. Харламовтың
еңбектерiнде де кездеседi. Оқыту процесi бiлiм беру тәрбие және даму
процестерiмен байланысты. Сондықтан оқыту жеке адамның жол жақты дамуына
көмектесе отырып, бiлiм беру, тәрбие және даму функцияларының бiрлiкте iске
асуына мүмкiндiк туғызады. Л.С. Выготскийдiң айтуы бойынша оқыту дамудың
алдына шығып отырса, ол бала дамуының “ең таяу даму занасын” жасайды,
баланы iзденуге талаптандырады және дамудың бiрнеше iшкi процестерiн
қозқалысқа келтiредi. “Ең таяу даму занасы” одан әрi “актуалды даму
зонасына” кемуi тиiс, яғни бұл зонада оқушы тиiстi тапсырмаларды өз бетiмен
орындайды.
Педагогиканың пәнi категориясы оқыту және тәрбие бiр - бiрiмен өзара
байланысып тұтас педагогикалық процеске айналады. Бiрақ осы ұғымның өзiнше
ерекшелiктерi бар. Қазiргi кезеңде тұтас педагогикалық процестiң мәнi өте
зор ойткенi қоғамдық - әндiрiстiк қатынастың дамуы оқыту мен тәрбие
бiрлестiгi принципiнiң толық iске ауын талап етедi. Орта, жоқары оқу
орындары мен мектептен тыс мекемелер жүйесiнде бiлiм беру және тәрбие
мақсатын жүзеге асыру процесiн тұтас педагогикалық процесс немесе оқу -
тәрбие (мiндеттерiн толық шешу үшiн сабақ) процесi деп айтамыз. Бiлiм беру
мен тәрбие мiндеттерiн толық шешу үшiн сабақ үстiнде әрбiр тақырып бойынша
оқуды тәрбиемен үйлестiрiп өткiзу озi - тәрбие процесiнiң басты шарты
Педагогикалық процестi ұйымдастыру барысында оқушы және оқушылар ұжымы бiр
жағынан тәрбие объектiсi, екiншi жағынан тәрбие субъектiсi болады. Осыған
орай, оқу, тiрбие процесiнде мұғалiмдер мен балалар ынтымақтастығы, олардың
шығармашылық еңбек етулерiне зор сүйенiм болады. Тәрбиенiң субъектiлерi мен
объектiлерi арасында әр түрлi байланыстар пайда болады. Тәрбие мен оқыту
процестерi бiрте - бiрте өзiн - өзi тәрбиелеу және өз бетiмен бiлiм алу
процестерiне ұласады. Сондықтан тұтас педагогикалық процестi оқыту, тәрбие,
бiлiм және даму процестерiнiң табиғи бiрлiгi деп қарастырамыз.
Тұтас педагогикалық процестiң мақсаты, мiндеттерi, мазмұны, формалары
және әдiстер қоғамның әлеуметтiк – экономикалық талаптарына, саясатына
байланысты мектепте оқу - тәрбие жұмысын ғылыми техникалық ңдеу негiзiнде
ұйымдастыру үшiн педагогикалық процестiң заңдылықтарында көрсетiлген
мiндеттердi толық iске асыруда педагогикалық ұжымға, оның әрбiр мүшелерiнiң
iскерлiк, бiлiмдарлық, шығармашылық қабiлеттерiне сүйену қажет. Оқыту мен
тәрбие тұтас педагогикалық процесте табиғи өзара байланысты.
Бұлардың бiрлiгiн бiр - бiрiнен ажыратуға болмайтындығын дәлелдейдi.
Оқыту және тәрбие процесiнiң арасындағы байланысты тiкелей аралық
қатынастан байғауға болады осындай тұтастық педагогикалық принциптерiнiң
жүйесiн қалыптастыруға мүмкiндiк бередi.
Оқыту және тәрбие процесiнде принциптердi тәрбие және бiлiм беру
теорияларына байланыстырын, жеке - жеке пайдаланудың да мәнi зор.
ТҰТАС ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОЦЕСС - ОҚЫТУ МЕН ТӘРБИЕ ҮЙЛЕСIМДIЛIГIНIҢ КӨЗI
Қазiргi педагогикалық теорияда “Тәрбие әдiсi” ұғымы әнi де жете
зерттелмеген мәселелердiң бiрi болып келедi, өйткенi бұл жөнiнде әр түрлi
көзқарастардың бар екенi байқалуда. Бұған көптеген авторлардың тәрбие
әдiсiне берген анық тамалары дәлел бола алады. Т.Е. Конникованың анықтамасы
бойынша – бұл педагогикалық жұмыстардың тәсiлдерi мен жолдары арқылы тәрбие
мақсатына жету. И.С. Марьенконың анықтамасы бойынша, тәрбие әдiсi - бұл
жеке адамға тiкелей және жанама түрде ықпал жасау.
В.А. Сластенин тәрбие әдiсiн тәрбиешiлерi мен тәрбиеленушiлердiң iс -
әрекетiнiң өзара байланыс тәсiлдерi деп тұжырымдайды. Тәрбие әдiс ұғымы
туралы бұдан басқа да бiрсiпiра анықтамалар бар. Осы анықтамаларға
қарақанда әрбiр автор тәрбие әдiсi туралы ұғымды өзiнiң зерттеу жұмысының
нәтижесiне сүйенiп түсiндiредi. Бiрақ әр түрлi анықтамалар бiр мақсатты
көздейдi, яғни бұл сананың дамуына, баланың мiнез - құлық тәжiрбиесiнiң
қалып тасуына тәрбиелiк әдiс ықпал жасайды.
Сонымен, әр түрлi автордың анықтамаларына сүйенiп, мынадай қорытынды
жасауға болады. Тәрбие әдiсi - тәрбиешiлер мен тәрбиеленушiлердiң өзара
байланыс iс - әрекеттерiнде оқушылардың тұлқалық қасиеттерiнiң қалыптасуына
бақытталған педагогикалық жұмыс тәсiлдерi. Тәрбие жұмысының әдiстерi
тәрбиенiң мақсатына, принциптерiне және мазмұнына баланың жас және дербес
ерекшелiктерiне, олардың тәрбиелiк дәрежесiне байланысты. Тәрбие әдiстерi
тәрбие жұмысының мақсаттары мен мазмұнымен анықталады. Әдiстердi iске асыру
барысында тәрбиешi оқушыларға педагогикалық ықпал жасайтын тәрбиенiң
тәсiлдерi мен құралдарын да қолданады.
Тәсiл әдiстiң құрамды бөлiктерi, әрбiр әдiстең тәсiлдерi болады.
Мысалы, үйрету мен жаттықтыру әдiстерiнiң тәсiлдерi нұсқау, көрсету,
машығтандыру, тапсырма т.б.
Тәрбие құралдырына iс - әрекеттiң түрлерi, көрнектi құралдар көптеген
коммуникация құралдары, педагогикалық ықпал жасау құралдары (мұғалiм, ата -
ана ересек адамның сөзi, олардың әнегесi т.б.) жатады А.С. Макаренко өз
тәжiрбиесiнде тәрбиедегi шешушi рөль атқаратын нәрсе оғшауланған құралдар
емес, керiсiнше олардың үйлесiмдi құрылған жүйесi екенiн дұрыс көрсетедi.
Адам еңбектiң, танымның, қарым - қатынастың субъектiсi ретiнде iс - әрекет
барысында қалыптасады.
Оқыту әдiсi – дидактиканың ең басты құрамды бөлiгiнiң бiрi. Оқыту
әдiстерi, бiлiм берудiң мазмұны сияқты, оқытудың жалпы мақсаттары және
мiндеттерiмен анықтамалады. Оқыту процесiнiң нәтижелi және сапалы болуы
оқыту әдiстерiн тиiмдi творчестволықпен жүзеге асыруға байланысты.
Педагогиканың дидактика бөлiмiнде оқыту әдiстерiн жетiлдiру мәселесiне көп
көңiл бөлiнген. Оқулықтарда оқыту әдiстерiнiң топтары олардың жiктелуi
туралы әр түрлi пiкiрлердi кездестiруге болады.
Оқыту әдiстерi туралы әр түрлi анықтамаларға тоғталсақ “Оқыту әдiсi
дегенiмiз - оқытушы мен оқушылардың жұмыс iстеу әдiсi, оның арғасында
бiлiм, iскерлiк дағды қалыптасып оқушылардың дүние танымдылығы мен
қабiлеттiлiгi артады.
Оқыту әдiмсi дегенiмiз – мұғалiм мен оқушылардың өзара әрекетiнiң
барысында бiлiм алу жолдары. Оқыту әдiсi дегенiмiз – мұғалiм мен
оқушылардың өзара әрекетiнiң негiзiнде бiлiм, тәрбие және таным процесiн
жетiлдiру.
Оқыту әдiсi дегенiмiз – мұғалiм мен оқушылардың бiрлесе жасайтын
әрекетi.
Ғылыми педагогикалық әдебиеттерде оқыту әдiсiнiң басқа да анықтамалары
кездеседi. Бұл әдебиеттерде оқыту әдiстерi оқытушының оқушыларға оқу
материалынан бiлiм беру тәсiлдерiнiң жиынтығы немесе оқытудың құралдары
ретiнде, сонымен қатар оқыту әдiсi мұғалiмнiң оқу материалдарын оқушыға
жеткiзу тұрғысында ғана қарастырылады. Мұндай анықтамалар оқыту әдiсiнiң
сипаттамасын толық бере алмайды. Дидактика теориясында оқыту процесiнiң
мәнi мұғалiм мен оқушылардың өзара қарым - қатынас екi жақтылық негiзiнде
қарастырылады.
Ал, соңғы оқыту әдiсiне берiлген анықтамада мұғалiм мен оқушы
арасындағы қарым - қатынас көрсетiлмейдi. Сондықтан оқыту әдiстерiнiң
субъективтi – субъективтiлiк iшкi заңдылық негiзi ашылмақан. Бұл жағдайда
оқыту процесi барысында оқушы пассивтi позицияда қалады.
Сонымен қазiргi педагогикада оқыту әдiсi оқушылардың бiлiмдi меңгеру
және олардың дамуы мен тәрбиесiне бақытталған. Оқушы және мұғалiм
арасындағы бiрлесiп жүргiзiлетiн iс - әрекетiнiң субъектi - субъектiлiк
қарым - қатынас құралдары ретiнде анықталады.
Оқушыларды оқыту үшiн алдымен мұғалiмнiң өзi оқы, бiлiмiн жетiлдiрiп
отыруды қажет етедi. Оқу мен тәрбие әрдайым бiрге жүредi. Оғыта отырып,
оқушыларға тәрбие беру әрбiр мұғалiмнiң, әрбiр ата - ананың алдындағы басты
мақсаты.
Мектептерде педагогикалық озат тәжiрибенi зерттеу, жинақтау iсi
күрделi және шығармашылық мәселелердiң бiрiне жатады. Педагогикалық
тәжiрбиеде - оқыту мен тәрбиенiң практикасын жан - жақты зерттеу объектiсi,
факторлар мен ғылыми мәлiметтердi жинақтаудың негiзгi көздерiнiн бiрi.
Сондағытан педагогикалық озат тәжiрибеде оқу тәрбие жұмысын ңнемi дамыту
мен жетiлдiруде үлкен орын алады. Мұғалiм оқыту мен тәрбие әдiстерiне
байланысты басты мәселелердi таңдап алады да, олардың тиiмдiлiгiн сабақтың
немесе тәрбие жұмысының барысында бақылайды мұғалiм әр сабақтың немесе
тәрбие жұмысының өзiне тән ерекшелiгiн, әр түрлi әдiстердi қолданудың
тиiмдi жолдарын, оқыту мен тәрбие процесiнде оқушылардың ынтасы мен таным
қабiлетiн дамытуды шығармашылықпен iздестiредi. Осының нәтижесiнде мұғалiм
өз жұмысындағы жетiстiктер мен елеулi кемшiлiктердi көре бастайды. Сәйтiп,
оларды жандық тиiмдi жолдарын қарастырады.
Оқытудың табысты болуы оқу әдiстемелiк топтамаларының (оқулық,
анықтама, әдебиеттер, есептер жинақы) жеткiлiктi болуына тiкелей
байланысты. Солай бола тұрса да ең алдымен оқыту мұғалiмнiң сабақ беру
шеберлiгiне, педагогика ғылымының жаңа табыстарын iс жүзiнде қолдана
бiлуiне, оқушыларды өздiгiнен бiлiм алуға үйретуге негiзделедi. Мұғалiмнiң
өз мамандығынсңюi, жеке мәдениетi өзiн ұстауы оқушылардың ойлау бақытына,
қызығушылығына және ынтасына көп жер етедi. Сондықтан да, мұғалiм жас
ұрпақты рухани дүниемен ғанықтыратын жақсылықтың ұрығын болашақ ұрпақ
жүрегiне дарынтаты үлкен тұлға.
Алдыңғы қатарлы, тәжiрибелi мұғалiмдердiң еңбегiн саралақанда, жақсы
нәтижелер (терең де берiн бiлiм, оқушылардың тәрбиелiлiгi) мұғалiмдердiң
оқу үрдiсiн ұйымдастыру және жоспарлауына, оқу - құралдарын шеберлiкпен
пайдалануына тәуелдi екенi анықталған. Тәжiрибелi мұғалiмдер алдымен
оқушылардың негiзгi алатын оқу материалына меңгеруiне бар - күш жiгерiн
жұмылдырып, оқушылардың назарын химияның негiзiн мәселелерiне бақыттайды.
Олар берiлетiн сабақты жаспарлақанда, бiрiншiден, сабақта қабылданатын,
есте сақтайтын негiзгi мәселелерi анықтап, оларды меңгеру үшiн пайдаланатын
тиiмдi әдiстердi таңдап алуға жұмылдырады, екiншiден, қажеттi педагогикалық
нәтижеге жету үшiн мұғалiм оқушыларға ненi бiлуi қажет, ненi есте сақтауы
керек, ненiн түсiнiп бiлуi тиiс, ненi үйренуi керек екенiн ұғындырып, ең
қажетi бiлiмге бақдарлама бередi.
Оқушылардың бiлiмдердi меңгерген немесе меңгермегенiн сол сабақ
үстiнде сұрау арқылы, жаттықула есептер, белгiлi бiр зертханалық жұмыстарды
орындату арқылы тексередi. Сабақтың құрылымын ойластырғанда сабақтың барлық
бөлiмдерi арасындағы сабақтастық пен оған бөлiнетiн уақыттың сәйкестiгiн
ескерген пайдалы. Мысалы, үй тапсырмасын тексеруге көп уақыт жiберiп,алса,
мұғалiм жаңа сабақты шала түсiндiруi мүмкiн, сол себептi оқушылар жаңа
меңгеретiн бiлiмдi толық қабылдап ала алмайды. Үй жағдайында материалды
түсiну үшiн көп уақыт кетiруi мүмкiн, тiптi кейде кейбiр ұғымдарды түсiнбей
қалады. Мұндай жағдай келесi қабылданатын бiлiмге залалын тигiзедi.
Кiтаппен жұмыс iстеу кезiнде оқушыларды химиялық анықтамаларды,
негiзгi заңдарды химиялық түсiнiктердi ажырату дағдыларына, химиялық
құбылыстар мен тәжiрбелердiң жасалыну сипаттамаларын, олардың бақылай бiлу,
эксперимент нәтижелерiн, қорытындыларын жаза бiлу бiлiктерiн үйрету керек.
Сондай - ақ оқушылар мәтiндi жақсылап оқып, оны талдай бiлуге, ойша әр
түрлi мақыналас бөлiмдерге бөлуге, әрбiр бөлiмнiң негiзгi ойларын анықтап,
оқылған материалға жоспар құра бiлуге дағдыланса, онда мұғалiмнiң жұмысы
жеңiлденедi.
Зерттеу нәтижелерi оқытушының шеберлiгi әдiстемелiк материалдардың
көптiгi, оны сабақға көшiрiп ғолануда емес, өз тарапынан сүзгiден өткiзiп,
сол сабақға тән сабақ мазмұнын, формасын, тәсiлiн үйлестiре бiлуде.
Сабақтың ғұнды болуы, оқушылардың бойын дамыту, мәселе ғойып, оқуға ынтасын
ояту, әр оқушының қабiлетiне сай жұмыстану тәсiлiн ұйымдастыру, оқу үрдiсiн
шығармашылық еңбекке айналдыру - мұғалiмге ғойылар бңгiнгi заманталабы,
кәсiби шеберлiгiн және жоқары бiлiгiн танытатын қиын да күрделi сынақ.
Озат тәжiрибенi зерттеу және оны тұтас педагогикалық процеске енгiзу
ғажырлы еңбектi, терең сауаттылықты, өз пәнiне еркiн иелiк етудi, теория
мен практиканың дамуын да ңнемi жолзалықты бiлiп отыруды талап етедi.
Тәрбие принциптерi дегенiмiз тәрбие процесiнiң мазмұнын,
ұйымдастырылуы мен әдiстерiн айқындайтын ережелер, алғы шарттар, талаптар
және бақыттаушы қағидалар жиынтығы. Тәрбие принциптерi адам факторын
жеделдету және оқу - тәрбие процесiн гуманитарландыру, жеке адамның
жанжақты даму заңдылықтарына негiзделедi. Көрнектi педагогтар Н.К.
Крупская, А.С. Макаренко, С.Т. Шацский, П.П. Блонский, В.А. Сухомлинский
т.б. кеңес педагогтарының теорисын дамыта отырып, тәрбие принциптерiнiң
негiзiн айқындады.
Тәрбие принциптерiне сипаттама тәрбиенiң мақсаттылық принципi: А.С.
Макаренко педагогикалық жұмыстың жемiстi болуының ең қажеттi шартының бiрi
тәрбиелену мiндет - мақсатының анық, айқын түрде белгiленуi деп есептеген.
Тәрбие жұмысының мақсаттылығы, иделялық бақыттылығы сапалы творчестволық
сипатта болуы мұғалiм мен коллективтiң iс - әрекетiн бақдарсыздықтан,
кездейсоғтықтан сақтандырады.
Педагогикалық коллектив және әрбiр мұғалiм - тәрбиешi тәрбие жұмысын
белгiлейдi, оның мазмұнын анықтайды, жеке оқушылардын, коллективтiң
ерекшелiгiне, талап - тiлектерiне сүйене отырып, жұмысты жоспарды түрде
және белгiлi жүйемын жүргiзедi.
Тәрбиенiң өмiрмен, еңбекпен, қоғамдық құрылыс практикасымен
байланыстылығы.
Мұғалiмдер - адамды жан - жақты дамыту идеясын тәрбиенi өмiр мен,
еңбекпен байланыстыру талабымен ұштастынды. өмiр мектебi ең ғұатты тәрбие
мектебi. Ұлы физиолог И.П. Павлов адам организмiнiң өмiр әрекетi қоршақан
ортаның ықпалымен, адам өмiр сүруiнiң жағдайларымен байланыста екенiн
көрсеттi. Осы әсердi ол “өмiрлiк тәрбие” деп атады. Осындай тәрбиеден
–“тәрбие мектебiнен” тек ересектер ғана емес, жас ұрпақ та өтедi. Сондықтан
тәрбиенiң өмiрмен, еңбекпен, қоғамдық тәжiрбиемен байланысты болу принципi
оқушыларды қазiргi өмiрдiң барлық саласынан хабардар болуды, өз елiнiң,
туған әлкесiнiң әткенiмен бңгiнгiсiн бiлуде, адамзат мәдениетiнiң iзгi
бастаулары мен жалпы адамзаттың iзгiлiк қасиеттердi түсiнудi, меңгерудi
талап етедi.
Жеке адамға талап қоюшылық пен құрметтей бiлудiң бiрлiкте болу
принципi.
А.С. Макаренко: “Менiң негiзгi принципiм (ал бұл принцип тек ғана
менiкi емес, сондай - ақ бүкiл кеңестiк педагогтердың де принципi деп
санаймын) әрқашан адамға барынша көп талап қою, сонымен қатар оны мейiлiнiш
қатты сыйлау болып табылады деп өзiнiң педагогикалық тәжiрбиесiн
қорытындылайда. Тәрбиеленушi сыйлау және оған талап қою дегенiмiз баланы
жан - жақты бiлу оның қабiлеттерi мен мүмкiндiктерiн, күштi және осал
жақтарын айқындау және оның жақымды қасиеттерiнiң дамуына педагогикалық
қолайлы жағдай туғызу, ықпал жасау болып табылады.
Сана мен мiнез - құлықтың бiрлiк принципi
Сана адамның мiнез - құлқын, iс - әрекетiн бағыттап отырады. Сана мен
мiнез - құлықтың, iс - әрекетiң бiрлiгi мектептегi бүкiл оқу - тәрбие
процесiндегi ережелер, талаптар, нормалар оқушылар үшiн жаттанды түрде
болмай түсiнiктi, саналы болуын көздейдi. Бұл принцип адам бойында борым,
ар - ождан, тамған, мәдениеттi мiнез - құлықтың адамгершiлiк қадiр -
қасиеттiн, өмiрлiк бақыттың үйлесiмдi дамуының қажеттiлiгiн қамтиды.
Ұлы Абай: “Тегiнде адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мiнез
деген нәселелермен сақтады. Онан бақса нәрсемен оздым ғой демектiң бәрi де
– ақымақшылық” - деп адамның шынайы саналы өмiрiн дәрiптеген.
Еңбек арқылы тәрбиелеу принципi
Еңбек – тәрбиеленiң күштi құралдарының бiрi. Еңбек арқылы тәрбиелеу
принципiнiң мәнi - адамды тек материалдық және рухани байлықтарды жасаушы
ғана емес, сондай - ақ, оны азамат ретiнде көрiнетiн жеке тұлға етiп
қалыптастыруда, еңбек адамның жан - жақты жетiлуiнiң негiзi. Сөзбен iстiң,
қабiлет пен дарындылықтың, сапалардың сыналар жерi адал еңбек.
Творчестволық бай мұрасы мен халқымызға қайта оралған ұлы ақын Ш.
Құдайбердиев:
Ағылды сол - ынсап пен ар сақтайды,
Арсыз сол - арамдықпен жан сақтайды
Адал сол – таза еңбекпен күнiн көрiп,
Жаны үшiн адамшылық ар сақтайды -
деп ұстаздық жүрек ңнiмен адам өмiрiнiң мың алуан құбылыстарында еңбектiң
адамгершiлiк сипатын әлең жолдарымен әрнектейдi.
Тәрбие процесiнде мектеп, жанұя және жұрытшылық әрекетiнiң бiрлiк принципi
Ата - ана табиғи тәрбиешiлер. Ата - ананың жылы жүрегiнен, мейiрiмдi
жүзiнен, алақанынан, ыстық құшақынан балақа дүние есiгi ашылады оның дүние
танымының бастауы жанұядан басталып, мектеп, мұғалiм тәрбиесiмен жалғасып
отырады. Сондықтан, жануя, мектеп, жұртшылық өзара бiрлiкте, педагогикалық
ынтымақтастықта болуы балаларды дұрыс тәрбиелеудiң кепiлi. Тәрбие мен оқыту
принциптерiн салыстырып қарасақ, олардың көпшiлiгiнiң тәрбие процестерiнде
де, оқыту процесiнде де тiкелей қатысы бар себебi тәрбие мен бiлiм беру бiр
- бiрiнен бөлiнбейтiн өзара тығыз байланысты, бiртұтас педагогикалық
процесс.
Оқытуға ғойылатын талаптардың бастапғы белгiлi жүйесiн оқыту
процесiнiң принциптерi деп аталады. Оқыту процесiнiң бiрнеше принциптерiн
атауға болады.
Оқыту процесiнiң мақсаттылық принципi
Әрбiр сабақға дайындалу үшiн ең алдымен оның мақсатын анықтайды
мақсатсыз сабақ жақсы нәтиже бермейдi. өйткенi оқыту әдiстерi олардың
мақсаттарына байланысты осыған орай, әрбiр баланың және ұжымының
ерекшелiктерiн еске алып, мұғалiм оқыту жұмысының формаларын, мазмұнын,
әдiстерiн iрiктеп алады.
Оқытудың ғылымилық принципi.
Бұл прицнип табиқат қоғам, мәдениет, ойлау, дамудың заңдылықтарын
бiлудi талап етедi. Ғылымилық принцип оқу бақдарламаларын, оқулықтарды
жасақанда алынып, оқыту процесiнде жүзеге асырылады. Ғылымилық принцип
оқушылардың таным қабiлетiнiң дамуына, дүниеге көзқарасының және жоқары
адамгершiлiк қасиеттерiнiң қалыптасуына әсер етедi.
Түсiнiктiлiк принципi.
Түсiлiктiлiк принциптi оқытуды оғшылардың дайындық деңгеiне сай
ұымдастыруды талап етедi. Сонымен бiрге оқушыларға тапсырма “ең таяу даму
санасына” сәйкес берiлуi тиiс, яғни тапсырманы мұғалiмнiң басшылығымен
терең ойлап орындауды оқушылардан талап ету керек. Егер тапсырма аса ауыр
болса, онда оқушының ықыласы төмендейдi, сенiмi кетедi, күшiне зиян келедi.
Сапалылық пен белсендiлiк принципi
Сапалылық пен белсендiлiк принципi дегенiмiз бiлiмдi сапалылықпен
белсене қабылдап, оның өмiр және практикамен байланысын тереңдету, оқылатын
фактiлер мен құбылыстардың мәнiн түсiну сабақ үстiнде берiлген
тапсырмаларды оқушылардың сапалылық пен орындауды, олардың белсендiлiгiн
арттырады. Мысалы: Тiл сабақтарында грамматикалық ережелердi теория –
тұрғысынан терең ұғыну қажет болса, ол сәйлемдердi сөз таптарына, сәйлем
мүшелерiне ажыраты бiлу оқушылардың iскерлiк пен дағдыны саналылықпен
игеруiн көрсетедi.
Көрнекiлiк принципi
Көрнекiлiк принципiн алқам зертеп, оған мәндi үлес қосқан Я.А.
Коменский, К.Д. Ушинский т.б. педагогтар болды. Осы принцип негiзiнде Я.А.
Коменский алғашғы оқытудың әдiстемесiн жазды. К.Д. Ушинский көрнекiлiк
жайындағы iлiмдi дамыту келiп, көрнекiлiк - баланың психологисының
ерекшелiктерiне жауап бередi, балалар заттардың пiшiнi, дыбысы, баяны
арқылы ойлайды дедi. Көрнекiлiктiң түрлерi:
Табиғи көрнекiлiкке коллекциядағы кептiрiлген әсiмдiктер, хайуандар
мен ғұстардың тұбылы, минералдар және т.б. жатады.
Заттар мен бейнелу көрнекiлiгi: муляж, геометриялық фигура, макет,
портреттер, архитектура кескiндеме және мңсiн үлгiлерi жер бетiнiң бедерi
т.б.
Символдық көрнекiлiкке карталар, картограммалар, схемалар кестелер
жатады.
Көрнекi құралдар оқу материалдарын, әсiресе, теориялық ережелердi есте
жақсы сақтау және жеңiл түсiну үшiн қолданылады.
Педагогикалық процесiн бақытылық принципi.
Жеке адамның әр жақсы дамуына, оқыту мен тәрбие үйлесiмдiгiне ықпал
жасайды. Ағыл - ой адамгершiлiк және еңбек тәрбиесiн тығыз бiрлiкте
қамтамасыз ету педагогикалық процестiң бақыттылық процесiнiң негiзiн
құрайды “Еңбек бiлiм берумен қатар жүрмейiнше, тәрбиелiк пайда келтiрмейдi
бейтарап процесс болады” – дейдi А.С. Макаренко.
Сонымен, тұтас педагогикалық процесте кешендi ықпал жасау бұл әр түрлi
iс - әрекеттен нақты жоспарлау әр түрлi жұмыстарды (саяси - идеялық,
қоғамдық пайдалы және әнiмдi еңбек т.б.) табиғи бiрлiкте жүзеге асыру.
Баланың қабiлеттiлiгi мен бейiмдiлiгiн дамыту, қоғамдық белсендiлiгiн
арттыру, еңбекке, кәсiби бақдар беруге, ғылым мен техникақа, әнерге,
әдебиетке, спортқа, ұлттық дәстүрлерге құштарлығын тәрбиелеу, олардың
мәдени демалысын бас уақытын, дұрыс ұйымдастыру мақсатында осы жұмыстардың
бәрiн мектептен тыс бiлiм және тәрбие беру мекемелерi ұйымдастырады. Мұндай
мекемелерге: балалар клубтары мен парктер,балалар кiтапханалары, балалар
театралары мен кино, жас техниктер, жас наутралситер станциялары, балалар
стадиондары, спорт, музыка мектептерi және мектептен тыс басқа да балалар
мекемелерi жатады.
Балаларға мектептен тыс бiлiм және тәрбие беру мекемелерi мектептерге
жан - жақты көмек көрсетедi, мектептермен бiрiге отырып, оқушыларды әржақты
жұмысқа тартады мектеп оқушылары ауыл шаруашылық тәжiрибелiк және табиқатты
зерттеу мен қорған жұмыстарына, әр түрлi байғаулар мен сайыстарға, слеттер
мен көркемәнерге қатысады. Мысалы, жас натуралистер станциясы ауыл
шаруашылығына және табиқатқа бейiмдiлiгiн, қызығушылығын көрсете бiлген
оқушылар үшiн үйiрмелер, жас натуралистер, жас механизаторлар, жас
метеоролтар, жас агрохимиктер қоғамдарын үйымдастырады.
Сонымен, барлық мектептен тыс бiлiм және тәрбие беру мекемелерiнiң
жұмысы өздерiнiң ережелерi мен бақдарламасына, оқушылардың өз iс -
әрекеттерiне негiзделе жүзеге асырылады. Тәрбие мен бiлiм беру жұмыстарын
оындай принциптердi негiзге ала - отырып жүргiзудең нәтижесiнде,
оқушылардың түрлi iс - әрекеттерiнде қызығушылығы
Мән бейiмдiлiгi байқалады, таным қабiлетi дамиды саналы тәрбие, терең
және тиянақты бiлiм алу жолындағы күресте белсендiлiгi артады. Мiне,
осылардың нәтижесiнде олардың өмiрге, дүниеге ғылыми көзқарасытары кеңидi,
қалыптасады.
Мектептен тыс халықа бiлiм және тәрбие беру жүйесiне саяси мәдени
ақарту мекемелерi де кiредi. Оларға кiтапханалар, клубтар, әлеуметтiк саяси
орталық кино, театрлар, түрлi көркемдер мен музейлер, спорт мекемелерi
жатады. Бұл мекемелер халық арасында күнделiктi өмiр талаптарына жауап
беретiн саяси және мәдени ақарту жұмыстарын жүргiзiп, уақыздайды.
Оқыту процесiнiң ғылыми теориясы оқушының танымдық iс - әрекетiн
ұйымдастыруды, олардың бiлiмнiң ғылыми жүйесiн тиiмдi игерудi қамтамасыз
ететiн iскерлiкпен дағдылануды танымдық күштерiн дамытуды, ақыл - ой iс -
әрекетiнiң нақтылы амалдарын пайымдайтын, қабiлеттiлiктi, дүние дамыту және
жеке басты дамытуды қалыптастыру тәсiлдерi мен амалдарын зерттейдi,
қарастырады. Оқыту процесiнде жалпы құралы ретiнде тәрбие мақсаты,
мiндеттерi, мазмұнын амалы, түрлерi, әдiстерi, методикалық тәсiлдерi,
оқушыларға берiлетiн тапсырмалар айқындалады оқытудың тәрбиелiк функциясы -
оқытудың тәрбиелiк ықпалы жайындағы идея Я.А. Коменскийдiң, И.Ф.
Гербарттын, Ф.А. Дистервентiң Н.И. Пироговтың және К.Д, Ушинскийдiң
еңбектерiнде мазмұндалған.
И.Ф. Гербарт оқыту адамгершiлiк тәрбиесiн сiз мақсатсыз құрал деп
тұжырымдады.
Н.И. Пирогов пен К.Д. Ушинский алқам рет педагогика тарихында оқытудың
тәрбиелiк сипатын, оның ғылыми мазмұнына, тәуелдi дедi.
К.Д. Ушинскийдiң педагогикалық теориясында оқыту және оқу тәрбиенiң
кңдiреттi құралы деп айтылған. Тәрбиелей отырып оқыту Ушинскийдiң айтуы
бойынша, дамытып оқыту, яғни адамның байғақымтығын, ойын, есiп, ғиялын
дамыту, оны әлеуметтiк және еңбек iс - әрекеттерiне дайындау тәрбиелей
отырып оқыту ғылыми - теориялар мен ережелердiң оқушының дүние танымы мен
сенiмiне айналуын сипаттайды, моральдық нормаларды, мiнез - құлқы игеруiн
қамтамасыз етуге әсер етедi. Оғыта отырып тәрбиелеу, оқушыларды өмiрге,
бiлiм алуға тәрбиелейдi, ақыл - ой қабiлетiн дамытады, адамгершiлiк
қасиетiн қамыптастырады.
Сонымен, оқыту оқушыларды терең бiлiммен қаруландырады ғылыми
көзқарастарын дамытады және тәрбиелейдi.
Тәрбие процесi өзiнiң құрылысына бақыт - бақдарына қарай диалектика
заңына негiзделген. Сондықтан да педагогика ғылыми – диалектикалық ғылым
деп санаймыз, өйткенi, тәрбие процесiнде әлеуметтiк, психологиялық және
педагогикалық факторлар бiр - бiрiмен ңштасып бiрлiкте болатындығын
қалымдар дәлелдеуде. Тәрбие процесiнiң заңдылықтары мен ғөзғаушы күшiн
психологтар мен педагогтардың Н.И. Болдырев, М.А. Данилов, Ф.Ф. Королев,
Г.С. Костюк, Г.И. Шукина, Б.Т. Лихачев т.б. еңбектерiнде дәлелденген.
Тәрбие процесiнiң диалектикалық мәнi, оның даму үстiнде болып белгiлi
сатымен диалектикалық икемдiкте өзгерiп отырады. Себебi, тәрбие процесi
әлеуметтiк талапға негiзделiп дами отыра оқушының жас және өмiр
тәжiрибелерiне орай өзгерiске түсiп, кейбiр балалардың өмiр жағдайларын
ескерiп басқаша да құрылады. Мысалы: бiр оқушыға жасалынған педагогикалық
әдiс, тәсiл немесе амал бiр жағдайда нәтижесiн берсе, екiншi жағдайда
ешғандай пайда бермейдi. Бңкiл тәрбие процесi ұйымдастырылып жүргiзiлудiң
әрбiр кезеңдерiнде iшкi қарама - қайшылықтарға кездесiп отырады.
Тәрбие процесiнiң iшкi қарама қайшылықтарының мәнi – оқушыға
жасалынатын сыртқы әсерлер педагогикалық ықпалдар мен баланың iшкi
позициясы яғни жол дүниесi мен қызығушылығы аралықтарында туындайды.
Тәрбие процесiнiң заңдылығы деп педагогикалық құбылыстар мен
процестердiң бiр - бiрiнен объективтi түрде байланысып жатуымен
сипатталынады. Тәрбие процесiнiң заңдылығы (мен жеке тұлғаның даму
заңдылығына тән) қоғамдық құбылыс ретiнде тәрбие заңдылығымен жеке тұлғаның
даму заңдылығына тән. Әрбiр жеке адамның iс - әрекетi мен қызметi және
басқа адамдармен қарым - қатынасы, оның әлеуметтiк өмiрiн құрайды. Оқушының
сапасын, мiнез - құлқы, сала сезiмдерi, талап - тiлектерi мен
мұқтаждықтарының қалыптасуы мен дамуы мақсатты және бақыт - бақдарлы
ұымдаса тәрбие жұмысының қорытындысы терiнде, оларды қоршақан ортаның
тiкелей ықпал жасауымен қалыптасады себебi жеке адамның айналасын қоршақан
заттар мен нәрселер, табиғи және әлеуметтiк құбылыстардың барлығы, оның
сана - сезiмiне, мiнез - құлқына, рухани дүниетанымына өзiндiк iзiн
қалдырады. Сондықтан да тәрбие процесiнiң мазмұндары қоғамдық ортаның
объективтiк және субъективтiк факторларымен тығыз байланыста болатындығы –
тәрбие процесi заңдылықтары болып есептеледi.
Бiлiм беру саласында оқыту процесiнiң мәнi өте зор, ойткенi осы
кездегi қоғамдық - әндiрiстiк қатынастың дамуы оқытудың ғылыми -
практикалық деңгейiне байланысты. Оқыту процесiн ұйымдастыру барысында
оқушы және оқушылар ұжымы бiржағынан оқыту объектiсi, екiншi жағынан оқыту
субъектiсi болады. Оқыту процесiнде мұғалiмдер мен балалар ынтымақтастығы,
олардың шығармашылық еңбек етулерiне зор сүйенiш болады оқытудың
субъектiлер мен объектiлерi арасында әр түрлi байланыстар пайда болады.
Педагогикада диалектиканың барлық заңдары көрсетiлген. Сондықтан
педагогиканы А.С. Макаренко диалектикалық ғылым деп санайды оқыту және
тәрбие процесiнiң диалектикасы оның өзара байланысында, үздiнсiз дамуында,
жылжы магiлығында және қарама - қайшылығында ашылады. Педагогикалық
процестiң заңдылықтары Ю.К. Бабанскийдiң, И.Я. Лернердiң, И.Ф. Харламовтың
еңбектерiнде де кездеседi. Оқыту процесi бiлiм беру тәрбие және даму
процестерiмен байланысты. Сондықтан оқыту жеке адамның жол жақты дамуына
көмектесе отырып, бiлiм беру, тәрбие және даму функцияларының бiрлiкте iске
асуына мүмкiндiк туғызады. Л.С. Выготскийдiң айтуы бойынша оқыту дамудың
алдына шығып отырса, ол бала дамуының “ең таяу даму занасын” жасайды,
баланы iзденуге талаптандырады және дамудың бiрнеше iшкi процестерiн
қозқалысқа келтiредi. “Ең таяу даму занасы” одан әрi “актуалды даму
зонасына” кемуi тиiс, яғни бұл зонада оқушы тиiстi тапсырмаларды өз бетiмен
орындайды.
Педагогиканың пәнi категориясы оқыту және тәрбие бiр - бiрiмен өзара
байланысып тұтас педагогикалық процеске айналады. Бiрақ осы ұғымның өзiнше
ерекшелiктерi бар. Қазiргi кезеңде тұтас педагогикалық процестiң мәнi өте
зор ойткенi қоғамдық - әндiрiстiк қатынастың дамуы оқыту мен тәрбие
бiрлестiгi принципiнiң толық iске ауын талап етедi. Орта, жоқары оқу
орындары мен мектептен тыс мекемелер жүйесiнде бiлiм ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГIЗДЕРI
мазмұны:
1. Кiрiспе
1. Тұтас педагогикалық процесс - оқыту мен тәрбие үйлесiмдiлiгiнiң көзi
1. Сабақтан тыс тәрбие мен оқыту формаларын талдау әдiстемесi
1. Қорытынды
1. Әдебиеттер
КIРIСПЕ
Қазiргi кезенде тәрбиенiң ықпал жасау өрiсi кеңейе түсуде.
Педагогиканың ғылыми таным саласы - тәрбие. Ал тәрбие - жастарды әлеуметтiк
өмiрге және еңбекке даярлау, оларға қоғамдық - тарихи тәжiрбенi ңрету
процесi.
Тәрбие жайында осы уақыта дейiн әр түрлi теориялар мен пiкiрлер
айтылып келедi. Тәрбиесiн ересек адамдардың балаларға ықпал жасау деп
түсiндiрушiлер де бар. Бұл жағдайда бала пассивтi объект түрiнде
қарастырылады. Ол педагогикалық процестiң субъектiсi бола алмайды, яғни,
өздiгiнен ойланып, белсендi iс - әрекет жасау рөлiн атқармайды.
Тәрбие баланың өздiгiнен табиғи және еркiн дамуы үшiн жасалатын жағдай
деп анықтама берушiлер де кездеседi. Кейбiреулер тәрбиенi практикалық
тұрғыдан бiр жақты жалаң тәжiрибеге сүйенiп түсiндiредi. Олардың айтуынша
тәрбие баланы тұрмыс қалпына бейiмдейдi, өзiнiң күнiн көруге пайдасы бар
бiлiмдi, iскерлiктi және дағдыны меңгеруi қажет дейдi. Тәрбие жайында К.Д.
Ушинский: “... мектеп, тәрбиешi және ұстаздар – адамның тiптi жалқыз ғана
тәрбиешiлерi емес, оның сонша күштi, ал мүмкiн және әлдеқайда күштi
тәрбиешiлерi: табиқат, үйелмен, қоғам, халық ... және оның тiлi болады,” -
дейдi.
“Тәрбие” терминiн әрдайым тар мақанада “тәрбиешi тәрбиелейдi, кең
мақынада өмiр тәрбиелейдi” деп қолданады. Тәрбие - көптiң iсi. Сондықтан
тәрбие мәселелерiмен кәсiп - одақ ұйымдары, еңбек ұжымдары, әлеуметтiк
орта, мектеп пен ата - ана, бүкiл жұртшылық болып айналысады.
Тәрбие арқылы және адамның дүниеге ғылыми - материалистiк көзқарасы,
мiнез - құлықтық, эстетикалық және осы сияқты қасиеттерi қалыптасады.
Оқыту - бiлiм берудiң негiзi долы. Оқыту оқытушы мен оқышылардың
бiрiккен iс - әрекеттерi, сондықтан да ол екi жақты бiртептi процесс:
бiрiншiден, оқытушы оқушыларға бiлiм берiп, iскерлiкке, дағдықа үйретедi,
екiншiден, оқушы таным мiндеттерiн жете түсiнiп, дағдыны игередi және
оларды өмiрде қолданады. Оқыту барысында оқушыларға теориялық бiлiм мен
тәрбие беру бiр - бiрiмен ұстастырыла жүргiзiледi. Мысалы, әдебиет
сабақында шығарма кейiпкерлерiнiң патриоттық ерлiгiн мазмұндау арқылы бiлiм
бере отырып, мұғалiм оқушыларды фашизмге қарсы өшпендiлiкке тәрбиелейдi.
Химия сабақтарында оқушылар химиялық заңдар фактылар, теориялар жөнiндегi
ғылымның негiзiмен қаруланады. Осыған орай, мұғалiм оқушылардың ғылыми -
материлистiк көзқарастарын қалыптастырады, халқына берiлгендiк рұғында
тәрбиелеуге көмектеседi.
Тәрбиенiң мәнi мен мақсаты өмiр сүрiп отырған қоғам саясаты мен
экономикалық жүйесiне байланысты туындайды әрбiр қоғамдық - экономикалық
формацияларда адамның материалдық және рухани өмiрлерiнiң үздiксiз өзгерiп
тұруына байланысты, қарым-қатынастардың жаңа формалары туын, тәрбие мақсаты
мен мазмұнына да жаңашыл идеялар енедi, яғни әрбiр қоғамдық - экономикалық
формацияның алмасуымен жңметтiк, философиялық және дiни ой - пiкiрлер де
өзгерiсте болып тәрбиенiң мақсаты мен мiндеттерiне ықпал жасайды.
Тәрбие қоғамдық құбылыс, онсыз ешбiр қоғамның дамуы өркендеуi мүмкiн
емес. Сол себептен В.И. Ленин тәрбиенi жалпы және мәңгiлiк категория деп
санақан. Тәрбиеге жүктелетiн ең басты мақсат - қоғамға қажеттi адамгершiлiк
қасиетi жоқары, еңбексүйгiш ғылыми дүниетанымы қалыптасу үстiндегi
эстетикалық талқам - сезiмi мен дене күшi мығым, белсендi өмiрлiк позициясы
айқындалған жас өспiрiмдi дамытып қалыптастыру.
Тәрбие процесiнiң мәнiн ашуда Н.К. Крупская, А.В. Луначарский, П.П.
Блонский, С.Т. Шацкий, А.С. Макаренко, В.А. Сухомлинский және т.б.
педагогтар өз үлестерiн қосты. Мысалы: А.С. Макаренко тәрбие поцесiнiң
мақсаты бiздiң қоғамдық қажетiмiзден халықымыздың талабынан, мақсаттарымен
мiндеттерiнен туындайтынын дәлелдеген. Тәрбие процесi арқылы жас өспiрiмдер
халқымыздың материалдың және рухани байлықтарын адамзат ғауымының бай
тәжiрбиесiн игередi.
Сонымен тәрбие процесi дегенiмiз жеке адам мен балалар коллективiн
әлеуметтiк тұрғыдан қалыптастыруда оларды өмiрге дайындап қоғамда өз орнын
таба бiлуге үйретiп, әрбiр әрекетiмен, қызметiмен қоғамға пайда келтiруден,
өз жеке басына қалақаттанған сезiммен қарауға тәрiлелеу тәрбие процесi
адамның қоғамның мәнiн әлеуметтiк маңызды сапаларын қалыптастыруға, оның
қоғамға, адамға өздi - өзiнiң қатынастарын жасауға және олардың шеңберiн
кеңейтуге бақытталады. Адамның, қоғамдық мәнiң, өмiрдiң түрлi жақтарына
қатынастарының жүйесi неқұрлым аумақты, кең болған сайын оның рухани жол
дүниесi соқұрлым бай болады. Тәрбиенiң мәнi, адамның қоғамдық мазмұнын
әлеуметтендiрiп, оның ұжыммен және қоғаммен практикалық қатынастарының
жүйесiн құру.
Оқыту бiртутас педагогикалық процестiң құрамды бөлiгi сондықтан да
оған сол процестiң барлық негiзгi заңдылықтары, құралым бөлiктерi тән.
Оқыту процесi - оқытушы есеп оқушының өзара байланыста iс - әрекеттерi
жеке бастың жан - жақты дамуы мен ақыл - ой тәрбиесiнiң адындағы тұрған
мiндеттердi шешуге бақытталған. Оқыту процесiнде оқушылардың ақыл - ойы
дамыды, танымы, практикалық iскерлiгi және дағдысы қалыптасады оқыту
процесi бүл күрделi бiр тұтас белсендi танымалдық iс - әрекете бақытталған
процесс.
Оқыту процесiнiң ғылыми теориясы оқушының танымдық iс - әрекетiн
ұйымдастыруды, олардың бiлiмнiң ғылыми жүйесiн тиiмдi игерудi қамтамасыз
ететiн iскерлiкпен дағдылануды танымдық күштерiн дамытуды, ақыл - ой iс -
әрекетiнiң нақтылы амалдарын пайымдайтын, қабiлеттiлiктi, дүние дамыту және
жеке басты дамытуды қалыптастыру тәсiлдерi мен амалдарын зерттейдi,
қарастырады. Оқыту процесiнде жалпы құралы ретiнде тәрбие мақсаты,
мiндеттерi, мазмұнын амалы, түрлерi, әдiстерi, методикалық тәсiлдерi,
оқушыларға берiлетiн тапсырмалар айқындалады оқытудың тәрбиелiк функциясы -
оқытудың тәрбиелiк ықпалы жайындағы идея Я.А. Коменскийдiң, И.Ф.
Гербарттын, Ф.А. Дистервентiң Н.И. Пироговтың және К.Д, Ушинскийдiң
еңбектерiнде мазмұндалған.
И.Ф. Гербарт оқыту адамгершiлiк тәрбиесiн сiз мақсатсыз құрал деп
тұжырымдады.
Н.И. Пирогов пен К.Д. Ушинский алқам рет педагогика тарихында оқытудың
тәрбиелiк сипатын, оның ғылыми мазмұнына, тәуелдi дедi.
К.Д. Ушинскийдiң педагогикалық теориясында оқыту және оқу тәрбиенiң
кңдiреттi құралы деп айтылған. Тәрбиелей отырып оқыту Ушинскийдiң айтуы
бойынша, дамытып оқыту, яғни адамның байғақымтығын, ойын, есiп, ғиялын
дамыту, оны әлеуметтiк және еңбек iс - әрекеттерiне дайындау тәрбиелей
отырып оқыту ғылыми - теориялар мен ережелердiң оқушының дүние танымы мен
сенiмiне айналуын сипаттайды, моральдық нормаларды, мiнез - құлқы игеруiн
қамтамасыз етуге әсер етедi. Оғыта отырып тәрбиелеу, оқушыларды өмiрге,
бiлiм алуға тәрбиелейдi, ақыл - ой қабiлетiн дамытады, адамгершiлiк
қасиетiн қамыптастырады.
Сонымен, оқыту оқушыларды терең бiлiммен қаруландырады ғылыми
көзқарастарын дамытады және тәрбиелейдi.
Тәрбие процесi өзiнiң құрылысына бақыт - бақдарына қарай диалектика
заңына негiзделген. Сондықтан да педагогика ғылыми – диалектикалық ғылым
деп санаймыз, өйткенi, тәрбие процесiнде әлеуметтiк, психологиялық және
педагогикалық факторлар бiр - бiрiмен ңштасып бiрлiкте болатындығын
қалымдар дәлелдеуде. Тәрбие процесiнiң заңдылықтары мен ғөзғаушы күшiн
психологтар мен педагогтардың Н.И. Болдырев, М.А. Данилов, Ф.Ф. Королев,
Г.С. Костюк, Г.И. Шукина, Б.Т. Лихачев т.б. еңбектерiнде дәлелденген.
Тәрбие процесiнiң диалектикалық мәнi, оның даму үстiнде болып белгiлi
сатымен диалектикалық икемдiкте өзгерiп отырады. Себебi, тәрбие процесi
әлеуметтiк талапға негiзделiп дами отыра оқушының жас және өмiр
тәжiрибелерiне орай өзгерiске түсiп, кейбiр балалардың өмiр жағдайларын
ескерiп басқаша да құрылады. Мысалы: бiр оқушыға жасалынған педагогикалық
әдiс, тәсiл немесе амал бiр жағдайда нәтижесiн берсе, екiншi жағдайда
ешғандай пайда бермейдi. Бңкiл тәрбие процесi ұйымдастырылып жүргiзiлудiң
әрбiр кезеңдерiнде iшкi қарама - қайшылықтарға кездесiп отырады.
Тәрбие процесiнiң iшкi қарама қайшылықтарының мәнi – оқушыға
жасалынатын сыртқы әсерлер педагогикалық ықпалдар мен баланың iшкi
позициясы яғни жол дүниесi мен қызығушылығы аралықтарында туындайды.
Тәрбие процесiнiң заңдылығы деп педагогикалық құбылыстар мен
процестердiң бiр - бiрiнен объективтi түрде байланысып жатуымен
сипатталынады. Тәрбие процесiнiң заңдылығы (мен жеке тұлғаның даму
заңдылығына тән) қоғамдық құбылыс ретiнде тәрбие заңдылығымен жеке тұлғаның
даму заңдылығына тән. Әрбiр жеке адамның iс - әрекетi мен қызметi және
басқа адамдармен қарым - қатынасы, оның әлеуметтiк өмiрiн құрайды. Оқушының
сапасын, мiнез - құлқы, сала сезiмдерi, талап - тiлектерi мен
мұқтаждықтарының қалыптасуы мен дамуы мақсатты және бақыт - бақдарлы
ұымдаса тәрбие жұмысының қорытындысы терiнде, оларды қоршақан ортаның
тiкелей ықпал жасауымен қалыптасады себебi жеке адамның айналасын қоршақан
заттар мен нәрселер, табиғи және әлеуметтiк құбылыстардың барлығы, оның
сана - сезiмiне, мiнез - құлқына, рухани дүниетанымына өзiндiк iзiн
қалдырады. Сондықтан да тәрбие процесiнiң мазмұндары қоғамдық ортаның
объективтiк және субъективтiк факторларымен тығыз байланыста болатындығы –
тәрбие процесi заңдылықтары болып есептеледi.
Бiлiм беру саласында оқыту процесiнiң мәнi өте зор, ойткенi осы
кездегi қоғамдық - әндiрiстiк қатынастың дамуы оқытудың ғылыми -
практикалық деңгейiне байланысты. Оқыту процесiн ұйымдастыру барысында
оқушы және оқушылар ұжымы бiржағынан оқыту объектiсi, екiншi жағынан оқыту
субъектiсi болады. Оқыту процесiнде мұғалiмдер мен балалар ынтымақтастығы,
олардың шығармашылық еңбек етулерiне зор сүйенiш болады оқытудың
субъектiлер мен объектiлерi арасында әр түрлi байланыстар пайда болады.
Педагогикада диалектиканың барлық заңдары көрсетiлген. Сондықтан
педагогиканы А.С. Макаренко диалектикалық ғылым деп санайды оқыту және
тәрбие процесiнiң диалектикасы оның өзара байланысында, үздiнсiз дамуында,
жылжы магiлығында және қарама - қайшылығында ашылады. Педагогикалық
процестiң заңдылықтары Ю.К. Бабанскийдiң, И.Я. Лернердiң, И.Ф. Харламовтың
еңбектерiнде де кездеседi. Оқыту процесi бiлiм беру тәрбие және даму
процестерiмен байланысты. Сондықтан оқыту жеке адамның жол жақты дамуына
көмектесе отырып, бiлiм беру, тәрбие және даму функцияларының бiрлiкте iске
асуына мүмкiндiк туғызады. Л.С. Выготскийдiң айтуы бойынша оқыту дамудың
алдына шығып отырса, ол бала дамуының “ең таяу даму занасын” жасайды,
баланы iзденуге талаптандырады және дамудың бiрнеше iшкi процестерiн
қозқалысқа келтiредi. “Ең таяу даму занасы” одан әрi “актуалды даму
зонасына” кемуi тиiс, яғни бұл зонада оқушы тиiстi тапсырмаларды өз бетiмен
орындайды.
Педагогиканың пәнi категориясы оқыту және тәрбие бiр - бiрiмен өзара
байланысып тұтас педагогикалық процеске айналады. Бiрақ осы ұғымның өзiнше
ерекшелiктерi бар. Қазiргi кезеңде тұтас педагогикалық процестiң мәнi өте
зор ойткенi қоғамдық - әндiрiстiк қатынастың дамуы оқыту мен тәрбие
бiрлестiгi принципiнiң толық iске ауын талап етедi. Орта, жоқары оқу
орындары мен мектептен тыс мекемелер жүйесiнде бiлiм беру және тәрбие
мақсатын жүзеге асыру процесiн тұтас педагогикалық процесс немесе оқу -
тәрбие (мiндеттерiн толық шешу үшiн сабақ) процесi деп айтамыз. Бiлiм беру
мен тәрбие мiндеттерiн толық шешу үшiн сабақ үстiнде әрбiр тақырып бойынша
оқуды тәрбиемен үйлестiрiп өткiзу озi - тәрбие процесiнiң басты шарты
Педагогикалық процестi ұйымдастыру барысында оқушы және оқушылар ұжымы бiр
жағынан тәрбие объектiсi, екiншi жағынан тәрбие субъектiсi болады. Осыған
орай, оқу, тiрбие процесiнде мұғалiмдер мен балалар ынтымақтастығы, олардың
шығармашылық еңбек етулерiне зор сүйенiм болады. Тәрбиенiң субъектiлерi мен
объектiлерi арасында әр түрлi байланыстар пайда болады. Тәрбие мен оқыту
процестерi бiрте - бiрте өзiн - өзi тәрбиелеу және өз бетiмен бiлiм алу
процестерiне ұласады. Сондықтан тұтас педагогикалық процестi оқыту, тәрбие,
бiлiм және даму процестерiнiң табиғи бiрлiгi деп қарастырамыз.
Тұтас педагогикалық процестiң мақсаты, мiндеттерi, мазмұны, формалары
және әдiстер қоғамның әлеуметтiк – экономикалық талаптарына, саясатына
байланысты мектепте оқу - тәрбие жұмысын ғылыми техникалық ңдеу негiзiнде
ұйымдастыру үшiн педагогикалық процестiң заңдылықтарында көрсетiлген
мiндеттердi толық iске асыруда педагогикалық ұжымға, оның әрбiр мүшелерiнiң
iскерлiк, бiлiмдарлық, шығармашылық қабiлеттерiне сүйену қажет. Оқыту мен
тәрбие тұтас педагогикалық процесте табиғи өзара байланысты.
Бұлардың бiрлiгiн бiр - бiрiнен ажыратуға болмайтындығын дәлелдейдi.
Оқыту және тәрбие процесiнiң арасындағы байланысты тiкелей аралық
қатынастан байғауға болады осындай тұтастық педагогикалық принциптерiнiң
жүйесiн қалыптастыруға мүмкiндiк бередi.
Оқыту және тәрбие процесiнде принциптердi тәрбие және бiлiм беру
теорияларына байланыстырын, жеке - жеке пайдаланудың да мәнi зор.
ТҰТАС ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОЦЕСС - ОҚЫТУ МЕН ТӘРБИЕ ҮЙЛЕСIМДIЛIГIНIҢ КӨЗI
Қазiргi педагогикалық теорияда “Тәрбие әдiсi” ұғымы әнi де жете
зерттелмеген мәселелердiң бiрi болып келедi, өйткенi бұл жөнiнде әр түрлi
көзқарастардың бар екенi байқалуда. Бұған көптеген авторлардың тәрбие
әдiсiне берген анық тамалары дәлел бола алады. Т.Е. Конникованың анықтамасы
бойынша – бұл педагогикалық жұмыстардың тәсiлдерi мен жолдары арқылы тәрбие
мақсатына жету. И.С. Марьенконың анықтамасы бойынша, тәрбие әдiсi - бұл
жеке адамға тiкелей және жанама түрде ықпал жасау.
В.А. Сластенин тәрбие әдiсiн тәрбиешiлерi мен тәрбиеленушiлердiң iс -
әрекетiнiң өзара байланыс тәсiлдерi деп тұжырымдайды. Тәрбие әдiс ұғымы
туралы бұдан басқа да бiрсiпiра анықтамалар бар. Осы анықтамаларға
қарақанда әрбiр автор тәрбие әдiсi туралы ұғымды өзiнiң зерттеу жұмысының
нәтижесiне сүйенiп түсiндiредi. Бiрақ әр түрлi анықтамалар бiр мақсатты
көздейдi, яғни бұл сананың дамуына, баланың мiнез - құлық тәжiрбиесiнiң
қалып тасуына тәрбиелiк әдiс ықпал жасайды.
Сонымен, әр түрлi автордың анықтамаларына сүйенiп, мынадай қорытынды
жасауға болады. Тәрбие әдiсi - тәрбиешiлер мен тәрбиеленушiлердiң өзара
байланыс iс - әрекеттерiнде оқушылардың тұлқалық қасиеттерiнiң қалыптасуына
бақытталған педагогикалық жұмыс тәсiлдерi. Тәрбие жұмысының әдiстерi
тәрбиенiң мақсатына, принциптерiне және мазмұнына баланың жас және дербес
ерекшелiктерiне, олардың тәрбиелiк дәрежесiне байланысты. Тәрбие әдiстерi
тәрбие жұмысының мақсаттары мен мазмұнымен анықталады. Әдiстердi iске асыру
барысында тәрбиешi оқушыларға педагогикалық ықпал жасайтын тәрбиенiң
тәсiлдерi мен құралдарын да қолданады.
Тәсiл әдiстiң құрамды бөлiктерi, әрбiр әдiстең тәсiлдерi болады.
Мысалы, үйрету мен жаттықтыру әдiстерiнiң тәсiлдерi нұсқау, көрсету,
машығтандыру, тапсырма т.б.
Тәрбие құралдырына iс - әрекеттiң түрлерi, көрнектi құралдар көптеген
коммуникация құралдары, педагогикалық ықпал жасау құралдары (мұғалiм, ата -
ана ересек адамның сөзi, олардың әнегесi т.б.) жатады А.С. Макаренко өз
тәжiрбиесiнде тәрбиедегi шешушi рөль атқаратын нәрсе оғшауланған құралдар
емес, керiсiнше олардың үйлесiмдi құрылған жүйесi екенiн дұрыс көрсетедi.
Адам еңбектiң, танымның, қарым - қатынастың субъектiсi ретiнде iс - әрекет
барысында қалыптасады.
Оқыту әдiсi – дидактиканың ең басты құрамды бөлiгiнiң бiрi. Оқыту
әдiстерi, бiлiм берудiң мазмұны сияқты, оқытудың жалпы мақсаттары және
мiндеттерiмен анықтамалады. Оқыту процесiнiң нәтижелi және сапалы болуы
оқыту әдiстерiн тиiмдi творчестволықпен жүзеге асыруға байланысты.
Педагогиканың дидактика бөлiмiнде оқыту әдiстерiн жетiлдiру мәселесiне көп
көңiл бөлiнген. Оқулықтарда оқыту әдiстерiнiң топтары олардың жiктелуi
туралы әр түрлi пiкiрлердi кездестiруге болады.
Оқыту әдiстерi туралы әр түрлi анықтамаларға тоғталсақ “Оқыту әдiсi
дегенiмiз - оқытушы мен оқушылардың жұмыс iстеу әдiсi, оның арғасында
бiлiм, iскерлiк дағды қалыптасып оқушылардың дүние танымдылығы мен
қабiлеттiлiгi артады.
Оқыту әдiмсi дегенiмiз – мұғалiм мен оқушылардың өзара әрекетiнiң
барысында бiлiм алу жолдары. Оқыту әдiсi дегенiмiз – мұғалiм мен
оқушылардың өзара әрекетiнiң негiзiнде бiлiм, тәрбие және таным процесiн
жетiлдiру.
Оқыту әдiсi дегенiмiз – мұғалiм мен оқушылардың бiрлесе жасайтын
әрекетi.
Ғылыми педагогикалық әдебиеттерде оқыту әдiсiнiң басқа да анықтамалары
кездеседi. Бұл әдебиеттерде оқыту әдiстерi оқытушының оқушыларға оқу
материалынан бiлiм беру тәсiлдерiнiң жиынтығы немесе оқытудың құралдары
ретiнде, сонымен қатар оқыту әдiсi мұғалiмнiң оқу материалдарын оқушыға
жеткiзу тұрғысында ғана қарастырылады. Мұндай анықтамалар оқыту әдiсiнiң
сипаттамасын толық бере алмайды. Дидактика теориясында оқыту процесiнiң
мәнi мұғалiм мен оқушылардың өзара қарым - қатынас екi жақтылық негiзiнде
қарастырылады.
Ал, соңғы оқыту әдiсiне берiлген анықтамада мұғалiм мен оқушы
арасындағы қарым - қатынас көрсетiлмейдi. Сондықтан оқыту әдiстерiнiң
субъективтi – субъективтiлiк iшкi заңдылық негiзi ашылмақан. Бұл жағдайда
оқыту процесi барысында оқушы пассивтi позицияда қалады.
Сонымен қазiргi педагогикада оқыту әдiсi оқушылардың бiлiмдi меңгеру
және олардың дамуы мен тәрбиесiне бақытталған. Оқушы және мұғалiм
арасындағы бiрлесiп жүргiзiлетiн iс - әрекетiнiң субъектi - субъектiлiк
қарым - қатынас құралдары ретiнде анықталады.
Оқушыларды оқыту үшiн алдымен мұғалiмнiң өзi оқы, бiлiмiн жетiлдiрiп
отыруды қажет етедi. Оқу мен тәрбие әрдайым бiрге жүредi. Оғыта отырып,
оқушыларға тәрбие беру әрбiр мұғалiмнiң, әрбiр ата - ананың алдындағы басты
мақсаты.
Мектептерде педагогикалық озат тәжiрибенi зерттеу, жинақтау iсi
күрделi және шығармашылық мәселелердiң бiрiне жатады. Педагогикалық
тәжiрбиеде - оқыту мен тәрбиенiң практикасын жан - жақты зерттеу объектiсi,
факторлар мен ғылыми мәлiметтердi жинақтаудың негiзгi көздерiнiн бiрi.
Сондағытан педагогикалық озат тәжiрибеде оқу тәрбие жұмысын ңнемi дамыту
мен жетiлдiруде үлкен орын алады. Мұғалiм оқыту мен тәрбие әдiстерiне
байланысты басты мәселелердi таңдап алады да, олардың тиiмдiлiгiн сабақтың
немесе тәрбие жұмысының барысында бақылайды мұғалiм әр сабақтың немесе
тәрбие жұмысының өзiне тән ерекшелiгiн, әр түрлi әдiстердi қолданудың
тиiмдi жолдарын, оқыту мен тәрбие процесiнде оқушылардың ынтасы мен таным
қабiлетiн дамытуды шығармашылықпен iздестiредi. Осының нәтижесiнде мұғалiм
өз жұмысындағы жетiстiктер мен елеулi кемшiлiктердi көре бастайды. Сәйтiп,
оларды жандық тиiмдi жолдарын қарастырады.
Оқытудың табысты болуы оқу әдiстемелiк топтамаларының (оқулық,
анықтама, әдебиеттер, есептер жинақы) жеткiлiктi болуына тiкелей
байланысты. Солай бола тұрса да ең алдымен оқыту мұғалiмнiң сабақ беру
шеберлiгiне, педагогика ғылымының жаңа табыстарын iс жүзiнде қолдана
бiлуiне, оқушыларды өздiгiнен бiлiм алуға үйретуге негiзделедi. Мұғалiмнiң
өз мамандығынсңюi, жеке мәдениетi өзiн ұстауы оқушылардың ойлау бақытына,
қызығушылығына және ынтасына көп жер етедi. Сондықтан да, мұғалiм жас
ұрпақты рухани дүниемен ғанықтыратын жақсылықтың ұрығын болашақ ұрпақ
жүрегiне дарынтаты үлкен тұлға.
Алдыңғы қатарлы, тәжiрибелi мұғалiмдердiң еңбегiн саралақанда, жақсы
нәтижелер (терең де берiн бiлiм, оқушылардың тәрбиелiлiгi) мұғалiмдердiң
оқу үрдiсiн ұйымдастыру және жоспарлауына, оқу - құралдарын шеберлiкпен
пайдалануына тәуелдi екенi анықталған. Тәжiрибелi мұғалiмдер алдымен
оқушылардың негiзгi алатын оқу материалына меңгеруiне бар - күш жiгерiн
жұмылдырып, оқушылардың назарын химияның негiзiн мәселелерiне бақыттайды.
Олар берiлетiн сабақты жаспарлақанда, бiрiншiден, сабақта қабылданатын,
есте сақтайтын негiзгi мәселелерi анықтап, оларды меңгеру үшiн пайдаланатын
тиiмдi әдiстердi таңдап алуға жұмылдырады, екiншiден, қажеттi педагогикалық
нәтижеге жету үшiн мұғалiм оқушыларға ненi бiлуi қажет, ненi есте сақтауы
керек, ненiн түсiнiп бiлуi тиiс, ненi үйренуi керек екенiн ұғындырып, ең
қажетi бiлiмге бақдарлама бередi.
Оқушылардың бiлiмдердi меңгерген немесе меңгермегенiн сол сабақ
үстiнде сұрау арқылы, жаттықула есептер, белгiлi бiр зертханалық жұмыстарды
орындату арқылы тексередi. Сабақтың құрылымын ойластырғанда сабақтың барлық
бөлiмдерi арасындағы сабақтастық пен оған бөлiнетiн уақыттың сәйкестiгiн
ескерген пайдалы. Мысалы, үй тапсырмасын тексеруге көп уақыт жiберiп,алса,
мұғалiм жаңа сабақты шала түсiндiруi мүмкiн, сол себептi оқушылар жаңа
меңгеретiн бiлiмдi толық қабылдап ала алмайды. Үй жағдайында материалды
түсiну үшiн көп уақыт кетiруi мүмкiн, тiптi кейде кейбiр ұғымдарды түсiнбей
қалады. Мұндай жағдай келесi қабылданатын бiлiмге залалын тигiзедi.
Кiтаппен жұмыс iстеу кезiнде оқушыларды химиялық анықтамаларды,
негiзгi заңдарды химиялық түсiнiктердi ажырату дағдыларына, химиялық
құбылыстар мен тәжiрбелердiң жасалыну сипаттамаларын, олардың бақылай бiлу,
эксперимент нәтижелерiн, қорытындыларын жаза бiлу бiлiктерiн үйрету керек.
Сондай - ақ оқушылар мәтiндi жақсылап оқып, оны талдай бiлуге, ойша әр
түрлi мақыналас бөлiмдерге бөлуге, әрбiр бөлiмнiң негiзгi ойларын анықтап,
оқылған материалға жоспар құра бiлуге дағдыланса, онда мұғалiмнiң жұмысы
жеңiлденедi.
Зерттеу нәтижелерi оқытушының шеберлiгi әдiстемелiк материалдардың
көптiгi, оны сабақға көшiрiп ғолануда емес, өз тарапынан сүзгiден өткiзiп,
сол сабақға тән сабақ мазмұнын, формасын, тәсiлiн үйлестiре бiлуде.
Сабақтың ғұнды болуы, оқушылардың бойын дамыту, мәселе ғойып, оқуға ынтасын
ояту, әр оқушының қабiлетiне сай жұмыстану тәсiлiн ұйымдастыру, оқу үрдiсiн
шығармашылық еңбекке айналдыру - мұғалiмге ғойылар бңгiнгi заманталабы,
кәсiби шеберлiгiн және жоқары бiлiгiн танытатын қиын да күрделi сынақ.
Озат тәжiрибенi зерттеу және оны тұтас педагогикалық процеске енгiзу
ғажырлы еңбектi, терең сауаттылықты, өз пәнiне еркiн иелiк етудi, теория
мен практиканың дамуын да ңнемi жолзалықты бiлiп отыруды талап етедi.
Тәрбие принциптерi дегенiмiз тәрбие процесiнiң мазмұнын,
ұйымдастырылуы мен әдiстерiн айқындайтын ережелер, алғы шарттар, талаптар
және бақыттаушы қағидалар жиынтығы. Тәрбие принциптерi адам факторын
жеделдету және оқу - тәрбие процесiн гуманитарландыру, жеке адамның
жанжақты даму заңдылықтарына негiзделедi. Көрнектi педагогтар Н.К.
Крупская, А.С. Макаренко, С.Т. Шацский, П.П. Блонский, В.А. Сухомлинский
т.б. кеңес педагогтарының теорисын дамыта отырып, тәрбие принциптерiнiң
негiзiн айқындады.
Тәрбие принциптерiне сипаттама тәрбиенiң мақсаттылық принципi: А.С.
Макаренко педагогикалық жұмыстың жемiстi болуының ең қажеттi шартының бiрi
тәрбиелену мiндет - мақсатының анық, айқын түрде белгiленуi деп есептеген.
Тәрбие жұмысының мақсаттылығы, иделялық бақыттылығы сапалы творчестволық
сипатта болуы мұғалiм мен коллективтiң iс - әрекетiн бақдарсыздықтан,
кездейсоғтықтан сақтандырады.
Педагогикалық коллектив және әрбiр мұғалiм - тәрбиешi тәрбие жұмысын
белгiлейдi, оның мазмұнын анықтайды, жеке оқушылардын, коллективтiң
ерекшелiгiне, талап - тiлектерiне сүйене отырып, жұмысты жоспарды түрде
және белгiлi жүйемын жүргiзедi.
Тәрбиенiң өмiрмен, еңбекпен, қоғамдық құрылыс практикасымен
байланыстылығы.
Мұғалiмдер - адамды жан - жақты дамыту идеясын тәрбиенi өмiр мен,
еңбекпен байланыстыру талабымен ұштастынды. өмiр мектебi ең ғұатты тәрбие
мектебi. Ұлы физиолог И.П. Павлов адам организмiнiң өмiр әрекетi қоршақан
ортаның ықпалымен, адам өмiр сүруiнiң жағдайларымен байланыста екенiн
көрсеттi. Осы әсердi ол “өмiрлiк тәрбие” деп атады. Осындай тәрбиеден
–“тәрбие мектебiнен” тек ересектер ғана емес, жас ұрпақ та өтедi. Сондықтан
тәрбиенiң өмiрмен, еңбекпен, қоғамдық тәжiрбиемен байланысты болу принципi
оқушыларды қазiргi өмiрдiң барлық саласынан хабардар болуды, өз елiнiң,
туған әлкесiнiң әткенiмен бңгiнгiсiн бiлуде, адамзат мәдениетiнiң iзгi
бастаулары мен жалпы адамзаттың iзгiлiк қасиеттердi түсiнудi, меңгерудi
талап етедi.
Жеке адамға талап қоюшылық пен құрметтей бiлудiң бiрлiкте болу
принципi.
А.С. Макаренко: “Менiң негiзгi принципiм (ал бұл принцип тек ғана
менiкi емес, сондай - ақ бүкiл кеңестiк педагогтердың де принципi деп
санаймын) әрқашан адамға барынша көп талап қою, сонымен қатар оны мейiлiнiш
қатты сыйлау болып табылады деп өзiнiң педагогикалық тәжiрбиесiн
қорытындылайда. Тәрбиеленушi сыйлау және оған талап қою дегенiмiз баланы
жан - жақты бiлу оның қабiлеттерi мен мүмкiндiктерiн, күштi және осал
жақтарын айқындау және оның жақымды қасиеттерiнiң дамуына педагогикалық
қолайлы жағдай туғызу, ықпал жасау болып табылады.
Сана мен мiнез - құлықтың бiрлiк принципi
Сана адамның мiнез - құлқын, iс - әрекетiн бағыттап отырады. Сана мен
мiнез - құлықтың, iс - әрекетiң бiрлiгi мектептегi бүкiл оқу - тәрбие
процесiндегi ережелер, талаптар, нормалар оқушылар үшiн жаттанды түрде
болмай түсiнiктi, саналы болуын көздейдi. Бұл принцип адам бойында борым,
ар - ождан, тамған, мәдениеттi мiнез - құлықтың адамгершiлiк қадiр -
қасиеттiн, өмiрлiк бақыттың үйлесiмдi дамуының қажеттiлiгiн қамтиды.
Ұлы Абай: “Тегiнде адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мiнез
деген нәселелермен сақтады. Онан бақса нәрсемен оздым ғой демектiң бәрi де
– ақымақшылық” - деп адамның шынайы саналы өмiрiн дәрiптеген.
Еңбек арқылы тәрбиелеу принципi
Еңбек – тәрбиеленiң күштi құралдарының бiрi. Еңбек арқылы тәрбиелеу
принципiнiң мәнi - адамды тек материалдық және рухани байлықтарды жасаушы
ғана емес, сондай - ақ, оны азамат ретiнде көрiнетiн жеке тұлға етiп
қалыптастыруда, еңбек адамның жан - жақты жетiлуiнiң негiзi. Сөзбен iстiң,
қабiлет пен дарындылықтың, сапалардың сыналар жерi адал еңбек.
Творчестволық бай мұрасы мен халқымызға қайта оралған ұлы ақын Ш.
Құдайбердиев:
Ағылды сол - ынсап пен ар сақтайды,
Арсыз сол - арамдықпен жан сақтайды
Адал сол – таза еңбекпен күнiн көрiп,
Жаны үшiн адамшылық ар сақтайды -
деп ұстаздық жүрек ңнiмен адам өмiрiнiң мың алуан құбылыстарында еңбектiң
адамгершiлiк сипатын әлең жолдарымен әрнектейдi.
Тәрбие процесiнде мектеп, жанұя және жұрытшылық әрекетiнiң бiрлiк принципi
Ата - ана табиғи тәрбиешiлер. Ата - ананың жылы жүрегiнен, мейiрiмдi
жүзiнен, алақанынан, ыстық құшақынан балақа дүние есiгi ашылады оның дүние
танымының бастауы жанұядан басталып, мектеп, мұғалiм тәрбиесiмен жалғасып
отырады. Сондықтан, жануя, мектеп, жұртшылық өзара бiрлiкте, педагогикалық
ынтымақтастықта болуы балаларды дұрыс тәрбиелеудiң кепiлi. Тәрбие мен оқыту
принциптерiн салыстырып қарасақ, олардың көпшiлiгiнiң тәрбие процестерiнде
де, оқыту процесiнде де тiкелей қатысы бар себебi тәрбие мен бiлiм беру бiр
- бiрiнен бөлiнбейтiн өзара тығыз байланысты, бiртұтас педагогикалық
процесс.
Оқытуға ғойылатын талаптардың бастапғы белгiлi жүйесiн оқыту
процесiнiң принциптерi деп аталады. Оқыту процесiнiң бiрнеше принциптерiн
атауға болады.
Оқыту процесiнiң мақсаттылық принципi
Әрбiр сабақға дайындалу үшiн ең алдымен оның мақсатын анықтайды
мақсатсыз сабақ жақсы нәтиже бермейдi. өйткенi оқыту әдiстерi олардың
мақсаттарына байланысты осыған орай, әрбiр баланың және ұжымының
ерекшелiктерiн еске алып, мұғалiм оқыту жұмысының формаларын, мазмұнын,
әдiстерiн iрiктеп алады.
Оқытудың ғылымилық принципi.
Бұл прицнип табиқат қоғам, мәдениет, ойлау, дамудың заңдылықтарын
бiлудi талап етедi. Ғылымилық принцип оқу бақдарламаларын, оқулықтарды
жасақанда алынып, оқыту процесiнде жүзеге асырылады. Ғылымилық принцип
оқушылардың таным қабiлетiнiң дамуына, дүниеге көзқарасының және жоқары
адамгершiлiк қасиеттерiнiң қалыптасуына әсер етедi.
Түсiнiктiлiк принципi.
Түсiлiктiлiк принциптi оқытуды оғшылардың дайындық деңгеiне сай
ұымдастыруды талап етедi. Сонымен бiрге оқушыларға тапсырма “ең таяу даму
санасына” сәйкес берiлуi тиiс, яғни тапсырманы мұғалiмнiң басшылығымен
терең ойлап орындауды оқушылардан талап ету керек. Егер тапсырма аса ауыр
болса, онда оқушының ықыласы төмендейдi, сенiмi кетедi, күшiне зиян келедi.
Сапалылық пен белсендiлiк принципi
Сапалылық пен белсендiлiк принципi дегенiмiз бiлiмдi сапалылықпен
белсене қабылдап, оның өмiр және практикамен байланысын тереңдету, оқылатын
фактiлер мен құбылыстардың мәнiн түсiну сабақ үстiнде берiлген
тапсырмаларды оқушылардың сапалылық пен орындауды, олардың белсендiлiгiн
арттырады. Мысалы: Тiл сабақтарында грамматикалық ережелердi теория –
тұрғысынан терең ұғыну қажет болса, ол сәйлемдердi сөз таптарына, сәйлем
мүшелерiне ажыраты бiлу оқушылардың iскерлiк пен дағдыны саналылықпен
игеруiн көрсетедi.
Көрнекiлiк принципi
Көрнекiлiк принципiн алқам зертеп, оған мәндi үлес қосқан Я.А.
Коменский, К.Д. Ушинский т.б. педагогтар болды. Осы принцип негiзiнде Я.А.
Коменский алғашғы оқытудың әдiстемесiн жазды. К.Д. Ушинский көрнекiлiк
жайындағы iлiмдi дамыту келiп, көрнекiлiк - баланың психологисының
ерекшелiктерiне жауап бередi, балалар заттардың пiшiнi, дыбысы, баяны
арқылы ойлайды дедi. Көрнекiлiктiң түрлерi:
Табиғи көрнекiлiкке коллекциядағы кептiрiлген әсiмдiктер, хайуандар
мен ғұстардың тұбылы, минералдар және т.б. жатады.
Заттар мен бейнелу көрнекiлiгi: муляж, геометриялық фигура, макет,
портреттер, архитектура кескiндеме және мңсiн үлгiлерi жер бетiнiң бедерi
т.б.
Символдық көрнекiлiкке карталар, картограммалар, схемалар кестелер
жатады.
Көрнекi құралдар оқу материалдарын, әсiресе, теориялық ережелердi есте
жақсы сақтау және жеңiл түсiну үшiн қолданылады.
Педагогикалық процесiн бақытылық принципi.
Жеке адамның әр жақсы дамуына, оқыту мен тәрбие үйлесiмдiгiне ықпал
жасайды. Ағыл - ой адамгершiлiк және еңбек тәрбиесiн тығыз бiрлiкте
қамтамасыз ету педагогикалық процестiң бақыттылық процесiнiң негiзiн
құрайды “Еңбек бiлiм берумен қатар жүрмейiнше, тәрбиелiк пайда келтiрмейдi
бейтарап процесс болады” – дейдi А.С. Макаренко.
Сонымен, тұтас педагогикалық процесте кешендi ықпал жасау бұл әр түрлi
iс - әрекеттен нақты жоспарлау әр түрлi жұмыстарды (саяси - идеялық,
қоғамдық пайдалы және әнiмдi еңбек т.б.) табиғи бiрлiкте жүзеге асыру.
Баланың қабiлеттiлiгi мен бейiмдiлiгiн дамыту, қоғамдық белсендiлiгiн
арттыру, еңбекке, кәсiби бақдар беруге, ғылым мен техникақа, әнерге,
әдебиетке, спортқа, ұлттық дәстүрлерге құштарлығын тәрбиелеу, олардың
мәдени демалысын бас уақытын, дұрыс ұйымдастыру мақсатында осы жұмыстардың
бәрiн мектептен тыс бiлiм және тәрбие беру мекемелерi ұйымдастырады. Мұндай
мекемелерге: балалар клубтары мен парктер,балалар кiтапханалары, балалар
театралары мен кино, жас техниктер, жас наутралситер станциялары, балалар
стадиондары, спорт, музыка мектептерi және мектептен тыс басқа да балалар
мекемелерi жатады.
Балаларға мектептен тыс бiлiм және тәрбие беру мекемелерi мектептерге
жан - жақты көмек көрсетедi, мектептермен бiрiге отырып, оқушыларды әржақты
жұмысқа тартады мектеп оқушылары ауыл шаруашылық тәжiрибелiк және табиқатты
зерттеу мен қорған жұмыстарына, әр түрлi байғаулар мен сайыстарға, слеттер
мен көркемәнерге қатысады. Мысалы, жас натуралистер станциясы ауыл
шаруашылығына және табиқатқа бейiмдiлiгiн, қызығушылығын көрсете бiлген
оқушылар үшiн үйiрмелер, жас натуралистер, жас механизаторлар, жас
метеоролтар, жас агрохимиктер қоғамдарын үйымдастырады.
Сонымен, барлық мектептен тыс бiлiм және тәрбие беру мекемелерiнiң
жұмысы өздерiнiң ережелерi мен бақдарламасына, оқушылардың өз iс -
әрекеттерiне негiзделе жүзеге асырылады. Тәрбие мен бiлiм беру жұмыстарын
оындай принциптердi негiзге ала - отырып жүргiзудең нәтижесiнде,
оқушылардың түрлi iс - әрекеттерiнде қызығушылығы
Мән бейiмдiлiгi байқалады, таным қабiлетi дамиды саналы тәрбие, терең
және тиянақты бiлiм алу жолындағы күресте белсендiлiгi артады. Мiне,
осылардың нәтижесiнде олардың өмiрге, дүниеге ғылыми көзқарасытары кеңидi,
қалыптасады.
Мектептен тыс халықа бiлiм және тәрбие беру жүйесiне саяси мәдени
ақарту мекемелерi де кiредi. Оларға кiтапханалар, клубтар, әлеуметтiк саяси
орталық кино, театрлар, түрлi көркемдер мен музейлер, спорт мекемелерi
жатады. Бұл мекемелер халық арасында күнделiктi өмiр талаптарына жауап
беретiн саяси және мәдени ақарту жұмыстарын жүргiзiп, уақыздайды.
Оқыту процесiнiң ғылыми теориясы оқушының танымдық iс - әрекетiн
ұйымдастыруды, олардың бiлiмнiң ғылыми жүйесiн тиiмдi игерудi қамтамасыз
ететiн iскерлiкпен дағдылануды танымдық күштерiн дамытуды, ақыл - ой iс -
әрекетiнiң нақтылы амалдарын пайымдайтын, қабiлеттiлiктi, дүние дамыту және
жеке басты дамытуды қалыптастыру тәсiлдерi мен амалдарын зерттейдi,
қарастырады. Оқыту процесiнде жалпы құралы ретiнде тәрбие мақсаты,
мiндеттерi, мазмұнын амалы, түрлерi, әдiстерi, методикалық тәсiлдерi,
оқушыларға берiлетiн тапсырмалар айқындалады оқытудың тәрбиелiк функциясы -
оқытудың тәрбиелiк ықпалы жайындағы идея Я.А. Коменскийдiң, И.Ф.
Гербарттын, Ф.А. Дистервентiң Н.И. Пироговтың және К.Д, Ушинскийдiң
еңбектерiнде мазмұндалған.
И.Ф. Гербарт оқыту адамгершiлiк тәрбиесiн сiз мақсатсыз құрал деп
тұжырымдады.
Н.И. Пирогов пен К.Д. Ушинский алқам рет педагогика тарихында оқытудың
тәрбиелiк сипатын, оның ғылыми мазмұнына, тәуелдi дедi.
К.Д. Ушинскийдiң педагогикалық теориясында оқыту және оқу тәрбиенiң
кңдiреттi құралы деп айтылған. Тәрбиелей отырып оқыту Ушинскийдiң айтуы
бойынша, дамытып оқыту, яғни адамның байғақымтығын, ойын, есiп, ғиялын
дамыту, оны әлеуметтiк және еңбек iс - әрекеттерiне дайындау тәрбиелей
отырып оқыту ғылыми - теориялар мен ережелердiң оқушының дүние танымы мен
сенiмiне айналуын сипаттайды, моральдық нормаларды, мiнез - құлқы игеруiн
қамтамасыз етуге әсер етедi. Оғыта отырып тәрбиелеу, оқушыларды өмiрге,
бiлiм алуға тәрбиелейдi, ақыл - ой қабiлетiн дамытады, адамгершiлiк
қасиетiн қамыптастырады.
Сонымен, оқыту оқушыларды терең бiлiммен қаруландырады ғылыми
көзқарастарын дамытады және тәрбиелейдi.
Тәрбие процесi өзiнiң құрылысына бақыт - бақдарына қарай диалектика
заңына негiзделген. Сондықтан да педагогика ғылыми – диалектикалық ғылым
деп санаймыз, өйткенi, тәрбие процесiнде әлеуметтiк, психологиялық және
педагогикалық факторлар бiр - бiрiмен ңштасып бiрлiкте болатындығын
қалымдар дәлелдеуде. Тәрбие процесiнiң заңдылықтары мен ғөзғаушы күшiн
психологтар мен педагогтардың Н.И. Болдырев, М.А. Данилов, Ф.Ф. Королев,
Г.С. Костюк, Г.И. Шукина, Б.Т. Лихачев т.б. еңбектерiнде дәлелденген.
Тәрбие процесiнiң диалектикалық мәнi, оның даму үстiнде болып белгiлi
сатымен диалектикалық икемдiкте өзгерiп отырады. Себебi, тәрбие процесi
әлеуметтiк талапға негiзделiп дами отыра оқушының жас және өмiр
тәжiрибелерiне орай өзгерiске түсiп, кейбiр балалардың өмiр жағдайларын
ескерiп басқаша да құрылады. Мысалы: бiр оқушыға жасалынған педагогикалық
әдiс, тәсiл немесе амал бiр жағдайда нәтижесiн берсе, екiншi жағдайда
ешғандай пайда бермейдi. Бңкiл тәрбие процесi ұйымдастырылып жүргiзiлудiң
әрбiр кезеңдерiнде iшкi қарама - қайшылықтарға кездесiп отырады.
Тәрбие процесiнiң iшкi қарама қайшылықтарының мәнi – оқушыға
жасалынатын сыртқы әсерлер педагогикалық ықпалдар мен баланың iшкi
позициясы яғни жол дүниесi мен қызығушылығы аралықтарында туындайды.
Тәрбие процесiнiң заңдылығы деп педагогикалық құбылыстар мен
процестердiң бiр - бiрiнен объективтi түрде байланысып жатуымен
сипатталынады. Тәрбие процесiнiң заңдылығы (мен жеке тұлғаның даму
заңдылығына тән) қоғамдық құбылыс ретiнде тәрбие заңдылығымен жеке тұлғаның
даму заңдылығына тән. Әрбiр жеке адамның iс - әрекетi мен қызметi және
басқа адамдармен қарым - қатынасы, оның әлеуметтiк өмiрiн құрайды. Оқушының
сапасын, мiнез - құлқы, сала сезiмдерi, талап - тiлектерi мен
мұқтаждықтарының қалыптасуы мен дамуы мақсатты және бақыт - бақдарлы
ұымдаса тәрбие жұмысының қорытындысы терiнде, оларды қоршақан ортаның
тiкелей ықпал жасауымен қалыптасады себебi жеке адамның айналасын қоршақан
заттар мен нәрселер, табиғи және әлеуметтiк құбылыстардың барлығы, оның
сана - сезiмiне, мiнез - құлқына, рухани дүниетанымына өзiндiк iзiн
қалдырады. Сондықтан да тәрбие процесiнiң мазмұндары қоғамдық ортаның
объективтiк және субъективтiк факторларымен тығыз байланыста болатындығы –
тәрбие процесi заңдылықтары болып есептеледi.
Бiлiм беру саласында оқыту процесiнiң мәнi өте зор, ойткенi осы
кездегi қоғамдық - әндiрiстiк қатынастың дамуы оқытудың ғылыми -
практикалық деңгейiне байланысты. Оқыту процесiн ұйымдастыру барысында
оқушы және оқушылар ұжымы бiржағынан оқыту объектiсi, екiншi жағынан оқыту
субъектiсi болады. Оқыту процесiнде мұғалiмдер мен балалар ынтымақтастығы,
олардың шығармашылық еңбек етулерiне зор сүйенiш болады оқытудың
субъектiлер мен объектiлерi арасында әр түрлi байланыстар пайда болады.
Педагогикада диалектиканың барлық заңдары көрсетiлген. Сондықтан
педагогиканы А.С. Макаренко диалектикалық ғылым деп санайды оқыту және
тәрбие процесiнiң диалектикасы оның өзара байланысында, үздiнсiз дамуында,
жылжы магiлығында және қарама - қайшылығында ашылады. Педагогикалық
процестiң заңдылықтары Ю.К. Бабанскийдiң, И.Я. Лернердiң, И.Ф. Харламовтың
еңбектерiнде де кездеседi. Оқыту процесi бiлiм беру тәрбие және даму
процестерiмен байланысты. Сондықтан оқыту жеке адамның жол жақты дамуына
көмектесе отырып, бiлiм беру, тәрбие және даму функцияларының бiрлiкте iске
асуына мүмкiндiк туғызады. Л.С. Выготскийдiң айтуы бойынша оқыту дамудың
алдына шығып отырса, ол бала дамуының “ең таяу даму занасын” жасайды,
баланы iзденуге талаптандырады және дамудың бiрнеше iшкi процестерiн
қозқалысқа келтiредi. “Ең таяу даму занасы” одан әрi “актуалды даму
зонасына” кемуi тиiс, яғни бұл зонада оқушы тиiстi тапсырмаларды өз бетiмен
орындайды.
Педагогиканың пәнi категориясы оқыту және тәрбие бiр - бiрiмен өзара
байланысып тұтас педагогикалық процеске айналады. Бiрақ осы ұғымның өзiнше
ерекшелiктерi бар. Қазiргi кезеңде тұтас педагогикалық процестiң мәнi өте
зор ойткенi қоғамдық - әндiрiстiк қатынастың дамуы оқыту мен тәрбие
бiрлестiгi принципiнiң толық iске ауын талап етедi. Орта, жоқары оқу
орындары мен мектептен тыс мекемелер жүйесiнде бiлiм ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz