Мектепте оқылатын тарих пәні
Кіріспе.
Мектепте оқылатын тарих пәні өзінің негізін тарих ғылымынан алады, ол ғылымның аса маңызды салаларына жатады. Кез келген өркениетті, дамыған елдер өз мемлекетінің барлық азаматтарын тарихи біліммен қаруландыруға ұмтылады және де оны алдымен өз халқының, өз елінің тарихын оқытып үйретуден бастайды. Тарихи білімді меңгерген адам өзі өмір сүрген қоғамдағы орнын, атқаратын қызметін, басқа да іс-әрекеттерін дәл анықтай алады. Содықтан да Қазақстан республикасы Президенті жанындағы Мелекеттік саясат жөніндегі Үлттық Кеңес бекіткен 1995 жылғы Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптастыру түжырымдамасын қабылдаған болатын. Бүл түжырымдамада оқу орындарында тарихты, әсіресеҚазақстан тарихын оқытуды алдын-ала межелеу жөнінде аса жауапты міндеттер қойылған. Ол міндеттер алдымен жалпы білім беретін мектептерде жүзеге асады. Өйткені елдің барлық азаматтарына жүйелі тарихи білім беретін оқу-орны - мектеп. Ол пәнді оқытатын - тарихшы мүғалімдер. Сондықтан д университеттер мен пединституттардың тарих факультеттерінде болашақ тарихшылар 4-5 жыл оқып, орта мектептің тарихшы мүғалімі деген мамандық алады. Осы факультетте оқылатын пәндердің арасында «Тарихты оқыту теориясы мен әдістемесі» (ТОТӘ) пәнінің орны ерекше.
Тарихты оқыту - күрделі үрдіс, ол өзара байланысты: оқытушының мақсатын анықтау, білім мазмүнын іріктеу, білімді оқытып үйрету және оны меңгеруге басшылық ету - оқушылардың оқу қызметі - және оқытудың нәтижесі сияқты қүрамдас бөлімдерден ұралады. Оқыту үрдісі үнемі қозғалыста болады, демек дамып отырады. Ол туындаған қайшылықтарды шешу арқылы жетіледі. Қазақстан тарихы курсының оқыту мақсатын анықтау қиындау мәселенің бірі. Өйткені коммунистік идеология үстемік еткн жылдардағы оқыту мақсаты түбірімен өзгерді. Осыған орай Қазақстан тарихын оқыту міндеттеріне де елеулі өзгерістер енгізіліп отыр.
Мақсатын анықтаудан кейінгі маңызды мәселе білім мазмүнын
Мектепте оқылатын тарих пәні өзінің негізін тарих ғылымынан алады, ол ғылымның аса маңызды салаларына жатады. Кез келген өркениетті, дамыған елдер өз мемлекетінің барлық азаматтарын тарихи біліммен қаруландыруға ұмтылады және де оны алдымен өз халқының, өз елінің тарихын оқытып үйретуден бастайды. Тарихи білімді меңгерген адам өзі өмір сүрген қоғамдағы орнын, атқаратын қызметін, басқа да іс-әрекеттерін дәл анықтай алады. Содықтан да Қазақстан республикасы Президенті жанындағы Мелекеттік саясат жөніндегі Үлттық Кеңес бекіткен 1995 жылғы Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптастыру түжырымдамасын қабылдаған болатын. Бүл түжырымдамада оқу орындарында тарихты, әсіресеҚазақстан тарихын оқытуды алдын-ала межелеу жөнінде аса жауапты міндеттер қойылған. Ол міндеттер алдымен жалпы білім беретін мектептерде жүзеге асады. Өйткені елдің барлық азаматтарына жүйелі тарихи білім беретін оқу-орны - мектеп. Ол пәнді оқытатын - тарихшы мүғалімдер. Сондықтан д университеттер мен пединституттардың тарих факультеттерінде болашақ тарихшылар 4-5 жыл оқып, орта мектептің тарихшы мүғалімі деген мамандық алады. Осы факультетте оқылатын пәндердің арасында «Тарихты оқыту теориясы мен әдістемесі» (ТОТӘ) пәнінің орны ерекше.
Тарихты оқыту - күрделі үрдіс, ол өзара байланысты: оқытушының мақсатын анықтау, білім мазмүнын іріктеу, білімді оқытып үйрету және оны меңгеруге басшылық ету - оқушылардың оқу қызметі - және оқытудың нәтижесі сияқты қүрамдас бөлімдерден ұралады. Оқыту үрдісі үнемі қозғалыста болады, демек дамып отырады. Ол туындаған қайшылықтарды шешу арқылы жетіледі. Қазақстан тарихы курсының оқыту мақсатын анықтау қиындау мәселенің бірі. Өйткені коммунистік идеология үстемік еткн жылдардағы оқыту мақсаты түбірімен өзгерді. Осыған орай Қазақстан тарихын оқыту міндеттеріне де елеулі өзгерістер енгізіліп отыр.
Мақсатын анықтаудан кейінгі маңызды мәселе білім мазмүнын
Пайдаланған әдебиеттер:
1. Дайри Н. Г. Современное требование к уроку историй.-Москва, Просвещение. 1978.
2. Жанпейісова М. М.
Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде.-Алматы, 2002.
3. Жолдасбаев С, Аманбосынов К, Көпекбай Ә. Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы. 7 сынып. Мүғалімдерге арналған көмекші құрал.-Алматы, 2002.
4. Студеникин М. Т. Методика преподаваний историй в средей школе,-Москва, 2000.
5 .Методика обучения историй в средней школе. Пособие для учителей.-Москва, 1978.
6. Педагогикалық ізденіс. Қүрастырушы И. Н. Баженва.-Алматы, Рауан,1990
7. Тарих бойынша орта мектеп бағдарламалары (5-11 сыныптар).-Алматы, 1992.
8. Тұрғанбаева, А. Б.Дамыта оқыту технологиялары.-Алматы, 2000.
9. Тұрлығұлов Т. Т. Тарих сабағын жетілдіру жолдары.-Алматы, 1984.
10. Жанпейісова М. М.
Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту қүралы ретінде.-Алматы, 2002.
11. Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы. 7 сынып. Мүғалімдерге арналған көмекші қүрал.-Алматы, 2002.
1. Дайри Н. Г. Современное требование к уроку историй.-Москва, Просвещение. 1978.
2. Жанпейісова М. М.
Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту құралы ретінде.-Алматы, 2002.
3. Жолдасбаев С, Аманбосынов К, Көпекбай Ә. Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы. 7 сынып. Мүғалімдерге арналған көмекші құрал.-Алматы, 2002.
4. Студеникин М. Т. Методика преподаваний историй в средей школе,-Москва, 2000.
5 .Методика обучения историй в средней школе. Пособие для учителей.-Москва, 1978.
6. Педагогикалық ізденіс. Қүрастырушы И. Н. Баженва.-Алматы, Рауан,1990
7. Тарих бойынша орта мектеп бағдарламалары (5-11 сыныптар).-Алматы, 1992.
8. Тұрғанбаева, А. Б.Дамыта оқыту технологиялары.-Алматы, 2000.
9. Тұрлығұлов Т. Т. Тарих сабағын жетілдіру жолдары.-Алматы, 1984.
10. Жанпейісова М. М.
Модульдік оқыту технологиясы оқушыны дамыту қүралы ретінде.-Алматы, 2002.
11. Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы. 7 сынып. Мүғалімдерге арналған көмекші қүрал.-Алматы, 2002.
Пікір
Қазақстанның әлемнің білім кеңістігімен ықпалдасуы Қазақстан
Республикасындағы 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту түжырымдамасы
және Қазақстан Республикасында 2005-2010 ж.ж. білім беруді дамытудың
Мемлекеттік бағдарламасы талаптарына сәйкес отандық білім беруді
модернизациялау мен орта 12 жылдық оқудың ұлттық моделін орнықтыру-білімдік
шоғыр нышанын өзгерту және оның әдіснамасына пара пар біліктілікке,
мектептегі білім беру мазмұнын түбегейлі өзгертуге және жаңатуға ұластыра
шешуі тиіс.
Ол екпіннің білім, білік және дағды жиынтығын игеруге бағытталған
мақсаттық ұстанымына білімді өздігінен алу, талдай білу, құрыльшдау және
қоғамдық өмірде өзін өзі барынша жүмылдыра отырып, ақпартты тиімді қолдану
біліктілігін қалыптастыруға ығысуын білдіреді.
Бағдарламада тарихи білім берудің жаңа тұжырымдамасы үсынылған, онда
мектепте тарих пінін оқыту түбегейлі өзгертілген келіспен сипатталады;
отандық тарихты оқып үйренуге басымдылық беру, оны әлемдік дамудың
контексінде оқыту, тарихи білім беруде саясаттандырудан бас тарту.
Адамзат тарихының дамуының өркениетті түжырымдамасын игеру
нәтижесінде орта ғасырлар тарихы, жаңа және қазіргі заман тарихы
курстарының хронологиялық шеббері өзгертілді, тарихи білім беру мазмүны
Қазақстан трихы мен дүниежүзілік тарихын жаңаша кезеңдендіруі ұсынылған.
Жалпы негізгі білім беретін мектептің функционалдық ғылымдар
жүйесінің негіздерін меңгеруі, олардьщ бойында түлғааралық және этикалық
топаралық қатынастар мәдениетін, жеке түлғаның өзін-өзі айқындауы мен
кәсіптік бағдарламаларын анықтау қабілетін қалыптастыру болып табылады.
Үздіксіз білім беру жүйесінің білім беру осы сатысында оқылатын негізгі
пәндер жүйесіндегі тарихтың орны оның танымдық және дүниетанымдық
қызметтерімен анықталады. Тарихты оқу жеке тұлғаның өзін қоршаған әлемдегі
өз орнын анықтау мектебі болып табылады.
Тарих - мектептегі оқу пәні ретінде жалпы негізгі білім беретін
мектептегі барлық гуманитарлық және қоғамтанушылық курстардың өзегін
қүрайды. Тарих үлттық өзіндік сана- сезімді және адамгершілік- этикалық
нормаларды қалыптастыра отырып, негізгі мектептің жаратылыстану -
математикалық және технологиялық циклдағы оқу пәндерін оқытудың
дүниетанымдық негізін қалыптастырады.
Кіріспе.
Мектепте оқылатын тарих пәні өзінің негізін тарих ғылымынан алады, ол
ғылымның аса маңызды салаларына жатады. Кез келген өркениетті, дамыған
елдер өз мемлекетінің барлық азаматтарын тарихи біліммен қаруландыруға
ұмтылады және де оны алдымен өз халқының, өз елінің тарихын оқытып
үйретуден бастайды. Тарихи білімді меңгерген адам өзі өмір сүрген қоғамдағы
орнын, атқаратын қызметін, басқа да іс-әрекеттерін дәл анықтай алады.
Содықтан да Қазақстан республикасы Президенті жанындағы Мелекеттік саясат
жөніндегі Үлттық Кеңес бекіткен 1995 жылғы Қазақстан Республикасында тарихи
сана қалыптастыру түжырымдамасын қабылдаған болатын. Бүл түжырымдамада оқу
орындарында тарихты, әсіресеҚазақстан тарихын оқытуды алдын-ала межелеу
жөнінде аса жауапты міндеттер қойылған. Ол міндеттер алдымен жалпы білім
беретін мектептерде жүзеге асады. Өйткені елдің барлық азаматтарына жүйелі
тарихи білім беретін оқу-орны - мектеп. Ол пәнді оқытатын - тарихшы
мүғалімдер. Сондықтан д университеттер мен пединституттардың тарих
факультеттерінде болашақ тарихшылар 4-5 жыл оқып, орта мектептің тарихшы
мүғалімі деген мамандық алады. Осы факультетте оқылатын пәндердің арасында
Тарихты оқыту теориясы мен әдістемесі (ТОТӘ) пәнінің орны ерекше.
Тарихты оқыту - күрделі үрдіс, ол өзара байланысты: оқытушының
мақсатын анықтау, білім мазмүнын іріктеу, білімді оқытып үйрету және оны
меңгеруге басшылық ету - оқушылардың оқу қызметі - және оқытудың нәтижесі
сияқты қүрамдас бөлімдерден ұралады. Оқыту үрдісі үнемі қозғалыста болады,
демек дамып отырады. Ол туындаған қайшылықтарды шешу арқылы жетіледі.
Қазақстан тарихы курсының оқыту мақсатын анықтау қиындау мәселенің бірі.
Өйткені коммунистік идеология үстемік еткн жылдардағы оқыту мақсаты
түбірімен өзгерді. Осыған орай Қазақстан тарихын оқыту міндеттеріне де
елеулі өзгерістер енгізіліп отыр.
Мақсатын анықтаудан кейінгі маңызды мәселе білім мазмүнын анықтау,
іріктеу. Тарихты оқыту теориясы мен әдістемесі бұл мәселені шешуде алдымен
қазақстан тарихы ғылымының әдіснамасына сүйенеді, соны басшылыққа алады.
Соның негізгі ғылыми ұстанымдарына сүйене отырып, педагогика ғылымының
білім мазмүнына қоятын талаптары мен критерийлерін ескеріп, Қазақстан
тарихы мектеп курсының білім мазмұнын анықтайтын үстанымдарды белгілейді.
Осыдан кейін барып Қазақстан тарихының теориясы мен әдістемесі мектеп
курсының ең қолайлы, тиімді мазмұнын, курстың құрылымын, нақты тарихи
фактілер мен негізгі ұғымдарды қалыптастыратын білім көлемін және де
тарихты оқыту барысында оқушылар игеріп, меңгеретін біліктерді анықтайды.
Жоғарыда айтылғандарға қарамастан тарихты оқыту теориясы мен
әдістемесі тарих ғылымдарына жатпайды, ол педагогикалық ғылымдарға
қосылады. Өйткені оның зерттейтін негізгі нысандары: оқытудың мақсаты,
білім мазмұны, оқушылардың оқу қызметі қалай ұйымдастырылады, оның тиімді
жолдары қайсы? Тарихты оқыту барысында қандай курсаралық, пәнаралық
байланыстарды жүзеге асыруға болады? - деген сияқты көптеген мәселелер.
Тарихи білім берудің мақсаты:
Оқытушылардың дүниетанымының негізі болатын тарихи сананы, тарихи
білімді құрметтеу мен сыйлау сезімін қалыптастыру, оқушылардың тарихи роцес
желісін түйсінуіне, халықтың мәдени идеологиялық плюралистік идеясын,
бүралаң жолын сезінуіне негіз жасау.
Мектепте тарихи білім берудің негізгі міндеттері:
- оқушыларда тарихты оқып-үйренудің көпөлшемділігі және тарихи процестің
дамуының баламалы екендігі туралы түсінік қалыптастыру
- қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне, шығыстық
өркениеттің қайталанбасғажайып үлгілерінен ұрпақтарына қалдырған бабалар
даналығы мен бейбіт жасампаздық құндылықтарына қызығушылығын арттыру және
құрметпен қарауды қалыптастыру оқушылардың тарихи білінді
шығармашылықпен қолдану, тарихи деректермен жұмыс істеу,
тарихи оқиғалар мен құбылыстарды салыстырмалы талдау
негізінде ой елегінен өткізе білу дағдыларын қалыптастыру.
Отаны мен халқы алдындағы жауапкершілін сезінетін жас
ұрпақтың азаматтық ұстанымын қалыптстыру.
Оқушылардың адамзаттың ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейінгі дамуының
тарихи жолын, оның әлеметтік, рухани-адамгершілік
тәжірибесін айшықтайтын жүйелі білім алуы.
Тарихнамасы:
Тарихты оқыту барысында тарихи-көркем әдебиетті пайдалану оқыту
процесінің жалпы негіздерінен өрістейді. Егер оқушы тарихи күрделі
мәселелерді тарихи-көркем әдебиетте сурттеліп отырған нақты образдар арқылы
терең түсініп, жан-жақты ұғынатын болса, онда олардың танымдық қуаты артып,
оқу материалдарын саналы, ғылыми түрде тұрақты меңгеруіне қолайлы
мүмкіндіктер туады. Мұның өзі түптеп келгенде оқушының бойында
даилектикалық - материалистік көзқарас қалыптастырып, моральдық
принциптерді бекітіп, мектеп баласының ақыл-ой қабілетін жетілдіре түсуге
жәрдем етеді. Оқыту мен тәрбиені тығыз байланыстыра отырып оны жүзеге
асырудың қолайлы жолының бірі болып шығады.
Тақырыптың құрылымы:
Тақырып кіріспе бөлімнен және қорытынды бөлімнен тұрады.
Негізгі бөлім. Қазақстан тарихын оқыту теориясы мен әдістемесі қандай пән?
Тарихты оқытуға тікелей қатысты осы және басқа да мәселелерді шешудің
өзіндік жолдары бар, оларды зерттейтін де, белгілейтін де педагогика
ғылымы. Аталған мәселелерді шешумен тарих ғылымы емес, педагогика ғылымы
айналысады, олар педагогикалық теорияларға сүйенгенде ғана дүрыс шешіледі.
Олардың ішіндегі кейбір аса маңызды мәселелер: білім мазмүнын анықтау
немесе жетілдіру, оқытудың ұйымдастыру формалары мен әдістерін жетілдіру,
оқулықтарды жақсарту, оқытуды оңтайландыру т.б. тек ғылыми-педагогикалық
эксперимент жүргізу арқылы ғана дүрыс шешіледі.
Осыған байланысты тарихты оқыту теориясы мен әдістемесі ғылыми
педагогикалық пән деп есептелінеді. Тарихты оқыту теориясы мен әдістемесі
ғылыми пән болғандықтан ол осы пәннің аса маңызды проблемаларын зерттеумен
де шүғылданады. Ол проблемаларды - қайшылықтарды шешу үшін эксперимент
жүмысы жүргізіледі. Мұндай жұмысқа мектеп мүғалімдері де қатыса алады. Оның
барысында мүғалім ғылыми жұмыс жүргізуді үйренеді, ғылыми-әдістемелік
мақалалар дайындайды, озат мүғалімдер тәжірибесімен танысады, оны жинақтап
қорытады, көпшілікке таратады, бұған өз тәжірибесін де қосады. Мұндай
зерттеу жұмыстарына қатысып, оны талапқа сай жүргізу үшін мұғалім
педагогикалық зерттеу жүмыстарьшың әдіс-тәсілдерін жақсы болуы тиіс. Тарих
пәнінің оқытылу мәселелерін зерттеуде: тәжірибені зерттеу, бақылау,
әңгімелесу, түрлі сипатты сауалнамалар жүргізу, қорытындысын шығару сияқты
басқа да зерттеу әдістері қолданылады.
Тарихты оқыту теориясы мен әдістемесі (ТОТӘ) педагогиканың дидактика
саласымен тығыз байланысты. Дидактика кез келген пәннің оқыту әдістемесінің
негізі. Ол оқудың білім мазмүнын, оны ұйымдастырудың түлерін, оқытудың
заңды ұстанымдарын баяндайды. Демек әдістеме жеке пәндерді оқытудың
ерекшеліктерін баяндайтын болса, дидактика оқытудың барлық пәндерге ортақ
жалпы заңдылықтарын ашып береді.
Дидактиканың негізін салған Ян Амос Коменский
өзінің Ұлы Дидактикасында оқыту теориясының түйінді мәселелерін
көрсетіп берді. Оқытуда нәтижеге жетудің аса қажетті дидактикалық
ұстанымдарын ұсынады. Қазірге дейін мектептерде қолданылып жүрген оқытудың
көрнекілік, жүйелілік, бірізділік, ғылымилық, түсініктілік ұстанымдарын
көрсетіп берді. Оқытудың баланың жас ерекшеліктеріне сәйкес жүргізілуіне
баса назар аударды. Оқу материалының түсінікті болуы үшн оқытудың
ұйымдастыру формаларын өзгертіп отыру қажеттігін, оның ең негізгі, әрі
тиімді түрі сынып-сабақ екенін атап көрсетті.
Тарих пәнінің оқушыларды тәрбиелеуде маңызды орын алатыны белгілі.
Сондықтан да ТОТӘ-інде оқушыларды оқыту барысында тәрбиелеудің әдіс,
тәсілдеріне, оларды қолданудың тиімді жолдарын анықтауға баса назар
аударылады. Бұл бағыттағы жұмыстардың бәрі педагогика ғылымының тәрбие
теориясына сүйенеді, соның негізгі ұстанымдарын басшылыққа алады. ТОТӘ
философия ғылымымен де байланысты, өйткені ол қоғамдық пәндер қатарына
жататындықтан оның зерттейтін нысаны тарих пәні, оның білім мазмұны, оқыту
теориясы мен әдістемесі үнемі өзгерісте болады, дамып, жетіліп отырады.
Философия ғылымының негізгі заңдары Қазақстан тарихын оқыту теориясы мен
әдістемесінде де кеңінен қолданылады, бірақ та оларды тарихи шындық талабы
түрғысынан пайдалана білу керек.
ТОТӘ мектептік психология ғылымымен де тығыз байланысты. Егер мүғалім
баланың психологиялық ерекшелігін білмесе өзі оқытып жатқан материалды
оқушылардың қайсысының қала ймеңгеріп жатқанын, кімге қалай әсер етіп
жатқанын білмейді. Мәселен, фактілерді, ұғымдарды, хрогологиялық
материалдарды әр оқушы түрліше қабылдайды, немесе құжа, ғылыми текс, көркем
образда әр оқушының зейінділік, қиялданушылық, қабылдаушылық, ойланушылық,
жадында, есінде сақтаушылық ерекшеліктері туралы ұсыныстарын жақсы білуі
және оларды ескеріп отыруы тиіс.
Тарих пәнінің бағдарламаларын, оқулықтарын, оларды оқытудың әдістемелік
жолдарын баяндайтын сабақ жоспарларын жасағанда да
оқушылардың
психологиялық ерекшеліктерін үнемі ескеріп отыру керек.
Тарих пәнін оқыту барысында оқушылардың
физиологиялық
ерекшеліктерімен де санасу керек. Демек тарихшы мүғалім бүл ғылымның да
оқушыларға қатысты мәселелерін білуге міндетті. Мәселен, мектеп
оқушыларының жасына қарай үш топқа: кіші жастағылар - 7-11, орта жастағылар
11-14 және жоғары жастағылар - 14-18, 19 болып бөлінетіні белгілі. Баланың
денесі жылма-жыл өзгеріп, яғни сан және сапа өзгерістеріне үшырайды. Сан
өзгерісі баланың бойының өсуі, салмағының артуы; сапа өзгерісі - сана
сезім, зейін, қабілетінің өсуі. Осыларға қарап олардың жас ерекшеліктері
анықталады, ал жас ерекшеліктеріне қарай білім көлемі, ауыр, жеңілдігі
анықталады. Соған сай бағдарламалар мен оқулықтар, басқа да қүралдар
жасалады.
Демек, физиология ғылымының тарих пәнінің мазмүнын ғана емес, оньщ
теориялық негіздерін жақсарту үшін де маңызы зор.
а)қазақстан тарихын оқыту теориясы мен әдістемесі нені оқытып, үйретеді?
1980- жылдардың ортасьша дейін біз маркстік философияны, оның таным
теориясын басшылыққа алдық. Таным теориясы бізді қоршаған дүниені танып
білудің негізгі заңдылықтарын, әдістерін, түрлерін зерттейді. Шындық
дүниенің барлық саласын танып білудің жалпыға ортақ әдісі - диалектикалық
материализм, Ал, қоғамдық өмірдің түрлі салаларын зерттегенде материалистік
диалектиканың заңдармен, категорияларымен қатар, тарихи материализмнің де
заңдары, категориялары қолданылады. Сол кездегі философиялық әдебиеттерде
әлеуметтік қүбылыстарды танып-білуде диалектикалық материализмнің де
қажеттігі атап көрсетіледі. Сөйтіп диалектикалық және тарихи материализм
педагогика ғылымының методологиялық негізі болып саналады, демек ол тарихты
оқыту әдістемесінің де методологиялық негізі деген сөз. Тарихты оқыту
әдістемесінің зерттейтін педагогикалық үрдісін қазіргі ғылыми білім
салаларының кез-келген оъектілерімен салыстырсақ
оның диалектикалылығының ешқайсысынан кем емес екенін байқаймыз.
Сондықтан да біз өз зерттеуімізде диалектиканың бірқатар категорияларын
кеңінен пайдаландық. Бірақ та Кеңес елінде 80- жылдардың соңына дейін
үстемдік еткен коммунистік идеология диалектикалық және тархи
метериализмді, олардың категориялары мен зерттеу әдістерін объективті
пайдалануға жол бермеді. Осының салдарынан басқа қоғамдық ғылымдар сияқты
педагогка ғылымы да көп зардап шекті, коммунистік идеологияның әрекеті
әсіресе тарих ғылымында, мектепте тарих пәнін оқытуда ерекше байқалды. 60-
70 жылдардағы жалпы білім беретін орта мектепке арналған тарих
бағдарламаларында Орта мектепте тарих курсы оқытудағы міндет - оқушыларға
қоғам дамуының заңдылығын ғылыми түрғыда түсіндіру, оларда капитализм
сөзсіз қүриды, коммунизм жеңеді деген сенімді қалыптастыру - деп
көрсетілген. Бүған 90- жылдарға дейін кеңестік ғылымда шектеусіз үстемдік
етіп келген Еуроцентрлік пен Ресейцентрлікті қоссақ, мектепте тарихты
оқытуда қиын емес. Осындай саясаттың салдырынан мектепте тарих пәнін
оқытудың мақсаты мен міндеттері дүрыс анықталмады. Мүның өзі қазақстандық
жастардың бірнеше үрпағында тарихи зерделіліктің қалыптасуы орнына
мәңгүрттіктің етек алуына әкелді. Тарихи зерделілік -әрбір жеке адамға,
түтас үрпаққа байланысты, әрбір адамның, үрпақтың тарихты сезінуі, өзінің
шықан тегін, өлкесін, халқын, нәсілін, жалпы адамзаттық тегін, оның рухани
түп тамырларын, өткендегі тарихи жолын танып білуге үмтылып, сана-сезімінің
оянуы. Бүл - өскендіктің, рухани мәдениеінің жоғары сатыға көтерілу
белгісі. Ал оған қарама*қарсы үғым мәңгүрттік. Оның теріс мағыналы мәні
бар. Мәңгүрттік жеке индивидті жалпы қоғамның рухани, тарихи маңызынан
қашықтатуға, күнделілік, коньюктуралық мақсаттарға абсолюттік мән беруге,
өзгермелі күнделікті моданы бетке үстап, оны алдыңғы қатарға қоюға
жетелейді. Мүндай жағдай қазақ жастарының едәуір бөлігінде әсіресе 70-80-
жылдары айқын байқалды. Сондықтан да Қазақ халқының қазіргі кездегі өзінің
өмір кешкен тарихи жолын танып білуге деген қүштарлығы жай емес. Себебі
біздерді көп жылдар бойы мәңгүрттікте үстап келді. Отаршылдық саясат,
өктемдік тәртіп, Голощекиндік геноцид қазақ халқының ес жиып, етек жабуына
мүмкіндік бермеді.
Тарих пәнін оқытуда ондаған жылдар бойы орын алып келген өрескел
методологиялық қателіктер мен кемшіліктер: коммунистік идеологияның
партиялық, таптық мүддесіне сай келмейтін фактілерді жасыру, жасыруға
болмайтындарын барынша бұрмалау, бүкіл Кеңес елінде бірнеше ондаған ұлт
тілдерінде жұмыс істейтін мектептер үшін тарих пәнінен бір ғана бағдарлама,
оқулық шығару, олардың мазмүнын барынша идеологияландыру, әр үлттың өз
тарихын оқытуға жол бермеу, Еуроцентрлік пен орыстандыру саясатын барынша
дәріптеу, т.б. тарих пәнін оқытуға қойылатын міндеттерді орындауға үлкен
кесел келірді. Осындай қателіктер бүкіл халық ағарту саласында, орта білім
беру жүйесінде мықтап орын алды. Мүның бәрі келіп бүкіл жүйені, педагогика
ғылымын дағдарысқа үшыратты. Ең басты қателіктің бірі - оқушының, түлғаның
мүддесі ескерілмеді. Оның жан-жақты дамуына, бойындағы табиғи қасиеттерін
жетілдіріп, үштай түсуіне, шығармашылықпен жүмыс істеуіне, өз үлтының
тамаша салт-дәстүрлері мен әдет-ғүрыптарынан сусындауына, өмірдегі өз орнын
таба білуге, оқуды күнделікті түрмыспен байланыстыруға мүлде көңіл
бөлінбеді, оған жағдай да жасалмады.
Қоғамдағы бүкіл ғылым, білім беру жүйесі, немесе оның белгілі бір
саласы -орта білім беру дағдарысқа үшырағанда, одан шығудың жолын білім
философиясы түрғысынан қарастырған дүрыс. Бүл ғылым - жалпы дүние туралы,
ондағы адамның оры мен қызметін, осыған сәйкес оған қажетті білімнің
мақсаты мен міндеттерін, қүрылымы мен мазмүнын, оның үйымдастыру
үстанымдарын зерттеумен айналысады. Демек, білім философиясы алдымен сол
орта білім беру жүйесінің нақты жағдайын, қызметін зерттеп талдайды, орын
алған дағдарыстың себептерін анықтап, одан шығудың жолын көрсетіп береді.
Алайда Кеңес елінде Білім философиясы деген үғымның өзі ғылым саласында
көп жылға дейін қарастырылмады, бү үғым жеке авторлардың еңбектерінде
кездескенмен, олар үсынған идеяны дамытуға көңіл бөлінбеді, шынын айтқанда
жол берілмеді. Мәселен тарихтың ғылым, білім ретіндегі және тәрбиелік
маңызы, онда кездесетін қүндылықтар туралы , тарих ғылымының түжыымдамасы,
тарихи зерттеулер, олардың қүрылымы, тарихи зерттеулердегі жүйелілік үрдісі
туралы бірқатар зерттеушілер өздерінің тарих философиясы туралы
еңбектерінде тоқталған. Бүл еңбектер 80- жылдардың бас кезінде-ақ жарық
көргеніне қарамастан, оларда келтірлген қүнды пікірлер әрі қарай
дамытылмады.
80 жылдардың орта кезіне деііін жүргізілген біздің зерттеулерімізге
жоғарыдағы келеңсіз жағдайлардың әсер еткені белгілі. Ш. Уәлиханов, Ы.
Алтынсарин, А. Қүнанбаевтардың өмірбаяны мен олардыңң қызметі туралы Қазақ
ССР тарихы оқулықтарына материалдар енгізілгенімен осы белгілі ойшыл-
ғалымдардың философиялық, тарихи, педагогикалық, психологиялық
көзқрастарын, әсіресе жастарды тәрбиелеу жөніндегі ой -пікірлерін өз
зерттеулерімізде жөнді пайдаланбадық. Ғүлама ғалым әл-Фараби жөнінде осылай
болды. 70-жылдардың басынан бастап ғалымның өмірбаяны, қызметі оқулықтарға
енгізілді. Бірақ та оның ғалым, білім туралы үлағатты сөздрін,
философиялық, педагогикалық, психологиялық, ой-пікірлерін көпке дейін
ғылыми-зерттеу жүмыстарында ескермедік. Коммунистік идеология мен
Еуропоценризмнің бздің зерттеулерімізге тигізген зардаптары басқа мәселелер
де кедеседі.
ә) Мектепте Қазақстан тарихын оқытудың ғылыми-әдістемелік,
әдіснамалық негіздері. Кеңес елінде 80-жылдардың екінші жартысынан
басталған жариялылық, халық ағарту саласына енгізілген демократияландыру,
ізгілендіру, дамытушылық үрдістері және де дүние жүзілік халық ағарту
саласында болып жатқан жаңалықтар КСРО мен Қазақстан мектептерінің оку
тәрбие жүмысына көптеген өзгерістер жасауға соқтырды. Ал, 90-жылдардан
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін реформалау басталды. Мүның өзі
орта білім беру саласында түбірлі өзгерістер жасауға жол ашты.
Ең бастысы - оқытудың мақсатында болған өзгеріс. Енді білім беруде
бірінші кезекке адамзат жинаған тәжірибедегі қүндылықтарды, өркениетті,
мәдениеттану оқытып үйрету шығып отыр. Осында түжырымға көптеген
ғалымдардың келгені белгілі. Білім беруде қүндылық пен ізгілікті оқытып
үйретуге басты назар аудару қажеттігі ғылымда көптеген айтылып келген
әселе, бірақ та осы маңызды идея кеңес елі мектептерінде өз дәрежесінде
жүзеге аспады.
Жоғарыда көрсетілген жаңалықтар мен өзгерістерді негізге алғандықтан
біздің осы тақырыпты зерттеуге арналған 1990-жылдардан басталатын соңғы
кезеңнің мазмүны мен сипаты жағынан алғашқы кезеңінен елеулі өзгешлігі бар.
Олардың ең бастылары: мектепте Қазақстан тарихын оқытудың мақсаты, оның
білім мазмүны мен көлемі және оқытуды үйымдастыру формалары мен әдістері
едәуір өзгереді. Бүл үшеуі біздің осы тақырыбымыз - Қазақстан тарихын
оқыту теориясы мен әдістемесінің өзекті проблемалары болып саналады.
Соңғы уақытта жалпы мектепте берілетін білімнің, жеке пәндердің білім
мазмүны ұлттық болуы керек деген үстаным жиі айтылып жүр. Кеңес елінде де
үлттық мектептер көп болды, бірақ та олар формасы жағынан ғана үлттық, ал
білім мазмүны жағфынан үлттық емес еді. Бүл жөнінде қазіргі ресейдің
белгілі педагог-ғалымы В. Д. Шадриковтың мына пікірі орынды айтылған:
мектеп халықтық болғанда ғана оның беретін білімінің әрбір тамшысының өзі
оқушыға аса қүнды, өмірлік қажет болып сезіледі, сондықтан да ол оны
меңгеруге, содан сусындауға барынша үмтылады... Не пайда, бізде халықтық
мектеп Өркениет ұстанымы түрғысынан қайта қаралып, халықтық мектеп
дегеннен жұрдай болды, оның халық, рух деген аты өшті. Тіпті біз өнер,
денешынықтыру пәндерінің мазмүнынан да халықтық дейтіндей ештеме
қалдырмадық.
90- жылдардың басынан, яғни Қазақстан тарихының дербес пән болып
оқытылғаннан бері қарай маңызды үстаным - Қазақстан тарихының білім
мазмүнының үлттық болуы. Мүнан, басқа үлттар жасаған, жалпы адамзат жинаған
қүндылықтар қажетсіз, немесе ең маңыздысы үлттық қүндылықтар деген үғым
тумайды, оларды бір-біріне қарама-қарсы қоюға болмайды. Оқушы алдымен өз
үлтының қүндылықтарын оқып үйрене отырып, сол арқылы басқа үлттардың сосын
бүкіл адамзаттың жинаған қүндылықтарын оқып меңгереді. Демек Қазақстан
Республикасы мектептеріндегі тарих пәні оқушының осы үш:-этномәдени,
жалпыүлттық жән жалпыадамзаттық қүндылықтарды меңгеруіне көмектесуі тиіс.
Кейбір ғалымдар халықтық, үлттық мектептің білім мазмүнында төмендегі
факторлар болуы керек деп көрсетеді. Олар: этностың пайда болу, даму тарихы
және басқа халықтармен қарым-қатынасы, ол халыққа қоршаған
ортаның әсері, мемлекеттілігінің қалыптасуы, мәдени дамуы, моралі.
Адамгершілігі, діні, филисофиясы, ұлттық наным-сенімі, салт -дәстүрі,
жазудың пайда болуы, әдебиеті, тілі, бейнелеу өнері, биі, еңбектің негізгі
түрлері, дүниежүзілік мәдениетті қамтитын гуманитарлық ғылымдар, жалпы
тарих пен жағырафия, спорт және денешынықтыру, т.б. Бүл айтылғандарды
қолдай отырып, оған соңғы жылдары өз еңбектерінде білім философиясына
көбірек көңіл бөліп жүрген белгілі философ-ғалым Ә. Нысанбаевтың: Орталық
Азиядағы жаңа, тәуелсіз мемлекеттердің жергілікті халқының көпшілігі
дәстүрлі үлттық қүндылықтары мен мәдени нормаларын қайта қалпына келтіруге
бағытталған, өзінің сапасы жағынан жаңа оқу жүйесін жасауға үмтылады деп
болжауға болады. Сонымен бірге біздің көп этникалы қоғамымыздың жаңа
ұрпақтары дәстүрлі үлттық қүндылықтар мен мәдениетті ғана медгеріп қоймай,
басқаларға үнайтынына, үнамайтынына, қарамастан XX ғасырдың соңында, XXI
ғасырдың бас кезінде еңбек рыногында болатын бәсекеге түсуге толық жарайтын
іргелі білім негіздерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстанның әлемнің білім кеңістігімен ықпалдасуы Қазақстан
Республикасындағы 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту түжырымдамасы
және Қазақстан Республикасында 2005-2010 ж.ж. білім беруді дамытудың
Мемлекеттік бағдарламасы талаптарына сәйкес отандық білім беруді
модернизациялау мен орта 12 жылдық оқудың ұлттық моделін орнықтыру-білімдік
шоғыр нышанын өзгерту және оның әдіснамасына пара пар біліктілікке,
мектептегі білім беру мазмұнын түбегейлі өзгертуге және жаңатуға ұластыра
шешуі тиіс.
Ол екпіннің білім, білік және дағды жиынтығын игеруге бағытталған
мақсаттық ұстанымына білімді өздігінен алу, талдай білу, құрыльшдау және
қоғамдық өмірде өзін өзі барынша жүмылдыра отырып, ақпартты тиімді қолдану
біліктілігін қалыптастыруға ығысуын білдіреді.
Бағдарламада тарихи білім берудің жаңа тұжырымдамасы үсынылған, онда
мектепте тарих пінін оқыту түбегейлі өзгертілген келіспен сипатталады;
отандық тарихты оқып үйренуге басымдылық беру, оны әлемдік дамудың
контексінде оқыту, тарихи білім беруде саясаттандырудан бас тарту.
Адамзат тарихының дамуының өркениетті түжырымдамасын игеру
нәтижесінде орта ғасырлар тарихы, жаңа және қазіргі заман тарихы
курстарының хронологиялық шеббері өзгертілді, тарихи білім беру мазмүны
Қазақстан трихы мен дүниежүзілік тарихын жаңаша кезеңдендіруі ұсынылған.
Жалпы негізгі білім беретін мектептің функционалдық ғылымдар
жүйесінің негіздерін меңгеруі, олардьщ бойында түлғааралық және этикалық
топаралық қатынастар мәдениетін, жеке түлғаның өзін-өзі айқындауы мен
кәсіптік бағдарламаларын анықтау қабілетін қалыптастыру болып табылады.
Үздіксіз білім беру жүйесінің білім беру осы сатысында оқылатын негізгі
пәндер жүйесіндегі тарихтың орны оның танымдық және дүниетанымдық
қызметтерімен анықталады. Тарихты оқу жеке тұлғаның өзін қоршаған әлемдегі
өз орнын анықтау мектебі болып табылады.
Тарих - мектептегі оқу пәні ретінде жалпы негізгі білім беретін
мектептегі барлық гуманитарлық және қоғамтанушылық курстардың өзегін
қүрайды. Тарих үлттық өзіндік сана- сезімді және адамгершілік- этикалық
нормаларды қалыптастыра отырып, негізгі мектептің жаратылыстану -
математикалық және технологиялық циклдағы оқу пәндерін оқытудың
дүниетанымдық негізін қалыптастырады.
Кіріспе.
Мектепте оқылатын тарих пәні өзінің негізін тарих ғылымынан алады, ол
ғылымның аса маңызды салаларына жатады. Кез келген өркениетті, дамыған
елдер өз мемлекетінің барлық азаматтарын тарихи біліммен қаруландыруға
ұмтылады және де оны алдымен өз халқының, өз елінің тарихын оқытып
үйретуден бастайды. Тарихи білімді меңгерген адам өзі өмір сүрген қоғамдағы
орнын, атқаратын қызметін, басқа да іс-әрекеттерін дәл анықтай алады.
Содықтан да Қазақстан республикасы Президенті жанындағы Мелекеттік саясат
жөніндегі Үлттық Кеңес бекіткен 1995 жылғы Қазақстан Республикасында тарихи
сана қалыптастыру түжырымдамасын қабылдаған болатын. Бүл түжырымдамада оқу
орындарында тарихты, әсіресеҚазақстан тарихын оқытуды алдын-ала межелеу
жөнінде аса жауапты міндеттер қойылған. Ол міндеттер алдымен жалпы білім
беретін мектептерде жүзеге асады. Өйткені елдің барлық азаматтарына жүйелі
тарихи білім беретін оқу-орны - мектеп. Ол пәнді оқытатын - тарихшы
мүғалімдер. Сондықтан д университеттер мен пединституттардың тарих
факультеттерінде болашақ тарихшылар 4-5 жыл оқып, орта мектептің тарихшы
мүғалімі деген мамандық алады. Осы факультетте оқылатын пәндердің арасында
Тарихты оқыту теориясы мен әдістемесі (ТОТӘ) пәнінің орны ерекше.
Тарихты оқыту - күрделі үрдіс, ол өзара байланысты: оқытушының
мақсатын анықтау, білім мазмүнын іріктеу, білімді оқытып үйрету және оны
меңгеруге басшылық ету - оқушылардың оқу қызметі - және оқытудың нәтижесі
сияқты қүрамдас бөлімдерден ұралады. Оқыту үрдісі үнемі қозғалыста болады,
демек дамып отырады. Ол туындаған қайшылықтарды шешу арқылы жетіледі.
Қазақстан тарихы курсының оқыту мақсатын анықтау қиындау мәселенің бірі.
Өйткені коммунистік идеология үстемік еткн жылдардағы оқыту мақсаты
түбірімен өзгерді. Осыған орай Қазақстан тарихын оқыту міндеттеріне де
елеулі өзгерістер енгізіліп отыр.
Мақсатын анықтаудан кейінгі маңызды мәселе білім мазмүнын анықтау,
іріктеу. Тарихты оқыту теориясы мен әдістемесі бұл мәселені шешуде алдымен
қазақстан тарихы ғылымының әдіснамасына сүйенеді, соны басшылыққа алады.
Соның негізгі ғылыми ұстанымдарына сүйене отырып, педагогика ғылымының
білім мазмүнына қоятын талаптары мен критерийлерін ескеріп, Қазақстан
тарихы мектеп курсының білім мазмұнын анықтайтын үстанымдарды белгілейді.
Осыдан кейін барып Қазақстан тарихының теориясы мен әдістемесі мектеп
курсының ең қолайлы, тиімді мазмұнын, курстың құрылымын, нақты тарихи
фактілер мен негізгі ұғымдарды қалыптастыратын білім көлемін және де
тарихты оқыту барысында оқушылар игеріп, меңгеретін біліктерді анықтайды.
Жоғарыда айтылғандарға қарамастан тарихты оқыту теориясы мен
әдістемесі тарих ғылымдарына жатпайды, ол педагогикалық ғылымдарға
қосылады. Өйткені оның зерттейтін негізгі нысандары: оқытудың мақсаты,
білім мазмұны, оқушылардың оқу қызметі қалай ұйымдастырылады, оның тиімді
жолдары қайсы? Тарихты оқыту барысында қандай курсаралық, пәнаралық
байланыстарды жүзеге асыруға болады? - деген сияқты көптеген мәселелер.
Тарихи білім берудің мақсаты:
Оқытушылардың дүниетанымының негізі болатын тарихи сананы, тарихи
білімді құрметтеу мен сыйлау сезімін қалыптастыру, оқушылардың тарихи роцес
желісін түйсінуіне, халықтың мәдени идеологиялық плюралистік идеясын,
бүралаң жолын сезінуіне негіз жасау.
Мектепте тарихи білім берудің негізгі міндеттері:
- оқушыларда тарихты оқып-үйренудің көпөлшемділігі және тарихи процестің
дамуының баламалы екендігі туралы түсінік қалыптастыру
- қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне, шығыстық
өркениеттің қайталанбасғажайып үлгілерінен ұрпақтарына қалдырған бабалар
даналығы мен бейбіт жасампаздық құндылықтарына қызығушылығын арттыру және
құрметпен қарауды қалыптастыру оқушылардың тарихи білінді
шығармашылықпен қолдану, тарихи деректермен жұмыс істеу,
тарихи оқиғалар мен құбылыстарды салыстырмалы талдау
негізінде ой елегінен өткізе білу дағдыларын қалыптастыру.
Отаны мен халқы алдындағы жауапкершілін сезінетін жас
ұрпақтың азаматтық ұстанымын қалыптстыру.
Оқушылардың адамзаттың ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейінгі дамуының
тарихи жолын, оның әлеметтік, рухани-адамгершілік
тәжірибесін айшықтайтын жүйелі білім алуы.
Тарихнамасы:
Тарихты оқыту барысында тарихи-көркем әдебиетті пайдалану оқыту
процесінің жалпы негіздерінен өрістейді. Егер оқушы тарихи күрделі
мәселелерді тарихи-көркем әдебиетте сурттеліп отырған нақты образдар арқылы
терең түсініп, жан-жақты ұғынатын болса, онда олардың танымдық қуаты артып,
оқу материалдарын саналы, ғылыми түрде тұрақты меңгеруіне қолайлы
мүмкіндіктер туады. Мұның өзі түптеп келгенде оқушының бойында
даилектикалық - материалистік көзқарас қалыптастырып, моральдық
принциптерді бекітіп, мектеп баласының ақыл-ой қабілетін жетілдіре түсуге
жәрдем етеді. Оқыту мен тәрбиені тығыз байланыстыра отырып оны жүзеге
асырудың қолайлы жолының бірі болып шығады.
Тақырыптың құрылымы:
Тақырып кіріспе бөлімнен және қорытынды бөлімнен тұрады.
Негізгі бөлім. Қазақстан тарихын оқыту теориясы мен әдістемесі қандай пән?
Тарихты оқытуға тікелей қатысты осы және басқа да мәселелерді шешудің
өзіндік жолдары бар, оларды зерттейтін де, белгілейтін де педагогика
ғылымы. Аталған мәселелерді шешумен тарих ғылымы емес, педагогика ғылымы
айналысады, олар педагогикалық теорияларға сүйенгенде ғана дүрыс шешіледі.
Олардың ішіндегі кейбір аса маңызды мәселелер: білім мазмүнын анықтау
немесе жетілдіру, оқытудың ұйымдастыру формалары мен әдістерін жетілдіру,
оқулықтарды жақсарту, оқытуды оңтайландыру т.б. тек ғылыми-педагогикалық
эксперимент жүргізу арқылы ғана дүрыс шешіледі.
Осыған байланысты тарихты оқыту теориясы мен әдістемесі ғылыми
педагогикалық пән деп есептелінеді. Тарихты оқыту теориясы мен әдістемесі
ғылыми пән болғандықтан ол осы пәннің аса маңызды проблемаларын зерттеумен
де шүғылданады. Ол проблемаларды - қайшылықтарды шешу үшін эксперимент
жүмысы жүргізіледі. Мұндай жұмысқа мектеп мүғалімдері де қатыса алады. Оның
барысында мүғалім ғылыми жұмыс жүргізуді үйренеді, ғылыми-әдістемелік
мақалалар дайындайды, озат мүғалімдер тәжірибесімен танысады, оны жинақтап
қорытады, көпшілікке таратады, бұған өз тәжірибесін де қосады. Мұндай
зерттеу жұмыстарына қатысып, оны талапқа сай жүргізу үшін мұғалім
педагогикалық зерттеу жүмыстарьшың әдіс-тәсілдерін жақсы болуы тиіс. Тарих
пәнінің оқытылу мәселелерін зерттеуде: тәжірибені зерттеу, бақылау,
әңгімелесу, түрлі сипатты сауалнамалар жүргізу, қорытындысын шығару сияқты
басқа да зерттеу әдістері қолданылады.
Тарихты оқыту теориясы мен әдістемесі (ТОТӘ) педагогиканың дидактика
саласымен тығыз байланысты. Дидактика кез келген пәннің оқыту әдістемесінің
негізі. Ол оқудың білім мазмүнын, оны ұйымдастырудың түлерін, оқытудың
заңды ұстанымдарын баяндайды. Демек әдістеме жеке пәндерді оқытудың
ерекшеліктерін баяндайтын болса, дидактика оқытудың барлық пәндерге ортақ
жалпы заңдылықтарын ашып береді.
Дидактиканың негізін салған Ян Амос Коменский
өзінің Ұлы Дидактикасында оқыту теориясының түйінді мәселелерін
көрсетіп берді. Оқытуда нәтижеге жетудің аса қажетті дидактикалық
ұстанымдарын ұсынады. Қазірге дейін мектептерде қолданылып жүрген оқытудың
көрнекілік, жүйелілік, бірізділік, ғылымилық, түсініктілік ұстанымдарын
көрсетіп берді. Оқытудың баланың жас ерекшеліктеріне сәйкес жүргізілуіне
баса назар аударды. Оқу материалының түсінікті болуы үшн оқытудың
ұйымдастыру формаларын өзгертіп отыру қажеттігін, оның ең негізгі, әрі
тиімді түрі сынып-сабақ екенін атап көрсетті.
Тарих пәнінің оқушыларды тәрбиелеуде маңызды орын алатыны белгілі.
Сондықтан да ТОТӘ-інде оқушыларды оқыту барысында тәрбиелеудің әдіс,
тәсілдеріне, оларды қолданудың тиімді жолдарын анықтауға баса назар
аударылады. Бұл бағыттағы жұмыстардың бәрі педагогика ғылымының тәрбие
теориясына сүйенеді, соның негізгі ұстанымдарын басшылыққа алады. ТОТӘ
философия ғылымымен де байланысты, өйткені ол қоғамдық пәндер қатарына
жататындықтан оның зерттейтін нысаны тарих пәні, оның білім мазмұны, оқыту
теориясы мен әдістемесі үнемі өзгерісте болады, дамып, жетіліп отырады.
Философия ғылымының негізгі заңдары Қазақстан тарихын оқыту теориясы мен
әдістемесінде де кеңінен қолданылады, бірақ та оларды тарихи шындық талабы
түрғысынан пайдалана білу керек.
ТОТӘ мектептік психология ғылымымен де тығыз байланысты. Егер мүғалім
баланың психологиялық ерекшелігін білмесе өзі оқытып жатқан материалды
оқушылардың қайсысының қала ймеңгеріп жатқанын, кімге қалай әсер етіп
жатқанын білмейді. Мәселен, фактілерді, ұғымдарды, хрогологиялық
материалдарды әр оқушы түрліше қабылдайды, немесе құжа, ғылыми текс, көркем
образда әр оқушының зейінділік, қиялданушылық, қабылдаушылық, ойланушылық,
жадында, есінде сақтаушылық ерекшеліктері туралы ұсыныстарын жақсы білуі
және оларды ескеріп отыруы тиіс.
Тарих пәнінің бағдарламаларын, оқулықтарын, оларды оқытудың әдістемелік
жолдарын баяндайтын сабақ жоспарларын жасағанда да
оқушылардың
психологиялық ерекшеліктерін үнемі ескеріп отыру керек.
Тарих пәнін оқыту барысында оқушылардың
физиологиялық
ерекшеліктерімен де санасу керек. Демек тарихшы мүғалім бүл ғылымның да
оқушыларға қатысты мәселелерін білуге міндетті. Мәселен, мектеп
оқушыларының жасына қарай үш топқа: кіші жастағылар - 7-11, орта жастағылар
11-14 және жоғары жастағылар - 14-18, 19 болып бөлінетіні белгілі. Баланың
денесі жылма-жыл өзгеріп, яғни сан және сапа өзгерістеріне үшырайды. Сан
өзгерісі баланың бойының өсуі, салмағының артуы; сапа өзгерісі - сана
сезім, зейін, қабілетінің өсуі. Осыларға қарап олардың жас ерекшеліктері
анықталады, ал жас ерекшеліктеріне қарай білім көлемі, ауыр, жеңілдігі
анықталады. Соған сай бағдарламалар мен оқулықтар, басқа да қүралдар
жасалады.
Демек, физиология ғылымының тарих пәнінің мазмүнын ғана емес, оньщ
теориялық негіздерін жақсарту үшін де маңызы зор.
а)қазақстан тарихын оқыту теориясы мен әдістемесі нені оқытып, үйретеді?
1980- жылдардың ортасьша дейін біз маркстік философияны, оның таным
теориясын басшылыққа алдық. Таным теориясы бізді қоршаған дүниені танып
білудің негізгі заңдылықтарын, әдістерін, түрлерін зерттейді. Шындық
дүниенің барлық саласын танып білудің жалпыға ортақ әдісі - диалектикалық
материализм, Ал, қоғамдық өмірдің түрлі салаларын зерттегенде материалистік
диалектиканың заңдармен, категорияларымен қатар, тарихи материализмнің де
заңдары, категориялары қолданылады. Сол кездегі философиялық әдебиеттерде
әлеуметтік қүбылыстарды танып-білуде диалектикалық материализмнің де
қажеттігі атап көрсетіледі. Сөйтіп диалектикалық және тарихи материализм
педагогика ғылымының методологиялық негізі болып саналады, демек ол тарихты
оқыту әдістемесінің де методологиялық негізі деген сөз. Тарихты оқыту
әдістемесінің зерттейтін педагогикалық үрдісін қазіргі ғылыми білім
салаларының кез-келген оъектілерімен салыстырсақ
оның диалектикалылығының ешқайсысынан кем емес екенін байқаймыз.
Сондықтан да біз өз зерттеуімізде диалектиканың бірқатар категорияларын
кеңінен пайдаландық. Бірақ та Кеңес елінде 80- жылдардың соңына дейін
үстемдік еткен коммунистік идеология диалектикалық және тархи
метериализмді, олардың категориялары мен зерттеу әдістерін объективті
пайдалануға жол бермеді. Осының салдарынан басқа қоғамдық ғылымдар сияқты
педагогка ғылымы да көп зардап шекті, коммунистік идеологияның әрекеті
әсіресе тарих ғылымында, мектепте тарих пәнін оқытуда ерекше байқалды. 60-
70 жылдардағы жалпы білім беретін орта мектепке арналған тарих
бағдарламаларында Орта мектепте тарих курсы оқытудағы міндет - оқушыларға
қоғам дамуының заңдылығын ғылыми түрғыда түсіндіру, оларда капитализм
сөзсіз қүриды, коммунизм жеңеді деген сенімді қалыптастыру - деп
көрсетілген. Бүған 90- жылдарға дейін кеңестік ғылымда шектеусіз үстемдік
етіп келген Еуроцентрлік пен Ресейцентрлікті қоссақ, мектепте тарихты
оқытуда қиын емес. Осындай саясаттың салдырынан мектепте тарих пәнін
оқытудың мақсаты мен міндеттері дүрыс анықталмады. Мүның өзі қазақстандық
жастардың бірнеше үрпағында тарихи зерделіліктің қалыптасуы орнына
мәңгүрттіктің етек алуына әкелді. Тарихи зерделілік -әрбір жеке адамға,
түтас үрпаққа байланысты, әрбір адамның, үрпақтың тарихты сезінуі, өзінің
шықан тегін, өлкесін, халқын, нәсілін, жалпы адамзаттық тегін, оның рухани
түп тамырларын, өткендегі тарихи жолын танып білуге үмтылып, сана-сезімінің
оянуы. Бүл - өскендіктің, рухани мәдениеінің жоғары сатыға көтерілу
белгісі. Ал оған қарама*қарсы үғым мәңгүрттік. Оның теріс мағыналы мәні
бар. Мәңгүрттік жеке индивидті жалпы қоғамның рухани, тарихи маңызынан
қашықтатуға, күнделілік, коньюктуралық мақсаттарға абсолюттік мән беруге,
өзгермелі күнделікті моданы бетке үстап, оны алдыңғы қатарға қоюға
жетелейді. Мүндай жағдай қазақ жастарының едәуір бөлігінде әсіресе 70-80-
жылдары айқын байқалды. Сондықтан да Қазақ халқының қазіргі кездегі өзінің
өмір кешкен тарихи жолын танып білуге деген қүштарлығы жай емес. Себебі
біздерді көп жылдар бойы мәңгүрттікте үстап келді. Отаршылдық саясат,
өктемдік тәртіп, Голощекиндік геноцид қазақ халқының ес жиып, етек жабуына
мүмкіндік бермеді.
Тарих пәнін оқытуда ондаған жылдар бойы орын алып келген өрескел
методологиялық қателіктер мен кемшіліктер: коммунистік идеологияның
партиялық, таптық мүддесіне сай келмейтін фактілерді жасыру, жасыруға
болмайтындарын барынша бұрмалау, бүкіл Кеңес елінде бірнеше ондаған ұлт
тілдерінде жұмыс істейтін мектептер үшін тарих пәнінен бір ғана бағдарлама,
оқулық шығару, олардың мазмүнын барынша идеологияландыру, әр үлттың өз
тарихын оқытуға жол бермеу, Еуроцентрлік пен орыстандыру саясатын барынша
дәріптеу, т.б. тарих пәнін оқытуға қойылатын міндеттерді орындауға үлкен
кесел келірді. Осындай қателіктер бүкіл халық ағарту саласында, орта білім
беру жүйесінде мықтап орын алды. Мүның бәрі келіп бүкіл жүйені, педагогика
ғылымын дағдарысқа үшыратты. Ең басты қателіктің бірі - оқушының, түлғаның
мүддесі ескерілмеді. Оның жан-жақты дамуына, бойындағы табиғи қасиеттерін
жетілдіріп, үштай түсуіне, шығармашылықпен жүмыс істеуіне, өз үлтының
тамаша салт-дәстүрлері мен әдет-ғүрыптарынан сусындауына, өмірдегі өз орнын
таба білуге, оқуды күнделікті түрмыспен байланыстыруға мүлде көңіл
бөлінбеді, оған жағдай да жасалмады.
Қоғамдағы бүкіл ғылым, білім беру жүйесі, немесе оның белгілі бір
саласы -орта білім беру дағдарысқа үшырағанда, одан шығудың жолын білім
философиясы түрғысынан қарастырған дүрыс. Бүл ғылым - жалпы дүние туралы,
ондағы адамның оры мен қызметін, осыған сәйкес оған қажетті білімнің
мақсаты мен міндеттерін, қүрылымы мен мазмүнын, оның үйымдастыру
үстанымдарын зерттеумен айналысады. Демек, білім философиясы алдымен сол
орта білім беру жүйесінің нақты жағдайын, қызметін зерттеп талдайды, орын
алған дағдарыстың себептерін анықтап, одан шығудың жолын көрсетіп береді.
Алайда Кеңес елінде Білім философиясы деген үғымның өзі ғылым саласында
көп жылға дейін қарастырылмады, бү үғым жеке авторлардың еңбектерінде
кездескенмен, олар үсынған идеяны дамытуға көңіл бөлінбеді, шынын айтқанда
жол берілмеді. Мәселен тарихтың ғылым, білім ретіндегі және тәрбиелік
маңызы, онда кездесетін қүндылықтар туралы , тарих ғылымының түжыымдамасы,
тарихи зерттеулер, олардың қүрылымы, тарихи зерттеулердегі жүйелілік үрдісі
туралы бірқатар зерттеушілер өздерінің тарих философиясы туралы
еңбектерінде тоқталған. Бүл еңбектер 80- жылдардың бас кезінде-ақ жарық
көргеніне қарамастан, оларда келтірлген қүнды пікірлер әрі қарай
дамытылмады.
80 жылдардың орта кезіне деііін жүргізілген біздің зерттеулерімізге
жоғарыдағы келеңсіз жағдайлардың әсер еткені белгілі. Ш. Уәлиханов, Ы.
Алтынсарин, А. Қүнанбаевтардың өмірбаяны мен олардыңң қызметі туралы Қазақ
ССР тарихы оқулықтарына материалдар енгізілгенімен осы белгілі ойшыл-
ғалымдардың философиялық, тарихи, педагогикалық, психологиялық
көзқрастарын, әсіресе жастарды тәрбиелеу жөніндегі ой -пікірлерін өз
зерттеулерімізде жөнді пайдаланбадық. Ғүлама ғалым әл-Фараби жөнінде осылай
болды. 70-жылдардың басынан бастап ғалымның өмірбаяны, қызметі оқулықтарға
енгізілді. Бірақ та оның ғалым, білім туралы үлағатты сөздрін,
философиялық, педагогикалық, психологиялық, ой-пікірлерін көпке дейін
ғылыми-зерттеу жүмыстарында ескермедік. Коммунистік идеология мен
Еуропоценризмнің бздің зерттеулерімізге тигізген зардаптары басқа мәселелер
де кедеседі.
ә) Мектепте Қазақстан тарихын оқытудың ғылыми-әдістемелік,
әдіснамалық негіздері. Кеңес елінде 80-жылдардың екінші жартысынан
басталған жариялылық, халық ағарту саласына енгізілген демократияландыру,
ізгілендіру, дамытушылық үрдістері және де дүние жүзілік халық ағарту
саласында болып жатқан жаңалықтар КСРО мен Қазақстан мектептерінің оку
тәрбие жүмысына көптеген өзгерістер жасауға соқтырды. Ал, 90-жылдардан
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін реформалау басталды. Мүның өзі
орта білім беру саласында түбірлі өзгерістер жасауға жол ашты.
Ең бастысы - оқытудың мақсатында болған өзгеріс. Енді білім беруде
бірінші кезекке адамзат жинаған тәжірибедегі қүндылықтарды, өркениетті,
мәдениеттану оқытып үйрету шығып отыр. Осында түжырымға көптеген
ғалымдардың келгені белгілі. Білім беруде қүндылық пен ізгілікті оқытып
үйретуге басты назар аудару қажеттігі ғылымда көптеген айтылып келген
әселе, бірақ та осы маңызды идея кеңес елі мектептерінде өз дәрежесінде
жүзеге аспады.
Жоғарыда көрсетілген жаңалықтар мен өзгерістерді негізге алғандықтан
біздің осы тақырыпты зерттеуге арналған 1990-жылдардан басталатын соңғы
кезеңнің мазмүны мен сипаты жағынан алғашқы кезеңінен елеулі өзгешлігі бар.
Олардың ең бастылары: мектепте Қазақстан тарихын оқытудың мақсаты, оның
білім мазмүны мен көлемі және оқытуды үйымдастыру формалары мен әдістері
едәуір өзгереді. Бүл үшеуі біздің осы тақырыбымыз - Қазақстан тарихын
оқыту теориясы мен әдістемесінің өзекті проблемалары болып саналады.
Соңғы уақытта жалпы мектепте берілетін білімнің, жеке пәндердің білім
мазмүны ұлттық болуы керек деген үстаным жиі айтылып жүр. Кеңес елінде де
үлттық мектептер көп болды, бірақ та олар формасы жағынан ғана үлттық, ал
білім мазмүны жағфынан үлттық емес еді. Бүл жөнінде қазіргі ресейдің
белгілі педагог-ғалымы В. Д. Шадриковтың мына пікірі орынды айтылған:
мектеп халықтық болғанда ғана оның беретін білімінің әрбір тамшысының өзі
оқушыға аса қүнды, өмірлік қажет болып сезіледі, сондықтан да ол оны
меңгеруге, содан сусындауға барынша үмтылады... Не пайда, бізде халықтық
мектеп Өркениет ұстанымы түрғысынан қайта қаралып, халықтық мектеп
дегеннен жұрдай болды, оның халық, рух деген аты өшті. Тіпті біз өнер,
денешынықтыру пәндерінің мазмүнынан да халықтық дейтіндей ештеме
қалдырмадық.
90- жылдардың басынан, яғни Қазақстан тарихының дербес пән болып
оқытылғаннан бері қарай маңызды үстаным - Қазақстан тарихының білім
мазмүнының үлттық болуы. Мүнан, басқа үлттар жасаған, жалпы адамзат жинаған
қүндылықтар қажетсіз, немесе ең маңыздысы үлттық қүндылықтар деген үғым
тумайды, оларды бір-біріне қарама-қарсы қоюға болмайды. Оқушы алдымен өз
үлтының қүндылықтарын оқып үйрене отырып, сол арқылы басқа үлттардың сосын
бүкіл адамзаттың жинаған қүндылықтарын оқып меңгереді. Демек Қазақстан
Республикасы мектептеріндегі тарих пәні оқушының осы үш:-этномәдени,
жалпыүлттық жән жалпыадамзаттық қүндылықтарды меңгеруіне көмектесуі тиіс.
Кейбір ғалымдар халықтық, үлттық мектептің білім мазмүнында төмендегі
факторлар болуы керек деп көрсетеді. Олар: этностың пайда болу, даму тарихы
және басқа халықтармен қарым-қатынасы, ол халыққа қоршаған
ортаның әсері, мемлекеттілігінің қалыптасуы, мәдени дамуы, моралі.
Адамгершілігі, діні, филисофиясы, ұлттық наным-сенімі, салт -дәстүрі,
жазудың пайда болуы, әдебиеті, тілі, бейнелеу өнері, биі, еңбектің негізгі
түрлері, дүниежүзілік мәдениетті қамтитын гуманитарлық ғылымдар, жалпы
тарих пен жағырафия, спорт және денешынықтыру, т.б. Бүл айтылғандарды
қолдай отырып, оған соңғы жылдары өз еңбектерінде білім философиясына
көбірек көңіл бөліп жүрген белгілі философ-ғалым Ә. Нысанбаевтың: Орталық
Азиядағы жаңа, тәуелсіз мемлекеттердің жергілікті халқының көпшілігі
дәстүрлі үлттық қүндылықтары мен мәдени нормаларын қайта қалпына келтіруге
бағытталған, өзінің сапасы жағынан жаңа оқу жүйесін жасауға үмтылады деп
болжауға болады. Сонымен бірге біздің көп этникалы қоғамымыздың жаңа
ұрпақтары дәстүрлі үлттық қүндылықтар мен мәдениетті ғана медгеріп қоймай,
басқаларға үнайтынына, үнамайтынына, қарамастан XX ғасырдың соңында, XXI
ғасырдың бас кезінде еңбек рыногында болатын бәсекеге түсуге толық жарайтын
іргелі білім негіздерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz