Тауарлық-материалдық қорлар
1. Тауарлық.материалдық қорлар жайлы түсінік
2. Тауарлық.материалдық қорлардың жіктелуі
3. Материалдарды есептеуді ұйымдастыру
4. Материалдардың номенклатурасы
5. Материалдар қозғалысының есебі және оларды құжаттау
6. Тауарлық.материалдық қорларды бағалау әдістері
7. Материалдық қорлардың қоймадағы есебі
8. Материалдардың бухгалтериядағы есебі
9. Материалдық қорларды түгендеу
2. Тауарлық.материалдық қорлардың жіктелуі
3. Материалдарды есептеуді ұйымдастыру
4. Материалдардың номенклатурасы
5. Материалдар қозғалысының есебі және оларды құжаттау
6. Тауарлық.материалдық қорларды бағалау әдістері
7. Материалдық қорлардың қоймадағы есебі
8. Материалдардың бухгалтериядағы есебі
9. Материалдық қорларды түгендеу
1. Тауарлық-материалдық қорлар жайлы түсінік
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметі барысында өздерінің өндірген дайын бұйымдары, сату үшін сатып алған тауарлары, сатып алған бірақ өзірге ұйымға келіп түспеген тауарлары (жолдағы тауарлар), аяқталмаған өндіріс, басқаларға көрсеткен қызметтері, сондай-ақ жұмыстарды орындау және қызметтерді көрсету барысында пайдалануға арналған қосалқы бөлшектері, отындары, ыдыс және ыдыстық материалдары, жартылай фабрикаттар және басқа да материалдары сол ұйымның тауарлық-материалдық қоры түріндегі ағымдағы активі болып табылады.
Олардың өндіріс құралдарынан өзгешелігі, өндіріс құралдары шаруашылық үдерісінс (процесіне) ұзақ уақыт қатысып, өздерінің табиғи пішінін сақтай отырып ендірілетін өнімге өз құнының бір бөлігін қосып отыратын болса, еңбек заттары өндірісте пайдаланылған кезде өздерінің бастапқы құнын түгелдей ендірілетін өнімге ауыстырады. Шығарылатын өнімнің, атқарылатын жұмыстың өзіндік құнының көп бөлігі еңбек заттарының құнынан тұрады. Сонымен қатар еңбек заттары өндірістік қор болып табылады.
Материалдарды есептеудің негізгі міндеттері:
1. Дайындалған, келіп түскен және өндіріске немесе сыртқа босатылған материалдарды уақытында есептеп, кіріске алу немесе есептен шығару.
2. Материалдардың қоймада және тасымалдау кезіндс түгел сақталуын бақылау.
3. Материалдық қорлар қалдығының белгіленген мөлшерден артып немесе төмендеп кетпеуін бақылау.
4. Материалдарды өндірісте пайдаланған кезде олардың техникалық жолмен анықталған мөлшерін және тұтыну мөлшерінің қорын анықтау.
5. Материалдардың өндірісте ұтымды пайдаланылуын бақылау.
6. Дайындалған материалдардың өзіндік құнын анықтап және олардың жоспарлы есептеу бағасынан айырмашылығын тауып, пайдаланылған материалдар құнын әр объектінің шығынына қосу.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметі барысында өздерінің өндірген дайын бұйымдары, сату үшін сатып алған тауарлары, сатып алған бірақ өзірге ұйымға келіп түспеген тауарлары (жолдағы тауарлар), аяқталмаған өндіріс, басқаларға көрсеткен қызметтері, сондай-ақ жұмыстарды орындау және қызметтерді көрсету барысында пайдалануға арналған қосалқы бөлшектері, отындары, ыдыс және ыдыстық материалдары, жартылай фабрикаттар және басқа да материалдары сол ұйымның тауарлық-материалдық қоры түріндегі ағымдағы активі болып табылады.
Олардың өндіріс құралдарынан өзгешелігі, өндіріс құралдары шаруашылық үдерісінс (процесіне) ұзақ уақыт қатысып, өздерінің табиғи пішінін сақтай отырып ендірілетін өнімге өз құнының бір бөлігін қосып отыратын болса, еңбек заттары өндірісте пайдаланылған кезде өздерінің бастапқы құнын түгелдей ендірілетін өнімге ауыстырады. Шығарылатын өнімнің, атқарылатын жұмыстың өзіндік құнының көп бөлігі еңбек заттарының құнынан тұрады. Сонымен қатар еңбек заттары өндірістік қор болып табылады.
Материалдарды есептеудің негізгі міндеттері:
1. Дайындалған, келіп түскен және өндіріске немесе сыртқа босатылған материалдарды уақытында есептеп, кіріске алу немесе есептен шығару.
2. Материалдардың қоймада және тасымалдау кезіндс түгел сақталуын бақылау.
3. Материалдық қорлар қалдығының белгіленген мөлшерден артып немесе төмендеп кетпеуін бақылау.
4. Материалдарды өндірісте пайдаланған кезде олардың техникалық жолмен анықталған мөлшерін және тұтыну мөлшерінің қорын анықтау.
5. Материалдардың өндірісте ұтымды пайдаланылуын бақылау.
6. Дайындалған материалдардың өзіндік құнын анықтап және олардың жоспарлы есептеу бағасынан айырмашылығын тауып, пайдаланылған материалдар құнын әр объектінің шығынына қосу.
ТАУАРЛЫҚ-МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАР
1. Тауарлық-материалдық қорлар жайлы түсінік
2. Тауарлық-материалдық қорлардың жіктелуі
3. Материалдарды есептеуді ұйымдастыру
4. Материалдардың номенклатурасы
5. Материалдар қозғалысының есебі және оларды құжаттау
6. Тауарлық-материалдық қорларды бағалау әдістері
7. Материалдық қорлардың қоймадағы есебі
8. Материалдардың бухгалтериядағы есебі
9. Материалдық қорларды түгендеу
1. Тауарлық-материалдық қорлар жайлы түсінік
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметі барысында өздерінің өндірген дайын
бұйымдары, сату үшін сатып алған тауарлары, сатып алған бірақ өзірге ұйымға
келіп түспеген тауарлары (жолдағы тауарлар), аяқталмаған өндіріс,
басқаларға көрсеткен қызметтері, сондай-ақ жұмыстарды орындау және
қызметтерді көрсету барысында пайдалануға арналған қосалқы бөлшектері,
отындары, ыдыс және ыдыстық материалдары, жартылай фабрикаттар және басқа
да материалдары сол ұйымның тауарлық-материалдық қоры түріндегі ағымдағы
активі болып табылады.
Олардың өндіріс құралдарынан өзгешелігі, өндіріс құралдары шаруашылық
үдерісінс (процесіне) ұзақ уақыт қатысып, өздерінің табиғи пішінін сақтай
отырып ендірілетін өнімге өз құнының бір бөлігін қосып отыратын болса,
еңбек заттары өндірісте пайдаланылған кезде өздерінің бастапқы құнын
түгелдей ендірілетін өнімге ауыстырады. Шығарылатын өнімнің, атқарылатын
жұмыстың өзіндік құнының көп бөлігі еңбек заттарының құнынан тұрады.
Сонымен қатар еңбек заттары өндірістік қор болып табылады.
Материалдарды есептеудің негізгі міндеттері:
1. Дайындалған, келіп түскен және өндіріске немесе сыртқа босатылған
материалдарды уақытында есептеп, кіріске алу немесе есептен шығару.
2. Материалдардың қоймада және тасымалдау кезіндс түгел сақталуын
бақылау.
3. Материалдық қорлар қалдығының белгіленген мөлшерден артып немесе
төмендеп кетпеуін бақылау.
4. Материалдарды өндірісте пайдаланған кезде олардың техникалық жолмен
анықталған мөлшерін және тұтыну мөлшерінің қорын анықтау.
5. Материалдардың өндірісте ұтымды пайдаланылуын бақылау.
6. Дайындалған материалдардың өзіндік құнын анықтап және олардың
жоспарлы есептеу бағасынан айырмашылығын тауып, пайдаланылған материалдар
құнын әр объектінің шығынына қосу.
Жақсы және дұрыс ұйымдастырылған есеп материалдардың түгел сақталуына,
үнемді пайдаланылуына көмегін тигізеді. Материалдардың түгел және дұрыс
сақталуы, сондай-ақ ұтымды пайдаланылуы, жұмсалуы үшін алдын ала мыналарды
жасау қажет:
- тиісті түрде жабдықталған материалдық-қорларды сақтайтын қойма немесе
болмс болуы қажет және бөлмелердің әрқайсысы материалдардың белгілі бір
түрін сақтауға арналған болуы керек;
- материалдар қойманың әр бөлігінде өздерінің түрлері, сорттары,
өлшемдері бойынша керекті кезінде тез алуға және босатқаннан кейінгі кезде
қалдығын тексеруді қамтамасыз ететіндей етіп орналастырылуы керек.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың әкімшілігі материалдарды сақтайтын жерді
таразымен, өлшеу аспаптарымен және ыдыстармен жабдықтап және оларды жиі
тексеріп, дұрыстығын қадағалап отыруы керек. Ұйымның басшысы материалдарды
қабылдайтын және босататын адамдардың топтарын белгілеп, олармен
материалдарға жауапкершілік туралы шарт жасайды. Сондай-ақ кәсіпорын
басшысы материалдарға жауапты адамдарды жұмысқа алу, жұмыстан босату
барысында ұйымның бас бухгалтерімен алдын ала келісіп отыруы қажет.
Материалдарды кіріске алу және қоймадан босату құжаттарына қол қою құқығына
ие болған қызмет иелерінің тізімін белгілеу кәсіпорын басшысының немесе ол
сенім білдірген адамның жұмысы болып табылады.
Материалдардың есебін дұрыс және ұтымды ұйымдастыру үшін мыналар керек:
- материалдардың бірыңғай номенклатурасы мен жоспарлы есеп айырысу
бағасын белгілеу;
- құжат айналымының дәл жүйесін белгілеу және материалдарды есепке алу
мен есептен шығару операцияларының тәртібін сақтау;
- бірыңғайланған алғашқы есеп құжаттары нысандарының түрлерін белгілеу
және олармен ұйымның барлық бөлімін қамтамасыз ету.
Сонымен қатар материалдарды алдағы уақыттарда пайдалану үшін өндіріске
босату және басқа жаққа берілетін мөлшерін белгілеп, оларды жетілдіріп
отыру керек. Белгіленген тәртіп бойынша материалдардың қалдығын жаппай
түгендеу, бақылау арқылы тексеріп және олардың нәтижесін дер кезінде есепке
алып отыру қажет.
9.2. Тауарлық-материалдық қорлардың жіктелуі
Еңбек заттары біртекті емес. Олардың бір-бірінен өндірісте атқаратын
міндеттеріне қарай, сондай-ақ физикалық және химиялық қасиеттеріне қарай
өзара айырмашылықтары бар. Сондықтан да материалдар есебін дұрыс
ұйымдастырудың ең басты мәселесі — оларға экономикалық жағынан дәлелденген
жіктеу жасау болып табылады. Өздерінің езгешеліктері мен өнім дайындауда
атқаратын міндеттеріне қарай материалдар:
- шикізат;
- негізгі материал; көмекші материал;
- жартылай фабрикат және тағы да басқалар болып бөлінеді.
Негізгі материалдар мен шикізаттар өндірілетін өнімнің құрамына кіріп
оның материалдық негізін жасайды.
Шикізаттар деп бұрын азды-көпті еңбек сіңірілген заттарды атайды.
Бұлардың құрамына кен өндіруші өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы мекемелерінің
өндірген өнімдері — мұнай, кен, мақта, жүн, тері, ағаш және тағы да басқа
материалдар жатады.
Негізгі материалдардың қатарына өнімнің өзіндік құнын құрайтын өңдеуші
өнеркәсіп өнімдері — ұн, мата, кірпіш және тағы да басқалар жатады.
Өндірістік үдерістің бір сатысынан толық өтіп әрі қарай өңдеуді қажет
ететін материалдар жартылай фабрикаттар деп аталады. Материалдардың бұл
түрін әрі қарай өңдеу арқылы дайын бұйымдар алынады. Олардың аяқталмаған
өмімнен айырмашылығы, оны сол күйіндс сатуға болады. Бұндай жағдайда
жартылай фабрикатты сатып алған ұйымдар оны әрі қарай өңдейді. Сондықтан да
әрі қарай өңдеуге арналған ұйымның өзінің өндірген немесе басқалардан сатып
алған заттары еңбек заттарының қатарында есептеледі. Жартылай фабрикаттар
қатарына құрылыс ұйымдарында – бетон және ағаш бұйымдарын, металлургияда —
шойын мен болатты жатқызуға болады.
Көмекші материалдарға — әр түрлі химикаттар мен майлайтын сүртетін және
жөндеуге керекті басқа да материалдар жатады. Көмекші материалдардың
негізгі материалдардан өзгешелігі, олар өнімнің материалдық (заттық)
негізін құрамайды. Олар өндіріс үдерісінде қолданылуы барысында негізгі
материалдарға өзінің қандайда бір тиісті әсерін тигізіп, негізгі
материалдардың түсін тағы да басқа жақтарын өзгертеді. Материалдардың бұл
түріне бояуларды, әктерді (известь) жатқызуға болады.
Материалдық қорлардың ішінде бөлек топ болып отындар, ыдыс және ыдыстық
материалдар, қосалқы бөлшектер, құрылыс материалдары, тағы да басқалар
есептеледі. Отындар тобына техникалық мақсатта энергия өндіруге, үй-
жайларды жылытуға пайдаланатын материалдардың барлық түрі жатады.
9.3. Материалдарды есептеуді ұйымдастыру
Ұйымның типтік бухгалтерлік есепшоттар кестесінің екінші бөлімінде
"Материалдар" есебі мына шоттарда жүргізіледі.
- шикізат пен материалдар;
- сатылып алынған жартылай фабрикаттар;
- отындар;
- ыдыс және ыдыстық материалдар;
- қосалқы бөлшектер;
- басқадай материалдар;
- өңдеуге берілген материалдар;
- құрылыс материалдары.
Шикізаттар мен материалдар шотында — өндірілетін өнімнің құрамына
кіріп, оның негізін жасайтын немесе өнімді дайындағанда оның керекті
құрастырушысы болып табылатын шикізаттар мен негізгі материалдардың, өнім
өндіруге қатысатын немесе шаруашылық қызметіне сондай-ақ техникалық
мақсатқа пайдаланатын, өнім өндіру үдерісіне әсер ететін материалдардың
ұйымдардағы есебі, олардың кіріске алынуы мен шығыс етілуі есептеледі.
Сатылып алынған жартылай фабрикаттар шотында өндіріліп шығарылатын
өнімді жинақтау үшін сатылып алынған өңдеу және жинақтауды керек ететін
жартылай фабрикатгардың, жинақтауыш бұйымдардың, бөлшектердің кәсіпорындағы
есебі жүргізіледі.
Отындар деп аталатын шотта тасымалдау құралына пайдаланатын, сондай-ақ
өндірістің технологиялық қажетіне, энергия өндіруге және үйді жылытуға
пайдаланатын (мұнай өнімдері мен фтор, газ, көмір тағы да басқа) отындардың
қалдығы және кірісі мен шығысы есептеледі.
Ыдыс және ыдыстық материалдар шотында ұйымдағы ыдыс және ыдыстық
материалдардың барлық түрлерінің (шаруашылық құралы ретінде
пайдаланатындардан басқасы), сондай-ақ ыдыстарды ендіріп (жасап) шығаруға,
оларды жөндеуге арналған материалдар мен бөлшектердің кіріске алынуы мен
шығыс етілу есебі жүргізіледі. Жабдықтаушы, өткізуші немесе саудамен
айналысатын кәсіпорындар тауарлар салынған ыдыстарды "сатылып алынған
тауарлар" шотында есептейді.
Қосалқы болшектер деп аталатын шотта ұйымның пайдалануындағы машиналар
мен жабдықтарды, тасымалдау құралдарын және тағы сол сияқтыларды жөндеуге,
мүжілген жерлерін ауыстыруға арналған қосалқы бөлшектердің кірісі мен
шығысы және қалдығы есептеледі.
Басқадай материалдар деп аталатын шотта өндіріс қалдықтары,
түзетілмейтін өндіріс ақаулары, ұйымның өзінде материал, отын немесе
қосалқы бөлшек ретінде пайдалануға жарамайтын есептен шығарылған негізгі
құралдарды бұзғаннан алынған материалдардың, металл сынықтарының есебі
жүргізіледі. Сонымен қатар бұл шотта ауыл шаруашылық кәсіпорындары өз
өндірісіне қажетті тұқымдарды, отырғызылатын көшеттерді, мал азығын
дайындаудағы тыңайтқыштарды, ауыл шаруашылық дақылдарын дайындауда зиянын
тигізетін жәндіктермен күресу үшін пайдаланатын улы химикаттар мен дәрі-
дәрмектерді және тағы да басқа материалдарды есептейді.
Өңдеуге берілген материалдар шотында қайта өңдеу үшін басқа ұйымдарға
берілген, келешекте өңдеуден алынған бұйымның өзіндік құнының құрамына
кіретін материалдар есептеледі.
Құрылыс материалдары атты шотта тікелей құрылыс салуға және монтаж
жұмыстарына, сондай-ақ құрылыс бөлшектерін дайындауға пайдаланатын
материалдар және құрылыс қажетіне керекті басқадай материалдар есептеледі.
9.4. Материалдардың номенклатурасы
Материалдар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін материалдардың
номенклатуралық тізімі мен баға көрсеткішін дайындаған дұрыс.
Материалдардың номенклатурасы деп өндірісте пайдаланатын материалдардың
белгілі бір түрлеріне олардың аты, сапасы, мөлшері тағы да басқа
көрсеткіштері бойынша жасалған жіктеу тізімін айтады. Номенклатуралық
тізімде әр материалдың дұрыс аты, оған берілген номенклатуралық нөмірі мен
өлшем бірлігі көрсетіледі. Сонымен қатар номенклатуралық тізімде әрбір
материалдың бухгаллтерлік есепте есептелетін бағасы көрсетіледі. Сондықтан
номенклатуралық тізімді номенклатуралық баға көрсеткіші деп те атайды.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда пайдаланатын материалдар номенклатуралық
тізімде, әдетте белгілі бір өздерінің топтары бойынша және ішкі топтары
аттары, сапалары немесе мөлшерлері бойынша жіктеліп көрсетілуі тиіс. Әрбір
топқа тиісті сан жүйесі яғни шифр белгіленеді. Шифр жүйесіндегі сандық
белгілер саны әрбір топқа жататын материалдар санына байланысты.
Материалдарға берілген шифрлар бұл материалдар жазылған алғашқы құжаттарда,
есеп тіркелімдерінде және әр түрлі кестелерде (таблицаларда) көрсетілетін
болғандықтан, есеп қызметінің жұмысын жетілдіру үшін сан жүйесінің
(шифрлардың) және оның цифрларының аз болуы ыңғайлы әрі дұрыс болады.
Материалдарға шифрлар тағайындағанда сол шифрдан материалдың қай шотқа,
сондай-ақ қандай аралық шотқа жататынын көрсететіндей етіп тағайындау
керек. Материалдардың номенклатуралық нөмірін жеті цифрдан құрастыру
ыңғайлы болып табылады. Оның алдыңғы үш цифры шоттың келесі екі цифры қай
топқа жататынын көрсетсе, соңғы екі цифры материалдардың осы топ ішіндегі
реттік санын көрсетеді. Номенклатуралық нөмірді бес саннан да құрастыруға
болады. Ол жағдайда оның алдыңғы бірінші цифры шоттың келесі екі цифры қай
топқа жататынын, ал соңғы екі цифры материалдың топ ішіндегі реттік санын
көрсететіндей болып тағайындалуы керек. Номенклатуралық баға
көрсеткіштерінде материалдар өздерінің статистикалық есеп берудегі қаралған
тізімдердегі тәртібі бойынша топталғаны дұрыс. Номенклатуралық тізімде
материалдың әр тобы бойынша жаңадан алынатын материалдарға бос орын және
реттік сан қалдырылады. Егер бағаларында көп айырмашылық болмаса бір
номенклатуралық нөмірге түрлері бір тектес, бірақ бағасы мен сортында аздап
айырмашылығы бар материалдарды біріктіруге болады. Бұл жағдайда олардың
есептесу бағасы орташа бағаға сәйкес тағайындалады. Материалдарға қойылатын
номенклатуралық нөмірі, өлшем бірлігі ол материалдың барлық кіріс-шығыс
құжаттарында, қоймадағы есеп карточкасында (үлгілі түрі М-17) және
материалдық есеп беруде көрсетіледі. Егер ұйымдарға кейбір материалдар
басқа өлшем бірлігімен келіп түссе ондай материалдар номенклатуралық
нөмірде көрсетілген өлшем бірлігі бойынша қайтадан саналып кіріске алынады.
Материалдардың номенклатуралық баға көрсеткіші, әсіресе материалдар есебін
оперативтік— (жедел) қалдық тәсілін қолдану арқылы жүргізгенде өте тиімді.
Құжаттың төртінші данасы автомобиль көлігінің жол қағазына (путевой
лист) тіркеліп, жүргізушіге еңбекақы және автомобиль көлігінің атқарған
жұмысына сәйкес түрлі есептеулср есептеу үшін пайдаланылады.
Егер келіп түскен материалдардың нақты саны, келемі, сапасы онымен
келген құжаттағы дерекке сәйкес келмесе үлгілі түрі М-7 "қабылдау актісі"
жасалынады. Сонымен қатар үлгілі түрлі М-7 "қабылдау актісі" жіберу
құжатынсыз келген материалдарға да толтырылады. Бұл акт екі дана етіліп
міндетті түрде материалдарды қабылдап алған кісінің және материалдарды
жіберген жабдықтаушы кәсіпорын өкілінің қатысуымен, егер де жабдықтаушы
ұйымның өкілі болмаған (келмеген) жағдайда бұл ұйымға ешқандай қатысы
(мүдделілігі) жоқ ұйым өкілінің (адамның) қатысуымен жасалады.
Материалдарды қабылдап болғаннан кейін бұл актінің бір данасы
материалдармен бірге келген женелтпе құжатымен бірге қабылданған
материалдарды есепке алу үшін ұйымның бухгалтериясына, ал екінші данасы
кәсіпорынның жабдықтау бөліміне келіп түскен материалдардың
жетіспейтіндігін жабдықтаушы ұйымға хабарлау үшін табыс етеді. Кәсіпорындар
мен ұйымдарға жаңылыс келіп түскен немесе ұйымның алудан бас тартқан
материалдары уақытша қабылданып, бөлек жиналады. Ондай материалдар үлгілі
түрі М-4 "кіріс ету ордері" бойынша қабылданып, баланс сыртындағы "Уақытша
сақтауда тұрған материалдық қорлар" деп аталатын шотта есептелінеді.
Материалдар кәсіпорындар мен ұйымдардың ішіндегі цехтарына,
бөлімшелеріне, өзінің аумағы (территориясы) сыртындағы шаруашылықтарына,
сондай-ақ басқа ұйымдарға үлгілі түрі М-15А материалдарды босату (ішкі
ауыстыруды) "талап ету жүк құжаты" бойынша босатылады.
Материалдарды босату (ішкі ауыстыруды) "талап ету жүк құжаты" екі дана
етіліп жазылып, оған бас бухгалтердің немесе ол сенім білдірген тұлғаның
қолы қойылуы арқылы шешіледі.
Егер материалдар қоймадан кәсіпорынның өзінің шаруашылықтарына
(цехтарына, бөлімшелеріне) босатылатын жағдайда үлгілі түрі М-15А
материалдарды босатуды (ішкі ауыстыруды) "талап ету жүк құжатының" бір
данасы материалдарды алушыға беріледі де, ал екінші данасы қоймада
қалдырылып, кейіннен бухгалтерияға табыс етіледі. Бұл жағдайда толтырылатын
құжатгарды материалдарды босататын қойманың (цехтың) сол материалдарға
жауапты тұлғасы толтырады.
Үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды бұзғаннан, бөлшектегеннен алынатын
іске жарамды материалдарды кіріске алу үшін үлгілі түрі М-35 санды акт
толтырылады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың өндірісінде жиі пайдаланылатын материалдық
құндылықтар үшін толтырылатын талап ету қағаздарының санын кемітіп, есеп
жұмысын жеңілдету үшін және материалдарды өндіріске босату лимитінің
сақталуына ағымдағы бақылау жүргізу үшін лимиттік-заборлық (шектеу
карталары) карталарды қолдануға болады. Лимиттік-заборлық картаның үлгілі
түрі М-8 бойынша ұйымның қоймасынан босатылатын материалдардың санын
(көлемін), ол материалдар арқылы өндірілетін өнімнің және оның біреуіне
жұмсалатын материалдардың көлеміне қарап экономикалық жоспарлау бөлімі
есептеп шығарады. Лимиттік-заборлық карта бойынша материалдар онда
көрсетілген мөлшер шегінде (бойынша) ғана босатылады. Онда қаралған
материалдардан артық өндіріске керек болған материалдар бөлек талап ету
қағазы бойынша босатылады. Лимидтік-заборлық картаның негізіне сүйене
отырып өндіріске босатылатын материалдарды қойманың есебінен шығарады.
Лимиттік-заборлық карта қоймадан бір ай бойы босатылатын материалдарға
жасалынады. Бұл картада шығарылатын өнімнің, шығынның немесе тапсырыстың
коды көрсетілуі тиіс. Лимиттік-заборлық картаның бір данасы жаңа айдың
басына дейін материалдарды алатын цехқа немесе бөлімшеге, ал екінші данасы
материалдарды босататын қоймаға табыс етіледі. Материалдар қоймадан
өндіріске цехтың өкілі өзіндегі лимидтық-заборлық картаны әкелгенде ғана
босатылады.
Қоймашы лимиттік-заборлық картаның екі данасынада материалдардың
босатылган уақыты (күні, айы, жылы) мен олардың санын номенклатуралық
нөмірі бойынша жазады. Содан кейін лимиттік-заборлық картаның цехтағы
данасына қоймашы, ал қоймадағы данасына цех басшысы немесе оның өкілі қол
қояды. Материалдарды есептеуге осы күнгі санайтын машиналар пайдаланылған
жағдайда толтырылатын алғашқы құжаттардың санын азайту үшін қоймадан
босатылатын материалдарды тікелей қойманың карточкасына жазу жүйесін де
қолдануға болады. Бұл жағдайда материалдарды қоймадан босатуға ешқандай
құжат жазылмайды. Лимиттік-заборлық картаға барлық бір дана болып жазылатын
бухгалтерлік құжаттар негізделініп жасалады. Материалдарды босату лимитін
қоймадағы картаның өзінде де көрсетуге болады. Бұл карточканың үлгілі түрі
—М-17. Цехтың өкілі материалдарды алған кезде қоймашының есептеу
карточкасына қол қояды да, ал қоймашы цехтың лимиттік-заборлық карточкасына
қол қояды. Сондай-ақ лимиттік-заборлық карточкада өндірісте пайдаланылмай
қоймаға қайтарылып берілген материалдар да есептелінеді. Қоймадағы есеп
карточкасына материалдардың әрбір номенклатуралық нөмірі бойынша
босатылғаны, қоймада қалғаны, материалдарды цехқа әрбір босатқан уақыт
сайын немесе лимиттік-заборлық картаны жапқаннан кейін, бірақ келесі айдың
біріне дейін жазылып отырылуы тиіс. Бұл жағдайда лимиттік-заборлық картаны
қоймалық есептің тиісті карточкаларымен бірге сақтау керек. Лимитті
пайдаланып болғаннан кейін қоймадағы лимиттік-заборлық картаның қорытынды
дерегі лимиттік-заборлық картаның цехтағы данасымен салыстырылады. Егер бұл
лимиттік-заборлық картадағы деректер өзара сәйкес болса, екі жақтың
өкілдері, яғни қоймашы мен цех өкілі деректердің дұрыстығын мақұлдап қол
қояды.
Айдың аяғында лимиттік-заборлық картада көрсетілген материалдардың
пайдаланылған-пайдаланылмағанына қарамастан барлық лимиттік-заборлық
карталар бухгалтерияға тапсырылады.
Құрылыс ұйымдарында көбіне лимиттік-заборлық картаның М-28 және М-28А
нөмірлі үлгілі түрлері қолданылады. Үлгілі түрі М-28 нөмірлі лимиттік-
заборлық карта материалдарды салынып жатқан құрылысқа ол құрылыс
басталғаннан бастап, аяқталғанға дейін босатуға арналған. Лимиттік-заборлық
картаның бұл түрі құрылыс жұмысын жүргізуші прорабтар немесе мастерлер тағы
да басқа жұмыс жүргізушілердің біреуінде болады. Сонымен қатар ай сайын
үлгілі түрі М-28 лимиттік-заборлық карта жазылады да, ол қоймада
сақталынады. Материалдарды қоймадан босатқанда қоймашы үлгілі түрі М-28А
лимиттік-заборлық картаға қол қояды, ал материалдарды қабылдап алушы
құрылыс бөлімінің өкілі үлгілі түрі М-28А лимиттік-заборлық картаға қол
қояды. Айдың аяғында жұмыс жүргізуші мастер, прораб пайдаланылмаған
материалдарға түгендеу жүргізіп, оның нәтижесі бойынша үлгілі түрі М-28
түрлі лимиттік-заборлық картадағы 14 графаны толтырады. Ай бойы нақтылы
пайдаланылған материалдар санының көлемі карточканың әрбір жолы бойынша
алынған материалдардан қоймаға қайтадан тапсырылған материалдармен оның
айдың аяғында пайдаланылмай қалған қалдығын алып тастау арқылы табылады.
Қоймашы мен жұмыс жүргізуші тиісті жазулары жазылып дайын болған лимиттік-
заборлық картаны алғашқы құжаттармен бірге материалдар жайында берілетін
есепке тіркеп, бухгалтерияға тапсырады. Бухгалтерияда қойманың берген есебі
бойынша жұмсалған, өндіріске босатылған материалдардың есептен дұрыс
шығарылуы тексеріледі. Сонымен қатар үлгілі түрі М-28 түрлі лимиттік-
заборлық карта арқылы әрбір объекті бойынша құрылыс басталғаннан бастап
жұмсалынған материалдар жайлы деректер анықталады. Салынып бітпеген
объектінің лимиттік-заборлық картасы жұмыс жүргізушіге қайтарылып беріледі.
Лимиттік-заборлық картаның М-28А номірлі үлгілі түрі материалдарды орталық
қоймадан немесе құрылыс бөлімшесінің қоймасынан құрылыс объектілеріне бір
ай бойы уақыт аралығында босатуға арналған. Лимиттік-заборлық картаның
үлгілі түрі М-28 және М-28А санды нөмірлерінің ішіне материалдардың ай бойы
босату санына қарап, қосымша парақ тігуге де болады. Лимиттік-заборлық
карта бойынша материалдарды әрбір босатқан сайын пайдаланбағаннан қалған
қалдығы шығарылып отырылады. Егер материалдар лимиттік-заборлық картада
көрсетілгеннен артық мөлшерде керек болса, ондай материалдарға үлгілі түрі
М-10 санды "Материалдарды ауыстыруды (қосымша босату) талап ету актісі"
толтырылады. Лимиттік-заборлық картада көрсетілгеннен артық керек болған
материалдар үшін немесе бір материалдардың орнына екінші бір материалдарды
алу немесе пайдалану керек болған жағдайда кәсіпорын басшысының немесе оның
өкілетті қызметкерінің рұқсаты болуы керек. Мұндай материалдарға да
жоғарыда айтылған үлгілі түрі М-10 түрлі "Материалдарды ауыстыруды (қосымша
босату) талап ету актісі" толтырылады. Сонымен материалдарды өндіріске
лимит бойынша босату кәсіпорын басшысының өндірісте болып жатқан
кемшіліктерді уақтылы білуіне мүмкіндік береді. Кәсіпорындар мен ұйымдардың
ішінде құрылыспен айналысатын өндіріс орындарында ашық қоймаларда
сақталынатын материалдар көп пайдаланылады (құм, тас, қиыршық, кірпіш және
т.б). Бұлар қоймашының жауапкершілігінде далада сақталынады. Олардың әр
құрылыс бөлігіне берілетіндері бойынша бөлек сақтағаны дұрыс. Бұндай
материалдарды талап ету қағазы бойынша босатады. Ай сайын олардың қалдық
көлемін өлшеу арқылы құрылысқа босатылған материалдардың көлемі, мөлшері
анықталады. Ол үшін айдың аяғында түгендеу жүргізіп материалдардың ай бойы
талап ету қағазы бойынша босатылғанның саны мен көлемін нақтылы
пайдаланылған материалдардың санымен салыстырып отыру керек. Көп
жағдайларда ашық жерде сақталынатын материалдарды өлшеп тұруға мүмкіндік
болмайды. Сондықтан да оларды тікелей құрылыс салынып жаткан объектіге
түсіреді де, пайдалапғаннан қалған қалдығын өлшеу арқылы көлемін біледі.
9.6. Тауарлық-материалдық қорларды бағалау әдістері
Материалдық қорлар бухгалтерлік есепте мына әдістер негізінде
бағаланады:
1. Арнайы сәйкестірілген есептеу әдісі
2. Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі
3. ФИФО әдісі
4. ЛИФО әдісі
Арнайы сәйкестірілген есептеу әдісі
Арнайы сәйкестірілгсн есептеу әдісі әдетте бірімен бірін алмастыруға
болмайтын немесе кәсіпорында ерекше тәртіппен пайдаланылатын (асыл
металдардың, асыл тастардың т.б.) нақтылы бір материалдық қорлардың бағасын
есептеуге арналған. Бұл әдіс жұмсалынған материалдар мен істелінген
жұмыстардың нақты өзіндік құнын есептеп шығаруды көздейді. Сондай-ақ бұл
есептеу әдісі сатылып алынғанына немесе кәсіпорынның өзінде өндірілгеніне
қарамастан арнаулы жоспарлауға арналған материалдардың өзіндік құнын
есептеуге арналған.
Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі
Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі бойынша кәсіпорынға кіріске алынған
әрбір материалдық қорлардың бағасы олардың кіріске алынғандағы шоты бойынша
бағасын анықтау мүмкін болмаған жағдайда жүргізіледі. Материалдық қорлар
тобының (түрінің) орташа өзіндік құны ұйымдағы материалдардың есепті айдың
басындағы қалған қалдығының құнымен ай бойы кіріске алынған материалдар
құнының жиынтығын (қосындысын) материалдардың ай басындағы сандарының
қалдығымсн ай бойы кіріске алынған тиісті материалдардың сандарының
қосындысына бөлу арқылы анықталады.
ФИФО әдісі
ФИФО есептеп шығарылған материалдық қорларды олардың алғашқы кезекте
кіріске алынғандарының өзіндік құны бойынша бағалау әдісі болып табылалы.
Бұл әдіс қағидасы бойынша матсрпалдық қорлардыц бірінші кезекте кіріске
алынғаны, алғашқы болып, яғни бірінші кезекте шығыс етіледі деп
жорамалданады. Басқаша айтатын болсақ, барлық келіп кіріске алынған
материалдар бірінен соң бірі кіріске алынғандағы кезегі бойынша шығыс
етіледі деп есептелінеді. Бұл жағдайда ай соңында кәсінорынның қоймасында
қалған материалдардың өзіндік құны соңғы кіріске алынған материалдардың
бағасымен бағаланады.
ЛИФО әдісі
ЛИФО әдісі кәсіпорынға ең соңғы кезекте кіріске алынған материалдар
тобы бірінші болып шығыс етіледі немесе жұмсалады деген қағидаға
негізделген, яғни алғашқы жұмсалатын немесе шығыс етіттетін материалдар
кәсіпорынға ең соңғы кіріске алынған материалдардың тиісті өзіндік құны
бойынша бағаланады. Ал ай соңында кәсіпорында қалған материалдар алғашқы
кіріске алынған материалдардың өзіндік құны бойынша бағаланады.
Өндіріске босатылған және материалдардың қоймадағы қалдықтары ФИФО және
ЛИФО әдістері бойынша мына түрде есептелінеді. Мысалы: А — турлі
материалдар тобы
Саны Бағасы Сомасы
(дана) (теңге) (теңге)
А) Қаңтар айының біріиші жұл-дызына 50 100 5000
кәсіпорынның қоймасын-дағы
материалдардың қалдығы
Қаңтар айында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Тауарлық-материалдық қорлар жайлы түсінік
2. Тауарлық-материалдық қорлардың жіктелуі
3. Материалдарды есептеуді ұйымдастыру
4. Материалдардың номенклатурасы
5. Материалдар қозғалысының есебі және оларды құжаттау
6. Тауарлық-материалдық қорларды бағалау әдістері
7. Материалдық қорлардың қоймадағы есебі
8. Материалдардың бухгалтериядағы есебі
9. Материалдық қорларды түгендеу
1. Тауарлық-материалдық қорлар жайлы түсінік
Кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметі барысында өздерінің өндірген дайын
бұйымдары, сату үшін сатып алған тауарлары, сатып алған бірақ өзірге ұйымға
келіп түспеген тауарлары (жолдағы тауарлар), аяқталмаған өндіріс,
басқаларға көрсеткен қызметтері, сондай-ақ жұмыстарды орындау және
қызметтерді көрсету барысында пайдалануға арналған қосалқы бөлшектері,
отындары, ыдыс және ыдыстық материалдары, жартылай фабрикаттар және басқа
да материалдары сол ұйымның тауарлық-материалдық қоры түріндегі ағымдағы
активі болып табылады.
Олардың өндіріс құралдарынан өзгешелігі, өндіріс құралдары шаруашылық
үдерісінс (процесіне) ұзақ уақыт қатысып, өздерінің табиғи пішінін сақтай
отырып ендірілетін өнімге өз құнының бір бөлігін қосып отыратын болса,
еңбек заттары өндірісте пайдаланылған кезде өздерінің бастапқы құнын
түгелдей ендірілетін өнімге ауыстырады. Шығарылатын өнімнің, атқарылатын
жұмыстың өзіндік құнының көп бөлігі еңбек заттарының құнынан тұрады.
Сонымен қатар еңбек заттары өндірістік қор болып табылады.
Материалдарды есептеудің негізгі міндеттері:
1. Дайындалған, келіп түскен және өндіріске немесе сыртқа босатылған
материалдарды уақытында есептеп, кіріске алу немесе есептен шығару.
2. Материалдардың қоймада және тасымалдау кезіндс түгел сақталуын
бақылау.
3. Материалдық қорлар қалдығының белгіленген мөлшерден артып немесе
төмендеп кетпеуін бақылау.
4. Материалдарды өндірісте пайдаланған кезде олардың техникалық жолмен
анықталған мөлшерін және тұтыну мөлшерінің қорын анықтау.
5. Материалдардың өндірісте ұтымды пайдаланылуын бақылау.
6. Дайындалған материалдардың өзіндік құнын анықтап және олардың
жоспарлы есептеу бағасынан айырмашылығын тауып, пайдаланылған материалдар
құнын әр объектінің шығынына қосу.
Жақсы және дұрыс ұйымдастырылған есеп материалдардың түгел сақталуына,
үнемді пайдаланылуына көмегін тигізеді. Материалдардың түгел және дұрыс
сақталуы, сондай-ақ ұтымды пайдаланылуы, жұмсалуы үшін алдын ала мыналарды
жасау қажет:
- тиісті түрде жабдықталған материалдық-қорларды сақтайтын қойма немесе
болмс болуы қажет және бөлмелердің әрқайсысы материалдардың белгілі бір
түрін сақтауға арналған болуы керек;
- материалдар қойманың әр бөлігінде өздерінің түрлері, сорттары,
өлшемдері бойынша керекті кезінде тез алуға және босатқаннан кейінгі кезде
қалдығын тексеруді қамтамасыз ететіндей етіп орналастырылуы керек.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың әкімшілігі материалдарды сақтайтын жерді
таразымен, өлшеу аспаптарымен және ыдыстармен жабдықтап және оларды жиі
тексеріп, дұрыстығын қадағалап отыруы керек. Ұйымның басшысы материалдарды
қабылдайтын және босататын адамдардың топтарын белгілеп, олармен
материалдарға жауапкершілік туралы шарт жасайды. Сондай-ақ кәсіпорын
басшысы материалдарға жауапты адамдарды жұмысқа алу, жұмыстан босату
барысында ұйымның бас бухгалтерімен алдын ала келісіп отыруы қажет.
Материалдарды кіріске алу және қоймадан босату құжаттарына қол қою құқығына
ие болған қызмет иелерінің тізімін белгілеу кәсіпорын басшысының немесе ол
сенім білдірген адамның жұмысы болып табылады.
Материалдардың есебін дұрыс және ұтымды ұйымдастыру үшін мыналар керек:
- материалдардың бірыңғай номенклатурасы мен жоспарлы есеп айырысу
бағасын белгілеу;
- құжат айналымының дәл жүйесін белгілеу және материалдарды есепке алу
мен есептен шығару операцияларының тәртібін сақтау;
- бірыңғайланған алғашқы есеп құжаттары нысандарының түрлерін белгілеу
және олармен ұйымның барлық бөлімін қамтамасыз ету.
Сонымен қатар материалдарды алдағы уақыттарда пайдалану үшін өндіріске
босату және басқа жаққа берілетін мөлшерін белгілеп, оларды жетілдіріп
отыру керек. Белгіленген тәртіп бойынша материалдардың қалдығын жаппай
түгендеу, бақылау арқылы тексеріп және олардың нәтижесін дер кезінде есепке
алып отыру қажет.
9.2. Тауарлық-материалдық қорлардың жіктелуі
Еңбек заттары біртекті емес. Олардың бір-бірінен өндірісте атқаратын
міндеттеріне қарай, сондай-ақ физикалық және химиялық қасиеттеріне қарай
өзара айырмашылықтары бар. Сондықтан да материалдар есебін дұрыс
ұйымдастырудың ең басты мәселесі — оларға экономикалық жағынан дәлелденген
жіктеу жасау болып табылады. Өздерінің езгешеліктері мен өнім дайындауда
атқаратын міндеттеріне қарай материалдар:
- шикізат;
- негізгі материал; көмекші материал;
- жартылай фабрикат және тағы да басқалар болып бөлінеді.
Негізгі материалдар мен шикізаттар өндірілетін өнімнің құрамына кіріп
оның материалдық негізін жасайды.
Шикізаттар деп бұрын азды-көпті еңбек сіңірілген заттарды атайды.
Бұлардың құрамына кен өндіруші өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы мекемелерінің
өндірген өнімдері — мұнай, кен, мақта, жүн, тері, ағаш және тағы да басқа
материалдар жатады.
Негізгі материалдардың қатарына өнімнің өзіндік құнын құрайтын өңдеуші
өнеркәсіп өнімдері — ұн, мата, кірпіш және тағы да басқалар жатады.
Өндірістік үдерістің бір сатысынан толық өтіп әрі қарай өңдеуді қажет
ететін материалдар жартылай фабрикаттар деп аталады. Материалдардың бұл
түрін әрі қарай өңдеу арқылы дайын бұйымдар алынады. Олардың аяқталмаған
өмімнен айырмашылығы, оны сол күйіндс сатуға болады. Бұндай жағдайда
жартылай фабрикатты сатып алған ұйымдар оны әрі қарай өңдейді. Сондықтан да
әрі қарай өңдеуге арналған ұйымның өзінің өндірген немесе басқалардан сатып
алған заттары еңбек заттарының қатарында есептеледі. Жартылай фабрикаттар
қатарына құрылыс ұйымдарында – бетон және ағаш бұйымдарын, металлургияда —
шойын мен болатты жатқызуға болады.
Көмекші материалдарға — әр түрлі химикаттар мен майлайтын сүртетін және
жөндеуге керекті басқа да материалдар жатады. Көмекші материалдардың
негізгі материалдардан өзгешелігі, олар өнімнің материалдық (заттық)
негізін құрамайды. Олар өндіріс үдерісінде қолданылуы барысында негізгі
материалдарға өзінің қандайда бір тиісті әсерін тигізіп, негізгі
материалдардың түсін тағы да басқа жақтарын өзгертеді. Материалдардың бұл
түріне бояуларды, әктерді (известь) жатқызуға болады.
Материалдық қорлардың ішінде бөлек топ болып отындар, ыдыс және ыдыстық
материалдар, қосалқы бөлшектер, құрылыс материалдары, тағы да басқалар
есептеледі. Отындар тобына техникалық мақсатта энергия өндіруге, үй-
жайларды жылытуға пайдаланатын материалдардың барлық түрі жатады.
9.3. Материалдарды есептеуді ұйымдастыру
Ұйымның типтік бухгалтерлік есепшоттар кестесінің екінші бөлімінде
"Материалдар" есебі мына шоттарда жүргізіледі.
- шикізат пен материалдар;
- сатылып алынған жартылай фабрикаттар;
- отындар;
- ыдыс және ыдыстық материалдар;
- қосалқы бөлшектер;
- басқадай материалдар;
- өңдеуге берілген материалдар;
- құрылыс материалдары.
Шикізаттар мен материалдар шотында — өндірілетін өнімнің құрамына
кіріп, оның негізін жасайтын немесе өнімді дайындағанда оның керекті
құрастырушысы болып табылатын шикізаттар мен негізгі материалдардың, өнім
өндіруге қатысатын немесе шаруашылық қызметіне сондай-ақ техникалық
мақсатқа пайдаланатын, өнім өндіру үдерісіне әсер ететін материалдардың
ұйымдардағы есебі, олардың кіріске алынуы мен шығыс етілуі есептеледі.
Сатылып алынған жартылай фабрикаттар шотында өндіріліп шығарылатын
өнімді жинақтау үшін сатылып алынған өңдеу және жинақтауды керек ететін
жартылай фабрикатгардың, жинақтауыш бұйымдардың, бөлшектердің кәсіпорындағы
есебі жүргізіледі.
Отындар деп аталатын шотта тасымалдау құралына пайдаланатын, сондай-ақ
өндірістің технологиялық қажетіне, энергия өндіруге және үйді жылытуға
пайдаланатын (мұнай өнімдері мен фтор, газ, көмір тағы да басқа) отындардың
қалдығы және кірісі мен шығысы есептеледі.
Ыдыс және ыдыстық материалдар шотында ұйымдағы ыдыс және ыдыстық
материалдардың барлық түрлерінің (шаруашылық құралы ретінде
пайдаланатындардан басқасы), сондай-ақ ыдыстарды ендіріп (жасап) шығаруға,
оларды жөндеуге арналған материалдар мен бөлшектердің кіріске алынуы мен
шығыс етілу есебі жүргізіледі. Жабдықтаушы, өткізуші немесе саудамен
айналысатын кәсіпорындар тауарлар салынған ыдыстарды "сатылып алынған
тауарлар" шотында есептейді.
Қосалқы болшектер деп аталатын шотта ұйымның пайдалануындағы машиналар
мен жабдықтарды, тасымалдау құралдарын және тағы сол сияқтыларды жөндеуге,
мүжілген жерлерін ауыстыруға арналған қосалқы бөлшектердің кірісі мен
шығысы және қалдығы есептеледі.
Басқадай материалдар деп аталатын шотта өндіріс қалдықтары,
түзетілмейтін өндіріс ақаулары, ұйымның өзінде материал, отын немесе
қосалқы бөлшек ретінде пайдалануға жарамайтын есептен шығарылған негізгі
құралдарды бұзғаннан алынған материалдардың, металл сынықтарының есебі
жүргізіледі. Сонымен қатар бұл шотта ауыл шаруашылық кәсіпорындары өз
өндірісіне қажетті тұқымдарды, отырғызылатын көшеттерді, мал азығын
дайындаудағы тыңайтқыштарды, ауыл шаруашылық дақылдарын дайындауда зиянын
тигізетін жәндіктермен күресу үшін пайдаланатын улы химикаттар мен дәрі-
дәрмектерді және тағы да басқа материалдарды есептейді.
Өңдеуге берілген материалдар шотында қайта өңдеу үшін басқа ұйымдарға
берілген, келешекте өңдеуден алынған бұйымның өзіндік құнының құрамына
кіретін материалдар есептеледі.
Құрылыс материалдары атты шотта тікелей құрылыс салуға және монтаж
жұмыстарына, сондай-ақ құрылыс бөлшектерін дайындауға пайдаланатын
материалдар және құрылыс қажетіне керекті басқадай материалдар есептеледі.
9.4. Материалдардың номенклатурасы
Материалдар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін материалдардың
номенклатуралық тізімі мен баға көрсеткішін дайындаған дұрыс.
Материалдардың номенклатурасы деп өндірісте пайдаланатын материалдардың
белгілі бір түрлеріне олардың аты, сапасы, мөлшері тағы да басқа
көрсеткіштері бойынша жасалған жіктеу тізімін айтады. Номенклатуралық
тізімде әр материалдың дұрыс аты, оған берілген номенклатуралық нөмірі мен
өлшем бірлігі көрсетіледі. Сонымен қатар номенклатуралық тізімде әрбір
материалдың бухгаллтерлік есепте есептелетін бағасы көрсетіледі. Сондықтан
номенклатуралық тізімді номенклатуралық баға көрсеткіші деп те атайды.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда пайдаланатын материалдар номенклатуралық
тізімде, әдетте белгілі бір өздерінің топтары бойынша және ішкі топтары
аттары, сапалары немесе мөлшерлері бойынша жіктеліп көрсетілуі тиіс. Әрбір
топқа тиісті сан жүйесі яғни шифр белгіленеді. Шифр жүйесіндегі сандық
белгілер саны әрбір топқа жататын материалдар санына байланысты.
Материалдарға берілген шифрлар бұл материалдар жазылған алғашқы құжаттарда,
есеп тіркелімдерінде және әр түрлі кестелерде (таблицаларда) көрсетілетін
болғандықтан, есеп қызметінің жұмысын жетілдіру үшін сан жүйесінің
(шифрлардың) және оның цифрларының аз болуы ыңғайлы әрі дұрыс болады.
Материалдарға шифрлар тағайындағанда сол шифрдан материалдың қай шотқа,
сондай-ақ қандай аралық шотқа жататынын көрсететіндей етіп тағайындау
керек. Материалдардың номенклатуралық нөмірін жеті цифрдан құрастыру
ыңғайлы болып табылады. Оның алдыңғы үш цифры шоттың келесі екі цифры қай
топқа жататынын көрсетсе, соңғы екі цифры материалдардың осы топ ішіндегі
реттік санын көрсетеді. Номенклатуралық нөмірді бес саннан да құрастыруға
болады. Ол жағдайда оның алдыңғы бірінші цифры шоттың келесі екі цифры қай
топқа жататынын, ал соңғы екі цифры материалдың топ ішіндегі реттік санын
көрсететіндей болып тағайындалуы керек. Номенклатуралық баға
көрсеткіштерінде материалдар өздерінің статистикалық есеп берудегі қаралған
тізімдердегі тәртібі бойынша топталғаны дұрыс. Номенклатуралық тізімде
материалдың әр тобы бойынша жаңадан алынатын материалдарға бос орын және
реттік сан қалдырылады. Егер бағаларында көп айырмашылық болмаса бір
номенклатуралық нөмірге түрлері бір тектес, бірақ бағасы мен сортында аздап
айырмашылығы бар материалдарды біріктіруге болады. Бұл жағдайда олардың
есептесу бағасы орташа бағаға сәйкес тағайындалады. Материалдарға қойылатын
номенклатуралық нөмірі, өлшем бірлігі ол материалдың барлық кіріс-шығыс
құжаттарында, қоймадағы есеп карточкасында (үлгілі түрі М-17) және
материалдық есеп беруде көрсетіледі. Егер ұйымдарға кейбір материалдар
басқа өлшем бірлігімен келіп түссе ондай материалдар номенклатуралық
нөмірде көрсетілген өлшем бірлігі бойынша қайтадан саналып кіріске алынады.
Материалдардың номенклатуралық баға көрсеткіші, әсіресе материалдар есебін
оперативтік— (жедел) қалдық тәсілін қолдану арқылы жүргізгенде өте тиімді.
Құжаттың төртінші данасы автомобиль көлігінің жол қағазына (путевой
лист) тіркеліп, жүргізушіге еңбекақы және автомобиль көлігінің атқарған
жұмысына сәйкес түрлі есептеулср есептеу үшін пайдаланылады.
Егер келіп түскен материалдардың нақты саны, келемі, сапасы онымен
келген құжаттағы дерекке сәйкес келмесе үлгілі түрі М-7 "қабылдау актісі"
жасалынады. Сонымен қатар үлгілі түрлі М-7 "қабылдау актісі" жіберу
құжатынсыз келген материалдарға да толтырылады. Бұл акт екі дана етіліп
міндетті түрде материалдарды қабылдап алған кісінің және материалдарды
жіберген жабдықтаушы кәсіпорын өкілінің қатысуымен, егер де жабдықтаушы
ұйымның өкілі болмаған (келмеген) жағдайда бұл ұйымға ешқандай қатысы
(мүдделілігі) жоқ ұйым өкілінің (адамның) қатысуымен жасалады.
Материалдарды қабылдап болғаннан кейін бұл актінің бір данасы
материалдармен бірге келген женелтпе құжатымен бірге қабылданған
материалдарды есепке алу үшін ұйымның бухгалтериясына, ал екінші данасы
кәсіпорынның жабдықтау бөліміне келіп түскен материалдардың
жетіспейтіндігін жабдықтаушы ұйымға хабарлау үшін табыс етеді. Кәсіпорындар
мен ұйымдарға жаңылыс келіп түскен немесе ұйымның алудан бас тартқан
материалдары уақытша қабылданып, бөлек жиналады. Ондай материалдар үлгілі
түрі М-4 "кіріс ету ордері" бойынша қабылданып, баланс сыртындағы "Уақытша
сақтауда тұрған материалдық қорлар" деп аталатын шотта есептелінеді.
Материалдар кәсіпорындар мен ұйымдардың ішіндегі цехтарына,
бөлімшелеріне, өзінің аумағы (территориясы) сыртындағы шаруашылықтарына,
сондай-ақ басқа ұйымдарға үлгілі түрі М-15А материалдарды босату (ішкі
ауыстыруды) "талап ету жүк құжаты" бойынша босатылады.
Материалдарды босату (ішкі ауыстыруды) "талап ету жүк құжаты" екі дана
етіліп жазылып, оған бас бухгалтердің немесе ол сенім білдірген тұлғаның
қолы қойылуы арқылы шешіледі.
Егер материалдар қоймадан кәсіпорынның өзінің шаруашылықтарына
(цехтарына, бөлімшелеріне) босатылатын жағдайда үлгілі түрі М-15А
материалдарды босатуды (ішкі ауыстыруды) "талап ету жүк құжатының" бір
данасы материалдарды алушыға беріледі де, ал екінші данасы қоймада
қалдырылып, кейіннен бухгалтерияға табыс етіледі. Бұл жағдайда толтырылатын
құжатгарды материалдарды босататын қойманың (цехтың) сол материалдарға
жауапты тұлғасы толтырады.
Үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды бұзғаннан, бөлшектегеннен алынатын
іске жарамды материалдарды кіріске алу үшін үлгілі түрі М-35 санды акт
толтырылады.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың өндірісінде жиі пайдаланылатын материалдық
құндылықтар үшін толтырылатын талап ету қағаздарының санын кемітіп, есеп
жұмысын жеңілдету үшін және материалдарды өндіріске босату лимитінің
сақталуына ағымдағы бақылау жүргізу үшін лимиттік-заборлық (шектеу
карталары) карталарды қолдануға болады. Лимиттік-заборлық картаның үлгілі
түрі М-8 бойынша ұйымның қоймасынан босатылатын материалдардың санын
(көлемін), ол материалдар арқылы өндірілетін өнімнің және оның біреуіне
жұмсалатын материалдардың көлеміне қарап экономикалық жоспарлау бөлімі
есептеп шығарады. Лимиттік-заборлық карта бойынша материалдар онда
көрсетілген мөлшер шегінде (бойынша) ғана босатылады. Онда қаралған
материалдардан артық өндіріске керек болған материалдар бөлек талап ету
қағазы бойынша босатылады. Лимидтік-заборлық картаның негізіне сүйене
отырып өндіріске босатылатын материалдарды қойманың есебінен шығарады.
Лимиттік-заборлық карта қоймадан бір ай бойы босатылатын материалдарға
жасалынады. Бұл картада шығарылатын өнімнің, шығынның немесе тапсырыстың
коды көрсетілуі тиіс. Лимиттік-заборлық картаның бір данасы жаңа айдың
басына дейін материалдарды алатын цехқа немесе бөлімшеге, ал екінші данасы
материалдарды босататын қоймаға табыс етіледі. Материалдар қоймадан
өндіріске цехтың өкілі өзіндегі лимидтық-заборлық картаны әкелгенде ғана
босатылады.
Қоймашы лимиттік-заборлық картаның екі данасынада материалдардың
босатылган уақыты (күні, айы, жылы) мен олардың санын номенклатуралық
нөмірі бойынша жазады. Содан кейін лимиттік-заборлық картаның цехтағы
данасына қоймашы, ал қоймадағы данасына цех басшысы немесе оның өкілі қол
қояды. Материалдарды есептеуге осы күнгі санайтын машиналар пайдаланылған
жағдайда толтырылатын алғашқы құжаттардың санын азайту үшін қоймадан
босатылатын материалдарды тікелей қойманың карточкасына жазу жүйесін де
қолдануға болады. Бұл жағдайда материалдарды қоймадан босатуға ешқандай
құжат жазылмайды. Лимиттік-заборлық картаға барлық бір дана болып жазылатын
бухгалтерлік құжаттар негізделініп жасалады. Материалдарды босату лимитін
қоймадағы картаның өзінде де көрсетуге болады. Бұл карточканың үлгілі түрі
—М-17. Цехтың өкілі материалдарды алған кезде қоймашының есептеу
карточкасына қол қояды да, ал қоймашы цехтың лимиттік-заборлық карточкасына
қол қояды. Сондай-ақ лимиттік-заборлық карточкада өндірісте пайдаланылмай
қоймаға қайтарылып берілген материалдар да есептелінеді. Қоймадағы есеп
карточкасына материалдардың әрбір номенклатуралық нөмірі бойынша
босатылғаны, қоймада қалғаны, материалдарды цехқа әрбір босатқан уақыт
сайын немесе лимиттік-заборлық картаны жапқаннан кейін, бірақ келесі айдың
біріне дейін жазылып отырылуы тиіс. Бұл жағдайда лимиттік-заборлық картаны
қоймалық есептің тиісті карточкаларымен бірге сақтау керек. Лимитті
пайдаланып болғаннан кейін қоймадағы лимиттік-заборлық картаның қорытынды
дерегі лимиттік-заборлық картаның цехтағы данасымен салыстырылады. Егер бұл
лимиттік-заборлық картадағы деректер өзара сәйкес болса, екі жақтың
өкілдері, яғни қоймашы мен цех өкілі деректердің дұрыстығын мақұлдап қол
қояды.
Айдың аяғында лимиттік-заборлық картада көрсетілген материалдардың
пайдаланылған-пайдаланылмағанына қарамастан барлық лимиттік-заборлық
карталар бухгалтерияға тапсырылады.
Құрылыс ұйымдарында көбіне лимиттік-заборлық картаның М-28 және М-28А
нөмірлі үлгілі түрлері қолданылады. Үлгілі түрі М-28 нөмірлі лимиттік-
заборлық карта материалдарды салынып жатқан құрылысқа ол құрылыс
басталғаннан бастап, аяқталғанға дейін босатуға арналған. Лимиттік-заборлық
картаның бұл түрі құрылыс жұмысын жүргізуші прорабтар немесе мастерлер тағы
да басқа жұмыс жүргізушілердің біреуінде болады. Сонымен қатар ай сайын
үлгілі түрі М-28 лимиттік-заборлық карта жазылады да, ол қоймада
сақталынады. Материалдарды қоймадан босатқанда қоймашы үлгілі түрі М-28А
лимиттік-заборлық картаға қол қояды, ал материалдарды қабылдап алушы
құрылыс бөлімінің өкілі үлгілі түрі М-28А лимиттік-заборлық картаға қол
қояды. Айдың аяғында жұмыс жүргізуші мастер, прораб пайдаланылмаған
материалдарға түгендеу жүргізіп, оның нәтижесі бойынша үлгілі түрі М-28
түрлі лимиттік-заборлық картадағы 14 графаны толтырады. Ай бойы нақтылы
пайдаланылған материалдар санының көлемі карточканың әрбір жолы бойынша
алынған материалдардан қоймаға қайтадан тапсырылған материалдармен оның
айдың аяғында пайдаланылмай қалған қалдығын алып тастау арқылы табылады.
Қоймашы мен жұмыс жүргізуші тиісті жазулары жазылып дайын болған лимиттік-
заборлық картаны алғашқы құжаттармен бірге материалдар жайында берілетін
есепке тіркеп, бухгалтерияға тапсырады. Бухгалтерияда қойманың берген есебі
бойынша жұмсалған, өндіріске босатылған материалдардың есептен дұрыс
шығарылуы тексеріледі. Сонымен қатар үлгілі түрі М-28 түрлі лимиттік-
заборлық карта арқылы әрбір объекті бойынша құрылыс басталғаннан бастап
жұмсалынған материалдар жайлы деректер анықталады. Салынып бітпеген
объектінің лимиттік-заборлық картасы жұмыс жүргізушіге қайтарылып беріледі.
Лимиттік-заборлық картаның М-28А номірлі үлгілі түрі материалдарды орталық
қоймадан немесе құрылыс бөлімшесінің қоймасынан құрылыс объектілеріне бір
ай бойы уақыт аралығында босатуға арналған. Лимиттік-заборлық картаның
үлгілі түрі М-28 және М-28А санды нөмірлерінің ішіне материалдардың ай бойы
босату санына қарап, қосымша парақ тігуге де болады. Лимиттік-заборлық
карта бойынша материалдарды әрбір босатқан сайын пайдаланбағаннан қалған
қалдығы шығарылып отырылады. Егер материалдар лимиттік-заборлық картада
көрсетілгеннен артық мөлшерде керек болса, ондай материалдарға үлгілі түрі
М-10 санды "Материалдарды ауыстыруды (қосымша босату) талап ету актісі"
толтырылады. Лимиттік-заборлық картада көрсетілгеннен артық керек болған
материалдар үшін немесе бір материалдардың орнына екінші бір материалдарды
алу немесе пайдалану керек болған жағдайда кәсіпорын басшысының немесе оның
өкілетті қызметкерінің рұқсаты болуы керек. Мұндай материалдарға да
жоғарыда айтылған үлгілі түрі М-10 түрлі "Материалдарды ауыстыруды (қосымша
босату) талап ету актісі" толтырылады. Сонымен материалдарды өндіріске
лимит бойынша босату кәсіпорын басшысының өндірісте болып жатқан
кемшіліктерді уақтылы білуіне мүмкіндік береді. Кәсіпорындар мен ұйымдардың
ішінде құрылыспен айналысатын өндіріс орындарында ашық қоймаларда
сақталынатын материалдар көп пайдаланылады (құм, тас, қиыршық, кірпіш және
т.б). Бұлар қоймашының жауапкершілігінде далада сақталынады. Олардың әр
құрылыс бөлігіне берілетіндері бойынша бөлек сақтағаны дұрыс. Бұндай
материалдарды талап ету қағазы бойынша босатады. Ай сайын олардың қалдық
көлемін өлшеу арқылы құрылысқа босатылған материалдардың көлемі, мөлшері
анықталады. Ол үшін айдың аяғында түгендеу жүргізіп материалдардың ай бойы
талап ету қағазы бойынша босатылғанның саны мен көлемін нақтылы
пайдаланылған материалдардың санымен салыстырып отыру керек. Көп
жағдайларда ашық жерде сақталынатын материалдарды өлшеп тұруға мүмкіндік
болмайды. Сондықтан да оларды тікелей құрылыс салынып жаткан объектіге
түсіреді де, пайдалапғаннан қалған қалдығын өлшеу арқылы көлемін біледі.
9.6. Тауарлық-материалдық қорларды бағалау әдістері
Материалдық қорлар бухгалтерлік есепте мына әдістер негізінде
бағаланады:
1. Арнайы сәйкестірілген есептеу әдісі
2. Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі
3. ФИФО әдісі
4. ЛИФО әдісі
Арнайы сәйкестірілген есептеу әдісі
Арнайы сәйкестірілгсн есептеу әдісі әдетте бірімен бірін алмастыруға
болмайтын немесе кәсіпорында ерекше тәртіппен пайдаланылатын (асыл
металдардың, асыл тастардың т.б.) нақтылы бір материалдық қорлардың бағасын
есептеуге арналған. Бұл әдіс жұмсалынған материалдар мен істелінген
жұмыстардың нақты өзіндік құнын есептеп шығаруды көздейді. Сондай-ақ бұл
есептеу әдісі сатылып алынғанына немесе кәсіпорынның өзінде өндірілгеніне
қарамастан арнаулы жоспарлауға арналған материалдардың өзіндік құнын
есептеуге арналған.
Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі
Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі бойынша кәсіпорынға кіріске алынған
әрбір материалдық қорлардың бағасы олардың кіріске алынғандағы шоты бойынша
бағасын анықтау мүмкін болмаған жағдайда жүргізіледі. Материалдық қорлар
тобының (түрінің) орташа өзіндік құны ұйымдағы материалдардың есепті айдың
басындағы қалған қалдығының құнымен ай бойы кіріске алынған материалдар
құнының жиынтығын (қосындысын) материалдардың ай басындағы сандарының
қалдығымсн ай бойы кіріске алынған тиісті материалдардың сандарының
қосындысына бөлу арқылы анықталады.
ФИФО әдісі
ФИФО есептеп шығарылған материалдық қорларды олардың алғашқы кезекте
кіріске алынғандарының өзіндік құны бойынша бағалау әдісі болып табылалы.
Бұл әдіс қағидасы бойынша матсрпалдық қорлардыц бірінші кезекте кіріске
алынғаны, алғашқы болып, яғни бірінші кезекте шығыс етіледі деп
жорамалданады. Басқаша айтатын болсақ, барлық келіп кіріске алынған
материалдар бірінен соң бірі кіріске алынғандағы кезегі бойынша шығыс
етіледі деп есептелінеді. Бұл жағдайда ай соңында кәсінорынның қоймасында
қалған материалдардың өзіндік құны соңғы кіріске алынған материалдардың
бағасымен бағаланады.
ЛИФО әдісі
ЛИФО әдісі кәсіпорынға ең соңғы кезекте кіріске алынған материалдар
тобы бірінші болып шығыс етіледі немесе жұмсалады деген қағидаға
негізделген, яғни алғашқы жұмсалатын немесе шығыс етіттетін материалдар
кәсіпорынға ең соңғы кіріске алынған материалдардың тиісті өзіндік құны
бойынша бағаланады. Ал ай соңында кәсіпорында қалған материалдар алғашқы
кіріске алынған материалдардың өзіндік құны бойынша бағаланады.
Өндіріске босатылған және материалдардың қоймадағы қалдықтары ФИФО және
ЛИФО әдістері бойынша мына түрде есептелінеді. Мысалы: А — турлі
материалдар тобы
Саны Бағасы Сомасы
(дана) (теңге) (теңге)
А) Қаңтар айының біріиші жұл-дызына 50 100 5000
кәсіпорынның қоймасын-дағы
материалдардың қалдығы
Қаңтар айында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz