Латын тілінің тарихы және ғылымдағы орны

Жоспар
Кіріспе

1) Латын тілі туралы
2)Латын тілінің медицинадағы маңызы
3) Тілдің жаңа өмірі

Рим өркениеті 2 мың жыл бұрын пайда болғанымен, біз ежелгі римдіктердің өмірі туралы көп нақтылы мәліметке иеміз, бірақ бұлардың барлығы тарихи фактілер емес. Ол көбінесе аңыздармен, ертегілермен, риторикалық қиялдармен тығыз байланысты (кейде тіпті әдейі бұрмаланған). Мысал ретінде Тит Ливийдің «Со дня основания города» атты 142 кітаптан тұратын монументтік шығармасын алып қарасақ, кезінде ол замандастар арасында үлкен беделге ие болып кеңінен тарағанын айтуға болады.
Археологиялық қазбалар адамдардың Италияда палеолит дәуірінен бастап пайда болғанын нақтылайды. Олар үңгірлерде өмір сүріп, аңшылықпен айналысқан. Шамамен б.з.д. 1800 жылы түбекте солтүстіктен келген жаңа қоныстанушылар пайда болды, олар өздерімен бірге «террамаре» мәдениетін ала келген (итальянша –қара, майлы жер).
Рим құрылғанға дейін Италияға Еуропаның басқа елдерінен түрлі халықтар қоныс аударған. Шамамен алғанда б.з.д. 2000 жылдан бастап орталық Еуропаның қоныстанушылары Альп тауларынан өтіп, көбінесе Италияның солтүстік-батысында тұрақталған (олардың ішінде қазір латындар деп аталатын тайпалар да бар). Кейбір қоныстанушылар, «финикийліктер» деген атпен таралған тайпалар тобы, Сицилияға, Сардиния мен Корсикаға Солтүстік Африкадан қоныс аударған. Шамамен, б.з.д. 750 жылы Грециядан шыққан қоныс аударушылар оңтүстік Италия мен Сицилияның жағалауында тұрақтала бастаған. Бұлардың осы аудандағы ықпалы басым болғандықтан, римдіктер бұл ауданды «Ұлы Греция» деп атаған.
Негізінен, Италия Апеннин түбегінің оңтүстігінен басталады. Мәдениет тарихында өзінің рельефіне байланысты, орталық Италияның батыс бөлігі, маңызды рөль атқарып кеткен.Мұнда Этрусс (Флоренция орналасқан),Латын (орталығы Рим болған) және Кампан (Капуя мен Неаполь орналасқан) деген үш жазықтық жатыр. Тибр өзенінің сағасында кеме қатынастары үшін ыңғайлы табиғи порттары бар жағалаулар да орналасқан. Түбекте кеме қатынастары бар өзендерге тек Тибр мен По жатады. «Италия» деп алғашқыда түбектің тек оңтүстік бөлігі аталған (латынша vitalus–бұзау, өйткені мында жақсы жайылымдар болды). Осыдан VITALIA–ITALIA. Кейін бұл атау Апеннин түбегінің барлық территориясына жайылды. Тибр өзенінің жағалауында орналасқан солтүстік-шығыстан Сабин, шығыстан Албан,ал оңтүстік жағынан Вол тауларымен қоршалған Латын жазықтығының орналасуы түбектің тарихында латын тайпасының ерекше рөл атқарып маңызды ықпал етуіне себеп болды. Керісінше, Италияның шығыс бөлігі негізінен жазықтықсыз маңызды рөл атқармайтын таулардан тұрады, мұнда керемет Умбрия бақтары, Ассизи мен Анкон қалалары, олардан оңтүстікке қарай марс, пелигн, марруцин және вестиндердің отаны жабайы Сабель таулары мен Самний қыраты орналасқан. Орталық Италияның шығыс бөлігінде ыңғайлы аймақтар жоқ, ал оңтүстік Италияның жағдайы өзгеше. Оның батыс бөлігінде самнит туыстас таулық тайпалар мекендеген Лукания мен Бруттий таулары орналасқан. Шығыс бөлігінде өзінің Тарент шығанағымен Грециядан шыққан колонистерді қызықтырған, су тапшылығы мәселесі алаңдатып отырған Апулия мен Калабрия жатыр. Көптеген грек отарлары: Тарент, Регий, Кротон, Метапонт, Посидония, Элея және басқалары бұл жақты дамудың әлемдік орбитасына ерте қатыстырды (кейіннен «Ұлы Греция» деп аталған). Италияға жақын орналасқан аралдардың ішінен мәдениет тарихының дамуына үлкен үлес қосқан – Сицилия. Аралдың шығыс және оңтүстік бөлігін игерген гректерден басқа мұнда Панорм (қазіргі Палермо) мен Лилибей (қазіргі Марсала) қалаларын құрған финикийліктер келген. Қатал климатты, құнарлы Сардиния мен жабайы таулы Корсика аса маңызды болмаған.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Семей қаласы Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

СӨЖ

Тақырыбы:Латын тілінің тарихы және ғылымдағы орны

Орындаған: Тұрсын Жәнібек
Тексерген:Билялов Е.Е

Тобы:ВС-503

Семей 2015
Жоспары

1) Латын тілі туралы
2)Латын тілінің медицинадағы маңызы
3) Тілдің жаңа өмірі

Рим өркениеті 2 мың жыл бұрын пайда болғанымен, біз ежелгі
римдіктердің өмірі туралы көп нақтылы мәліметке иеміз, бірақ бұлардың
барлығы тарихи фактілер емес. Ол көбінесе аңыздармен, ертегілермен,
риторикалық қиялдармен тығыз байланысты (кейде тіпті әдейі бұрмаланған).
Мысал ретінде Тит Ливийдің Со дня основания города атты 142 кітаптан
тұратын монументтік шығармасын алып қарасақ, кезінде ол замандастар
арасында үлкен беделге ие болып кеңінен тарағанын айтуға болады.
Археологиялық қазбалар адамдардың Италияда палеолит дәуірінен бастап
пайда болғанын нақтылайды. Олар үңгірлерде өмір сүріп, аңшылықпен
айналысқан. Шамамен б.з.д. 1800 жылы түбекте солтүстіктен келген жаңа
қоныстанушылар пайда болды, олар өздерімен бірге террамаре мәдениетін ала
келген (итальянша –қара, майлы жер).
Рим құрылғанға дейін Италияға Еуропаның басқа елдерінен түрлі халықтар
қоныс аударған. Шамамен алғанда б.з.д. 2000 жылдан бастап орталық Еуропаның
қоныстанушылары Альп тауларынан өтіп, көбінесе Италияның солтүстік-
батысында тұрақталған (олардың ішінде қазір латындар деп аталатын тайпалар
да бар). Кейбір қоныстанушылар, финикийліктер деген атпен таралған
тайпалар тобы, Сицилияға, Сардиния мен Корсикаға Солтүстік Африкадан қоныс
аударған. Шамамен, б.з.д. 750 жылы Грециядан шыққан қоныс аударушылар
оңтүстік Италия мен Сицилияның жағалауында тұрақтала бастаған. Бұлардың осы
аудандағы ықпалы басым болғандықтан, римдіктер бұл ауданды Ұлы Греция деп
атаған.
Негізінен, Италия Апеннин түбегінің оңтүстігінен басталады. Мәдениет
тарихында өзінің рельефіне байланысты, орталық Италияның батыс бөлігі,
маңызды рөль атқарып кеткен.Мұнда Этрусс (Флоренция орналасқан),Латын
(орталығы Рим болған) және Кампан (Капуя мен Неаполь орналасқан) деген үш
жазықтық жатыр. Тибр өзенінің сағасында кеме қатынастары үшін ыңғайлы
табиғи порттары бар жағалаулар да орналасқан. Түбекте кеме қатынастары бар
өзендерге тек Тибр мен По жатады. Италия деп алғашқыда түбектің тек
оңтүстік бөлігі аталған (латынша vitalus–бұзау, өйткені мында жақсы
жайылымдар болды). Осыдан VITALIA–ITALIA. Кейін бұл атау Апеннин түбегінің
барлық территориясына жайылды. Тибр өзенінің жағалауында орналасқан
солтүстік-шығыстан Сабин, шығыстан Албан,ал оңтүстік жағынан Вол тауларымен
қоршалған Латын жазықтығының орналасуы түбектің тарихында латын тайпасының
ерекше рөл атқарып маңызды ықпал етуіне себеп болды. Керісінше, Италияның
шығыс бөлігі негізінен жазықтықсыз маңызды рөл атқармайтын таулардан
тұрады, мұнда керемет Умбрия бақтары, Ассизи мен Анкон қалалары, олардан
оңтүстікке қарай марс, пелигн, марруцин және вестиндердің отаны жабайы
Сабель таулары мен Самний қыраты орналасқан. Орталық Италияның шығыс
бөлігінде ыңғайлы аймақтар жоқ, ал оңтүстік Италияның жағдайы өзгеше. Оның
батыс бөлігінде самнит туыстас таулық тайпалар мекендеген Лукания мен
Бруттий таулары орналасқан. Шығыс бөлігінде өзінің Тарент шығанағымен
Грециядан шыққан колонистерді қызықтырған, су тапшылығы мәселесі алаңдатып
отырған Апулия мен Калабрия жатыр. Көптеген грек отарлары: Тарент, Регий,
Кротон, Метапонт, Посидония, Элея және басқалары бұл жақты дамудың әлемдік
орбитасына ерте қатыстырды (кейіннен Ұлы Греция деп аталған). Италияға
жақын орналасқан аралдардың ішінен мәдениет тарихының дамуына үлкен үлес
қосқан – Сицилия. Аралдың шығыс және оңтүстік бөлігін игерген гректерден
басқа мұнда Панорм (қазіргі Палермо) мен Лилибей (қазіргі Марсала)
қалаларын құрған финикийліктер келген. Қатал климатты, құнарлы Сардиния мен
жабайы таулы Корсика аса маңызды болмаған.
Қазіргі Италияға тән апельсин мен лимон ағаштарын, агава мен эвкалипті
ежелгі ел тұрғындары білмеген, ал финик пальмасы мен анарды мұнда
карфагендіктер әкелген. Грецияға қарағанда Италияның жерлері әлде қайда
құнарлылау, әсіресе өзінің шарабымен әйгілі По мен Кампания алқаптары,-
грециядағыдай мұндағы жерлерді өңдеу үшін орасан зор еңбекті қажет етті;
көптеген батпақты жерлерді кептіру, ал суы тапшы жерлерді суару қажет
болды. Бұл істерде этрусстардың керемет шеберлігі бүгінгі күнде де
таңқалдырар болып отыр.Италияда Грецияға қарағанда металл кеңдері аз
таралған. Тек қана Этрурияда мыс пен қалайы, ал Эльба аралында темір
кеңдері өндірілген. Металл өңдеуде тағы сол этрустар керемет жетістіктерге
жеткен.
Этрустар туралы сөз қозғалғандықтан және этрустардың Рим дамуына
тигізген ықпалымен санасу қажеттілігінің нәтижесінде Этрус халқы мен
өркениеті туралы біраз мәлімет беру қажет.
Этрурия –ежелгі дүниенің ұлы мемлекеті болған. Алайда өзінің
өркениетінің өркендеп тұрған кезеңінде де Этрурияда, орталықтанған
мемлекеттік құрылым болған жоқ. Этрус мемлекетінің әр қаласы тәуелсіз өмір
сүріп, жеке қала-мемлекет болуға талаптанды. Этрус құдіретінің дамыған
дәуірінде, он екі этрусс қалаларынан тұратын федерация құрылды, дегенмен
бұл федерацияға енген әр қала өзінің саяси және экономикалық дербестігін
сақтап, оларды тек діни сенімдері байланыстырған.
Этрус қалаларымен алғашқыда патшалар, ал одан кейін сайланған
тұлғалардың алқасы басқарған (zilath). Іс жүзінде билік ақсүйек рулары мен
олардың рубастарының қолында болған (лукомондар). Ертеден бастап Этрурия
қалалары қолөнер мен сауда орталықтары еді. Ол кезеңдерде сауда теңіз
қарақшылығымен тығыз байланысты болды; этрус (грекше–тиррен) қарақшыларының
даңқы бүкіл Жерорта теңізіне дүркіреген.
Этрус шеберлерінің металл өңдеу, айна және құмыра жасау, алтын мен піл
сүйегінен жасалған зергерлік бұйымдармен аты шыққан.Этрустардың Балтық
тенізінен әкелінген янтарьдан жасалған көркем туындылар да кездеседі.
Этрустар Гректермен, Мысырлықтармен, Карфагендіктермен және т.б.
халықтармен теңізде сауда жасаған.
Этрус экономикасының енді бір саласы–ауыл шаруашылығы. Этрурия
аумағының көптеген аймақтары таулы, батпақты жерлер болғандықтан, топырақ
ұқыпты өндеуді керек еткен. Сонымен байланысты этрустар әртүрлі дренаждық
құрылыстар мен су бұрғыш құбырлар және т.б. құрастырған. Кейбір жанама
мәліметтер ауыл шаруашылығында құлдар қолданылды деп мәлімдейді, бірақ
мында құлиеленушілік аз дамығандықтан құлдардың еңбегі басым болды деуге
болмайды.
Этрус құдіретінің өркендеген кезеңі - VII-VI ғасырлар. Осы кездерде
этрусс қалалары Италияның солтүстігі мен оңтүстігінде кең көлемді
экспансионистік отарлау саясатын жүзеге асырған. Олар өзінің билігін Апенин
түбегінің барлығына жайып, VI ғасырда этрустардың экспансиясы оның шегінен
шығып, Корсиканы жаулап алады. Ол Корсикаға бет бұрған батыс гректермен
қақтығысуларға әкеліп, сонымен қатар Жерорта теңізінің тағы бір ірі
мемлекеті Карфагенмен одақтасуға әкелді. 535 жылы Корсика жағалауының
маңайында карфагендіктермен одақтасқан этрускілер ұлы теңіз шайқасына
қатысып, оның нәтижесінде гректер аралды қалдырып кетуге мәжбүр болды.
Этрускілердің Римге кіруі де осы кезеңге жатады. Олар Римді қарулы
күрес арқылы әлде Этрус патшаларының әулеттерінің кұдіреттілігі бейбіт
жолмен билікке келген-келмегені түсініксіз, бірақ Рим қала-мемлекет ретінде
дәл осы кезеңдерде пайда болып, этрустардың арқасында ол шағын ауылдардан
белгілі сәулет негіздеріне байланысты қала орталығына айналды.
Этрустардың билігі ұзақ уақытқа созылған жоқ. VI ғасырдың аяғында
этрус қалаларының арасында іштей күрес басталып, осы кезде римдіктердің
этрускілерге қарсы көтерісі басталады. Б.з.д. 474 жылы Кум маңында теңіз
шайқасыда этрус кемелері Сиракуз билеушісі Гиероннан жеңіліс табады. Бұл
соққы Этрурияның теңіз державасы ретіндегі атағының құлдырауына әкелді.
Этрускілердің әлсіреу кезеңі-римдіктердің күшеюімен қатар жүріп этрусс
қалалары бірінен кейін бірі Рим құдіретіне бағындырылады. Осы қалаларға рим
коллонистері көшіп, ежелгі әдет-ғұрыптар мен бірге тіл де жойылады.
Этрус тілі негізгі шешілмеген жұмбақтардың бірі болып келеді. Бізге
дейін жалпы саны тоғыз мыңнан астам құмыраларда, айналарда, естелік
тастарда жазылған жазулар жетті. Этрусс қолжазбалы ескерткіштерінің ең
ірілерінің бірі зығыр матасында жазылған Зығыр кітабы (liber linteus) деп
аталған. Бізге белгілі этрусс жазбаларының ең көнесі б.з.д VIІ ғасырға, ең
кеш жазылғаны б.з.д. І ғасырға жатады. Этрусс жазуларының оқылуы бірінші
көргенде қиындыққа түспейтін деп көрінеді. Этрусс алфавиті ежелгі грек
алфавитінің негізінде, ал ол өзінің кезегінде латын алфавитінің негізінде
қаланды. Оқылу жеңілдігі жалған болып шығады, өйткені этрусс тілінің өзі
өте ерекшеленіп басқа бір де бір тілмен салыстырылмайды. Этрускологтар оны
грек, латын, герман және славян тілдері арқылы оқып көрген, кейбіреулері
индоевропалық топшамен қанағаттанбай семиттік, кавказдық, малазийлік
тілдермен, енді біреулері жапон тілімен салыстырып көрген. Олардың барлығы
жарамсыз болып, этрусс тілін оқу жүз жылдан асса да, біз бірнеше этрусс
сөзін және бірнеше жеңіл грамматикалық формаларды ғана танитын болдық.
1964 жылы археологтар таң қаларлық жаңалыққа тап болды – ежелгі Пирги
(Рим қаласынан 50 шақырым) қаласының маңынан, алтыннан құйылған этрус және
пуникалық (карфагендік) жазулары бар үш тақтайшаны тауып алған. Олардың
екеуі бір уақытта жасалып, жабыстырылған, сондықтан олардың мәтіндерінің
бірдей болуының мүмкіндігі пайда болды. Ол солай болатын болса, біз екі
тілдес (билингва) жазуға ие болар едік пуникалық жазу этрус жазуының оқып
алуына көп ықпал жасар еді,- бұл үміт ақталған жоқ – жазылған мәтіндер бір-
біріне мазмұны жағынан жақын болса да сәйкес болмай шықты, сондықтан
олардың бірі арқылы екіншіні аудару мүмкін емес.
Этрускілердің шығу тегін екінші шешілмеген сұрақ деп санауға болады.
Ол бірінші жұмбақпен байланысты екені мәлім, өйткені тілдің құпиясы
ашылатын болса, халықтың шығу тегі туралы сұрақ та шешілер еді.
Ежелден бері этрускілердің шығу тегінің екі нұскасы болған. Тарихтың
атасы Геродоттың айтуынша,этрускілер Кіші Азиядан қоныс аударған, яғни
Италияға шығыстан келген. Осы нұсқаның тағы біреуі Ливийдің айтуынша, олар
Италияға Альп тауларынан түскен, яғни солтүстіктен келген.
Этрускілердің шығу тегі туралы басқа көз қарасты б.з.д І ғ. Римде
тұрған малазиялық Галикарнаста туған Дионисий Галикарнасский ұсынады. Ол
Геродотқа қарсы шығып, этрускілердің малазиялық шығу тегін жоқтыртып,
оларды көшпенді емес италиялық жергілікті (автохтондар) тұрғындар деп
болжам жасаған.
Ғылымда осы екі ңұска да берілген. Этрустардың шығыстан шықты деген
теорияның жақтаушылары олардың Италияға келуін аталмыш эгей қоныс аудару
толқындарының бірі- этрускілер италияға бәрі бірдей емес шағын бірақ едәуір
үлкенді-кішілі топшалармен қоныс аударғандығына көңіл аударады. Осы көз
қарастың қарсы жақтары келесі ойларын білдіреді: егер этрускілер Италияға
теңіз жолымен келсе, неліктен олардың барлық қалалары теңіз жағалауында
емес, олардан алшақ жерлерде орналасқан. Екі теорияның екеуінің де күшті
және әлсіз жақтары бар, алайда осы теориялардың екеуіне де басымдылық
берілмейтіндіктен, қазір әйгілі итальян этрускологы Массимо Паллотинодан
бас алған жаңа көзқарас пайда болған-ды, ол этрускілердің шығу тегін табу
үшін этрусс тарихы мен мәдениетінің мәселелерінің шешуін талап етеді. Осы
тұрғыдан зерттеуші даусыз фактілерге сүйене алады.
Грек тілімен қатар латын тілі Еуропаның ежелгі мәдениетті халықтарының
тілдері қатарына жатқызылады. Жалпы тараған лингвистикалық классификация
бойынша латын тілі өлі (яғни қазіргі кезде қолданылмайтын) италийлік
тілдерге жатады. Италилік тілдер қатарына Италияда б.з.д І ғ. екінші
ширегінен б.з І ғ. аралығында мекендеген ежелгі италилік тайпа тілдері
жатады (тарихқа мәлім оск, умбр, сикул және т.б). Өз кезегінде италилік тіл
үндіеуропалық тіл тобына жатады, сонымен қатар бұл топқа грек тілі, үнді
тілдері, ирандық, славяндық, балтық, германдық және т.б тілдер жатады.
Латын тілінің атауы Тибр өзенінің төменгі ағысында орналасқан Лациум
(Latium) тарихи аймағында мекендеген ежелгі италилік латын тайпасымен тығыз
байланысты. Лациумнің орталығы б.з.д VIII ғ. латын тайпасы негізін қалаған
Рим қаласы болды. Оның негізін латындар мен сабиндік ауылдардан тұрған, ал
саяси және мәдени жағынан гректер мен этрускілер үстемдік етті. Б.з.д 753
жылы Римнің қалыптасқан уақытында мемлекеттің басты құрамын италиктер
құрап, екі диалектикалық топ – латын - фалилік және оск - умбрилік топтарды
қалыптастырылған-ды. Латындар алғашында ежелгі Лация территориясында өмір
сүрген, оның шекаралары-Тибр және Аниен өзендері, Апенин, Вольск таулары
мен Тиренн теңіз аралығы.Римдік жаулап алу соғыстары кезінде олардың тілі
бүкіл Италияға, кейін бүкіл антик әлеміне тараған. Латын хаты ежелгі
римдіктермен пайдаланылып, Батыс Еуропа халықтарының көптеген хаттарының
негізі болған. Латын алфавиті алғашқы уақытта көп түрлі алфавиттердің бір
түрі еді, ал финикилік алфавитті гректер мен басқа халықтармен қабылданып
алудың нәтижесінде қалыптастырды. Латын жазуын батысгректік жазуға жақын
және шығысгректік ионилік алфавиттен ерекшеленетін этруск алфавиттерінің
бірі де қолданылған. Көптеген әріптердің жазылуы аталып кеткен алфавиттерде
өзгеріссіз сақталса, осы әріптердің дыбыстық мағынасы өзгеріске ұшырағаны
байқалады. Латын алфавиті ежелгі грек алфавитіне ұқсас келеді. Антикалық
тарихи әдепке сәйкес жазу өнері Лациумге гректермен Пелопоннестен
әкелінген, олар Рим орталығында орналасқан Паланиге көшіп қоныстанған.
Латын алфавиті мен жазуы пайда болуының әртүрлі нұсқалары бар. Ең кең
таралған нұсқаларына сәйкес латын жазуы б.з.д ІХ ғ. қалыптасқан грек
алфавит жазуының негізінде жасалған. Себебі Италияның оңтүстік бөлігінде
бұрыннан көптеген грек қалалары мен тұрғылықты аймақтары орналасқан және
гректер мен латындар арасында мәдени байланыс ерте орнатылып, тұрақты
болған. Мысалы,Рим қаласының маңында орналасқан Габий қаласында да грек
мәдениеті үстемдік етіп, онда антикалық аңыздарға сәйкес келешек Римнің
негізін қалаушылар – Ромул мен Рем сауат алған. Әрине,латын жазбасы тез
пайда болды деп айтуға болмайды, тіл қалыптасу жолында барлық процестер
ұзаққа созылады, кейде көптеген мыңжылдықтар аралығында қалыптасады, латын
тілі мен латын алфавиті де баяу және өз ретімен дамыды. Латын алфавитінің
қазіргі бізге үйреншікті аяқталған түрі б.з.д VI-ІІІ ғ.ғ қалыптасқан.
Латын жазбасының алғашқы ескерткіштері (тастағы және әртүрлі нәрселердегі
жазбалар) ежелгі грек жазуымен туыстығын көрсететін архаикалық әріп
жазбасымен ерекшеленді. Көптеген ежелгі латын жазбалары жазуды оңнан солға
қарай жазған, тек б.з.д ІV ғ. жазу сол жағынан оңға қарай бағытталып
тұрақты орнатылды.
Кейіннен классикалық латын жазуы да бірқатар өзгерістерге ұшырады.
Б.з.д І ғ. бастап У және Z тек грек тілінен шыққан сөздерде пайдаланылды.
Антик кезеңінен кейін әріптерді жазбаша және қатармен бөлу пайда болды,
сонымен қатар тыныс белгілер мен диакритикалық белгілер (әріптің үстінен
немесе астынан қойылатын белгілер мағынасын анықтау үшін қолданылады).
Б.з.д ХІ ғ. W әрпі, ал ХVI ғ.- J және U әріптері еңгізілді.
Латын тілінің бүкіл тарихы және ежелгі Рим тарихының ең бір ерекше
және қызықты сұрақтарының бірі-Римнің мәдени ізбасарлары мен саяси
бәсекелестер латындар мен этрускілердің қарым – қатынастары болған еді.
Этрускілердің пайда болуы мен тілінің қалыптасуы, айтылып кеткендей, әлі
күнге дейін анықталмаған. Этрус тілі жерортатеңіздік тіл тобына жатады
(Оңтүстік Еуропа мен Жерорта теңізі аралдарындағы үндіеуропалық тіл қатары
емес). Мүмкін, этрусс алфавиті грек алфавиті негізінде қалыптасқан. ХVIІІ
ғ. этрус теориясындағы латын тілінің қалыптасуының теориясы пайда болды,
бірақ этрус тілі жайында мәлімет өте аз болғандықтан (аз ғана жазбалар
сақталған, олардың қазіргі таңда тек 150 сөзі ғана шешілген), оны анықтау
мүмкін емес.
Этрускілер Римнің солтүстік батысында орналасқан Этрусияда мекендеген
және олар жоғарғы мәдениетке ие болған ( ол жайлы этрус өнерінің
ескерткіштері мәлім етеді). Римдікдер этрускілерден өнер (сонымен қатар
әскер өнері),саяси мәдениет пен діни әдет – ғұрыпты қабылдапты. Б.з.д VIғ.
этрускілер Римнің оңтүстігіне жылжуының нәтижесінде Тарквини этрусс
династиясынан шыққан патшалардың қол астына енуіне тура келді. Ақырғы
Тарквинидің қуылуы нәтижесінде (б.з.д 510 жылы, осы кезеңде Рим республика
болып жарияланды) этрускілердің үстемдігі нашарлай бастады. V –VI ғ.ғ. олар
толығымен саяси дербестігін жоғалтып, Римнің қол астына енеді. Біздің
заманымыздың басында этрускілер толығымен романдалды, ал олардың тілі уақыт
өте келе ұмытылды.
Этрускілерді күреспен жеңген уақыт Рим гегемониясының алғашқы кезеңі
болды, б.з.д ІІІ ғ. бастап Римнің экономикалық және саяси жағдайы жоғарлай
бастайды. ІІІ ғ. аяғында Орталық қала Лациум өз билік астына италиялық
қалалармен аймақтарды біріктірді. Үш Пуни соғысы (ІІІ ғ.орт. –ІІ ғ. орт.)
нәтижесінде римдіктер Батыс Жерорта теңізі мен Карфагенді өзінің мықты
қарсыластарын жеңген. Б.з.д І ғ. аяғында Римнің қол астында бүкіл Жерорта
теңізі, Испаниядан Грецияға, Азия мен Египетке дейін, қазіргі Франция
территориясы, Англия мен Германиянің кейбір бөліктері және т.б жерлер
енген. Кейінгі дәуірлерде империялық Рим мемлекеті жоғарғы билікке ие
болды. Италиянің бірігуі нәтижесінде латын тілі римдік мемлекеттің ресми
тіліне айналды. Әртүрлі халықтарға жататын және әртүрлі тілде сөйлейтін
Италия аймақтарындағы тұрғындар римдік азаматтықты алып, өзінің біріккен
тұтас мәдениетінің бір бөлігі ретінде сезді.
Латын тілі бүкіл Апенин түбегіне тараған, кейін тіпті Галия мен
Испания халқымен қабылданып алынды.

Латын тілі

Ежелгі тілдер жайлы сөз қозғалғанда, ең алдымен еске латын мен грек
тілдері келеді. Әрине, грек тілінде және оның әртүрлі диалектлерінде
гректер сөйлейтіні түсінікті, ал латын тілі римдіктердің тілі болды. Бұнда
енді: неге римдіктер латын тілінде сөйледі?-деген сұрақ пайда болады.
Латын тілі (Linqua Latina) – бұл ежелгі Лация (Latium) тұрғындарының
тілі. Лация – сабиняндар жерімен, Этрурия және Кампаниямен шектескен
Италияның ортасындағы кішігірім аймақ. Лацияның тұрғындары латындар
(Latini), ал олардың тілі латын тілі (Linqua Latina) деп аталды.
Дәстүрлі римдік аңыз бойынша, нақты осы Лацияда гректермен жаулап
алынған Троядан қашқан Эней пана тапты, ал оның ұрпағы Ромулға Римнің
бірінші патшасы және оның негізін қалаушы (б.з.д. 753 жылы) болуға тағдыр
жазған екен. Рим бірінші кезде тек Лация астанасы болды, өзінің
экспансиялық саясаты арқылы бүкіл Италияны, ал кейін Жерорта теңізінің
бассейнін жаулап алды, бүкіл Рим империясының астанасы болды, бірақ
бұрынғыша латындық деп аталды. Бұл тіл, басқа тілдер сияқты, үлкен
өзгерістерге ұшырады. Б.з.д. V-III ғасырларда латын тілі– Аппенин түбегінің
көптеген тілдерінің ішіндегі жазба түрі бар тілдердің бірі болады. Б.з.д.
IV-III ғасырларда ол Римнен тыс аймақтарға таралып, біртіндеп басқа
тілдерді ығыстыра бастады, бұл б.з.д. I ғасырда жаулап алынған халықтардың
ассимиляциясына әкелді. Бірінші латын жазба ескерткіштері - әртүрлі ыдыс-
аяқтардағы және тастардағы жазулар, мадақтық әндер мен заңдар фрагменттері.
Ғылымға белгілі ежелгі латын жазбалары б.з.д VII ғасырмен (күміс ыдыстағы
жазулар) белгіленеді. Ең белгілі римдік жазу VII ғасырға жататын Римдік
форумнан табылған тастағы жазу болып табылады. Небір сакральдік формуласы
бар (ант немесе дұға) жазу ертедегі архаикалық әріптерімен жазылған, грек
тіліне қарағанда унификацияланған, нәтижесінде, латын әдебиеттері пайда
болғаннан кейін, жазулар латын жазуының ерекше түрі ретінде қала берді.
Олардың мәні әртүрлі болуы мүмкін: бұл жасалған ерекшеліктері тізімдердегі
мәзір тастарына жазылған жазулар, храмдағы рухани жазулар, қоғамдық
ғимараттар мен ескерткіштердегі ресми мәнді жазулар, тұрмыс заттарындағы
жазулар, қабырғаларда жазылған өлеңдер және т.б. Қазіргі уақытта 100 мыңға
жуық әртүрлі дәуірдің латын жазбалары белгілі. Олар ежелгі фольклор,
әдебиет шағармалардағы өлеңдер, дұғалар және әнұрандар. Римдік фольклор
халықтың ауызша өнерінің бүкіл түрін біріктірді. Біз мұнда өлеңдерді,
жоқтауларды, діни әнұрандар мен дұғаларды табамыз және де қалжың өлеңдер,
пародиялық және мәнді өлеңдер кең тарағанын байқаймыз. Ел кезіп жүретін
актерлер қолма - қол ойлап табылған көріністерді ұйымдастыратын. Әдеби
тілдің тарихы тек б.з.д. 240 жылы ғана басталады, ол Римде әскери тұтқындар
қатарында болған грек Андрониктің есімімен байланысты (құлдықтан босағаннан
кейін ол Тит Ливий Андроник есімін алады).Ол алғаш рет Римде грек
шығармаларын өңдеп, латын тілінде трагедия мен комедияны қойған, сонымен
бірге Рим поэзиясының негізін салып, Одиссеяны аударған.
Б.з.д. 80 жылға дейін созылған кезеңді архаикалық деп атайды. XII
кесте заңдары – рим құқығының бірінші жазбаша ескерткіші үлкен маңызға ие.
Заңдардың алғашқы нұсқасы сақталмаған, бірақ, әртүрлі рим жазушылары мен
заңгерлердің жазбалары бойынша, қалыпқа толық келтірілген. Ежелгі заңдар
және бұнда көрсетілген дамыған құқық қатынастарының ерекшеліктері бұл
ескерткішті б.з.д. V ғасырға жатқызуға мүмкіндік береді. Көрнекті рим
тарихшысы Тит Ливийдің айтуынша, XII кестелер заңдары римдік құқықтың
негізгі дерегі болып саналды. Бұл I құқықтық Кодексте соттық процедуралар
регламентацияланған, жекеменшік пен ұжымдық меншік, отбасы құқығы
декларацияланады және жазалау жүйесі қалыптасады (Бұл Кодекс тек
мемлекеттік құқықты қарастырмайды). Классикаға дейінгі кезең (б.з.д. III-II
ғасырлар) рим диалекті негіз болған әдеби тілдің қалыптасу кезеңі. Ежелгі
латын жазуының кезеңі грек ықпалынан мүлде еркін болды. Латын әдебиетінің
пайда болуы б.з.д. III ғасырда Римнің қоластында Италияның бірігуі
кезеңімен сәйкес келеді. Классикалық грек үлгілерінің қатты ықпалында
болған латын поэзиясы ерте пайда болды. III-II ғасырдың басындағы әйгілі
болған латын ақындары– Ливий Андроник (шығу тегі жағынан грек), Гней Невий
және Квинт Энний. Соңғысы Анналы эпикалық (Жылнама) поэмасымен әйгілі
болды (бұнда римнің ежелгіден бастап тарихы суреттеледі). Римнің өрлеу
кезеңіндегі басты әдеби ескерткіштері болып әйгілі комедиографтар – Плавт
пен Теренцийдің шығармалары саналды.
Тит Макций Плавт - (шамамен б.з.д. 250-184 ө.с.) грек үлгілеріне
сүйенген латын комедиясының негізін салушы. Плавт барлығы 130 комедия
жазған, олардың жиырма бірі бізге жетті. Плавтың комедиясында фольклор кең
пайдаланылған, осыған орай олар үлкен табысқа жетті.
Публий Теренций (шамамен 195-159 жылдарда ө.с.) барлығы 6 комедияcы
бізге жеткен. Бұнда Теренций адамның мінезін аша отырып, күнделікті өмірін
суреттейді. Теренцийдің әйгілі адамдылықтың еш нәрсесі маған жат емес
деген сөздері оның шығармаларының мәнін жақсы көрсетеді. Орта ғасырларда
және Қайта өрлеу дәуірінде Теренций ең көп оқылатын автордың бірі болды.
Оның комедиясының тілі әдеби латынның үлгісі деп саналады. Ең нақты ұлы
өрлеудің латын әдебиеті б.з.д. I ғасырда Катуллдың, Лукрецийдің
поэзиясында, Цицерон, Цезарь және Саллюстийдің прозаларында орын алады.
Гай Валерий Катуллдың, шамамен, 87-54 поэтикалық мұрасы, 116 лирикалық
өлеңдері және аз мөлшерлі эпиграммалары болыпты. Олар оған махаббат
лирикасының шебері атағын берді.
Лукреций Кар (шамамен 95-55 жылдарда өмір сүрген) – эпикурдың негізгі
ілімдері баяндалатын Заттар табиғаты туралы философиялық поэманың авторы.
Марк Туллий Цицерон (106-43 жылдарда өмір сүрген) – әр жақты жазушы
және оратор. Оған көптеген көркем өнер стилімен жазылған философиялық,
саяси және риторикалық трактаттар, сонымен қатар хаттар жатады. Цицерон
тілі әр замандарда латын прозасының қайталанбас үлгісі болып саналды.
Гай Юлий Цезарь (100-44 жылдарда өмір сүрген) ол ұлы мемлекет
қайраткері мен әскери басшы ретінде ғана емес, сонымен қатар проза жазушысы
ретінде де әйгілі. Цезарьдың шығармалары – Галл соғысы туралы жазбалар,
Азаматтық соғыс туралы жазбалар және т.б.
Гай Саллюстий (86-35 жылдарда өмір сүрген) саяси қайраткер және
тарихшы, латын әдебиетінің тарихына өзінің тарихи еңбектері (Заговор
Каталины, Югуртік соғыс және т.б.) арқылы белгілі. Саллюстий тілі
бейнелілік, классикалық дұрыстылықпен ерекшеленеді. Орта ғасырларда және
кейінгі дәуірлерде Саллюстий беделді авторлардың бірі болды. Б.з.д I
ғасырдың бірінші жартысындағы автордың шығармаларында латын тілі және латын
әдебиеті өзінің хрестоматиялық мәнін алып, өрлеу дәуіріне кірді.

Ежелгі Римнің медицина тарихы

Римнің ежелгі жазу ескерткіштерінің көбі жоғалған, олардың мазмұны
туралы пікір тек ежелгі авторлардың шығармаларында кездеседі. Ежелгі Римде
медицинанның дамуына ерекше көңіл аударды. Тит Лукреций Кардың 6 кітаптан
тұратын Табиғи заттар трактаты сол уақыттағы энциклопедия және Рим
халқының философия, медицина, табиғат білімі саласында алдыңғы
көзқарастарды бейнелейді. Лукреций еңбегінде медицина сұрақтарына
біліктілікпен жақындайды. Өте ұсақ қозғаушы бөлшектер, атомдар, тірі
организмнің ауыр құрылысы, бірте-бірте өсімдік және жануар әлемінің дамуы,
организмдердің өзгешелігі және белгілердің мұрагерлікпен берілуі,
организмдердің бейімделмей қырылып қалуы туралы ойын айтады. Кейбір
ауруларға өте дәл сипаттама береді. Лукрецийдің алтыншы кітабында жұқпалы
аурулар, олардың пайда болуы туралы баяндалады да аурудың пайда болу
концепциясын ұсынылады. Ол су, тамақ және басқа заттар арқылы жұғу
мүмкіншілігі бар екеніне назар аударады, өзіне айқын емес нұсқауларды
белгілеу арқылы, инфекция туралы айтады.
Рим медицинасы туралы толық мағлұмат Авл Корнелий Цельс еңбегінде
беріледі. Оқыған және бай адам Цельс өзіне аудармашыларды тартып,
энциклопедиялық Өнер күнбезін құрды, осында әр түрлі білім саласындағы
кітаптар болды. Еңбектердің едәуір бөлігі құрып кетіпті, бізге жеткені
Медицина туралы деген атпен VI-XIII кітаптары. Онда гигиена, патология,
терапия және хирургия білімдері туралы баяндалған. Цельс ежелгі гректер,
александрлықтар және үнді дәрігерлерінің еңбектерін толық қарастырып талдап
қорыттынды жасаған. Әсіресе Цельс хирургияға көп көңіл бөлген, өзі де
дәрігерлік тәжрибемен айналысқан, құлдарды емдеген. Оның трактаты медицина
терминологиясының дамуына өте маңызды табыс енгізді, ал шығармаларының тілі
– классикалық. Плинийдің айтуы бойынша, бұл алтын латын тіл заманы.
Ежелгі дәуірдің дәрігері Галеннің арқасында медицина қызметінде
дуализм жарық көрді. Клавдий Гален Пергане қаласында атақты архитектор
Никонның жанұясында дүниеге келген. 17 жастан бастап медицинамен
айналысқан, Перган, Коринф, Афина және Александрияда білім алған, біршама
тілдерді біліп, көп саяхаттаған. Перганға оралғанда бірнеше жыл бойы
гладиатор мектебінде дәрігер боп жұмыс жасайды. Гладиатор көтерілісінен
кейін Гален Римге көшіп келіп, лекциялармен, медицина тәжрибесімен белгілі
болған. Гален медицина саласындағы 125 еңбектің авторы (бізге тек 80
жетті). Ең маңыздысы: Адам денесіндегі бөліктердің қызметі, Анатомия
туралы, Терапевтік әдістер, Ауру денелердің бөлшектері, Дәрілердің
құрамы туралы. Галеннің бірнеше еңбектері Гиппократтың жинағымен
таныстырды. Гален Александрияға келгенде, онда адамдар мүрдесімен жұмыс
істеу тоқтатылғандықтан, ол маймылдар, шошқалар, иттер мен тағы басқа
жануарларды зерттеумен айналысты. Анатомиялық бұлшық еттер туралы
трактатта 300 бұлшық ет бар екені баяндалған, олардың ішінде адамдарда
болмағандары да бар. Галеннің анатомия жүйесін, сүйектерді, сіңір, бұлшық
еттерді, ішкі мүшелерді, әсіресе жүйке жүйесін сипаттауда қызметі зор. Ол
бас миы және жұлын бөлімдерінің құрылысын түсіндірді. Жүректің
анатомиялық құрылысын, күре тамырдың ағу жолын дұрыс түсіндірді. Жүректің
қоршауын қанға өткізгіш деп санады. Бұл дұрыс емес көзқарас XVI ғасырға
дейін дұрыс деп саналды.
Гален дәрігерлік тәжрибемен кең шұғылданды, тәжірибелі хирург
болды және анатомияның фундаменті хирургия – деп санады.
Галеннің айтуы бойынша, механикалық және физико – химиялық табиғи
шикі зат өңдеу арқасында, бірнеше дәрі – дәрмек тобы пайда болады, бүгінгі
уақытқа дейін дәрі – дәрмектер Галеннің препараты деп аталады.
Галеннің шығармалары Еуропа медицинасының біліміне негіз болды.
Галеннің мағынасын бағалау қиын. Жалықпайтын зерттеуші, зерттеу
анатомиясының негізін салушы, хирург. Гален әлемнің ең атақты дәрігері.
Ежелгі рим медицинасы туралы грек және латын эпиграммалары айтады, олар
қысқа, бірақ мағынасы жағынан бай өлеңдер, дәрігердің қызметін көрсетіп
сипаттайды.
Ежелгі рим қалаларында жүргізілген қазба жұмыстарының бізге тарихи
маңызы зор, олар ежелгі халықтың өмірін, тұрмысын көрсетеді, бізді
қолөнер кәсібімен және білім саласымен таныстырады. 1771 жылы Помпей
қаласында, 1893 жылы Бадан қаласында (150), ал 1925 жылы Бингене қаласында
медициналық саймандар табылды. Медициналық саймандар бұрынғы КСРО
аймағында да табылды. Ерте кезеңдерде-ақ дәрігерлік жұмыс дербес
мамандыққа айналды. Храмдық медицина жаппай даму алды, ал дәрігерлік
міндетті абыздар орындады. Жоғары сатыға жеткен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.