Автокөліктік ластануға экожүйенің әсері
Кіріспе 4
Негізгі бөлім
1 Қазақстан Республикасының жалпы әуе бассейнінің ластану деңгейіне жалпы шолу 5
1.1 Қазақстан Республикасының қалаларының әуе бассейінінің ластануы 5
1.2 Атмосфералық ауаның стационарлық. ЖЭС ластану көздері 16
1.3 Қала атмосферасын ластайтын негізгі жылжымалы көздер.автокөліктер шығарындылары 19
Тәжірибелік бөлім
2 Алматы қаласының әуе бассейнінің ластануының заманауи тенденциясы 27
2.1 Негізгі ластаушы заттардың концентрациясының динамикасы 27
2.2
2.2.1
2.2.2 Қаланың атмосферасының ластану деңгейіне метеорологиялық жағдайлардың әсері
Ауа бассейінінің ластануына жел тәртібінің атқаратын рөлі
Антропогенді қоспалардан әуе бассейінінің тазару үрдісінде
жауын.шашындардың атқаратын рөлі 32
32
34
3 Қоршаған және әлеуметтік орта сапасының тұрғындар денсаулығына әсері 35
3.1 Қоршаған және әлеуметтiк орта сапасының тұрғындар денсаулығына ықпалы 35
3.2
3.3
3.4
3.4.1
3.4.2 Алматы қаласының қазіргі экологиялық жағдайы
Алматы қаласының қаңтар, наурыз, шілде, қазан айларындағы атмосфералық ауаның ластану жағдайы бойынша талдау нәтижелері
Мектепкедейінгі балалардың денсаулығына әсер етуші факторларды бағалаудың тәжірибелік.экперементтік нәтижелері
Сауалнама мәліметтері бойынша нәтижелері
Алматы қаласының аудандары бойынша мектепке дейінгі балалар арасындағы тыныс жолдары ауруларының 2014 жылғы статистикалық көрсеткіштері
4 Алматы қаласының әуе бассейнінің ластануын төмендету үшін жүргізілетін шаралар реті 72
4.1 Ластану деңгейін төмендету бойынша жүргізілетін негізгі шаралар 72
4.2 Алматы қаласының экологиялық жағдайын сауықтыру бойынша тәжірибелік ұсыныстар 80
Қорытынды 83
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 85
Негізгі бөлім
1 Қазақстан Республикасының жалпы әуе бассейнінің ластану деңгейіне жалпы шолу 5
1.1 Қазақстан Республикасының қалаларының әуе бассейінінің ластануы 5
1.2 Атмосфералық ауаның стационарлық. ЖЭС ластану көздері 16
1.3 Қала атмосферасын ластайтын негізгі жылжымалы көздер.автокөліктер шығарындылары 19
Тәжірибелік бөлім
2 Алматы қаласының әуе бассейнінің ластануының заманауи тенденциясы 27
2.1 Негізгі ластаушы заттардың концентрациясының динамикасы 27
2.2
2.2.1
2.2.2 Қаланың атмосферасының ластану деңгейіне метеорологиялық жағдайлардың әсері
Ауа бассейінінің ластануына жел тәртібінің атқаратын рөлі
Антропогенді қоспалардан әуе бассейінінің тазару үрдісінде
жауын.шашындардың атқаратын рөлі 32
32
34
3 Қоршаған және әлеуметтік орта сапасының тұрғындар денсаулығына әсері 35
3.1 Қоршаған және әлеуметтiк орта сапасының тұрғындар денсаулығына ықпалы 35
3.2
3.3
3.4
3.4.1
3.4.2 Алматы қаласының қазіргі экологиялық жағдайы
Алматы қаласының қаңтар, наурыз, шілде, қазан айларындағы атмосфералық ауаның ластану жағдайы бойынша талдау нәтижелері
Мектепкедейінгі балалардың денсаулығына әсер етуші факторларды бағалаудың тәжірибелік.экперементтік нәтижелері
Сауалнама мәліметтері бойынша нәтижелері
Алматы қаласының аудандары бойынша мектепке дейінгі балалар арасындағы тыныс жолдары ауруларының 2014 жылғы статистикалық көрсеткіштері
4 Алматы қаласының әуе бассейнінің ластануын төмендету үшін жүргізілетін шаралар реті 72
4.1 Ластану деңгейін төмендету бойынша жүргізілетін негізгі шаралар 72
4.2 Алматы қаласының экологиялық жағдайын сауықтыру бойынша тәжірибелік ұсыныстар 80
Қорытынды 83
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 85
Жұмыстың өзектілігі. Қазіргі таңда атмосфераның зиянды заттектермен ластануы өзекті мәселенің бірі болып табылады.
Атмосфераның зиянды заттектермен ластану салдарынан климаттың өзгеруі, озон қабатының жұқаруы, парниктік эффектісі, қышқылдық жаңбыр пайда болуда. Ластану нәтижесінде атмосфераға тасталынатын шығарындыларға қатты бөлшектер, шаң, түтін, күйе, көміртек оксиді, күкірт диоксиді, азот оксидтері, әр түрлі ұшпа көмірсутектері, фосфор қосылыстары, күкіртті сутек, аммиак, хлор, фторлы сутек жатады. Өнеркәсіпте және көлік отыны жанған кезде түзілетін азот оксидтері, N2O, NO, NO2 атмосфераны ластайтын көздердің бірі.
Атмосфераның ластануына өнеркәсіп орындары, жылу электрстанциялары, ауыл шаруашылығы, құрылыс орындары, автокөлік шығарындылары себеп болып отыр. Жоғарыда айтылған объектілерден атмосфераға түскен заттар ауа құрамындағы компоненттерінің қатысуымен химиялық немесе фотохимиялық өзгерістерге ұшырайды [1].
Атмосфераның зиянды заттектермен ластану салдарынан климаттың өзгеруі, озон қабатының жұқаруы, парниктік эффектісі, қышқылдық жаңбыр пайда болуда. Ластану нәтижесінде атмосфераға тасталынатын шығарындыларға қатты бөлшектер, шаң, түтін, күйе, көміртек оксиді, күкірт диоксиді, азот оксидтері, әр түрлі ұшпа көмірсутектері, фосфор қосылыстары, күкіртті сутек, аммиак, хлор, фторлы сутек жатады. Өнеркәсіпте және көлік отыны жанған кезде түзілетін азот оксидтері, N2O, NO, NO2 атмосфераны ластайтын көздердің бірі.
Атмосфераның ластануына өнеркәсіп орындары, жылу электрстанциялары, ауыл шаруашылығы, құрылыс орындары, автокөлік шығарындылары себеп болып отыр. Жоғарыда айтылған объектілерден атмосфераға түскен заттар ауа құрамындағы компоненттерінің қатысуымен химиялық немесе фотохимиялық өзгерістерге ұшырайды [1].
1 А.Ж.Ақбасова,Г.Ә.Саинова. Экология Алматы 2003 ж, 292 бет.
2 Ж.Әділов Қала және қоршаған орта. Алматы”Ана тілі ”1991 ж,80 бет.
3 Ұ.Б.Асқарова Экология және қоршаған ортаны қорғау.Алматы 2004 ж, 90 бет.
4 Е.М.Үпішев,С.Мұқаұлы.Табиғаты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау.Алматы 2006 ж.
5 Ж.Бақытов. Атамекен газеті. Қала ауасы көк түтіннен қашан тазарады? Алматы 2005 ж.
6 Қ.Өрісбаев.Атамекен газеті. Алматы аспаны көк түтіннен қашан арылады? Алматы 2005 ж.
7 Құттыбек Аймахан. Алматылықтар санасы тазармай,алматы тазармайды. Алматы Ақшамы, 22 Желтоқсан № 154 (3936).
8 С.Ш.Асрандина.Экология және табиғатты пайдалану Алматы -2006 224 бет.
9 Қазақстан Республикасы қоршаған ортаны қорғау министрлігінің орталығы. “КАЗГИДРОМЕТ”.
10 Комаров Ю.М. Халық денсаулығы, интегралды баға мәселесі.
/Ю.М. Комаров // Денсаулықсақтау, хал. журнал, Бухарест, 1988, №4, С.287-295
11 Мұрат Батырбаев. Атамекен газеті. Алматы қаласының қоршаған ортаны қорғау маниторингі.2004 ж.
12 Информационный бюллетень о состоянии окружающей среды Республики Казахстан за 2007г. // Министерство охраны окружающей среды Республики Казахстан, Казгидромет. – Алматы, 2007.
13 Намазбаева З.И., Шабдарбаева М.С.Қоршаған орта және балалар мен жасөспірімдердің денсаулық жағдайы факторларының арасында тәуелділік./ З.И Намазбаева, М.С. Шабдарбаева. //Ағзаның тіршілік қызметіне кешенді экологиялық факторлар мен генотипінің әсері. Қарағанды, 1989, б. 48-52.
14 Омарова М.Н. Ортаның ластануымен бала мен ересектердің науқастануын зерттеу. / М.Н. Омарова // Экология мен патофизиология мәселелері, Алматы, 1995, 116-120
2 Ж.Әділов Қала және қоршаған орта. Алматы”Ана тілі ”1991 ж,80 бет.
3 Ұ.Б.Асқарова Экология және қоршаған ортаны қорғау.Алматы 2004 ж, 90 бет.
4 Е.М.Үпішев,С.Мұқаұлы.Табиғаты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау.Алматы 2006 ж.
5 Ж.Бақытов. Атамекен газеті. Қала ауасы көк түтіннен қашан тазарады? Алматы 2005 ж.
6 Қ.Өрісбаев.Атамекен газеті. Алматы аспаны көк түтіннен қашан арылады? Алматы 2005 ж.
7 Құттыбек Аймахан. Алматылықтар санасы тазармай,алматы тазармайды. Алматы Ақшамы, 22 Желтоқсан № 154 (3936).
8 С.Ш.Асрандина.Экология және табиғатты пайдалану Алматы -2006 224 бет.
9 Қазақстан Республикасы қоршаған ортаны қорғау министрлігінің орталығы. “КАЗГИДРОМЕТ”.
10 Комаров Ю.М. Халық денсаулығы, интегралды баға мәселесі.
/Ю.М. Комаров // Денсаулықсақтау, хал. журнал, Бухарест, 1988, №4, С.287-295
11 Мұрат Батырбаев. Атамекен газеті. Алматы қаласының қоршаған ортаны қорғау маниторингі.2004 ж.
12 Информационный бюллетень о состоянии окружающей среды Республики Казахстан за 2007г. // Министерство охраны окружающей среды Республики Казахстан, Казгидромет. – Алматы, 2007.
13 Намазбаева З.И., Шабдарбаева М.С.Қоршаған орта және балалар мен жасөспірімдердің денсаулық жағдайы факторларының арасында тәуелділік./ З.И Намазбаева, М.С. Шабдарбаева. //Ағзаның тіршілік қызметіне кешенді экологиялық факторлар мен генотипінің әсері. Қарағанды, 1989, б. 48-52.
14 Омарова М.Н. Ортаның ластануымен бала мен ересектердің науқастануын зерттеу. / М.Н. Омарова // Экология мен патофизиология мәселелері, Алматы, 1995, 116-120
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
ГЕОГРАФИИ және ТАБИҒАТТЫ ПАЙДАЛАНУ ФАКУЛЬТЕТІ МАГИСТРАТУРА
Энергоэкология кафедрасы
6М060800-Экология
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Автокөліктік ластануға экожүйенің әсері
Орындаушы
___________
Умарова З.А.
"___" _______2015 ж.
Ғылыми жетекші х.ғ.к.
___________
Биримжанова З.С.
"___"________2015 ж.
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі
г.ғ.к., доцент
___________
Базарбаева Т.А.
"___"________2015 ж.
АЛМАТЫ 2015
Түйіндеме
Магистрлік диссертация 4 тараудан, 85 бет, 17 кестеден, 14 суреттен, 55 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Түйіндік cөздeр: автокөліктер, атмосфераның ластану индексі, сауалнама, химиялық конценраттар,пестицидтер, вирустар, бронх демікпесі.
Зeрттeу объeктілeрі рeтіндe №8 Қалалық балалар емханасы Алмалы, Жетісу, Әуезов аудандары; № 4 Қалалық балалар емханасы Түркісіб ауданы; №5 Қалалық балалар емханасы Бостандық аудандандары алынды. Аталған аудандардан алынған мәліметтерді статистикалық жолмен өңдеу.
Зeрттeу нәтижeлeрі: 2014 жылғы статистикалық мәліметтер бойынша Алматы қаласындағы Негізгі ластану мөлшері Жетісу ауданына тиесілі болып табылады. Бұл ластаушы заттардың - 3315 тоннасын құрайды. Жетісу ауданында негізгі ластаушы ЖЭC-1 орналасқан, бұдан басқа атмосфералық ауаның ластануына салмақты үлесін қосатын басқа да мекемелер бар. Сонымен қатар, бұл ауданда көлік жүктемесі едәуір қарқынды.
Резюме
Магистерская диссертация состоит из 4 глав, 85 листов, 17 таблиц, 14 рисунков, 55 использованных литератур.
Ключeвыe cлова: автотранспорты, индекс загрязнения атмосферы, анкета, химические концентраты, пестециды, вирусы, бронхиальная астма.
Объeктом иccлeдования являлиcь №8 городская детская поликлиника обслуживающая Алмалы, Жетысу, Ауезовские районы; № 4 городская детская поликлиника обслуживающий Турксибский район; №5 городская детская поликлиника обслуживающий Бостандыкский район. Все полученные данные по этим районам обработать статистическом методам.
Выводы иccлeдования: по стасистичеким иследаванием самым загрязненным районом является Жетысуский район. В этом районе загрязняющая вещество составляет- 3315 тонн. Жетысуском районе расположен ЖЭC-1 и кроме того транспортная нагрузка в этом районе гораздо более интенсивен.
Summary
Master's thesis consists of four chapters, 85 pages, 17 tables, 14 figures, 55 references.
Key words: car, air pollution index, profile, chemical concentrates pestetsidy, viruses, asthma.
The object of the study: №8 City Children's Polyclinic serving Almaly, Zhetysu, Auezov districts; №4 City child clinic serving Turksib district; №5 City Children's Polyclinic service Bostandyk district. All the data in these areas to process statistical methods.
Findings of the study: on statistical research the muddiest district is the Zhetysu district. In this district contaminating the substance of is - 3315 tons. Besides that transport loading in this district much more intensive.
Мазмұны
Кіріспе
4
Негізгі бөлім
1
Қазақстан Республикасының жалпы әуе бассейнінің ластану деңгейіне жалпы шолу
5
1.1
Қазақстан Республикасының қалаларының әуе бассейінінің ластануы
5
1.2
Атмосфералық ауаның стационарлық- ЖЭС ластану көздері
16
1.3
Қала атмосферасын ластайтын негізгі жылжымалы көздер-автокөліктер шығарындылары
19
Тәжірибелік бөлім
2
Алматы қаласының әуе бассейнінің ластануының заманауи тенденциясы
27
2.1
Негізгі ластаушы заттардың концентрациясының динамикасы
27
2.2
2.2.1
2.2.2
Қаланың атмосферасының ластану деңгейіне метеорологиялық жағдайлардың әсері
Ауа бассейінінің ластануына жел тәртібінің атқаратын рөлі
Антропогенді қоспалардан әуе бассейінінің тазару үрдісінде
жауын-шашындардың атқаратын рөлі
32
32
34
3
Қоршаған және әлеуметтік орта сапасының тұрғындар денсаулығына әсері
35
3.1
Қоршаған және әлеуметтiк орта сапасының тұрғындар денсаулығына ықпалы
35
3.2
3.3
3.4
3.4.1
3.4.2
Алматы қаласының қазіргі экологиялық жағдайы
Алматы қаласының қаңтар, наурыз, шілде, қазан айларындағы атмосфералық ауаның ластану жағдайы бойынша талдау нәтижелері
Мектепкедейінгі балалардың денсаулығына әсер етуші факторларды бағалаудың тәжірибелік-экперементтік нәтижелері
Сауалнама мәліметтері бойынша нәтижелері
Алматы қаласының аудандары бойынша мектепке дейінгі балалар арасындағы тыныс жолдары ауруларының 2014 жылғы статистикалық көрсеткіштері
51
54
65
65 65
67 67
4
Алматы қаласының әуе бассейнінің ластануын төмендету үшін жүргізілетін шаралар реті
72
4.1
Ластану деңгейін төмендету бойынша жүргізілетін негізгі шаралар
72
4.2
Алматы қаласының экологиялық жағдайын сауықтыру бойынша тәжірибелік ұсыныстар
80
Қорытынды
83
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
85
Белгілер мен қысқартулар
ДДҰ - дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы;
ҚЗ - қалқыған заттар;
ГМО - гидрометеорологиялық станция;
ЛЗ - ластаушы заттар;
АЛИ-атмосфераны ластаушы заттар;
м - метр;
мс - метр секунд;
мм - миллиметр;
мгм[3] - миллиграммметр куб;
ШРК - шекті рұқсат етілген;
АЛП - атмосфераның ластану потенциалы;
АЛБП - атмосфераның ластануын бақылайын посттар;
С, О, Б, Ш, СБ, СШ, ОБ, ОШ, - желдің сәйкес бағыттары солтүстік, оңтүстік, батыс, шығыс, солтүстік-батыс, солтүстік-шығыс, оңтүстік шығыс;
-жылу электр орталықтары;
CO - көміртегі тотығы;
[0]С - градус Цельсий;
HCHO - формальдегид;
NO2 - азоттың қос тотығы;
qср - орташа концентрация;
qм - максималды концентрация;
SO2 - күкірттің қос тотығы;
АҚ Алматы ауыр машина жасау зауыты
АММК (Алматы мақта мата комбинаты)
АҮҚКЖШС (Алматы үй құрылыс комбинаты)
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Қазіргі таңда атмосфераның зиянды заттектермен ластануы өзекті мәселенің бірі болып табылады.
Атмосфераның зиянды заттектермен ластану салдарынан климаттың өзгеруі, озон қабатының жұқаруы, парниктік эффектісі, қышқылдық жаңбыр пайда болуда. Ластану нәтижесінде атмосфераға тасталынатын шығарындыларға қатты бөлшектер, шаң, түтін, күйе, көміртек оксиді, күкірт диоксиді, азот оксидтері, әр түрлі ұшпа көмірсутектері, фосфор қосылыстары, күкіртті сутек, аммиак, хлор, фторлы сутек жатады. Өнеркәсіпте және көлік отыны жанған кезде түзілетін азот оксидтері, N2O, NO, NO2 атмосфераны ластайтын көздердің бірі.
Атмосфераның ластануына өнеркәсіп орындары, жылу электрстанциялары, ауыл шаруашылығы, құрылыс орындары, автокөлік шығарындылары себеп болып отыр. Жоғарыда айтылған объектілерден атмосфераға түскен заттар ауа құрамындағы компоненттерінің қатысуымен химиялық немесе фотохимиялық өзгерістерге ұшырайды [1].
Алматы қаласынан шығатын зиянды заттектердің негізгі көзі болып автокөлік шығарындылары табылады. Автокөліктерден шығатын зиянды заттектерге көмірқышқыл газы, көміртек оксиді, көмірсутектер, сутек, альдегидтер, т.б. яғни барлығы 200 - ге жақын компоненттер бар.
Бұл шығарынды заттектер адам ағзасына кері әсерін тигізеді. Тыныс алу жолдарының қабынуына, жүйке жүйесіне, өкпенің қатерлі ісік ауруына душар етеді. Канцерогенді, теротогенді, мутагенді аурулар туғызады.
Сондай-ақ өсімдіктер үшін де улы болып саналатын күкірт, фтор, хлордың қосылыстары мен көмірсутектер. Егер ауада 0,2- 0,5 мгм3 зиянды заттар болса өсімдіктің жапырағында жүретін фотосинтезді тежейді және хлороз кеселімен зақымдалуына ықпалын тигізеді. Өсімдіктің өсіп дамуына зиянды әсер етеді. Автокөліктерден шығарылатын зиянды заттектермен, Алматы ауасының ластануы бүгінгі таңда қарқынды жоғарылауда [2].
Зерттеудің мақсаты: Алматы қаласының мысалында алынған атмосфералық ауа жағдайының автокөлік шығарындыларымен ластануының жалпы қоршаған ортаға тигізетін әсерін атмосфералық ауаның құрамындағы ластаушы заттардың деңгейін өзара салыстыру, сонымен қатар, осы ластаушы заттардың адам ағзасына тигізетін әсерін зерттеу болып табылады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Қазақстан Республикасының қалалары бойынша ластану деңгейін анықтау;
2.Алматы қаласының қазіргі экологиялық жағдайы сараптау;
3.Алматы қаласынан шығарылатын зиянды заттектердің қоршаған ортаға тигізетін әсерін статистикалық жолмен анықтау;
4.Алматы қаласының аудандары бойынша атмосфералық ауаны ластайтын ластаушы заттарды өзара салыстыру арқылы зерттеу;
5.Атмосфералық ауаның ластауынан мектепке дейінгі балалардың денсаулығына тигізетін қолайсыз әсерлерін бағалау;
6.Атмосфералық ауаны жақсарту бойынша экологиялық тұрғыдан сауықтыру
шараларын тәжірибе жүзінде ұсыну.
Зерттеудің әдістері: жұмыс барысында физика-химиялық, анкеталық, сараптау, жинақтау, жүйелеу, химиялық талдау әдістері қолданылды.
1 Қазақстан Республиканың жалпы әуе бассейнінің ластану деңгейіне жалпы шолу
1.1 Қазақстан Республикасының қалаларының әуе бассейінінің ластануы
Қоршаған ортаға енген немесе шектен тыс мөлшерде пайда болған және ортаны ластайтын кез келген физикалық агенттерді, химиялық заттектерді және биологиялық микроорганизмдерді ластағыштар деп атайды.
Ластану нәтижесінде атмосфераға тасталынатын шығарындыларға қатты бөлшектер, (шаң, түтін, күйе, көміртек оксиді, күкірт диоксиді, азот оксидтері, әр түрлі ұшпа көмірсутектері, фосфор қосылыстары, күкіртті сутек, аммиак, хлор, фтролы сутек,) жатады. Өнеркәсіпте және көлік отын жанған кезде түзілетін азот оксидтері атмосфераны ластайтын көздердін бірі. Күн сәулесінің әсерінен күрделі химиялық реакцияға түсіп нәтижесінде уытты фотооксиданттар (озон, азот қышқылы) түзілуіне үлес қосады. Атмосферада азот оксидтерінің, фотооксиданттардың концентрациясы жоғары болған кезде адам улануы мүмкін. Соның салдарынан өкпесі ісінеді, сілемейлі қабығында жара пайда болады, басы ауырады, ұйқысы қашады [1].
Қазір атмосфераның зиянды заттармен ластанғандығы соншалық, сол ластанған көзден ондаған, тіпті жүздеген километрге дейін таралады. Атмосфераға техногендік жылудың, көмірқышқыл газының және аэрозольды қоспалардың түсуіне байланысты климаттың өзгеру мүмкіндігі;
Атмосферада фреондардың, азот тотықтарының және басқа да кейбір қоспалардың түсуінен жердің озон қабатының бұзылуы мүмкін;
Дүниежүзілік метерологиялық ұйымның деректеріне қарағанда, ауылдық жерлерден гөрі қалалардағы атмосферада газ күйіндегі лас заттар 15-25 есе және қатты заттар 10 еседей көп екендігі анықталады. Қыс айларында қалаларда тұман екі еседей, жауын - шашынмен 5-10 % көп түсетіндігі, жерге жететін күн радиациясының деңгейі 20-30 % орташа температура 0,5-1,5С жоғары, желдің орташа жылдамдығы 20-30% кем болатындығы байқалды. Түтіннің құрамындағы газдар қолайсыз метерологиялық жағдайларда қалың улы тұмандардың түзілуіне әкеп соғады. Мысалы: Лос -Анджелес қаласында, Калифорнияда, Британ аралдарында, сол сияқты ФРГ мен бір қатар елдерде зиянды улы заттардың жоғары концентрациясының атмосферада жинақталуы нәтижесінде смог деп аталатын қалың тұмандар байқалды. Лондонда смогтар ХІХ ғасырдың соңынан бастап ақ белгілі болған, әсіресе 1952 және 1956 жылдары болған смогтар елге үлкен зардаптарын тигізді 1952 жылдын 5-9 желтоқсан аралығында қаланың үстін қаптаған тұман жауып тұрған. Тұманың құрамындағы зиянды қосылыстардың (күкірт ангидриді, азот оксиді, альдегидтер, хлорлы көмірсутектер,т.б) мөлшері ауада қалыптағы нормадан 5-6 есе көп болып, 12 сағаттан кейін көптеген адамдарда тыныс алу жолдарының аурулары, бас ауру, бас айналу, жөтел күшейген. Созылмалы бронхит аурумен ауыратын адамдардың көпшілігі смогтың әсерінен қазаға ұшыраған. Ұлыбритания астанасының үстінде 1956 жылы ақпанда 96 сағат бойы жауып тұрған смог мындаған адамдардың ажалына себеп болған. 1968 жылы Лондонда "Ауа тазалығы туралы заң"қабылданғаннан соң атмосфераның ластануы біршама азайған [2].
Атмосфераның ластануы адам, жануарлар, өсімдіктер үшін әрқашан зиян. Өсімдіктер үшін әсіресе улы болып саналатын күкірт, фтор, хлордың қосылыстары мен көмірсутектер. Олар ауыл шаруашылық дақылдарына, орман мен бақтар, парктерге үлкен зиян келтіреді. Дәнді дақылдардан бұл газдарға өте сезімтал - арпа, көкөністерден - шпинат, капуста, салат, редиска болып табылады.
Ауаның құрамында болатын күкіртті газдың шектеулі нормасы 0,02 мгм3, азот оксидтері-0,02 мгм3 және аммиак-0,1 мгм3. Атмосфералы ауаның жағдайын бақылау 2007 жылы 50 стационарлы кентте жүргізілді, 21 елді мекен республикасында: Ақтау, Ақтөбе, Алматы, Астана, Атырау, Балқаш, Жезқазған, Қарағанды, Қостанай, Қызылорда, Риддер, Павлодар, Петропавл, Семей, Тараз, Орал, Өскемен, Шымкент, Екібастұз қалалары.
Ауаның ластануының ең жоғары деңгейі (АЛИ 5-12,6 ) Алматы қаласында. Ластанған (АЛИ 5-5) қалаларға 10 қала жатқызылған, соның ішінде ауаның жоғары ластануы (АЛИ 5-7) 8- қалада (сурет 1). Республикамыздың 18 қаласында бір ғана улы зат қоспасы бар ластану концентрациясының орта мәні ШРК- дан асып түсіп отыр, ал 5 қалада (Алматы, Риддер, Теміртау, Өскемен, және Шымкент) үш және одан көп улы заттар қоспасының концентрациясы ШРК - дан жоғары. 10-қалада азот диоксидінің 1,3-2,2 ШРК шегіндегі орта концентрациясы байқалған. Ал 1,2-2,8 ШРК шегіндегі ауаға көтерілген улы заттар (тозаң түрінде) - 9 қалада, 1,3-4,3 ШРК шегінде формальдегид - 7 қалада, 1,7-3,0 ШРК шегіндегі фенол - 4 қалада байқалған.
Бақылау жүргізіліп отырған жерлерде 20 елді мекенде ең болмағанда бір ғана улы зат қоспасының бір жолғы концентрациясы ең шекті мөлшері ШРК - дан асып кеткен, Бұл жағдайда мұның өзінде 12 қалада (Алматы, Астана, Балқаш, Жезқазған, Қарағанды, Павлодар, Семей, Тараз, Теміртау, Шымкент, Өскемен, және Глубокое кенті) үш және одан да көп улы зат қоспасы үшін белгіленген ШРК - дан асып кеткені байқалған. Ауаға көтерілген улы заттардың ШРК - дан жоғары концентрациясы 16 қалада, оксидті көміртек -14 қалада, диоксидті азот мен формальдегид - 4 қалада, аммиак пен фторлы сутегі - 3 қалада, күкірт диоксиді - 2 қалада ( Кесте 1) байқалған.
Сурет 1 - 2007 жылғы Қазақстан Республикасы атмосферасының ластану индексін қала бойынша салыстыру
2007 жылы атмосфералық ауаның жоғары ластануының 22 жағдайында және төтенше жоғары жағдайында улы заттың концентрациясының рұқсат етілетін мөлшерден 10,2-14,0 есе (қосымша А Кесте 1) артық болуы тіркелген: Астана қаласында улы заттың ауаға көтерілетін концентрациясының ең шекті мөлшері көктем айында 14,6 ШРК мамырда - 65,2 ШРК, болған, азот диоксиді концентрациясы ШРК - дан 10,4 - 23,8 есе артқан; Балқашта улы заттың ауаға көтерілетін концентрациясы рұқсат етілетін мөлшерден 10,2-11,6 есе артқан, күкірт диоксиді - 10,3 -21,3 есе артқан, Қызылордада улы заттың аспанға көтерілетін концентрациясы рұқсат етілген мөлшерден 10,2-14,0 есе артқан (Кесте 1) [9,12].
Кесте 1 - Қазақстан Республикасы қалаларының 2007 жылғы
атмосферасының жалпы ластануы
Қоспалар атаулары
Қала саны
Қала бойынша орташа
ШРК-сы жоғары қала саны
Орташа концентрация
Максималды
концентрация
мгм3
ШРК қысқаша жоғары-лау
мгм3
ШРК қысқа-ша жоғарылау
Ор-таша
Макси-малды
Қалқыған зат
20
0,176
1,2
3,260
6,5
9
16
Күкірт диоксиді
21
0,024
0,5
0,710
1,4
3
2
Араласқан сульфат
10
0,006
0,088
Көміртегі оксиді
19
1,35
0,5
12,92
2,6
0
14
Азот диоксиді
21
0,043
1,1
0,282
3,3
10
18
Азот диоксиді
4
0,021
0,3
0,093
0,2
0
0
Аммиак
5
0,039
1,0
0,243
1,2
1
3
Күкіртсутек
6
0,002
0,010
1,2
4
Фторлы сутек
3
0,003
0,5
0,058
2,9
0
3
Күкірт қышқылы
2
0,021
0,2
0,057
0,1
0
0
Фенол
10
0,0037
1,2
0,023
2,3
4
9
Формальдегид
9
0,0082
2,7
0,037
1,1
7
4
Хлор
2
0,002
0,1
0,100
0,5
0
1
Атмосфералық ауаның ластануын бақылау үлкен қалаларда және өндіріс орындарында жүргізілді. Қазақстанның атмосферасының ауасында зиянды заттектердің құрамы 2007 жылы жоғары деңгейде қалуда.
Республика қаласында орташа концентрациялы қалқыған шаңның Шекті рұқсат етілген концентрациясы 1,2. Алматы, Астана, Қызылорда, қалаларында қалқыған заттың орташа концентрация 2-ге жоғарылады. Ақтау, Атырау, Балқаш, Риддер, Семей, Теміртау, Өскемен, Шымкент, қаларында ШРК 1,0-1,8.
Астана қаласында максималды бір жолғы қалқыған зат концентрациясы 65,2 ШРК ға жетті. Қызылорда қаласында -14 ШРК, Балқаш -11,6 ШРК, Атырауда-3,4 ШРК, Ақтау, Алматы, Жезқазған, Теміртау, Шымкент, Екібастұз, қалаларында орналасқан шекті 2,0-2,8 ШРК. Қарағандыда және Глубокое кентінде 1 ШРК жоғарылаған.
Орта концентрациялы күкірт диоксиді республика қаласы бойынша ШРК-дан көтерілмеген. Балқаш қаласында күкірт диоксидінің орташа концентрациясы 2,2 ШРК құрайды. Қызылорда, Риддер, және Өскемен қалаларында 1,0-1,8 ШРК. Балқаш қаласында белгіленген максималды бір жолғы концентрация 21,3-тың ШРК. Өскеменде -3,1 ШРК, Жезқазғанда-1,0 ШРК. Сульфаттың орташа концентрациясы 0,006 мгм3 құрайды. Балқаш қаласында сульфаттың 0,25 мгм3. үлкен біртекті концентрациясы белгіленген.Көміртегі оксидінің орташа концентрациясы республика қаласы бойынша шекті мөлшерден жоғарылаған, ШРК 0,5 құрайды. Алматы қаласында көміртегі оксидімен 0,9 ШРК, ауаның ластану деңгейіне бақылау жүргізілді. Максималды бір жолғы көміртегі оксидінің концентрациясы Алматы, Тараз, Қостанай қалаларында ШРК - сы 5 жоғарылаған. Павлодар, Теміртау, Шымкентте 4,0-4,8 ШРК құрайды. Қарағанды қаласында -3,0 ШРК. Астана, Ақтөбе, Балқаш, Жезқазған Петропавл, Семей, Өскемен, және Екібастұз қалаларында 1,0-2,4ШРК.Азот диоксидінің орташа концентрациясы республика қалалары бойныша 1, ШРК. Алматы қаласында азот диоксидінің орташа концентрациясы 2,2 ШРК құрайды. Ақтау, Ақтөбе, Астана, Қызылорда, Қостанай, Петропавл, Риддер, Семей, Тараз, Теміртау, Шымкент, Өскемен, және Глубокое кенті қалаларында шекті 1,0-1,7 ШРК табылған. Астана қаласында максимальды бір жолғы азот диоксидінің концентрациясы ШРК 23,8 тең екендігі бақыланды. Өскеменде - 5,4 ШРК, Алматыда, Қарағанды, Павлодар, Семей, және Таразда ШРК3 жоғары Ақтау, Риддер, Қостанай, Теміртау, Шымкент және Глубокое кентінде ШРК 2,0-2,9. Ақтөбе, Балқаш, Жезқазған, Қызылорда, Петропавл қалаларында ШРК 1.Азот оксиді орташа максимальды бір жолғы концентрациясы ШРК жоғарылаған. Ақтөбе қаласында азот оксидінің үлкен орташа ШРК -0,5 бақыланды. Фенолдың орташа концентрациясы 1,2 ШРК құрайды. Теміртау қаласында орташа концентрация 0,3 ШРК жеткен. Жезқазған, Қарағанды, Риддер қалаларында ШРК 1,7. Семей, Өскеменде ШРК 1,0 Теміртау қаласында максимальды бір жолғы фенол концентрациясы 4,8 ШРК - ға теңдігі бақыланған. Семей ШРК 4,0, Өскемен ШРК 3,9, Глубокое кентінде ШРК 2,8, Алматы, Жезқазған, Қарағанды, Павлодар, және Риддер қаласында ШРК 1,1-2,0. Формальдегидтің орташа концентрациясы республика қаласы бойынша ШРК 2,7 құрайды. Формальдегидтің орташа концентрациясы Ақтөбе, Алматы және Шымкент қаласында ШРК 4,0-4,3. Қарағанды және Таразда ШРК 2,7, Өскеменде ШРК 2,0, Петропавлда 1,3 ШРК. Шымкент қаласында максималды бір жолғы формальдегидтің ШРК 2 жоғары тіркелген. Ал Алматы, Тараз, Өскемен қалаларында ШРК 1 жоғары. Күкіртті сутегінің максималды концентрациясы Теміртау қаласында 2 ШРК жоғарылаған. Ақтөбе, Шымкент, Павлодар қалаларында 1 ШРК.Теміртау қаласында аммиактың орташа концентрациясы 2,0 ШРК. Шымкентте 1,1 ШРК. Аммиактың максимальды бір жолғы концентрациясы Павлодарда, Теміртау қаласында 2 ШРК жоғарылаған. Шымкентте 1 ШРК. Астана, Тараз, Өскемен қалаларында Фтор сутегі шекті мөлшерде табылған. Астана қаласында максималды бір жолғы фтор сутегінің концентрациясы 4 ШРК құрайды. Өскеменде 2,6 ШРК.Павлодарда 1.8 ШРК Хлорлы сутегінің максималды бір жолғы концентрациясы Павлодар қаласында 2,9 ШРК жеткен. Өскемен қаласында хлор 1,9 ШРК. Риддер, Өскемен және Глубокое кенттінде мышьяктың ауаны орташа ластау деңгейі шекті мөлшерде табылды. Астана қаласында хромның құрамы, Павлодарда хлор, Ақтауда, Өскеменде күкірт қышқылы ШРК - дан жоғарыламаған [12].
2007 жыл мен 2006 жылды салыстырғанда Актөбе, Алматы, Атырау, Астана, Жезқазған, Қостанай, Петропавл, Павлодар, Риддер, Семей, Тараз, Теміртау, Орал, Өскмен, Шымкент және Екібастұз қалаларының атмосфералық ауасының ластануы өзгермеген, Ақтау және Балқаш қаласында жоғарылаған, Карағанды және Глубокое кентінде төмендеген. (қосымша А кесте 2. ).
Ал 2007 жыл мен 2005 жылды салыстырғанда Актау, Актөбе, Атырау, Жезказган, Костанай, Павлодар, Петропавл, Семей, Тараз, Теміртау, Орал, Шымкент и Екібастұз қалаласының атмосфералық ауасы өзгермеген. Алматы, Карағанды, Риддер, Өсемен және Глубокое кентінде ауаның ластану деңгейі белгіленген. Астана және Балқашта - жоғарылаған. (Кесте 4.).
Кесте 4 - Қазақстан Республикасы қалалары бойынша атмосфералық ауаның ластану деңгейі
Қала
АЛИ5
Ауаның ластануына өнеркәсіп орындарының әсері жоғары.
2005
2006
2007
1
2
3
4
5
Алматы
15,2
12,1
12,6
Автокөлік, энергетика
Шымкент
11,8
10,7
11,2
Түсті металлургия, химиялық,
Мұнай өндіру
Актөбе
10,1
9,7
9,5
Қара металлургия, химиялық
Теміртау
8,3
8,9
8,6
Қара металлургия, химиялық
Карағанда
13,9
10,7
7,5
Энергетика, көмір өңдіру автокөлік
Тараз
8,0
7,6
7,5
Химиялық
Риддер
8,3
7,6
7,4
Түсті металлургия, энергетика
Өскемен
8,7
6,5
7,2
Түсті металлургия, энергетика
Қызылорда
5,5
Энергетика
Жезқазған
5,5
5,8
5,2
Түсті металлургия, энергетика
Семей
4,8
4,0
4,6
Энергетика, Құрылыс материалы
Астана
3,7
4,7
4,5
Энергетика, автокөлік
Ақтау
4,0
3,5
4,3
Химиялық
Петропавл
4,0
4,2
4,3
Энергетика, құрылысорындары
Балхаш
3,0
2,8
3,8
Түсті металлургия, энергетика
Қостанай
3,5
2,9
3,1
Энергетика
Глубокое кенті
4,7
4,6
3,0
Түсті металлургия
Атырау
2,2
2,3
2,4
Мұнай өңдіру
Павлодар
1,3
1,7
1,9
Мұнай өңдіру энергетика
Екібастұз
1,5
1,3
1,2
Энергетика, көмір өңдіру
Орал
1,0
0,8
0,7
Энергетика
Қала бойынша орташа
6,17
5,62
5,52
1.2 Атмосфералық ауаның стационарлық- ЖЭС ластану көздері
Алматы қаласы табиғи ортаға қарқынды түрде антропогенді жүктеме түскен аудандардың біріне жатады. Алматы қаласының ауа бассейінің жалпы жағдайы стационарлы және жылжымалы көздерден шыққан зиянды заттардың әсерімен сипаталады. Атмосфераның негізгі ластаушы көздерінің бір автокөліктермен қатар, қаланың орталығы мен солтүстік батысында орналасқан жылу электр бекеттері, сонымен бірге, ауыр машина жасау, құрылыс өнеркәсібі, ұсақ қазандықтар, ал қаланың шығыс бөлігінде орналасқан пеш арқылы жылытылатын үйлер болып табылады.
Алматы қаласының шекарасы мен қала маңындағы аудандары едәуір кеңейген. Қазір қайта түзетілген тау аймағындағы ландшафтар Алматы қаласының әуе бассейінінің ластануының негізгі көздерінің бірі болып табылады. Бұдан басқа, тек өндірістік аумақта ғана емес, сонымен бірге, қала аумағында да орналасқан көп профильді шағын өнеркәсіптер саны көбейе бастады. Осындай орындардан шыққан тастамалардың бірігіп әсер етуі қала ауасының қосалқы түрде ластануына әкеп соқты [3].
Соңғы он бес жылда Қазақстан республикасында ластаушы заттардың тастамалары мен шығарындыларының меншікті үлесі бойынша көрсеткіштер едәуір жоғарылады десек те болады. Қазақстанда орын алып отырған экологиялық жағдайдың қиындығы мен өзгешелігі ескірген өндіріс орындары мен еңбек технологиясының моральдық және физикалық жағынан нашарлауының да үлесі зор. Тек ресми мәліметтер бойынша өндірістік мекемелердің технологиялары мен құрал жабдықтарының ескіруі 70 пайызды құрайды деп көрсеткенімен де шынтуайтында бұл ең жоғарғы көрсеткіш деңгейінде болып отыр. Қазір Алматы қаласында Алматы облысының өндірістік орындарының кейбір бөліктері ғана орналасқан, олар белсенді емес өндірістер мен қоймаларды құрайды. Сонымен қатар, қаланың аймағы металл өңдеу, машина құрылыс, жеміс жидекті консервілеу, ет консервілеу, сүт зауыты, текстиль, мақта мата, тері өңдену комбинаттары бойынша зауыттар орналасқан. Бұдан басқа тігін, аяқ киім, трикотажды фабрикалар, мақта мата өндіру жартылай жұмыс істейді, ал тұрмыстық химия, құрылыс материалдарын жасау, өндірістік және тұрмыстық қазандықтар да орналасқан. Алдыңғы қатарлы өндіріс орындары ретінде салалар, құрылыс индустриясы, электроэнергетика, қайта өңдеу өнеркәсіптері болып табылады.
Қаланың басты ластаушы көздерінің бірі Алматы қаласының солтүстік батысында орналасқан ЖЭС-1, ЖЭС-2, асфальтты битумдық зауыттар, Алматы ауыр машина жасау зауыты, Алматы мақта мата комбинаты, жеміс жидекті комибинаттар болып табылады. Олар қаланың орталық және батыстағы аудандарында Рысқұлов көшелерінен бастап Сейфуллин даңғылының батысына қарай орналасқан. Осындай ластағыштар станокты құрылыс зауыты, элеватор қаланың солтүстік бөлігінде орналасқан. Алматы қаласында небәрі 350 мекеме бар, осылардың барлығы Алматы қаласының әуе бассейініне кері әсерлерін тигізуде [4].
Сонымен қатар көп профильді шағын мекемелер тек өндірістік аймағында ғана емес сонымен бірге қаланың барлық аймағында да орналасқан. Осылардың барлығының бірігіп әсер етуі қаланың әуе бассейінінің жоғарғы деңгейде ластануына әкеп соғады. 2004 жылдан бастап Алматы қаласында өнеркәсіптер саны жыл сайын арта түсуде. Орташа есеппен алғанда 100 бірлікке тең. Сонымен бірге, ластайтын заттардың да көлемі жыл сайын артуда. Мысалы, жылу энергетикасынан шығатын шығарындылар жылына он төрт мың тоннаны құрайды. Оның ішінде :
-7830 тжылына -1;
-7258 тжылына жылу энергетика және стационарлық көздерден болып отыр.
Бұдан басқа, қалада 130 мыңнан астам жеке тұрғылықты үйлер бар. Бұлардың барлығы жергілікті жылыту жүйелерімен яғни пеш жағу арқылы қамтамасыз етіледі. Осылардан шыққан шығарындылар да ауаның ластануына едәуір өз үлесін қосады. Демек қаладағы 130 мыңнан астамы жеке сектор болса, оның ішінде тек газдалған құбыр жүйесін пайдаланатындар 78 048 мың ғана. Жылдың салқын мезгілінде жеке сектордың едәуір бөлігіне газ құбыры жүргізілмегендіктен жылдың салқын мезгілінде қатты отынның жануы нәтижесінде қаланың атмосферасына жылына 16286 шығарындылар тасталады екен. Орташа есеппен алғанда бұл жылына бір пеш әуеге 0,313 т шығарынды тастайды деген сөз. Атап айтқанда ол күкірттің қос тотығы - 0,25тжылына; күкірт тотығы - 0,04тжылына; көміртегі тотығы - 0,02тжылына; азоттың қос тотығы - 0,003тжылына құрайды [5,6].
Алайда стационарлық көздердің арасында атмосфералық ауаның ластануына айтарлықтай үлес қосатын жылуэнергетика торабы болып табылады, бұнда шамамен 200 қазандықтар өндірістік және коммуналдық мақсатта жұмыс істейді. Бұларға химиялық және жылулық ластану түрлері тән болып табылады. Егер, әдетте отынның жануы толық емес болса, онда қазандықтарда қатты отынды жағу кезінде ЖЭС күйе мен күлдің, күкірт тотығы, канцерогенді заттардың көптеген мөлшері шығады. Олар қоршаған ортаны ластап табиғаттың барлық бөлігіне өзінің теріс әсерін тигізеді.
Атап айтқанда күкірттің қос тотығы атмосфераны ластай отырып, қышқылды жаңбырларды туғызады. ЖЭС келетін басты ластаушылардың бірі күкірттің қос тотығы, азот тотығы, қатты заттар болып табылады. Мазутты, тас көмірді жаққан кезде атмосфераға күккірт тотығының көп мөлшері шығады, ал тас көмірді жаққан кезде азот тотығы шығарындыларының мөлшері ұлғаяды. Сондықтан да ең тиімдісі табиғи газ болып табылады [7,8].
Кесте 5 - ЖЭС-ның жұмысы кезіндегі атмосфераның ластануы
Шығарынды
Отын түрлері
Тас көмір
Қоңыр көмір
Мазут
Табиғи газ
SO2
6,0
7,7
7,4
0,002
NO
21,0
3,4
2,4
1,9
Қатты бөлшектер
1,4
2,7
0,7
-
Фторлы қосылыстар
0,05
1,11
0,004
-
Электр көздері (-1, -2 қазандықтары) тек Алматы қаласының 70% жылуын пайдаланады. Қазіргі уақытта жылулық электр станцияларында үш кен орнының қатты отындары пайдаланылады. Екібастұз, Кучекинск және Қарағанды (энергоконцентрат) тас көмірлерінің жылулық жануы төмен, 4200 - 5200 ккалкг ғана құрайды және шығатан күлі жұмысшы массасына 40-23 % құрайды [11].
Сейфуллин және Рысқұлов көшелерінен алыс емес жерде қаланың орталығанан орналасқан әуе бассейініне кері әсерін тигізіп жатқандығы белгілі. Осының нәтижесінде қаланың солтүстік бөлігіне едәуір әсер етеді деп қорытындылауға болады. Бұл Алматы қаласының климаты жедел континентальды, және ол қаланың солтүстік бөлігінде айқын көрпінеді. Бұдан басқа қаланың желдетілуі өте төмен, әсіресе қыс айларында орташа шамамен 1,1 мс құрайды. Жоғарыда аталғандай Алматы қаласының аумағы үшін ауаның ластануына көбінесе жылдың суық мезгілі яғни қыс айлары ерекше әсер етеді. Себебі қыста ЖЭС-1 жағылатын қатты отын түрлері де Алматы қаласының ауа бассейінінің ластануына ерекше үлесін қосады деп айтуға болады.
Сонымен лдастағыштардың негізгі бөлігі қаланың құламалы солтүстік бағытына қарай түсіп, қаланың осы аймақтарында шөгіп қалады. Осыған байланысты қаланың осы аймағының әуе бассейіні жылдың осы мезгілінде ластанудың ең жоғарғы көрсеткішін көрсетеді. Ал жазғы уақытта ЖЭС-1 газ түріне ауысқан уақытта ластаушы заттардың концентрациясы орташа шамамен біршама төмендейді, сондықтан да күкірттің қос тотығының орташа көрсеткіштері пост аралықтарында салыстырылады. Себебі бұл ластаушы көмір мен мазутты жаққан кезде тікелей түзіледі. Көміртегі тотығының концентрациясы № 29 постта өте жоғары болып қала береді, бұл қаланың солтүстік бөлігінде әуе бассейінінің өте жоғары деңгейде ластанғандығымен байланысты болып табылады, ал жазғы уақытта автокөліктер де өз үлестерін қосады, себебі бұнда автокөлік қозғалысы қарқынды жүріп жатады [37].
Сонымен бірге атмосфералық ауаның жалпы ластануына Алматы қаласының шегінің батысында орналасқан жылу энергетикалық кешені де айтарлықтай әсер етеді. Негізгі пайдаланылатын отыны Екібастұз көмірі болып табылады, оның күлі 34,4 пайызды құрайды. Қала аумағына жылына 39,5 мың тастамалардың қосындысы кезінде солтүстік және батыс бағытындағы желмен жылына қала ауасына 15642 тонна зиянды заттар тасталынады, бұл қала аумағында тікелей орналасқан жылу энергетика, өндірістерден яғни барлық стационарлық көздерден шығатын эмиссия көлемін жоғарылатады екен .
Алматы қаласының батыс бөлігінде орналасқан екінші жылу электр станциясынан шығатын шығарындыларға толығырақ тоқталып кетуге болады. Осылайша жоғарыда аталғандарды қорытындылай отырып, стационарлық көздерден негізгі үлес алып отырғаны электроэнергетика мекемесі болып табылады. Атмосфераның ластануына ықпал ететін ЖЭС-1 және ЖЭС-2 болып табылады. Сонымен бірге, қаланың негізінен солтүстік бөлігі жиі ластанады, нәтижесінде климаттық сипаты бойынша, яғни, жел тәртібінің ұшып келуімен және таралуымен байланысты зиянды шығарындылардың түсу мөлшері ұлғаяды. Дегенменде соңғы жылдары стационарлық көздерден шығарылатын шығарындылардың мөлшері жыл сайын азая бастауда. Бұл өндірістік мекемелердегі технологиялық үрдістерінің оңтайлануымен, қолданылып отырған шаралардың түрлерінің өзгеруімен байланысты болдып табылады. Бұл атмосфераға шығарылатын шығарындылардың тұрақты ретте төмендеуін қамтамасыз етеді. Қаланың жылу энергетикалық кешенінің экологиялық жағдайының төмендеуі экологиялық жағынан таза отынды қолдану кезінде яғни табиғи газды қолдану арқылы қол жеткізуге болады [31,42].
0.3 Қала атмосферасын ластайтын негізгі көз болып саналатын
жылжымалы көздер - автокөліктер шығарындылары
Үлкен қалаларда ауаның ластауына әкеп соғатын негізгі ластаушы көздердің бірі автокөлік болып табылады. Соңғы 30-40 жылда ауа сапасының біршама жақсаруына қарамастан ауаның ластану мәселесі ең өзекті мәселелердің бірі болып қала бермек. Күкірт қос тотығы тәрізді ластаушы заттардың деңгейі қысқарды, дегенменде өндірістік орындарының қайта құрылымдарының өззеруімен байланысты және сонымен бірге технологиялық өзгерістердің болуымен байланысты жаңа ластаушы заттардың пайда боулы алаңдушылық туғызды . Қозғалтқыш газдардың өзі күрделі қоспаларан тұрады, оның ішінде екі жүзден астам бөлшектер кездеседі. Олардың арасында канерогенді қаситке ие болып табылатын заттар да аз емес. Зиянды заттар адам ағзасына оның тыныс алу жолы арқылы еніп, шоғырланады. Сондықтан да автокөліктің шығарындыарын адам үшін ең қауіпті болып табылатын ластаушы заттарға жатқызуға болады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында бір тұрғынға шағып есептегенде атмосфералық ауаға жылына құрамы 200 кг құрайтын әртүрлі ххимиялық заттардан тұратын күрделі қосылыстар ауаға түседі [15].
Дәлелдегеніндей 2.2 суретте берілген кестедгі суретте соңғы жылдары республикада жылына 3 миллион тоннадан асатын шығарындылар байқалып отыр. Оларлың арасында автокөлік шығарындылары ең жоғарғы орында тұр десек те болады. Ірі қалалардың көбінде автокөлік үлесі ауа бассейінінің 60% алады.
Сурет 2 - Қазақстан Республикасында стационарлық және жылжымалы көздерден түсетін ластаушы шығарындылардың динамикасы
Алматы қаласы бойынша әуе бассейінінің негізгі ластаушы көзінің бірі автокөлік болып табылады. Яғни бұдан шыққан шығарындылар саны жыл сайын өсіп отырады. Егер 2000 жылдары стационарлық көздерден шыққан шығарындылар 37,2 тыс. тоннаны құраған болса, онда автокөліктерден шыққан шығарындылар саны-144,2 мың. тоннаны құрады, ал 2007 жылдары стационарлық көздерден шыққан шығарындылар 16,3 мың тоннаны құрады. Статистикалық мәліметтер бойынша 2008 жылы 1 қазанда Алматы қаласында тіркелген жалпы автокөліктердің саны 523022 бірлікті құрады. Яғни жыл сайынғы өсуі 40000 автокөлікті құрады (3 сурет) [47,48].
Сурет 3 - Алматы қаласының автокөлік тұрағының көлік санының өсу динамикасы
Егер автокөліктерді бір түр бойынша алып қарастыратын болсақ, онда қала көліктерінің негігісі жеңіл мәшинелер, трамвайлар, троллейбустар және жүк көліктері болып табылады (6 кесте).
Кесте 6 - Алматы қаласының автокөліктернің санлық және сапалы сипаттамасы
Жылдар
Автокөліктер саны
Жеңіл автокөліктер саны
Автобустар саны
Трамвайлар саны
Троллей-бустар саны
2001
217684
195265,1
2363
70
241
2002
206026
157403,6
2826
57
240
2003
262244
208077,6
3196
56
240
2004
235951
188032
3304
62
209
2005
289292
231011,6
3304
62
202
2006
324421
314492,5
2968
62
201
2007
468467
413206
2323
47
194
2008
523022
446437
1874
45
191
2009
542702
463600
2000
46
191
6-ншы кестеден көргеніміздей автобустар саны тек бірнеше пайызға ғана қысқарған. Ал экологиялық жағынан тиімді болып табылатын трамвайлар мен троллейбустар саны 2000 жылдармен салыстырғанда 40 пайызға қысқарып отырғандығын көрсетеді.
Қоршаған ортаға шығарылатын зиянды заттектердің шығарындыларында негізгі үлес автокөліктерге келеді, мысалы Алматыда шамамен 80-90%. Жалпы соңғы жылдары ауаға автокөліктен шығарылатын зиянды заттектердің көлемі 2 млн. тоннадан асып отыр. Экологтардын есебі бойынша ауаны ластайтын ластағыш заттектердің саны 2000-ға жуық. Атмофералық ауаға ең қолайсыз әсер тигізетін автокөлік болып саналады. Бензин қозғалтқышынан тасталатын жанусыз қалған көмірсутектерімен олардың толық жанбауынан шыққан өнімдердің мөлшері дизель қозғалтқышынан анағұрлым жоғары екені айқын көрінеді. Бензин қозғалтқышымен қамтамасыз етілген көлік әр 15000 км жүргенде 4350 кг оттекті жұмсайды. Бұл жағдайда қоршаған ортаға 3250 кг көміртек диоксиді, 530 кг көміртек оксиді, 93 кг көмірсутектер, 27 кг азот оксиді шығарылады.
Корбюраторлы және дизельді қозғалтқыштардан шығатын пайдаланылған газда 200-ге жуық химиялық қосылыстар болады, олардың ішінде, көмірсутектер, бен(а)пиен, қорғасын, көміртек пен азотоксидттері жатады.
Автокөлік қозғалтышында жану процесінен ең қауіпті құрауыштын бірі бензиндегі тетраэтил қорғасыннан Pb(C2H5)4 түзілген пайдаланылған газдағы қорғасын қосылыстары 1 литр безинді жаққанда ауаға 200-700 мг Pb бөлініп отырады. Автокөліктің іштен жанатын қозғалтқыштарында оттек жетіспейтін жағдайда немесе күйемен көміртек диоксиді әрекеттескенде түзіліп, атмосфераны ластайтын қауіпті ластағыштың бірі түссіз және иіссіз көміртек оксиді (СО) болып табылады. Ауаға түскен соң біраз уақыттан кейін көміртек оксиді қауіптілігі төмендеу көміртек диоксидіне айналады:
2СО +О2 -- 2СО2 (1)
Егерде СО көп мөлшерде (750 мг м3) атмосферада болса, адамды тұншықтырып (асфиксия) өлімге душар етеді. Себебі қандағы гемоглобин реакцияға оңай түсіп, оттекті тасымалдайтын қабілеті жоқ корбоксигемоглобин деген қосылысты түзеді. Академик А.П.Виноградов зертеулер нәтижесінде көмірқышқыл газының концентрациясы жыл сайын 0,2% га ұлғайып отырғанын анықтады. Француз ғалымы Ж.Детридің есептеулері бойынша, автокөліктерден бөлінген газдардың құрамында көмірқышқыл газы - 9%, көміртек оксиді - 4%, көмірсутектер - 0,5%,оттек - 4%, сутек - 2%, альдегидтер - 0,006%, барлығы 200-ге жақын компоненттер бар екенін анықтады. Атмосфераға транспортан бөлінген газдардың құрамында 25-27% қорғасын болатыны анықталған және онын 40% диаметрі 5 мкм-ге дейін болатындықтан ауада ұзақ уақыт сақталып, онымен бірге адам ағзасына түсетіні белгілі болды. Мысалы: Лос-Анджелес қаласының ауасын үнемі 2,5 млн автокөлік, Парижде - 900 мың, т.с.с ластайды. Ал әрбір мың автокөліктерден күніне ағзаға 3000 кг көміртек оксидтері бөлінеді. Бұл физика - химиялық қоспалар, тыныс алу кезінде адам мен жануарлар және өсімдік әлеміне зиянды болып табылады [16,17].
Автокөліктердің зиянды заттар шығару шамасына қозғалыс режімі мен жылдамдығы әсер етеді. Қалаларда автокөлік қозғалысы бір қалыпты емес, бағдаршамдарда тоқтап, қайтадан жүрісін жылдамдатуға тура келеді. Мұндай жағдайда отын толық жанбай, шығарылатын қалдықтары 1,5-2 есе бейорганикалық затар қосыдылары 20-25%-ға артады. Қаладан тыс жерлерде автокөліктердін зиянды затар щығаруы жүру жылдамдығына байланысты болады. Жылдамдық артқанда NO шығарымдылары 1,5-2 есе, бейорганикаық заттар қосындылары 1,2 есе артады.
Зиянды затар шығару шамасына едәуір әсер ететін автокөліктерді пайдалану факторлары:
* Жүргізушінің мамандық деңгейі;
* Автокөліктін техникалық күйі;
* Пайдаланудан бастап қанша жол жүргені;
* Автокөліктің күтімі және пайдаланудың техникалық көрсеткіштері.
Автокөліктердің негізгі топтарының тозуы, оны пайдалау көрсеткіштерін нашарлатып, ластаушы заттар шығаруларын арттырады. Қазіргі кезде автокөліктер орташа 100 мың км астам жол жүрген және 50%-ның орташа пайдалану мерзімі - 8 жыл.
Екінші маңызды мәселе автокөліктердің техникалық күйі және күтімі. Автокөліктерді пайдалануға қатысты осындай факторлар ластаушыларды 1,5-2 есе артырады.
Автокөліктердің конструкциясына, отынның түріне, қозғалыс режіміне, пайдалану фактоларына байланысты ластаушы заттар шығару дәрежесін есептеулер 7-кестеде келтірілген.
Кесте 7 - Автокөліктердің шығарындыларға үлесі
Автокөлік түрі
Жанармай түрі
Келтірілген шығарылымдар үлесі,%
Конструкциясы
Жанармай
Қозғалыс режімі
Пайдалану факторлары
Жеңіл автокөлік
Б
ЭБ
56
6
2
63
34
19
8
12
Автобустар және жүк көлігі
Б
ЭБ
Д
60
14
49
2
59
5
22
13
33
16
14
13
Есептеулер нәтижелері көрсеткендей женіл автокөліктердің шығарымдыларының 8-12%, жүк көліктерінің 14-16% пайдалану факторларына байланысты өседі, дизел отының пайдаланғанда пайдалану факторларының үлесі 13%. Бензин отының пайдаланатын женіл автокөліктердің шығарылымдарына көп үлес қосатын фактолар: конструкциясы және қозғалыс режімі, этилденген бензин қолданғанда жанармай мен қозғалыс режімі, бензин қолданатын автобустар мен жүк автокөліктерінде - конструкциясы және қозғалыс режімі, этиденген бензин қолданғанда жанармай, дизель отынын пайдаланғанда - конструкциясы мен қозғалыс режимі. Автокөліктердін 1 км жол жүргенде шығарылымдары 10-кестеде келтіріледі. Шығарындардың келтірілген массасы алты зиянды заттардың салыстырмалы зияндылығына (қауіптілігіне) байланысты есептелген.
Кесте 8 - Жеңіл және жүк автомобильдерінің, автобустардың қалаларда жүргенде шығаратын келтірілген зиянды заттары
Жанармай түрі, Жүк көтерімі, автобус түрі
Келтірілген шығарындылар,гкм
1 млн астам тұрғын бар қала
Тұрғындары 0,1-1 млн қала
Тұрғындары 0,1 млн аз қала
Жанармай түрі
Жеңіл автокөліктер
АИ-80,-92,-95
АИ-7в(Э)
АИ-93(э)
10,74
43,38
84,18
9,25
39,85
76,57
8,86
37,42
72,10
Жүк көтерімі,т
Жанармай
Жүк автокөліктері
2 т дейін
Бензин
77,07
69,22
68,25
2-5 т
Бензин
101,54
91,95
83,61
Газ
16,64
15,03
13,00
Дизель
41,51
37,46
30,58
5-8 т
Бензин
135,0
120,89
108,96
Газ
32,1
26,51
22,44
Дизель
55,05
48,93
40,07
8-16 т
Бензин
170,79
153,93
138,90
Дизель
66,57
58,57
48,10
16 т астам
Дизель
78,58
69,45
58,15
Автобус класы
Жанармай
Автобустар
Шағын
Бензин
131,01
118,28
106,24
Кіші
Бензин
136,64
165,39
109,87
Орташа
Бензин
185,64
163,39
150,08
Үлкен
Дизель
57,1
163,39
38,78
Бензин
232,61
45,96
188,56
Дизель
68,57
61,15
32,71
Өте үлкен
Дизель
76,94
67,21
53,19
Кестеден көргендей, этилденген бензин қолданатын автокөліктер этилденбеген бензин тұтынатындара қарағанда қоршаған ортаға 8 есе артық зиян келтіреді. Жүк автокөліктеріне зияны ең аз отын - газ. Жүк көтерімі көп жүк автокөліктері және үлкен автобустар кішілеріне қарағанда қоршаған ортаға 1,5-2 есе артық зиян келтіреді [43].
Сарапшылардын пікірінше, бір автокөлік сағатына 8-10 текшеметр улы газ шығарып, көлік қалдығынан қала ауасының 85 % ластанады. Автокөліктер тәулігіне 460 тонна химиялық тозаң шығарады. Сонда әрбір қала тұрғыны бір жылда 150 килограмм улы қалдықты жұтады. Қала атмосферасының 80% автокөліктер улап отыр. Бір күнде орташа есеппен алғанда 500 тоннадан жоғары шығарынды улы заттектер Алматы қаласының ауасына жиналады [19]. Казгидрометтің деректері бойынша, Алматы ауасының ластану деңгейі өте жоғары болып отыр. Мұнда ауаны басым ластайтындар: көмір қышқыл газы, күкірттің қосоксиді, көмірсутегілер, көмір оксиді, азотың оксиді, мен қос тотығы, фенол, формальдегид, түтін-шаңдар және басқалары. Бұл бөлінген заттар ауада химиялық реакцияға түсіп, бұрынғыдан да жаңа қауіпті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ГЕОГРАФИИ және ТАБИҒАТТЫ ПАЙДАЛАНУ ФАКУЛЬТЕТІ МАГИСТРАТУРА
Энергоэкология кафедрасы
6М060800-Экология
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Автокөліктік ластануға экожүйенің әсері
Орындаушы
___________
Умарова З.А.
"___" _______2015 ж.
Ғылыми жетекші х.ғ.к.
___________
Биримжанова З.С.
"___"________2015 ж.
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі
г.ғ.к., доцент
___________
Базарбаева Т.А.
"___"________2015 ж.
АЛМАТЫ 2015
Түйіндеме
Магистрлік диссертация 4 тараудан, 85 бет, 17 кестеден, 14 суреттен, 55 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Түйіндік cөздeр: автокөліктер, атмосфераның ластану индексі, сауалнама, химиялық конценраттар,пестицидтер, вирустар, бронх демікпесі.
Зeрттeу объeктілeрі рeтіндe №8 Қалалық балалар емханасы Алмалы, Жетісу, Әуезов аудандары; № 4 Қалалық балалар емханасы Түркісіб ауданы; №5 Қалалық балалар емханасы Бостандық аудандандары алынды. Аталған аудандардан алынған мәліметтерді статистикалық жолмен өңдеу.
Зeрттeу нәтижeлeрі: 2014 жылғы статистикалық мәліметтер бойынша Алматы қаласындағы Негізгі ластану мөлшері Жетісу ауданына тиесілі болып табылады. Бұл ластаушы заттардың - 3315 тоннасын құрайды. Жетісу ауданында негізгі ластаушы ЖЭC-1 орналасқан, бұдан басқа атмосфералық ауаның ластануына салмақты үлесін қосатын басқа да мекемелер бар. Сонымен қатар, бұл ауданда көлік жүктемесі едәуір қарқынды.
Резюме
Магистерская диссертация состоит из 4 глав, 85 листов, 17 таблиц, 14 рисунков, 55 использованных литератур.
Ключeвыe cлова: автотранспорты, индекс загрязнения атмосферы, анкета, химические концентраты, пестециды, вирусы, бронхиальная астма.
Объeктом иccлeдования являлиcь №8 городская детская поликлиника обслуживающая Алмалы, Жетысу, Ауезовские районы; № 4 городская детская поликлиника обслуживающий Турксибский район; №5 городская детская поликлиника обслуживающий Бостандыкский район. Все полученные данные по этим районам обработать статистическом методам.
Выводы иccлeдования: по стасистичеким иследаванием самым загрязненным районом является Жетысуский район. В этом районе загрязняющая вещество составляет- 3315 тонн. Жетысуском районе расположен ЖЭC-1 и кроме того транспортная нагрузка в этом районе гораздо более интенсивен.
Summary
Master's thesis consists of four chapters, 85 pages, 17 tables, 14 figures, 55 references.
Key words: car, air pollution index, profile, chemical concentrates pestetsidy, viruses, asthma.
The object of the study: №8 City Children's Polyclinic serving Almaly, Zhetysu, Auezov districts; №4 City child clinic serving Turksib district; №5 City Children's Polyclinic service Bostandyk district. All the data in these areas to process statistical methods.
Findings of the study: on statistical research the muddiest district is the Zhetysu district. In this district contaminating the substance of is - 3315 tons. Besides that transport loading in this district much more intensive.
Мазмұны
Кіріспе
4
Негізгі бөлім
1
Қазақстан Республикасының жалпы әуе бассейнінің ластану деңгейіне жалпы шолу
5
1.1
Қазақстан Республикасының қалаларының әуе бассейінінің ластануы
5
1.2
Атмосфералық ауаның стационарлық- ЖЭС ластану көздері
16
1.3
Қала атмосферасын ластайтын негізгі жылжымалы көздер-автокөліктер шығарындылары
19
Тәжірибелік бөлім
2
Алматы қаласының әуе бассейнінің ластануының заманауи тенденциясы
27
2.1
Негізгі ластаушы заттардың концентрациясының динамикасы
27
2.2
2.2.1
2.2.2
Қаланың атмосферасының ластану деңгейіне метеорологиялық жағдайлардың әсері
Ауа бассейінінің ластануына жел тәртібінің атқаратын рөлі
Антропогенді қоспалардан әуе бассейінінің тазару үрдісінде
жауын-шашындардың атқаратын рөлі
32
32
34
3
Қоршаған және әлеуметтік орта сапасының тұрғындар денсаулығына әсері
35
3.1
Қоршаған және әлеуметтiк орта сапасының тұрғындар денсаулығына ықпалы
35
3.2
3.3
3.4
3.4.1
3.4.2
Алматы қаласының қазіргі экологиялық жағдайы
Алматы қаласының қаңтар, наурыз, шілде, қазан айларындағы атмосфералық ауаның ластану жағдайы бойынша талдау нәтижелері
Мектепкедейінгі балалардың денсаулығына әсер етуші факторларды бағалаудың тәжірибелік-экперементтік нәтижелері
Сауалнама мәліметтері бойынша нәтижелері
Алматы қаласының аудандары бойынша мектепке дейінгі балалар арасындағы тыныс жолдары ауруларының 2014 жылғы статистикалық көрсеткіштері
51
54
65
65 65
67 67
4
Алматы қаласының әуе бассейнінің ластануын төмендету үшін жүргізілетін шаралар реті
72
4.1
Ластану деңгейін төмендету бойынша жүргізілетін негізгі шаралар
72
4.2
Алматы қаласының экологиялық жағдайын сауықтыру бойынша тәжірибелік ұсыныстар
80
Қорытынды
83
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
85
Белгілер мен қысқартулар
ДДҰ - дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы;
ҚЗ - қалқыған заттар;
ГМО - гидрометеорологиялық станция;
ЛЗ - ластаушы заттар;
АЛИ-атмосфераны ластаушы заттар;
м - метр;
мс - метр секунд;
мм - миллиметр;
мгм[3] - миллиграммметр куб;
ШРК - шекті рұқсат етілген;
АЛП - атмосфераның ластану потенциалы;
АЛБП - атмосфераның ластануын бақылайын посттар;
С, О, Б, Ш, СБ, СШ, ОБ, ОШ, - желдің сәйкес бағыттары солтүстік, оңтүстік, батыс, шығыс, солтүстік-батыс, солтүстік-шығыс, оңтүстік шығыс;
-жылу электр орталықтары;
CO - көміртегі тотығы;
[0]С - градус Цельсий;
HCHO - формальдегид;
NO2 - азоттың қос тотығы;
qср - орташа концентрация;
qм - максималды концентрация;
SO2 - күкірттің қос тотығы;
АҚ Алматы ауыр машина жасау зауыты
АММК (Алматы мақта мата комбинаты)
АҮҚКЖШС (Алматы үй құрылыс комбинаты)
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Қазіргі таңда атмосфераның зиянды заттектермен ластануы өзекті мәселенің бірі болып табылады.
Атмосфераның зиянды заттектермен ластану салдарынан климаттың өзгеруі, озон қабатының жұқаруы, парниктік эффектісі, қышқылдық жаңбыр пайда болуда. Ластану нәтижесінде атмосфераға тасталынатын шығарындыларға қатты бөлшектер, шаң, түтін, күйе, көміртек оксиді, күкірт диоксиді, азот оксидтері, әр түрлі ұшпа көмірсутектері, фосфор қосылыстары, күкіртті сутек, аммиак, хлор, фторлы сутек жатады. Өнеркәсіпте және көлік отыны жанған кезде түзілетін азот оксидтері, N2O, NO, NO2 атмосфераны ластайтын көздердің бірі.
Атмосфераның ластануына өнеркәсіп орындары, жылу электрстанциялары, ауыл шаруашылығы, құрылыс орындары, автокөлік шығарындылары себеп болып отыр. Жоғарыда айтылған объектілерден атмосфераға түскен заттар ауа құрамындағы компоненттерінің қатысуымен химиялық немесе фотохимиялық өзгерістерге ұшырайды [1].
Алматы қаласынан шығатын зиянды заттектердің негізгі көзі болып автокөлік шығарындылары табылады. Автокөліктерден шығатын зиянды заттектерге көмірқышқыл газы, көміртек оксиді, көмірсутектер, сутек, альдегидтер, т.б. яғни барлығы 200 - ге жақын компоненттер бар.
Бұл шығарынды заттектер адам ағзасына кері әсерін тигізеді. Тыныс алу жолдарының қабынуына, жүйке жүйесіне, өкпенің қатерлі ісік ауруына душар етеді. Канцерогенді, теротогенді, мутагенді аурулар туғызады.
Сондай-ақ өсімдіктер үшін де улы болып саналатын күкірт, фтор, хлордың қосылыстары мен көмірсутектер. Егер ауада 0,2- 0,5 мгм3 зиянды заттар болса өсімдіктің жапырағында жүретін фотосинтезді тежейді және хлороз кеселімен зақымдалуына ықпалын тигізеді. Өсімдіктің өсіп дамуына зиянды әсер етеді. Автокөліктерден шығарылатын зиянды заттектермен, Алматы ауасының ластануы бүгінгі таңда қарқынды жоғарылауда [2].
Зерттеудің мақсаты: Алматы қаласының мысалында алынған атмосфералық ауа жағдайының автокөлік шығарындыларымен ластануының жалпы қоршаған ортаға тигізетін әсерін атмосфералық ауаның құрамындағы ластаушы заттардың деңгейін өзара салыстыру, сонымен қатар, осы ластаушы заттардың адам ағзасына тигізетін әсерін зерттеу болып табылады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Қазақстан Республикасының қалалары бойынша ластану деңгейін анықтау;
2.Алматы қаласының қазіргі экологиялық жағдайы сараптау;
3.Алматы қаласынан шығарылатын зиянды заттектердің қоршаған ортаға тигізетін әсерін статистикалық жолмен анықтау;
4.Алматы қаласының аудандары бойынша атмосфералық ауаны ластайтын ластаушы заттарды өзара салыстыру арқылы зерттеу;
5.Атмосфералық ауаның ластауынан мектепке дейінгі балалардың денсаулығына тигізетін қолайсыз әсерлерін бағалау;
6.Атмосфералық ауаны жақсарту бойынша экологиялық тұрғыдан сауықтыру
шараларын тәжірибе жүзінде ұсыну.
Зерттеудің әдістері: жұмыс барысында физика-химиялық, анкеталық, сараптау, жинақтау, жүйелеу, химиялық талдау әдістері қолданылды.
1 Қазақстан Республиканың жалпы әуе бассейнінің ластану деңгейіне жалпы шолу
1.1 Қазақстан Республикасының қалаларының әуе бассейінінің ластануы
Қоршаған ортаға енген немесе шектен тыс мөлшерде пайда болған және ортаны ластайтын кез келген физикалық агенттерді, химиялық заттектерді және биологиялық микроорганизмдерді ластағыштар деп атайды.
Ластану нәтижесінде атмосфераға тасталынатын шығарындыларға қатты бөлшектер, (шаң, түтін, күйе, көміртек оксиді, күкірт диоксиді, азот оксидтері, әр түрлі ұшпа көмірсутектері, фосфор қосылыстары, күкіртті сутек, аммиак, хлор, фтролы сутек,) жатады. Өнеркәсіпте және көлік отын жанған кезде түзілетін азот оксидтері атмосфераны ластайтын көздердін бірі. Күн сәулесінің әсерінен күрделі химиялық реакцияға түсіп нәтижесінде уытты фотооксиданттар (озон, азот қышқылы) түзілуіне үлес қосады. Атмосферада азот оксидтерінің, фотооксиданттардың концентрациясы жоғары болған кезде адам улануы мүмкін. Соның салдарынан өкпесі ісінеді, сілемейлі қабығында жара пайда болады, басы ауырады, ұйқысы қашады [1].
Қазір атмосфераның зиянды заттармен ластанғандығы соншалық, сол ластанған көзден ондаған, тіпті жүздеген километрге дейін таралады. Атмосфераға техногендік жылудың, көмірқышқыл газының және аэрозольды қоспалардың түсуіне байланысты климаттың өзгеру мүмкіндігі;
Атмосферада фреондардың, азот тотықтарының және басқа да кейбір қоспалардың түсуінен жердің озон қабатының бұзылуы мүмкін;
Дүниежүзілік метерологиялық ұйымның деректеріне қарағанда, ауылдық жерлерден гөрі қалалардағы атмосферада газ күйіндегі лас заттар 15-25 есе және қатты заттар 10 еседей көп екендігі анықталады. Қыс айларында қалаларда тұман екі еседей, жауын - шашынмен 5-10 % көп түсетіндігі, жерге жететін күн радиациясының деңгейі 20-30 % орташа температура 0,5-1,5С жоғары, желдің орташа жылдамдығы 20-30% кем болатындығы байқалды. Түтіннің құрамындағы газдар қолайсыз метерологиялық жағдайларда қалың улы тұмандардың түзілуіне әкеп соғады. Мысалы: Лос -Анджелес қаласында, Калифорнияда, Британ аралдарында, сол сияқты ФРГ мен бір қатар елдерде зиянды улы заттардың жоғары концентрациясының атмосферада жинақталуы нәтижесінде смог деп аталатын қалың тұмандар байқалды. Лондонда смогтар ХІХ ғасырдың соңынан бастап ақ белгілі болған, әсіресе 1952 және 1956 жылдары болған смогтар елге үлкен зардаптарын тигізді 1952 жылдын 5-9 желтоқсан аралығында қаланың үстін қаптаған тұман жауып тұрған. Тұманың құрамындағы зиянды қосылыстардың (күкірт ангидриді, азот оксиді, альдегидтер, хлорлы көмірсутектер,т.б) мөлшері ауада қалыптағы нормадан 5-6 есе көп болып, 12 сағаттан кейін көптеген адамдарда тыныс алу жолдарының аурулары, бас ауру, бас айналу, жөтел күшейген. Созылмалы бронхит аурумен ауыратын адамдардың көпшілігі смогтың әсерінен қазаға ұшыраған. Ұлыбритания астанасының үстінде 1956 жылы ақпанда 96 сағат бойы жауып тұрған смог мындаған адамдардың ажалына себеп болған. 1968 жылы Лондонда "Ауа тазалығы туралы заң"қабылданғаннан соң атмосфераның ластануы біршама азайған [2].
Атмосфераның ластануы адам, жануарлар, өсімдіктер үшін әрқашан зиян. Өсімдіктер үшін әсіресе улы болып саналатын күкірт, фтор, хлордың қосылыстары мен көмірсутектер. Олар ауыл шаруашылық дақылдарына, орман мен бақтар, парктерге үлкен зиян келтіреді. Дәнді дақылдардан бұл газдарға өте сезімтал - арпа, көкөністерден - шпинат, капуста, салат, редиска болып табылады.
Ауаның құрамында болатын күкіртті газдың шектеулі нормасы 0,02 мгм3, азот оксидтері-0,02 мгм3 және аммиак-0,1 мгм3. Атмосфералы ауаның жағдайын бақылау 2007 жылы 50 стационарлы кентте жүргізілді, 21 елді мекен республикасында: Ақтау, Ақтөбе, Алматы, Астана, Атырау, Балқаш, Жезқазған, Қарағанды, Қостанай, Қызылорда, Риддер, Павлодар, Петропавл, Семей, Тараз, Орал, Өскемен, Шымкент, Екібастұз қалалары.
Ауаның ластануының ең жоғары деңгейі (АЛИ 5-12,6 ) Алматы қаласында. Ластанған (АЛИ 5-5) қалаларға 10 қала жатқызылған, соның ішінде ауаның жоғары ластануы (АЛИ 5-7) 8- қалада (сурет 1). Республикамыздың 18 қаласында бір ғана улы зат қоспасы бар ластану концентрациясының орта мәні ШРК- дан асып түсіп отыр, ал 5 қалада (Алматы, Риддер, Теміртау, Өскемен, және Шымкент) үш және одан көп улы заттар қоспасының концентрациясы ШРК - дан жоғары. 10-қалада азот диоксидінің 1,3-2,2 ШРК шегіндегі орта концентрациясы байқалған. Ал 1,2-2,8 ШРК шегіндегі ауаға көтерілген улы заттар (тозаң түрінде) - 9 қалада, 1,3-4,3 ШРК шегінде формальдегид - 7 қалада, 1,7-3,0 ШРК шегіндегі фенол - 4 қалада байқалған.
Бақылау жүргізіліп отырған жерлерде 20 елді мекенде ең болмағанда бір ғана улы зат қоспасының бір жолғы концентрациясы ең шекті мөлшері ШРК - дан асып кеткен, Бұл жағдайда мұның өзінде 12 қалада (Алматы, Астана, Балқаш, Жезқазған, Қарағанды, Павлодар, Семей, Тараз, Теміртау, Шымкент, Өскемен, және Глубокое кенті) үш және одан да көп улы зат қоспасы үшін белгіленген ШРК - дан асып кеткені байқалған. Ауаға көтерілген улы заттардың ШРК - дан жоғары концентрациясы 16 қалада, оксидті көміртек -14 қалада, диоксидті азот мен формальдегид - 4 қалада, аммиак пен фторлы сутегі - 3 қалада, күкірт диоксиді - 2 қалада ( Кесте 1) байқалған.
Сурет 1 - 2007 жылғы Қазақстан Республикасы атмосферасының ластану индексін қала бойынша салыстыру
2007 жылы атмосфералық ауаның жоғары ластануының 22 жағдайында және төтенше жоғары жағдайында улы заттың концентрациясының рұқсат етілетін мөлшерден 10,2-14,0 есе (қосымша А Кесте 1) артық болуы тіркелген: Астана қаласында улы заттың ауаға көтерілетін концентрациясының ең шекті мөлшері көктем айында 14,6 ШРК мамырда - 65,2 ШРК, болған, азот диоксиді концентрациясы ШРК - дан 10,4 - 23,8 есе артқан; Балқашта улы заттың ауаға көтерілетін концентрациясы рұқсат етілетін мөлшерден 10,2-11,6 есе артқан, күкірт диоксиді - 10,3 -21,3 есе артқан, Қызылордада улы заттың аспанға көтерілетін концентрациясы рұқсат етілген мөлшерден 10,2-14,0 есе артқан (Кесте 1) [9,12].
Кесте 1 - Қазақстан Республикасы қалаларының 2007 жылғы
атмосферасының жалпы ластануы
Қоспалар атаулары
Қала саны
Қала бойынша орташа
ШРК-сы жоғары қала саны
Орташа концентрация
Максималды
концентрация
мгм3
ШРК қысқаша жоғары-лау
мгм3
ШРК қысқа-ша жоғарылау
Ор-таша
Макси-малды
Қалқыған зат
20
0,176
1,2
3,260
6,5
9
16
Күкірт диоксиді
21
0,024
0,5
0,710
1,4
3
2
Араласқан сульфат
10
0,006
0,088
Көміртегі оксиді
19
1,35
0,5
12,92
2,6
0
14
Азот диоксиді
21
0,043
1,1
0,282
3,3
10
18
Азот диоксиді
4
0,021
0,3
0,093
0,2
0
0
Аммиак
5
0,039
1,0
0,243
1,2
1
3
Күкіртсутек
6
0,002
0,010
1,2
4
Фторлы сутек
3
0,003
0,5
0,058
2,9
0
3
Күкірт қышқылы
2
0,021
0,2
0,057
0,1
0
0
Фенол
10
0,0037
1,2
0,023
2,3
4
9
Формальдегид
9
0,0082
2,7
0,037
1,1
7
4
Хлор
2
0,002
0,1
0,100
0,5
0
1
Атмосфералық ауаның ластануын бақылау үлкен қалаларда және өндіріс орындарында жүргізілді. Қазақстанның атмосферасының ауасында зиянды заттектердің құрамы 2007 жылы жоғары деңгейде қалуда.
Республика қаласында орташа концентрациялы қалқыған шаңның Шекті рұқсат етілген концентрациясы 1,2. Алматы, Астана, Қызылорда, қалаларында қалқыған заттың орташа концентрация 2-ге жоғарылады. Ақтау, Атырау, Балқаш, Риддер, Семей, Теміртау, Өскемен, Шымкент, қаларында ШРК 1,0-1,8.
Астана қаласында максималды бір жолғы қалқыған зат концентрациясы 65,2 ШРК ға жетті. Қызылорда қаласында -14 ШРК, Балқаш -11,6 ШРК, Атырауда-3,4 ШРК, Ақтау, Алматы, Жезқазған, Теміртау, Шымкент, Екібастұз, қалаларында орналасқан шекті 2,0-2,8 ШРК. Қарағандыда және Глубокое кентінде 1 ШРК жоғарылаған.
Орта концентрациялы күкірт диоксиді республика қаласы бойынша ШРК-дан көтерілмеген. Балқаш қаласында күкірт диоксидінің орташа концентрациясы 2,2 ШРК құрайды. Қызылорда, Риддер, және Өскемен қалаларында 1,0-1,8 ШРК. Балқаш қаласында белгіленген максималды бір жолғы концентрация 21,3-тың ШРК. Өскеменде -3,1 ШРК, Жезқазғанда-1,0 ШРК. Сульфаттың орташа концентрациясы 0,006 мгм3 құрайды. Балқаш қаласында сульфаттың 0,25 мгм3. үлкен біртекті концентрациясы белгіленген.Көміртегі оксидінің орташа концентрациясы республика қаласы бойынша шекті мөлшерден жоғарылаған, ШРК 0,5 құрайды. Алматы қаласында көміртегі оксидімен 0,9 ШРК, ауаның ластану деңгейіне бақылау жүргізілді. Максималды бір жолғы көміртегі оксидінің концентрациясы Алматы, Тараз, Қостанай қалаларында ШРК - сы 5 жоғарылаған. Павлодар, Теміртау, Шымкентте 4,0-4,8 ШРК құрайды. Қарағанды қаласында -3,0 ШРК. Астана, Ақтөбе, Балқаш, Жезқазған Петропавл, Семей, Өскемен, және Екібастұз қалаларында 1,0-2,4ШРК.Азот диоксидінің орташа концентрациясы республика қалалары бойныша 1, ШРК. Алматы қаласында азот диоксидінің орташа концентрациясы 2,2 ШРК құрайды. Ақтау, Ақтөбе, Астана, Қызылорда, Қостанай, Петропавл, Риддер, Семей, Тараз, Теміртау, Шымкент, Өскемен, және Глубокое кенті қалаларында шекті 1,0-1,7 ШРК табылған. Астана қаласында максимальды бір жолғы азот диоксидінің концентрациясы ШРК 23,8 тең екендігі бақыланды. Өскеменде - 5,4 ШРК, Алматыда, Қарағанды, Павлодар, Семей, және Таразда ШРК3 жоғары Ақтау, Риддер, Қостанай, Теміртау, Шымкент және Глубокое кентінде ШРК 2,0-2,9. Ақтөбе, Балқаш, Жезқазған, Қызылорда, Петропавл қалаларында ШРК 1.Азот оксиді орташа максимальды бір жолғы концентрациясы ШРК жоғарылаған. Ақтөбе қаласында азот оксидінің үлкен орташа ШРК -0,5 бақыланды. Фенолдың орташа концентрациясы 1,2 ШРК құрайды. Теміртау қаласында орташа концентрация 0,3 ШРК жеткен. Жезқазған, Қарағанды, Риддер қалаларында ШРК 1,7. Семей, Өскеменде ШРК 1,0 Теміртау қаласында максимальды бір жолғы фенол концентрациясы 4,8 ШРК - ға теңдігі бақыланған. Семей ШРК 4,0, Өскемен ШРК 3,9, Глубокое кентінде ШРК 2,8, Алматы, Жезқазған, Қарағанды, Павлодар, және Риддер қаласында ШРК 1,1-2,0. Формальдегидтің орташа концентрациясы республика қаласы бойынша ШРК 2,7 құрайды. Формальдегидтің орташа концентрациясы Ақтөбе, Алматы және Шымкент қаласында ШРК 4,0-4,3. Қарағанды және Таразда ШРК 2,7, Өскеменде ШРК 2,0, Петропавлда 1,3 ШРК. Шымкент қаласында максималды бір жолғы формальдегидтің ШРК 2 жоғары тіркелген. Ал Алматы, Тараз, Өскемен қалаларында ШРК 1 жоғары. Күкіртті сутегінің максималды концентрациясы Теміртау қаласында 2 ШРК жоғарылаған. Ақтөбе, Шымкент, Павлодар қалаларында 1 ШРК.Теміртау қаласында аммиактың орташа концентрациясы 2,0 ШРК. Шымкентте 1,1 ШРК. Аммиактың максимальды бір жолғы концентрациясы Павлодарда, Теміртау қаласында 2 ШРК жоғарылаған. Шымкентте 1 ШРК. Астана, Тараз, Өскемен қалаларында Фтор сутегі шекті мөлшерде табылған. Астана қаласында максималды бір жолғы фтор сутегінің концентрациясы 4 ШРК құрайды. Өскеменде 2,6 ШРК.Павлодарда 1.8 ШРК Хлорлы сутегінің максималды бір жолғы концентрациясы Павлодар қаласында 2,9 ШРК жеткен. Өскемен қаласында хлор 1,9 ШРК. Риддер, Өскемен және Глубокое кенттінде мышьяктың ауаны орташа ластау деңгейі шекті мөлшерде табылды. Астана қаласында хромның құрамы, Павлодарда хлор, Ақтауда, Өскеменде күкірт қышқылы ШРК - дан жоғарыламаған [12].
2007 жыл мен 2006 жылды салыстырғанда Актөбе, Алматы, Атырау, Астана, Жезқазған, Қостанай, Петропавл, Павлодар, Риддер, Семей, Тараз, Теміртау, Орал, Өскмен, Шымкент және Екібастұз қалаларының атмосфералық ауасының ластануы өзгермеген, Ақтау және Балқаш қаласында жоғарылаған, Карағанды және Глубокое кентінде төмендеген. (қосымша А кесте 2. ).
Ал 2007 жыл мен 2005 жылды салыстырғанда Актау, Актөбе, Атырау, Жезказган, Костанай, Павлодар, Петропавл, Семей, Тараз, Теміртау, Орал, Шымкент и Екібастұз қалаласының атмосфералық ауасы өзгермеген. Алматы, Карағанды, Риддер, Өсемен және Глубокое кентінде ауаның ластану деңгейі белгіленген. Астана және Балқашта - жоғарылаған. (Кесте 4.).
Кесте 4 - Қазақстан Республикасы қалалары бойынша атмосфералық ауаның ластану деңгейі
Қала
АЛИ5
Ауаның ластануына өнеркәсіп орындарының әсері жоғары.
2005
2006
2007
1
2
3
4
5
Алматы
15,2
12,1
12,6
Автокөлік, энергетика
Шымкент
11,8
10,7
11,2
Түсті металлургия, химиялық,
Мұнай өндіру
Актөбе
10,1
9,7
9,5
Қара металлургия, химиялық
Теміртау
8,3
8,9
8,6
Қара металлургия, химиялық
Карағанда
13,9
10,7
7,5
Энергетика, көмір өңдіру автокөлік
Тараз
8,0
7,6
7,5
Химиялық
Риддер
8,3
7,6
7,4
Түсті металлургия, энергетика
Өскемен
8,7
6,5
7,2
Түсті металлургия, энергетика
Қызылорда
5,5
Энергетика
Жезқазған
5,5
5,8
5,2
Түсті металлургия, энергетика
Семей
4,8
4,0
4,6
Энергетика, Құрылыс материалы
Астана
3,7
4,7
4,5
Энергетика, автокөлік
Ақтау
4,0
3,5
4,3
Химиялық
Петропавл
4,0
4,2
4,3
Энергетика, құрылысорындары
Балхаш
3,0
2,8
3,8
Түсті металлургия, энергетика
Қостанай
3,5
2,9
3,1
Энергетика
Глубокое кенті
4,7
4,6
3,0
Түсті металлургия
Атырау
2,2
2,3
2,4
Мұнай өңдіру
Павлодар
1,3
1,7
1,9
Мұнай өңдіру энергетика
Екібастұз
1,5
1,3
1,2
Энергетика, көмір өңдіру
Орал
1,0
0,8
0,7
Энергетика
Қала бойынша орташа
6,17
5,62
5,52
1.2 Атмосфералық ауаның стационарлық- ЖЭС ластану көздері
Алматы қаласы табиғи ортаға қарқынды түрде антропогенді жүктеме түскен аудандардың біріне жатады. Алматы қаласының ауа бассейінің жалпы жағдайы стационарлы және жылжымалы көздерден шыққан зиянды заттардың әсерімен сипаталады. Атмосфераның негізгі ластаушы көздерінің бір автокөліктермен қатар, қаланың орталығы мен солтүстік батысында орналасқан жылу электр бекеттері, сонымен бірге, ауыр машина жасау, құрылыс өнеркәсібі, ұсақ қазандықтар, ал қаланың шығыс бөлігінде орналасқан пеш арқылы жылытылатын үйлер болып табылады.
Алматы қаласының шекарасы мен қала маңындағы аудандары едәуір кеңейген. Қазір қайта түзетілген тау аймағындағы ландшафтар Алматы қаласының әуе бассейінінің ластануының негізгі көздерінің бірі болып табылады. Бұдан басқа, тек өндірістік аумақта ғана емес, сонымен бірге, қала аумағында да орналасқан көп профильді шағын өнеркәсіптер саны көбейе бастады. Осындай орындардан шыққан тастамалардың бірігіп әсер етуі қала ауасының қосалқы түрде ластануына әкеп соқты [3].
Соңғы он бес жылда Қазақстан республикасында ластаушы заттардың тастамалары мен шығарындыларының меншікті үлесі бойынша көрсеткіштер едәуір жоғарылады десек те болады. Қазақстанда орын алып отырған экологиялық жағдайдың қиындығы мен өзгешелігі ескірген өндіріс орындары мен еңбек технологиясының моральдық және физикалық жағынан нашарлауының да үлесі зор. Тек ресми мәліметтер бойынша өндірістік мекемелердің технологиялары мен құрал жабдықтарының ескіруі 70 пайызды құрайды деп көрсеткенімен де шынтуайтында бұл ең жоғарғы көрсеткіш деңгейінде болып отыр. Қазір Алматы қаласында Алматы облысының өндірістік орындарының кейбір бөліктері ғана орналасқан, олар белсенді емес өндірістер мен қоймаларды құрайды. Сонымен қатар, қаланың аймағы металл өңдеу, машина құрылыс, жеміс жидекті консервілеу, ет консервілеу, сүт зауыты, текстиль, мақта мата, тері өңдену комбинаттары бойынша зауыттар орналасқан. Бұдан басқа тігін, аяқ киім, трикотажды фабрикалар, мақта мата өндіру жартылай жұмыс істейді, ал тұрмыстық химия, құрылыс материалдарын жасау, өндірістік және тұрмыстық қазандықтар да орналасқан. Алдыңғы қатарлы өндіріс орындары ретінде салалар, құрылыс индустриясы, электроэнергетика, қайта өңдеу өнеркәсіптері болып табылады.
Қаланың басты ластаушы көздерінің бірі Алматы қаласының солтүстік батысында орналасқан ЖЭС-1, ЖЭС-2, асфальтты битумдық зауыттар, Алматы ауыр машина жасау зауыты, Алматы мақта мата комбинаты, жеміс жидекті комибинаттар болып табылады. Олар қаланың орталық және батыстағы аудандарында Рысқұлов көшелерінен бастап Сейфуллин даңғылының батысына қарай орналасқан. Осындай ластағыштар станокты құрылыс зауыты, элеватор қаланың солтүстік бөлігінде орналасқан. Алматы қаласында небәрі 350 мекеме бар, осылардың барлығы Алматы қаласының әуе бассейініне кері әсерлерін тигізуде [4].
Сонымен қатар көп профильді шағын мекемелер тек өндірістік аймағында ғана емес сонымен бірге қаланың барлық аймағында да орналасқан. Осылардың барлығының бірігіп әсер етуі қаланың әуе бассейінінің жоғарғы деңгейде ластануына әкеп соғады. 2004 жылдан бастап Алматы қаласында өнеркәсіптер саны жыл сайын арта түсуде. Орташа есеппен алғанда 100 бірлікке тең. Сонымен бірге, ластайтын заттардың да көлемі жыл сайын артуда. Мысалы, жылу энергетикасынан шығатын шығарындылар жылына он төрт мың тоннаны құрайды. Оның ішінде :
-7830 тжылына -1;
-7258 тжылына жылу энергетика және стационарлық көздерден болып отыр.
Бұдан басқа, қалада 130 мыңнан астам жеке тұрғылықты үйлер бар. Бұлардың барлығы жергілікті жылыту жүйелерімен яғни пеш жағу арқылы қамтамасыз етіледі. Осылардан шыққан шығарындылар да ауаның ластануына едәуір өз үлесін қосады. Демек қаладағы 130 мыңнан астамы жеке сектор болса, оның ішінде тек газдалған құбыр жүйесін пайдаланатындар 78 048 мың ғана. Жылдың салқын мезгілінде жеке сектордың едәуір бөлігіне газ құбыры жүргізілмегендіктен жылдың салқын мезгілінде қатты отынның жануы нәтижесінде қаланың атмосферасына жылына 16286 шығарындылар тасталады екен. Орташа есеппен алғанда бұл жылына бір пеш әуеге 0,313 т шығарынды тастайды деген сөз. Атап айтқанда ол күкірттің қос тотығы - 0,25тжылына; күкірт тотығы - 0,04тжылына; көміртегі тотығы - 0,02тжылына; азоттың қос тотығы - 0,003тжылына құрайды [5,6].
Алайда стационарлық көздердің арасында атмосфералық ауаның ластануына айтарлықтай үлес қосатын жылуэнергетика торабы болып табылады, бұнда шамамен 200 қазандықтар өндірістік және коммуналдық мақсатта жұмыс істейді. Бұларға химиялық және жылулық ластану түрлері тән болып табылады. Егер, әдетте отынның жануы толық емес болса, онда қазандықтарда қатты отынды жағу кезінде ЖЭС күйе мен күлдің, күкірт тотығы, канцерогенді заттардың көптеген мөлшері шығады. Олар қоршаған ортаны ластап табиғаттың барлық бөлігіне өзінің теріс әсерін тигізеді.
Атап айтқанда күкірттің қос тотығы атмосфераны ластай отырып, қышқылды жаңбырларды туғызады. ЖЭС келетін басты ластаушылардың бірі күкірттің қос тотығы, азот тотығы, қатты заттар болып табылады. Мазутты, тас көмірді жаққан кезде атмосфераға күккірт тотығының көп мөлшері шығады, ал тас көмірді жаққан кезде азот тотығы шығарындыларының мөлшері ұлғаяды. Сондықтан да ең тиімдісі табиғи газ болып табылады [7,8].
Кесте 5 - ЖЭС-ның жұмысы кезіндегі атмосфераның ластануы
Шығарынды
Отын түрлері
Тас көмір
Қоңыр көмір
Мазут
Табиғи газ
SO2
6,0
7,7
7,4
0,002
NO
21,0
3,4
2,4
1,9
Қатты бөлшектер
1,4
2,7
0,7
-
Фторлы қосылыстар
0,05
1,11
0,004
-
Электр көздері (-1, -2 қазандықтары) тек Алматы қаласының 70% жылуын пайдаланады. Қазіргі уақытта жылулық электр станцияларында үш кен орнының қатты отындары пайдаланылады. Екібастұз, Кучекинск және Қарағанды (энергоконцентрат) тас көмірлерінің жылулық жануы төмен, 4200 - 5200 ккалкг ғана құрайды және шығатан күлі жұмысшы массасына 40-23 % құрайды [11].
Сейфуллин және Рысқұлов көшелерінен алыс емес жерде қаланың орталығанан орналасқан әуе бассейініне кері әсерін тигізіп жатқандығы белгілі. Осының нәтижесінде қаланың солтүстік бөлігіне едәуір әсер етеді деп қорытындылауға болады. Бұл Алматы қаласының климаты жедел континентальды, және ол қаланың солтүстік бөлігінде айқын көрпінеді. Бұдан басқа қаланың желдетілуі өте төмен, әсіресе қыс айларында орташа шамамен 1,1 мс құрайды. Жоғарыда аталғандай Алматы қаласының аумағы үшін ауаның ластануына көбінесе жылдың суық мезгілі яғни қыс айлары ерекше әсер етеді. Себебі қыста ЖЭС-1 жағылатын қатты отын түрлері де Алматы қаласының ауа бассейінінің ластануына ерекше үлесін қосады деп айтуға болады.
Сонымен лдастағыштардың негізгі бөлігі қаланың құламалы солтүстік бағытына қарай түсіп, қаланың осы аймақтарында шөгіп қалады. Осыған байланысты қаланың осы аймағының әуе бассейіні жылдың осы мезгілінде ластанудың ең жоғарғы көрсеткішін көрсетеді. Ал жазғы уақытта ЖЭС-1 газ түріне ауысқан уақытта ластаушы заттардың концентрациясы орташа шамамен біршама төмендейді, сондықтан да күкірттің қос тотығының орташа көрсеткіштері пост аралықтарында салыстырылады. Себебі бұл ластаушы көмір мен мазутты жаққан кезде тікелей түзіледі. Көміртегі тотығының концентрациясы № 29 постта өте жоғары болып қала береді, бұл қаланың солтүстік бөлігінде әуе бассейінінің өте жоғары деңгейде ластанғандығымен байланысты болып табылады, ал жазғы уақытта автокөліктер де өз үлестерін қосады, себебі бұнда автокөлік қозғалысы қарқынды жүріп жатады [37].
Сонымен бірге атмосфералық ауаның жалпы ластануына Алматы қаласының шегінің батысында орналасқан жылу энергетикалық кешені де айтарлықтай әсер етеді. Негізгі пайдаланылатын отыны Екібастұз көмірі болып табылады, оның күлі 34,4 пайызды құрайды. Қала аумағына жылына 39,5 мың тастамалардың қосындысы кезінде солтүстік және батыс бағытындағы желмен жылына қала ауасына 15642 тонна зиянды заттар тасталынады, бұл қала аумағында тікелей орналасқан жылу энергетика, өндірістерден яғни барлық стационарлық көздерден шығатын эмиссия көлемін жоғарылатады екен .
Алматы қаласының батыс бөлігінде орналасқан екінші жылу электр станциясынан шығатын шығарындыларға толығырақ тоқталып кетуге болады. Осылайша жоғарыда аталғандарды қорытындылай отырып, стационарлық көздерден негізгі үлес алып отырғаны электроэнергетика мекемесі болып табылады. Атмосфераның ластануына ықпал ететін ЖЭС-1 және ЖЭС-2 болып табылады. Сонымен бірге, қаланың негізінен солтүстік бөлігі жиі ластанады, нәтижесінде климаттық сипаты бойынша, яғни, жел тәртібінің ұшып келуімен және таралуымен байланысты зиянды шығарындылардың түсу мөлшері ұлғаяды. Дегенменде соңғы жылдары стационарлық көздерден шығарылатын шығарындылардың мөлшері жыл сайын азая бастауда. Бұл өндірістік мекемелердегі технологиялық үрдістерінің оңтайлануымен, қолданылып отырған шаралардың түрлерінің өзгеруімен байланысты болдып табылады. Бұл атмосфераға шығарылатын шығарындылардың тұрақты ретте төмендеуін қамтамасыз етеді. Қаланың жылу энергетикалық кешенінің экологиялық жағдайының төмендеуі экологиялық жағынан таза отынды қолдану кезінде яғни табиғи газды қолдану арқылы қол жеткізуге болады [31,42].
0.3 Қала атмосферасын ластайтын негізгі көз болып саналатын
жылжымалы көздер - автокөліктер шығарындылары
Үлкен қалаларда ауаның ластауына әкеп соғатын негізгі ластаушы көздердің бірі автокөлік болып табылады. Соңғы 30-40 жылда ауа сапасының біршама жақсаруына қарамастан ауаның ластану мәселесі ең өзекті мәселелердің бірі болып қала бермек. Күкірт қос тотығы тәрізді ластаушы заттардың деңгейі қысқарды, дегенменде өндірістік орындарының қайта құрылымдарының өззеруімен байланысты және сонымен бірге технологиялық өзгерістердің болуымен байланысты жаңа ластаушы заттардың пайда боулы алаңдушылық туғызды . Қозғалтқыш газдардың өзі күрделі қоспаларан тұрады, оның ішінде екі жүзден астам бөлшектер кездеседі. Олардың арасында канерогенді қаситке ие болып табылатын заттар да аз емес. Зиянды заттар адам ағзасына оның тыныс алу жолы арқылы еніп, шоғырланады. Сондықтан да автокөліктің шығарындыарын адам үшін ең қауіпті болып табылатын ластаушы заттарға жатқызуға болады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында бір тұрғынға шағып есептегенде атмосфералық ауаға жылына құрамы 200 кг құрайтын әртүрлі ххимиялық заттардан тұратын күрделі қосылыстар ауаға түседі [15].
Дәлелдегеніндей 2.2 суретте берілген кестедгі суретте соңғы жылдары республикада жылына 3 миллион тоннадан асатын шығарындылар байқалып отыр. Оларлың арасында автокөлік шығарындылары ең жоғарғы орында тұр десек те болады. Ірі қалалардың көбінде автокөлік үлесі ауа бассейінінің 60% алады.
Сурет 2 - Қазақстан Республикасында стационарлық және жылжымалы көздерден түсетін ластаушы шығарындылардың динамикасы
Алматы қаласы бойынша әуе бассейінінің негізгі ластаушы көзінің бірі автокөлік болып табылады. Яғни бұдан шыққан шығарындылар саны жыл сайын өсіп отырады. Егер 2000 жылдары стационарлық көздерден шыққан шығарындылар 37,2 тыс. тоннаны құраған болса, онда автокөліктерден шыққан шығарындылар саны-144,2 мың. тоннаны құрады, ал 2007 жылдары стационарлық көздерден шыққан шығарындылар 16,3 мың тоннаны құрады. Статистикалық мәліметтер бойынша 2008 жылы 1 қазанда Алматы қаласында тіркелген жалпы автокөліктердің саны 523022 бірлікті құрады. Яғни жыл сайынғы өсуі 40000 автокөлікті құрады (3 сурет) [47,48].
Сурет 3 - Алматы қаласының автокөлік тұрағының көлік санының өсу динамикасы
Егер автокөліктерді бір түр бойынша алып қарастыратын болсақ, онда қала көліктерінің негігісі жеңіл мәшинелер, трамвайлар, троллейбустар және жүк көліктері болып табылады (6 кесте).
Кесте 6 - Алматы қаласының автокөліктернің санлық және сапалы сипаттамасы
Жылдар
Автокөліктер саны
Жеңіл автокөліктер саны
Автобустар саны
Трамвайлар саны
Троллей-бустар саны
2001
217684
195265,1
2363
70
241
2002
206026
157403,6
2826
57
240
2003
262244
208077,6
3196
56
240
2004
235951
188032
3304
62
209
2005
289292
231011,6
3304
62
202
2006
324421
314492,5
2968
62
201
2007
468467
413206
2323
47
194
2008
523022
446437
1874
45
191
2009
542702
463600
2000
46
191
6-ншы кестеден көргеніміздей автобустар саны тек бірнеше пайызға ғана қысқарған. Ал экологиялық жағынан тиімді болып табылатын трамвайлар мен троллейбустар саны 2000 жылдармен салыстырғанда 40 пайызға қысқарып отырғандығын көрсетеді.
Қоршаған ортаға шығарылатын зиянды заттектердің шығарындыларында негізгі үлес автокөліктерге келеді, мысалы Алматыда шамамен 80-90%. Жалпы соңғы жылдары ауаға автокөліктен шығарылатын зиянды заттектердің көлемі 2 млн. тоннадан асып отыр. Экологтардын есебі бойынша ауаны ластайтын ластағыш заттектердің саны 2000-ға жуық. Атмофералық ауаға ең қолайсыз әсер тигізетін автокөлік болып саналады. Бензин қозғалтқышынан тасталатын жанусыз қалған көмірсутектерімен олардың толық жанбауынан шыққан өнімдердің мөлшері дизель қозғалтқышынан анағұрлым жоғары екені айқын көрінеді. Бензин қозғалтқышымен қамтамасыз етілген көлік әр 15000 км жүргенде 4350 кг оттекті жұмсайды. Бұл жағдайда қоршаған ортаға 3250 кг көміртек диоксиді, 530 кг көміртек оксиді, 93 кг көмірсутектер, 27 кг азот оксиді шығарылады.
Корбюраторлы және дизельді қозғалтқыштардан шығатын пайдаланылған газда 200-ге жуық химиялық қосылыстар болады, олардың ішінде, көмірсутектер, бен(а)пиен, қорғасын, көміртек пен азотоксидттері жатады.
Автокөлік қозғалтышында жану процесінен ең қауіпті құрауыштын бірі бензиндегі тетраэтил қорғасыннан Pb(C2H5)4 түзілген пайдаланылған газдағы қорғасын қосылыстары 1 литр безинді жаққанда ауаға 200-700 мг Pb бөлініп отырады. Автокөліктің іштен жанатын қозғалтқыштарында оттек жетіспейтін жағдайда немесе күйемен көміртек диоксиді әрекеттескенде түзіліп, атмосфераны ластайтын қауіпті ластағыштың бірі түссіз және иіссіз көміртек оксиді (СО) болып табылады. Ауаға түскен соң біраз уақыттан кейін көміртек оксиді қауіптілігі төмендеу көміртек диоксидіне айналады:
2СО +О2 -- 2СО2 (1)
Егерде СО көп мөлшерде (750 мг м3) атмосферада болса, адамды тұншықтырып (асфиксия) өлімге душар етеді. Себебі қандағы гемоглобин реакцияға оңай түсіп, оттекті тасымалдайтын қабілеті жоқ корбоксигемоглобин деген қосылысты түзеді. Академик А.П.Виноградов зертеулер нәтижесінде көмірқышқыл газының концентрациясы жыл сайын 0,2% га ұлғайып отырғанын анықтады. Француз ғалымы Ж.Детридің есептеулері бойынша, автокөліктерден бөлінген газдардың құрамында көмірқышқыл газы - 9%, көміртек оксиді - 4%, көмірсутектер - 0,5%,оттек - 4%, сутек - 2%, альдегидтер - 0,006%, барлығы 200-ге жақын компоненттер бар екенін анықтады. Атмосфераға транспортан бөлінген газдардың құрамында 25-27% қорғасын болатыны анықталған және онын 40% диаметрі 5 мкм-ге дейін болатындықтан ауада ұзақ уақыт сақталып, онымен бірге адам ағзасына түсетіні белгілі болды. Мысалы: Лос-Анджелес қаласының ауасын үнемі 2,5 млн автокөлік, Парижде - 900 мың, т.с.с ластайды. Ал әрбір мың автокөліктерден күніне ағзаға 3000 кг көміртек оксидтері бөлінеді. Бұл физика - химиялық қоспалар, тыныс алу кезінде адам мен жануарлар және өсімдік әлеміне зиянды болып табылады [16,17].
Автокөліктердің зиянды заттар шығару шамасына қозғалыс режімі мен жылдамдығы әсер етеді. Қалаларда автокөлік қозғалысы бір қалыпты емес, бағдаршамдарда тоқтап, қайтадан жүрісін жылдамдатуға тура келеді. Мұндай жағдайда отын толық жанбай, шығарылатын қалдықтары 1,5-2 есе бейорганикалық затар қосыдылары 20-25%-ға артады. Қаладан тыс жерлерде автокөліктердін зиянды затар щығаруы жүру жылдамдығына байланысты болады. Жылдамдық артқанда NO шығарымдылары 1,5-2 есе, бейорганикаық заттар қосындылары 1,2 есе артады.
Зиянды затар шығару шамасына едәуір әсер ететін автокөліктерді пайдалану факторлары:
* Жүргізушінің мамандық деңгейі;
* Автокөліктін техникалық күйі;
* Пайдаланудан бастап қанша жол жүргені;
* Автокөліктің күтімі және пайдаланудың техникалық көрсеткіштері.
Автокөліктердің негізгі топтарының тозуы, оны пайдалау көрсеткіштерін нашарлатып, ластаушы заттар шығаруларын арттырады. Қазіргі кезде автокөліктер орташа 100 мың км астам жол жүрген және 50%-ның орташа пайдалану мерзімі - 8 жыл.
Екінші маңызды мәселе автокөліктердің техникалық күйі және күтімі. Автокөліктерді пайдалануға қатысты осындай факторлар ластаушыларды 1,5-2 есе артырады.
Автокөліктердің конструкциясына, отынның түріне, қозғалыс режіміне, пайдалану фактоларына байланысты ластаушы заттар шығару дәрежесін есептеулер 7-кестеде келтірілген.
Кесте 7 - Автокөліктердің шығарындыларға үлесі
Автокөлік түрі
Жанармай түрі
Келтірілген шығарылымдар үлесі,%
Конструкциясы
Жанармай
Қозғалыс режімі
Пайдалану факторлары
Жеңіл автокөлік
Б
ЭБ
56
6
2
63
34
19
8
12
Автобустар және жүк көлігі
Б
ЭБ
Д
60
14
49
2
59
5
22
13
33
16
14
13
Есептеулер нәтижелері көрсеткендей женіл автокөліктердің шығарымдыларының 8-12%, жүк көліктерінің 14-16% пайдалану факторларына байланысты өседі, дизел отының пайдаланғанда пайдалану факторларының үлесі 13%. Бензин отының пайдаланатын женіл автокөліктердің шығарылымдарына көп үлес қосатын фактолар: конструкциясы және қозғалыс режімі, этилденген бензин қолданғанда жанармай мен қозғалыс режімі, бензин қолданатын автобустар мен жүк автокөліктерінде - конструкциясы және қозғалыс режімі, этиденген бензин қолданғанда жанармай, дизель отынын пайдаланғанда - конструкциясы мен қозғалыс режимі. Автокөліктердін 1 км жол жүргенде шығарылымдары 10-кестеде келтіріледі. Шығарындардың келтірілген массасы алты зиянды заттардың салыстырмалы зияндылығына (қауіптілігіне) байланысты есептелген.
Кесте 8 - Жеңіл және жүк автомобильдерінің, автобустардың қалаларда жүргенде шығаратын келтірілген зиянды заттары
Жанармай түрі, Жүк көтерімі, автобус түрі
Келтірілген шығарындылар,гкм
1 млн астам тұрғын бар қала
Тұрғындары 0,1-1 млн қала
Тұрғындары 0,1 млн аз қала
Жанармай түрі
Жеңіл автокөліктер
АИ-80,-92,-95
АИ-7в(Э)
АИ-93(э)
10,74
43,38
84,18
9,25
39,85
76,57
8,86
37,42
72,10
Жүк көтерімі,т
Жанармай
Жүк автокөліктері
2 т дейін
Бензин
77,07
69,22
68,25
2-5 т
Бензин
101,54
91,95
83,61
Газ
16,64
15,03
13,00
Дизель
41,51
37,46
30,58
5-8 т
Бензин
135,0
120,89
108,96
Газ
32,1
26,51
22,44
Дизель
55,05
48,93
40,07
8-16 т
Бензин
170,79
153,93
138,90
Дизель
66,57
58,57
48,10
16 т астам
Дизель
78,58
69,45
58,15
Автобус класы
Жанармай
Автобустар
Шағын
Бензин
131,01
118,28
106,24
Кіші
Бензин
136,64
165,39
109,87
Орташа
Бензин
185,64
163,39
150,08
Үлкен
Дизель
57,1
163,39
38,78
Бензин
232,61
45,96
188,56
Дизель
68,57
61,15
32,71
Өте үлкен
Дизель
76,94
67,21
53,19
Кестеден көргендей, этилденген бензин қолданатын автокөліктер этилденбеген бензин тұтынатындара қарағанда қоршаған ортаға 8 есе артық зиян келтіреді. Жүк автокөліктеріне зияны ең аз отын - газ. Жүк көтерімі көп жүк автокөліктері және үлкен автобустар кішілеріне қарағанда қоршаған ортаға 1,5-2 есе артық зиян келтіреді [43].
Сарапшылардын пікірінше, бір автокөлік сағатына 8-10 текшеметр улы газ шығарып, көлік қалдығынан қала ауасының 85 % ластанады. Автокөліктер тәулігіне 460 тонна химиялық тозаң шығарады. Сонда әрбір қала тұрғыны бір жылда 150 килограмм улы қалдықты жұтады. Қала атмосферасының 80% автокөліктер улап отыр. Бір күнде орташа есеппен алғанда 500 тоннадан жоғары шығарынды улы заттектер Алматы қаласының ауасына жиналады [19]. Казгидрометтің деректері бойынша, Алматы ауасының ластану деңгейі өте жоғары болып отыр. Мұнда ауаны басым ластайтындар: көмір қышқыл газы, күкірттің қосоксиді, көмірсутегілер, көмір оксиді, азотың оксиді, мен қос тотығы, фенол, формальдегид, түтін-шаңдар және басқалары. Бұл бөлінген заттар ауада химиялық реакцияға түсіп, бұрынғыдан да жаңа қауіпті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz