Оңтүстік Қазақстан облысы аумағынан өтетін Батыс Қытай-Батыс Еуропа трассасы
КІРІСПЕ
1 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ АУМАҒЫНАН ӨТЕТІН БАТЫС ҚЫТАЙ.БАТЫС ЕУРОПА ТРАССАСЫНЫҢ ҚЫСҚАША ФИЗИКАЛЫҚ. ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Климаты
1.2 Жер бедері
1.3 Гидрографиясы
1.4 Геологиялық құрылымы
2 ОҚО АУМАҒЫНАН ӨТЕТІН БАТЫС ҚЫТАЙ.БАТЫС ЕУРОПА ТРАССАСЫНДА ЖҮРГІЗІЛЕТІН ГЕОДЕЗИЯЛЫҚ ЖҰМЫСТАРҒА СИПАТТАМА
2.1 Геодезиялық тірек торларының ерекшеліктері
2.2 Мемлекеттік геодезиялық торларының пункттері және құру әдістері
2.3 Триангуляция және полигонометрия құрастырудың 1.2 разрядты түрлері
2.4 Геодезиялық жиілендіру тораптары,
2.5 Жобаны жер бетіне көшіру үшін мәліметтерді геодезиялық дайындау
2.6 Тас жолдың құрылымы
2.7 Топографиялық түсіріс жұмыстары кезінде қолданылатын геодезиялық аспаптар
3 ПАЙДАЛАНУҒА БӨЛІНГЕН ЖЕРДІҢ ӨСТЕРІ МЕН ШЕКАРАЛАРЫН ЖЕР БЕТІНЕ КӨШІРУ
3.1 Батыс Қытай.Батыс Еуропа трассасындағы жүргізілген инженерлік геодезиялық ізденіс жұмыстары
3.1.1 Инженерлік.геологиялық және гидрологиялық ізденіс жұмыстары
3.2 Топографиялық түсірісі және оның нәтижелерін өңдеу жұмыстары
3.3 Пайдалануға бөлінген трассаның жобалық бұрышын, қашықтығын, биіктігін және ылдилығын белгілі бір жазықтықты жер бетіне шығару
4 ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ
4.1 Еңбекті номалау
4.2 Еңбекақы төлеу
4.3 Материалдарға арналған шығындар
4.4 Сметаны құру
5 ЕҢБЕК ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ТЕХНИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК
5.1 ҚР еңбек қорғау туралы заңы
5.2 Топографо . геодезиялық жұмыстардағы еңбек қорғау мен тіршілік қауіпсіздігі
5.3 Далалық жұмыстар кезіңдегі қауіпсіздік
5.4 Жалпы санитария және гигиена
5.5 Дұрыс тамақтану
5.6 Автомобиль жолдарын жобалау кезіндегі қауіпсіздік талаптары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ АУМАҒЫНАН ӨТЕТІН БАТЫС ҚЫТАЙ.БАТЫС ЕУРОПА ТРАССАСЫНЫҢ ҚЫСҚАША ФИЗИКАЛЫҚ. ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Климаты
1.2 Жер бедері
1.3 Гидрографиясы
1.4 Геологиялық құрылымы
2 ОҚО АУМАҒЫНАН ӨТЕТІН БАТЫС ҚЫТАЙ.БАТЫС ЕУРОПА ТРАССАСЫНДА ЖҮРГІЗІЛЕТІН ГЕОДЕЗИЯЛЫҚ ЖҰМЫСТАРҒА СИПАТТАМА
2.1 Геодезиялық тірек торларының ерекшеліктері
2.2 Мемлекеттік геодезиялық торларының пункттері және құру әдістері
2.3 Триангуляция және полигонометрия құрастырудың 1.2 разрядты түрлері
2.4 Геодезиялық жиілендіру тораптары,
2.5 Жобаны жер бетіне көшіру үшін мәліметтерді геодезиялық дайындау
2.6 Тас жолдың құрылымы
2.7 Топографиялық түсіріс жұмыстары кезінде қолданылатын геодезиялық аспаптар
3 ПАЙДАЛАНУҒА БӨЛІНГЕН ЖЕРДІҢ ӨСТЕРІ МЕН ШЕКАРАЛАРЫН ЖЕР БЕТІНЕ КӨШІРУ
3.1 Батыс Қытай.Батыс Еуропа трассасындағы жүргізілген инженерлік геодезиялық ізденіс жұмыстары
3.1.1 Инженерлік.геологиялық және гидрологиялық ізденіс жұмыстары
3.2 Топографиялық түсірісі және оның нәтижелерін өңдеу жұмыстары
3.3 Пайдалануға бөлінген трассаның жобалық бұрышын, қашықтығын, биіктігін және ылдилығын белгілі бір жазықтықты жер бетіне шығару
4 ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ
4.1 Еңбекті номалау
4.2 Еңбекақы төлеу
4.3 Материалдарға арналған шығындар
4.4 Сметаны құру
5 ЕҢБЕК ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ТЕХНИКАЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІК
5.1 ҚР еңбек қорғау туралы заңы
5.2 Топографо . геодезиялық жұмыстардағы еңбек қорғау мен тіршілік қауіпсіздігі
5.3 Далалық жұмыстар кезіңдегі қауіпсіздік
5.4 Жалпы санитария және гигиена
5.5 Дұрыс тамақтану
5.6 Автомобиль жолдарын жобалау кезіндегі қауіпсіздік талаптары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
«Батыс Еуропа – Батыс Қытай» халықаралық транзиттік автомобиль жолын қайта салу көлік саласындағы маңызды және үлкен жобалардың бірі болып табылады. Оның негізгі мақсаты – Батыс пен Шығысты байланыстырған Ұлы Жібек жолының бағдарын қайта жаңғырту.Қазақстан үшін бұл жоба елдің транзиттік әлеуетін жүзеге асыру, сондай-ақ, оңтүстік және батыс өңірлердің сенімді көліктік байланысын құру мүмкіндіктерімен тартымды.
Жоба үш басты бағыт бойынша жүк тасымалдарын қамтамасыз етеді: Қытай – Қазақстан, Қытай – Орталық Азия, Қытай – Ресей – Батыс Еуропа. 2020 жылы жүк тасымалдарының көлемі 33 млн. тоннаға жетеді деп жоспарлануда.Бүгінде дәліздің екі шеткі пункттері арасында 2 балама бағдар бар: Транссіб темір жолы және Суэц каналы арқылы теңіз жолы.
Жоба үш басты бағыт бойынша жүк тасымалдарын қамтамасыз етеді: Қытай – Қазақстан, Қытай – Орталық Азия, Қытай – Ресей – Батыс Еуропа. 2020 жылы жүк тасымалдарының көлемі 33 млн. тоннаға жетеді деп жоспарлануда.Бүгінде дәліздің екі шеткі пункттері арасында 2 балама бағдар бар: Транссіб темір жолы және Суэц каналы арқылы теңіз жолы.
1. Зданович В.Г., Велоликов А.Н, Гусев Н.А, Звонарев К.А. Высшая геодезия. Москва, издательство «Недра», 1970.
2. Нұрпеисова М.Б. Геодезия. Алматы, «Эверо» баспаханасы, 2005.
3. Атымтаев Б.Б., Пентаев Т.П. Инженерлік геодезия. Алматы, «Эверо» баспаханасы, 2005.
4. Хаимов З.С. Основы высшей геодезии. Москва, издательство «Недра», 1984.
5. Пеллинен Л.П. Высшая геодезия. Москва, издательство «Недра», 1978.
6. Брыкин П.А. Экономика, организация и планирование топографо-геодезических работ. Москва, издательство «Недра», 1979.
7. Прокофьев Ф.И. Охрана труда в геодезии. Москва, издательство «Недра», 1981.
8. Беспалов. К.В. Экономика топографо-геодезического производства. Москва, издательство «Недра», 1982.
9. Утепов Е.Б., Утепов Т.Е., Кораблев В.П. Охрана труда и окружающей среды в вопросах и ответах. Алматы, 2001.
10. WWW.GOOGLE.RU интернет сайты.
11. Маслов А. В., Юнусов А. Г., Горохов Г. И. Геодезические работы при землеустройстве. – М., Недра, 1990.
12. Технические указания по установлению и восстановлению границ землепользований. – М., Недра, 1983.
13. Справочное руководство по инженерно – геодезическим работам / Под ред. Большаков В. Д. – М., Недра, 1980.
14. Временная инструкция по обследованию и восстановлению пунктов и знаков государственной геодезической и нивелирной сетей СССР. – М., РИО ВТС, 1970.
2. Нұрпеисова М.Б. Геодезия. Алматы, «Эверо» баспаханасы, 2005.
3. Атымтаев Б.Б., Пентаев Т.П. Инженерлік геодезия. Алматы, «Эверо» баспаханасы, 2005.
4. Хаимов З.С. Основы высшей геодезии. Москва, издательство «Недра», 1984.
5. Пеллинен Л.П. Высшая геодезия. Москва, издательство «Недра», 1978.
6. Брыкин П.А. Экономика, организация и планирование топографо-геодезических работ. Москва, издательство «Недра», 1979.
7. Прокофьев Ф.И. Охрана труда в геодезии. Москва, издательство «Недра», 1981.
8. Беспалов. К.В. Экономика топографо-геодезического производства. Москва, издательство «Недра», 1982.
9. Утепов Е.Б., Утепов Т.Е., Кораблев В.П. Охрана труда и окружающей среды в вопросах и ответах. Алматы, 2001.
10. WWW.GOOGLE.RU интернет сайты.
11. Маслов А. В., Юнусов А. Г., Горохов Г. И. Геодезические работы при землеустройстве. – М., Недра, 1990.
12. Технические указания по установлению и восстановлению границ землепользований. – М., Недра, 1983.
13. Справочное руководство по инженерно – геодезическим работам / Под ред. Большаков В. Д. – М., Недра, 1980.
14. Временная инструкция по обследованию и восстановлению пунктов и знаков государственной геодезической и нивелирной сетей СССР. – М., РИО ВТС, 1970.
Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Батыс Еуропа - Батыс Қытай халықаралық транзиттік автомобиль жолын қайта салу көлік саласындағы маңызды және үлкен жобалардың бірі болып табылады. Оның негізгі мақсаты - Батыс пен Шығысты байланыстырған Ұлы Жібек жолының бағдарын қайта жаңғырту.Қазақстан үшін бұл жоба елдің транзиттік әлеуетін жүзеге асыру, сондай-ақ, оңтүстік және батыс өңірлердің сенімді көліктік байланысын құру мүмкіндіктерімен тартымды.
Жоба үш басты бағыт бойынша жүк тасымалдарын қамтамасыз етеді: Қытай - Қазақстан, Қытай - Орталық Азия, Қытай - Ресей - Батыс Еуропа. 2020 жылы жүк тасымалдарының көлемі 33 млн. тоннаға жетеді деп жоспарлануда.Бүгінде дәліздің екі шеткі пункттері арасында 2 балама бағдар бар: Транссіб темір жолы және Суэц каналы арқылы теңіз жолы. Бірінші бағдар бойынша жол жүру уақыты 14 тәулікке тең болса, теңіз жолы арқылы 45 тәулікке дейін барады. Ал, Батыс Еуропа - Батыс Қытай дәлізін салу жұмыстары аяқталған кезде жүк көлігі бұл жолды 10 тәулікте өтетін болады.Батыс Еуропа - Батыс Қытай мега-жобасы Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасы бойынша 2009 жылы жүзеге асырыла бастады. Көршілес елдермен бірқатар меморандумдарға қол қойылып, жобаны жүзеге асыруды бастау жөнінде келісімдерге қол жеткізілді.Дәлірек айтқанда, 2008 жылы Ақтөбе қаласында Қазақстан Республикасының Көлік және коммуникация министрлігі мен Ресей Федерациясының Көлік министрлігі Санкт-Петербург - Қазан - Орынбор - Ақтөбе - Алматы - ҚХР шекарасы бағдары бойынша автомобиль жолдарын дамытуда ынтымақтастық туралы Меморандумға қол қойды. 2009 жылы Қытай Халық Республикасымен арада Батыс Еуропа - Батыс Қытай автокөліктік дәлізін құруда өзара түсіністік туралы Меморандумға қол қойылды. Дәл сол жылы Алматы қаласында Еуропалық Комиссиямен арада көліктік жүйелерді дамыту саласында өзара түсіністік туралы меморандумға қол қойылды.
Жобаланып отырған тас жолдың Оңтүстік Қазақстан облысында алып жатқан орны 117300 шаршы киллометр, Тұран ойпатының шығыс бөлігінен және Тянь - Шань тауының батыс тарамында орналасқан.
Оңтүстік Қазақстан облысы аумағынан өтетін Батыс Еуропа-Батыс Қытай тас жолындағы геодезиялық жұмыстардың көлемі өте ауқымды. Бұл жолдағы геодезиялық жұмыстарды еліміздің және Ресейдің ірі геодезиялық компаниялары жүзеге асырды. Осы жұмысты зерттеу арқылы қазіргі заманға сай геодезиялық аспаптармен, олардың жұмыс істеу үрдісімен танысасың.
1 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ АУМАҒЫНАН ӨТЕТІН БАТЫС ҚЫТАЙ-БАТЫС ЕУРОПА ТРАССАСЫНЫҢ ҚЫСҚАША ФИЗИКАЛЫҚ - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Оңтүстік Қазақстан облысы- кең-байтақ қазақ жерінің тарихы терең, құнарлы да құйқалы, өзгеше өңірі. Қаратау мен Алатаудың баурайынан миллиондаған жылдар бұрынғы адамзаттың мекені болған орындар табылып, ғылыми негізде дәлелденуі,сондай-ақ ежелгі түркі қағанаттары тұсында қалалардын жан-жақты өркендеп, өзіндік өркениет орталықтары ретінде танылғаны талай-талай жәйіттерді аңғартады. Бұған баршаға белгілі тарихи тұрақтар, тастағы таңбалар мен жазбалар, Исфиджаб (Сайрам), Отырар, Сығанақ, Сауран, Иасы (Түркістан), Созақ, Шымкент, Құлан сияқты шаһарлар, кейінгі кездердегі қазбалар нәтижесінде анықталып жатқан қорғандар мен кенттердің қалдықтары дәлел. Әлі де небір құпияларын бүгіп, жұмбақтарын жасырып жатқан орындар қаншама.
Облыс аумағының табиғаты мен жер жағдайы да ерекше. Биік-биік таулар мен жосылып жатқан жоталар, жазық далалар мен шөлейтті құмдар тоғысып, тоғайласып, өзіндік өрнек құрайды. Ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда, Қаратау сілемдерін көлденең жатып ағатын өзендердің құрылымынан осынау тау жоталарының көтерілуі 350-400 мың жыл бұрынғы тектоникалық кезеңде басталғаны дәлелденген.
Сурет 1 - Оңтүстік Қазақстан облысының физикалық-географиялық картасы
1.1 Климаты
Облыс аумағының географиялық орнына (яғни атмосфераның ылғалдылықтың негізгі көзі мұхиттардан тым шалғай орналасуына) және жер бедерінің сипатына байланысты қуаң континенттік климат қалыптасқан. Мұнда күндізгі және түнгі, қысқы және жазғы температуралар шұғыл ауытқып отырады. Жазы ұзақ, облыс түстігінде 8 айға дейін созылады. Қысы жылы: ең суық ай -- қаңтардың орташа температурасы -- 2 -- 9°С. Ең суық кезең Созақта тіркелген (-41°С).
Жазы ыстық: шілде айының орташа температурасы 19 -- 29°С. Ең ыстық кезең Шардарада (47°С) тіркелген.
Шөлді аудандарда жылдық жауын-шашын мөлшері 100 -- 170 мм, тау етектерінде 300 -- 450 мм, ал биік тауларда 1000 мм-ге дейін құбылады. Жауын-шашын негізінен көктем мен күз айларында болады. Қар жамылғысының орташа қалыңдығы 20 -- 40 см аралығында, жазықта 2 айға, тауларда 5 айға дейін жатады. Қар қарашаның соңы, желтоқсанның басында түсіп, наурыз айында ери бастайды.
Облыс аумағының көпшілік бөлігінде антициклондық ауа райы басым. Сондықтан мұнда шұғылалы ашық күндердің ұзақтығы жылына солтүстіктен оңтүстікке қарай 2150 сағаттан 3000 сағатқа дейін артады. Жылына 150-ден 260 күнге дейін күн ұдайы ашық болады, бұлтты күндер тиісінше 60 күннен 15 -- 20 күнге дейін азаяды. Міне, осылардың нәтижесінде жиынтық радиация мөлшері де солтүстіктен оңтүстікке қарай біртіндеп артады. Облыста оңтүстік және солтүстік батыс желі көбірек тұрады. Желдің орташа жылдамдығы 1,9 -- 3,9 мс. Желдің қатты тұратын аймағы -- Ақсораң, онда желдің жылдамдығы 5,1 мс-қа жетеді. Шақпақ пен Арыстанды-Қарабас желдері өте күшті соғады.
Облыстың қиыр оңтүстігі жылу мен ылғалдың жыл бойы таралуына, т.б. метеорологиялық сипаттамалар ерекшеліктеріне қарай оңтүстік шөл белдем аралығын құрайды. Ерекшелігі -- жауын-шашынның негізгі мөлшері (62 -- 67%) наурыз айында түседі, жыл бойына 40 күндей қар қылаулайды, бірақ та көп жатпай, тез еріп кетеді. Вегетациялық кезеңінің ұзақтығы 245 -- 260 тәулік, 10°С-тан жоғары ауаның орташа тәуліктік температурасының жылдық жиынтық мөлшері 4300 -- 4600°С.
Жыл маусымдарына айқын ажыратылады. Қысы қысқа -- 90 күндей. Жазы ұзақ -- 160 -- 170 күнге дейін созылады.
1.2 Жер бедері
Оңтүстік Қазақстан облысының табиғат жағдайлары алуан түрлі, мұнда шөлдер мен шөлейттер, төбелер, тау жоталары мен қыраттар кездеседі. Жер бедері бойынша оны үш ауданға бөлуге болады: таулы, төбелі және жазық дала.
Облыстың таулы ауданы оңтүстігінде Батыс Тянь-Шань жоталарынан, орталығында Қаратаудан, ал оңтүстік-шығысында Талас Алатауының сілемдері болып табылатын Қаржантау және Өгем жоталарынан тұрады.
Мұндағы рельеф эрозиялық тілімденуімен және беткейдің тегістелу кескіндерімен ерекшеленеді. Суайрық жоталардың тегістелген беткейлерін аңғарлар кесіп өтеді. Қаратаудың оңтүстік-шығысында Боралдай және Құлан таулары орналасқан. Мұндағы суайрық жоталар шошақ келген, ал жекелеген шыңдар үшкір пішінді. Тау аңғарлары тар, жартасты ал олардың ұзына бойы кескіні сатылы келген. Баурайлардың жартасты сипаты мен карст құбылысының дамығандығы тау жасаушы ізбестердің кең таралуымен анықталады.
1.3 Гидрографиясы
Оңтүстік Қазақстан облысының гидрографиялық жүйесі оның бүкіл аумағында әрқалай орналасқан.
Мұнда барлығы су кадастры арқылы 297 өзен тіркелген. Олардың жалпы ұзындығы 8045 км. Құрайды. Оның ішінде 42-сі сел қаупіне жақын саналады: 16 өзенде құм-тас аралас лайлы ағымы болуы мүмкін, ал 26 өзенде айналасын шайып кететін сел жүруі мүмкін. Бұл өзендерден басқа көптеген есепке алынбаған ұсақ су арналары да (жыралар, жылғалар) бар. Олар арқылы көктем айларында су тасуы байқалады. Сел қаупін тудыратын өзендер санының көптігіне қарамастан аудандағы төтенше жағдай қауіптілігі онша үлкен емес.
Аймақтағы барлық өзендер Арал теңізі алабына жатады. Олар бастауларын Қаратау, Қаржантау, Өгем жоталарының баурайларынан алады. Тау өңірлерінен шыға берісте өзен сулары егістік суаруға алынады. Бұл сулардың бір бөлігі өзендерге қайта құяды, бірақ азғана бөлігі булануға және су қоймаларында, каналдардажәне суарылатын жерлерде сүзілу есебінен жоғалады.
Жер беті ағыны облыс территориясы бойынша біркелкі таралмаған: көпшілігі орталық және оңтүстігімен ағады. Ірі өзендері -- Сырдария. Салалары: Келес,Құркелес, Арыс, Бөген және Шу өзені. Төменгі ағысы тартылып қалады. Сырдария мен Келес салаларында Шардара бөгені орналасқан.
Сырдария өзенінің ұзындығы - 2190 шақырым. Бұл өзен Нарын мен Қарадария өзендерінен басталады. Нарын өзенінің ұзындығы - 700 шақырым. Осы өзенді қоса есептегенде Сырдария өзенінің қоры Тянь-Шаньнан, Талас Алатауынан, Қырғыз даласынан, Теріскей Алатауынан басталады. Ауданы - 422 мың шақырым. Қазақстан территориясында Сырдарияның оң жағында өзінің үлкен саласы Шыршық өзенінің оң жағында Келес өзенін, төменгі ағысында шөлді жерлермен ағады да, 400-500 шақырым қашықтықта, сол жақ саласы жоқ. Оң жағында тек бір ғана саласы бар. Арыс өзені мен Сырдария өзенінің Өзбекстан мен Қазақстан үшін үлкен маңызы бар. Қызылорда облысы Сырдарияның суын күрішке пайдаланады.
Сырдария алабы Орта Азиядағы төрт мемлекеттің (Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан және Қазақстан) аумағында орын тепкен. Дарияның ұзындығы 3019 км. Алаптың ең басты ерекшелігі - оның аумағының екі айқын зонаға: ағынды қалыптасу және пайдалану зоналарына бөлінуі. Ал, Қазақстан аумағы екінші су пайдалану зонасында жатыр.
Сырдария алабының көп жылдық орташа су ресурстары 30,4 км[3]жыл, суы мол жылдарда 45,0 - 50 км[3]жыл, қуаң жылдарда 25,5 км[3]жыл аралығында ауытқиды. Негізінен мұздықтар мен еріген қар суымен қоректенуіне байланысты табиғи жағдайда Сырдария көктем-жаз айларында тасиды. Су тасу кезінде су өтімінің мөлшері Көкбұлақ бекетінің түсында секундына 1000-3700 текше метр аралығында ауытқиды. Қазақстан аумағында Сырдарияға сол жағынан Келес, Арыс өзендері құяды. Сырдың су жинау алабының ауданы 462000 км[2] тең.
Сырдария алабы көне суармалы егіншілік аудандардан өтетіндіктен кезінде ТМД-ның негізгі мақта өсіретін базаларға пайдаланылды. 1913 жылдары Қазақстан шекарасына дейін 1073 мың га, оның 743 мың га-сы
Ферғана аңғарында, Шыршық-Ангрен-Келес ирригациялық ауданында (Ташкент оазисі) - 219 мың га, Мырзашөлде - 50 мың га, Дальверзин даласында - 7 мың га жер суарылатын. (13)
Арыс өзені - Сырдарияның оң жақ саласы болып табылады. Өзеннің ұзындығы 332 шақырым. Арыс өзені алғашқы да Көкбастау өзенінен басталады. Көлбастау өзені Талас Алатауы мен Қаратаудың аралығында орналасқан. Бұл жерлерде бұлақтар көп. Алатау мен Қаратаудан ағып шығатын осы бұлақтар Арыс өзенінқұрайды. Өзеннің суы көп айы - наурыз, сәуір, ал азаятын кезі қазан-ақпан аралығы.
Арыс өзені 3500м биіктіктегі Талас Алатауы мен Қаратаудың арасындағы ойпатта орналасқан Шақпақ жотасынан бастау алады. Бассейнінің ауданы -- 14530 км, оның 50 %-ы таулы бөлікке кіреді. Бастаудың жоғарғы жағындағы өзен арнасы кең, аңғардың баурайлары тегіс. Ары қарай төменгі ағыста баурайы тік болып келеді, аңғардың ені 1 км және оданда үлкен болады. Балықшы ауылының төменгі жағында өзенге Боралдай (оң жақ), Машат, Ақсу және Бадам (сол жақ) сияқты ірі салалары қосылады.
1.4 Геологиялық құрылымы
Оңтүстік Қазақстан облысының жазықтық аймағы Тұран плитасының құрамына кіреді.
Жазық өңірі негізінен мезокойнозой шөгінді жыныстары мен құм, тас, құмдар, илевролиттер, саз - балшықтар жамылғычсы таулы бөлігі төменгі протерозой - палеозойлық жыныстардан конгломераттар, құм тастар, мәрмәрлер, ізбесті тастар доломиттер, граниттер, габбро, липариттер ж.т.б. мезокойнезой шөгінділерімен жамылған.
Топырағы және өсімдігі.Ең үлкен массив Қызылқұм территориясында өсімдік жамылғысы жартылай, облыстың оңтүстік бөлігін алып жатыр. Мұнда жусан, сораң, еркек шөп, жантақ, күйреуік, бүйірген, сексеуіл. Сырдария аңғарында жиде, жыңғыл, шеңгел, жал тау етегінде бетеге, жусан, таулы өңірде бұта, жеміс ағаштары, арша, ырғай және тағы басқа өсімдіктер өседі.
Облыс аймағында грек жаңғағы сақталған. Облыста ксерофитті сирек ормандар кездеседі. Өзен аңғарларында кездесетін орман-тоғайлар әлі де болса бар. Батыс Тянь-Шань тауларында, Өгем шатқалдарында, Талас Алатауында ксерофитті сирек ормандар кездеседі. Бұл негізінен арша, бұталар, шөптесін өсімдіктерден тұрады. Шөлді жерлерде сексеуіл өседі. Мұның қара және ақсексеуіл деген түрі болады. Ақсексеуіл әсіресе, құмды аудандарда кең тараған. Шөлде жусанның көптеген түрлері бар. Мұнда басқа ешқандай облыста өспейтін жусанның дермене деген түрі медицинада пайдаланылады. Облыстың Өгем, Піскем, Талас Алатауы жоталарының белдеуінде май қарағай жаңғақ ормандары, бүталар, шалғындар өседі.
Топырақ өте күрделі табиғи түзіліс. Топырақтың пайда болуы тау жыныстарының бөлшектеніп, қопсуынан басталады. Топырақтың түзілуіне, оның қасиетіне түрлі факторлар әсер етеді. Табиғатта жылу мен суықтың, ылғал мен тірі жәндіктердің әрекетінен үгілген тау жыныстарының үстіне өсімдіктер өсе бастайды. Күзге қарай қураған шөп, өсімдік, ағаш жапырақтары, шіріген бүтақтардан топыраққа органикалық зат беріледі. Органикалық қалдық заттарды бактериялар шірітіп, жаңа затқа - қара шірікке айналдырады.
Солтүстік шөлді аймақта (Бетпақ-дала) негізінен қарашірігі 1% қоңыр және сүр қоңыр топырақты атырап болып келеді. Оңтүстікке қарай шөлді аймақ тау беткейі аймағына ауысады. Оларды қара шірінді 3-4% құрайды. Бұл жерлердің топырағы сұр, қоңыр, қызыл шалғынды далалық болып келеді.
Оңтүстік Қазақстанның шөл және шөлейт зоналарында құмды және құмдақты топырақ таралған. Көп жерлердің топырағы сортаң топырақ. Қызылқұм және Мойынқұм топырақтарында бар-жоғы қарашірік 1% - дан да төмендеу келеді. Жер асты суларының минералды тұздары жоғары көтерілуіне байланысты және су ресурстарын дұрыс пайдаланбау себебінен топырақ құрамында тұзды аймақ пайда болады. Бұл әсіресе, Шу өзенініңтөменгі саласында айқын білінеді, бұл жерлерде топырақ беті 1-1,5% көлемінде жұқа тұз қабаттарымен көмкерілген. Сырдария, Арыс, Шу өзендерінің аңғарларында өзендердің су режимдерінің әсерінен құралған шалғынды-аллювиальді топырақтар таралған.
Оңтүстік Қазақстанда топырақ жамылғысы биіктік белдеулік бойынша жақсы байқалады. Бұл аудандарда топырақ жамылғысының белдеулік шекарасы мұндағы табиғат зоналарымен абсолюттік биіктікте, орграфиялық ерекшеліктеріне және ылғал алып келетін территориясында топырақ биіктігі белдеулік бойынша бөлінеді:
1) Тау алды және тау етегіндегі шөлейтті сүр қоңыр топырақ белдеуі.
2) Таудың құрғақ шалғынды қоңыр топырақ белдеуі.
3) Биік тауда альпілік және суьальпілік тау шалғынды топырақ белдеуі. Оңтүстік Қазақстанның құрғақ аудандарында сортаңдар кездеседі. Ең
төменгі вертикальдық белдеу Тянь-Шань жазықтық ашық қоңыр топырақ таралған. Бұлар Қазақстан бойынша аз таралған. Бұл топырақта қара шірік 0,7-1,5%. Қоңыр топырақ Қаратаудың етегінде, Талас Алатауының етегінде таралған. Осы топырақ 600-700 м. абсолюттік биіктікке дейін жетеді. Мұның құрамында органикалық заттар, қара шіріндісі жоғары болып келеді. Мұндай топырақтар егін егуде бағалы, құнарлы болып келеді. Талас Алатауының батыс бөлігінде, Өгем, Піскем жоталарында сұр топырақтар, қоңыр топырақтар кездеседі.
Шөлді аумақтарда.Оңтүстік Қазақстан облысының көпшілік жерін шөлдер алып жатыр. Шөлді жердің ерекшелігі жауын-шашынның өте аз мөлшері (жылына 300 мм-ден жоғары емес) және жазының ыстық (шілде айының температурасы +30° жоғары) болып келуі өсімдіктердің өсіп жетілуіне кері әсерін тигізеді. Шөлдік зонада өсімдік дала аймағындай қаулап шықпайды, сирек, селдір өседі. Бұл судың тапшы болуына байланысты болады. Шөлді жерлерде өсімдік алдымен құмды төбешіктердің арасындағы ойпаттарда, беткейлерде өседі. Ағаш текті өсімдіктерден сексеуіл, жүзген, қияқ, құмқараған, селеу өседі. Шөлді аймақта өсетін өсімдіктер табиғаттың қатаң жағдайына бейімделген. Олардың бойындағы ылғалды тікенді қабыршаққа айналған жапырақтары немесе түктері сақтайды.
2 ОҚО АУМАҒЫНАН ӨТЕТІН БАТЫС ҚЫТАЙ-БАТЫС ЕУРОПА ТРАССАСЫНДА ЖҮРГІЗІЛЕТІН ГЕОДЕЗИЯЛЫҚ ЖҰМЫСТАРҒА СИПАТТАМА
2.1 Геодезиялық тірек торларының ерекшеліктері
Геодезиялық түсірістің қай түрі болмасын, олар алдын ала жер бетінде бекітілген және өте жоғары дәлдікпен пландық координаталары (X,Y) және биіктік координатасы (Н) анықталған нүктелерге сүйенеді. Мұндай пункттерді тірек пункттер дейді. Координаталары геодезиялық тәсілмен біртұтас координаталар жүйесінде анықталған тірек жүйелерін геодезиялық тірек жүйелері деп атайды.
Жалпыдан жалқыға көшу принципіне қарай мемлекетіміздегі барлық тірек жүйелері бірнеше кластарға бөлінеді.
Оларды құру ең жоғарғы кластан төменгі, күрделі және дәл геометриялық құрылымдардан ұсақ, дәлдігі төмендеу кластарға көшеді. Жоғарғы класты пункттер бір-бірінен (бірнеше ондаған километр) әжептәуір үлкен арақашықықта орналасады. Одан кейін олардың аралары, төменгі кластарда жиілетіледі. Геодезиялық жұмыстарды осындай принциппен жүргізу қысқа мерзім ішінде үлкен территорияны біртұтас координаталық жүйемен қамтамасыз ете алады. Геодезиялық жұмыстың ең негізгісі болып, осы негізгі геодезиялық тірек торларын құру болып табылады. Оларды құру кезінде жоғарғы дәлдікті астрономиялық, гравиметриялық және бұрыштық, сызықтық өлшеулер жүргізіледі. Геодезиялық тірек торларын құру екі кезеңнен тұрады: далалық және камералдық. Далалық кезең кезінде, атрономо-геодезиялық өлшеулер арнайы геодезиялық аспаптар көмегімен жүргізілсе, камералдық кезеңде алынған өлшеулерді математикалық өңдеп,бір жүйеге келтіріп, графикалық безендіру және құжаттық есеп дайындалады. Геодезиялық тірек торлар пландық және биіктік жүйелер болып бөлінеді. Пландық жүйеде тірек пункттерінің тік бұрышты жазық координаталары (X пен Y) анықталады, ал нүктелердің биіктіктері (Н) Балтық теңізінің биіктік жүйесімен есептеледі. Келесі жұмыс жергілікті жерде пункттерді бекіту келесі жерде - белгілерді орнату, центрін беру. Геодезиялық пункт белгісі екі мағынада қолданылады: біріншісі, белгіге аспап орнатылып өлшеулер жүргізіледі. Екіншісі, басқа пункттерден бақылау үшін. Бұл жұмыстың қиындығы белгілі центр мен аспаптың визерлік центрі бір сызықтың бойында орналасу керек.
Қала, ірі өндіріс жерлерде, энергетикалық және т.б. объектілер территориясында құрылған геодезиялық тірек торлары өндірістегі болу жұмыстары мен ғимаратты эксплуатациялауда қолданылады.
Инженерлік-геодезиялық торап-ізденістермен, құрылыспен, жер қойнауын пайдаланумен, жерге орналастырумен, басқа да толып жатқан халық-шаруашылық және ғылыми міндеттер мен байланысты инженерлік-геодезиялық есептерді шешу үшін құрылады. 1:500 ,1:1000 масштабтағы геодезиялық торап дәлдігіне жоғары талап қойылады. Инженерлік-геодезиялық торап дәлдігін есептегенде геодезиялық жұмыс дәлдігіне қойылатын талаптардан басқа тұрақты қолданудағы екі негізігі нұсқауды білу керек.
Біріншіден, бөлу негізінің дәлдәгіне қойылатын талаптар, түсіріс негізінің дәлдігімен бірдей тәртіпте болуы мүмкін. Бұл жағдайда геодезиялық тірек торы жалпыдан жекеге қарай принцибінде жүреді, яғни жоғары класс торлары мен разрядтарын бастапқы негізі ретінде қолданады.
Екіншіден, бөлу жұмыстарының дәлдігіне қойылатын талаптар топорафиялық жұмыстардың дәлдігінен жоғары мүмкін. Бұл жағдайда арнайы геодезиялық тірек торлары құрылады.
Арнайы геодезиялық тірек торларының дәлдігі мен тығыздығы құрылыс жұмыстарындағы бір этаптан келесісіне өтуде өзгеруіне болады. Бірақ, геодезиялық өлшеулердің дәлдігіне қойылатын талап этаптан этапқа жоғарлайды. Карта мен пландарды құруда, геодезиялық есептерді шығаруда, сонымен қатар құрылысты геодезиялық қамтасыз етуде жергілікті жер бетінде бір координат жүйесімен байланысқан нүктелер орналасқан. Бұл нүктелер жер бетінде, құрылыс орындарында арнайы белгілермен көрсетіледі. Бір координат жүйесінде орналасқан нүктелер геодезиялық торап деп аталады.
Қазіргі кезде мемлекеттік геодезиялық тор жүйесін құруда ғарыштық өлшеулер қолданылады.
Осы мақсатта мемлекеттік геодезиялық ғарыштық жүйенің үш деңгейін құру концепциясы қабылданды:
- фундаментальді астраномиялық - геодезиялық торап;
- жоғарғы дәлдікті астраномияық - геодезиялық торап;
- I классты спутникті геодезиялық торап;
Жиілету торын мемлекеттік торапты одан әрі жиілету үшін құрады. Планды жиілету торы 1,2 разрядқа бөлінеді.
Түсіру торабы - бұл жиілету торының бір түрі, бірақ, үлкен тығыздықта. Түсіру торабының нүктелерінен әр түрлі масштабтағы карта мен пландар құру үшін жергілікті жер мен бедер түсіріледі.
Арнайы геодезиялық тораптар құрылысты геодезиялық қамтамасыз ету үшін құрылады. Пункттердің тығыздығы, құру кестесі мен осы торлардың дәлдігі құрылыс түріне байланысты.
Планды инженерлік-геодезиялық торап, қалалар мен ауылдарда, ірі өндіріс объектілерінің құрылыс алаңдарында, тау-кен өндіріс територияларында атқарылатын ірі масштабтағы түйірулерді, сондай-ақ инженерлік және геодезиялық жұмыстарды негіздеу үшін қызмет етеді. Пландық инженерлік-геодезиялық торап триангуляция түрінде және геодезиялық құрылыс торлары түрінде құрылады.
Планды инженерлік-геодезиялық торап дәлдігі мен тығыздығына қойылатын талап әртүрлі. Бұл инженерлік ғимарттардың жүргізілген ізденістердің, проетілеудің құрылысы мен эксплуатациялаудағы есептердің әртүрлілігіне байланысты. Инженерлік-геодезиялық тораптар ары қарай жиілету мүмкіндігі, негізгі бөлу жұмыстары мен 1:500 масштабтағы топографиялық түсірісті ескере отырып құрады. Бірақ құрылыс ауданының физио-географиялық жағдайы мен ғимараттың көлеміне байланысты үлкеюі мүмкін. Инженерлік геодезиялық тораптарды құғанда мемлекеттік тірек торлары қолданылады.
Планды мемлекеттік торлардың дәлдігі ірі масштабтағы түсіріс жұмыстарының координаталарын бір жүйеге келтіруге есептелген.
Геодезиялық жүйе мемлекеттік жиілету және түсіріс жүйелері болып бөлінеді, ал олардың өз дәлдігіне қарай өзара кластарға бөлінеді.
Тірек пункттердің жер бетіндегі мәні астрономиялық және геодезиялық әдістермен анықталады.
Астрономиялық әдіспен берілген пункттің годезиялық координаталары (геодезиялық ендік В және геодезиялық бойлық L) аспан шырақтарын бағдарлау арқылы анықталады. Астрономиялық бағдарлаудың нәтижесінде пункттерге бағытталған сызықтардың геодезиялық азимуттарында А анықтауға болады. Азимуттар, сонымен қатар, гирокомпастың не гиротеодолиттің көмегімен анықталады. Бұдан әрі қарай геодезиялық координаталардан (В, L) және геодезиялық азимуттан (А) тікбұрышты координаталарға (Х, Ү) және дирекциондық бұрышқа (α) өтуге болады.
Пункттердің координаталарын тәуелсіз анықталуы бұл әдістің құндылығына жатады. Бірақ та нүктелердің геодезиялық координаталарын анықтауда пайда болатын аз қателер тіктеуіш сызығының эллипсоид бетіндегі нормальдан ауытқу қатесімен есептегенде, тікбұрышты координаталарда шамасы 60-100 м-ге дейін үлкен қателердің пайда болуына әкеледі. Сондықтан, астрономиялық әдістің басты кемшілігі жер бетіндегі нүктелердің тікбұрышты координаталарын біршама аз дәлдікпен анықталынады.
Геодезиялық әдісті қолданғанда тек кей нүктелердің (негізгі нүктелер) тікбұрышты координаталары астрономиялық бағдарлаумен анықталады. Тірек торларының қалған пункттері жердің бетінде төбелері тірек пункттері болатын геометриялық фигуралардың қабырғаларымен бұрыштары өлшеу арқылы негізгі нүктелермен байланыстырылады. Тірек нүктелерін осылай құру схемасы қателердің жиналуына шек қояды, өлшеуге сенімді бақылауды қамтамасыз етеді және әртүрлі жердің бөліктерінде геодезиялық жұмысты тәуелсіз істеуге мүмкіншілік береді.
Пункттердің координаталары бірыңғай координаталар жүйесінде геодезиялық әдіспен анықталатын тірек торларын геодезиялық тірек торлар деп атайды.
2.2 Мемлекеттік геодезиялық торларының пункттері және құру әдістері
Мемлекеттік геодезиялық торлар (МГТ) жиілету және түсіріс торларын одан әрі дамытудың, сонымен қатар ізденіс, құрылыс, жер қойнауын пайдалану, жерге орналастыру, т.б көптеген есептерді шешудің негізі болып табылады. Сондықтан, геодезиялық тораптарды құрудың дәлдігін қамтамасыз ету үшін оның бұрыштық және ұзындық өлшеулері тиісті аспаптар мен тәсілдер арқылы жүргізілуге тиісті.Мемлекеттік геодезиялық торларға мыналар жатады:
1, 2, 3, 4 класты пландық жүйелер, олар өзара бұрыштық және ұзындыұ өлшеулер дәлдігімен, жүйе қабырғаларының ұзындықтарымен ерекшеленеді. Пландық жүйелер триангуляция, трилатерация, полигонометрия әдістерімен құрылады.
І, ІІ, ІІІ және ІV класты биіктік нивелирлік тораптар. Олар геометриялық нивелирлеу әдісімен құрылады.
Геодезиялық жүйелер жалпыдан жекеге көшу принципімен: жоғары жүйеден, яғни І-кластан төменге қарай неғұрлым дәл құрылғаннан, соғұрлым ұсақтау және дәлдігі кемдеу класқа қарай құрылады. І-класты жүйе мейілінше жоғары дәлдікке ие болады және ол төменгі кластарға геодезиялық жүйелердің дамуы мен орлардың пункттерінің координаталарын біртұтас жүйеде есептеу үшін, негіз қызметін атқарады.
Өндірісте берілген учаскеде алаңдық жұмыс геодезиялық тордың техникалық проектісін құру болады. Жобаланатын жұмыстың ұйымдастыру және техникалық принципі, оның мазмұны, көлемі, әдісі, орналасуы және уақыты техникалық проекті құжатында көрсетіледі. Жобалаудың негізгі міндетінде берілген учаскіге геодезиялық тор құруда қолайлы техникалық жағдайды іздеу. Геодезиялық тор сапасы және бағасы техникалық жобаның сапасына тура тәуелді.
Бүкіл тірек торлары жалпыдан жекеге өту принципі бойынша топтарға бөлінеді және олар бірнеше сатымен жасалынады, жоғарғы топтардың торларынан төменгі топтарға, ірі және дәл геометриялық құрылудан ұсақ және аз дәлдікті геометриялық құрылуға өтеді.Жоғарғы топтың пункттері бір-бірінен өте алшақ (ондаған километр) орналасады, кейін олар кіші топтардың торларымен толықтырылып дамытылады. Бұндай тәсіл өте қысқа мерзімде үлкен дәлдікпен бүкіл территорияға бірыңғай координаталар жүйесін таратуға мүмкіншілік жасайды. Жалпы геодезиялық торлар пландық және биіктік торлар болып бөлінеді. Пландық геодезиялық торлар әр пункттің жалпы мемлекеттік жүйесіндегі тікбұрышты координаталары (Х, Ү) анықталады, ал биіктік геодезиялық торларда әр пункттің Балтық биіктік жүйесі бойынша (Н) анықталады. Геодезиялық торлар мемлекеттік геодезиялық торларына, геодезиялық толықтыру торларына бөлінеді. Пландық геодезиялық торларды құру. Геодезиялық торлар, егер өлшеу кезінде нүктенің тек координаталары алынса пландық, ал нүктенің тек биіктік айырымы алынса биіктік торлар болып бөлінетіні бізге белгілі. Ал егерде, екі өлшемі де алынған болса, онда пландық-биіктік торлар деп аталады. Қазіргі геодезиялық өлшеулерде осы тор түрі жиі кездеседі. Пландық-биіктік торларды құрудың негізгі әдістеріне болып триангуляция, трилатерация және полигонометрия болып табылады.1:100000 масштабтан ұсақ масштабтарды құру үшін, әсіресе қолайсыз аудандарда (Арктика, антарктида және т.б) бұл әдістер ыңғайлы болып келеді.
Мемлекеттік геодезиялық торлар (МГТ) жиілету және түсіріс торларын одан әрі дамытудың, сонымен қатар ізденіс, құрылыс, жер қойнауын пайдалану, жерге орналастыру, т.б көптеген есептерді шешудің негізі болып табылады. Сондықтан, геодезиялық тораптарды құрудың дәлдігін қамтамасыз ету үшін оның бұрыштық және ұзындық өлшеулері тиісті аспаптар мен тәсілдер арқылы жүргізілуге тиісті.Мемлекеттік геодезиялық торларға мыналар жатады:
1, 2, 3, 4 класты пландық жүйелер, олар өзара бұрыштық және ұзындыұ өлшеулер дәлдігімен, жүйе қабырғаларының ұзындықтарымен ерекшеленеді. Пландық жүйелер триангуляция, трилатерация, полигонометрия әдістерімен құрылады.
І, ІІ, ІІІ және ІV класты биіктік нивелирлік тораптар. Олар геометриялық нивелирлеу әдісімен құрылады.
Геодезиялық жүйелер жалпыдан жекеге көшу принципімен: жоғары жүйеден, яғни І-кластан төменге қарай неғұрлым дәл құрылғаннан, соғұрлым ұсақтау және дәлдігі кемдеу класқа қарай құрылады. І-класты жүйе мейілінше жоғары дәлдікке ие болады және ол төменгі кластарға геодезиялық жүйелердің дамуы мен орлардың пункттерінің координаталарын біртұтас жүйеде есептеу үшін, негіз қызметін атқарады.
Өндірісте берілген учаскеде алаңдық жұмыс геодезиялық тордың техникалық проектісін құру болады. Жобаланатын жұмыстың ұйымдастыру және техникалық принципі, оның мазмұны, көлемі, әдісі, орналасуы және уақыты техникалық проекті құжатында көрсетіледі. Жобалаудың негізгі міндетінде берілген учаскіге геодезиялық тор құруда қолайлы техникалық жағдайды іздеу. Геодезиялық тор сапасы және бағасы техникалық жобаның сапасына тура тәуелді.
2.3 Триангуляция және полигонометрия құрастырудың 1-2 разрядты түрлері
Триангуляция - әдісі жергілікті жерде үшбұрыштар жүйесін құрудан тұрады, оларда барлық бұрыштар және кейбір базис қабырғаларының ұзындығы өлшенеді. Базистік торапта қысқа диагональ, базис және барлық бұрыштар өлшенеді.
І класс триангуляцияның тұтас жүйесін орасан зор территорияда құру едәуір уақыт пен материалдық қаражатты жұмсауды керек етеді. Сондықтан І класты геодезиялық жүйені, мүмкіндігінше меридиан және параллель бағытында бір-бірінен 200 километрге дейінгі алыс қашықтықтарда орналасқан үшбұрыштар қатары түрінде құрады. І класты триангуляция қатарының периметрі 800 километрге дейінгі тұйық полигоды құрастырады.
ІІ класты триангуляция бірінші класты полигонның бүкіл ауданын толтыратын және І класты пункттерімен сенімді байланыстағы үшбұрыштардың жаппай жүйелі түрінде дамиды.
ІІІ және ІV кластытриангуляциялар мемлекеттік геодезиялық жүйелердің одан арғы жиілендіруі болып табылады.
Буынның (звено) бастапқы пункт координаттары мен қабырға азимутын астраномиялық бақылаулар арқылы анықтайды. Басқа қабырғалардың ұзындықтары мен азимуттарын, сонымен қатар қабылданған элипсоид үстіндегі немесе Гаусс проекциясының жазықтығындағы биіктік координаттарын өлшеулер арқылы алады.
Триагуляцияның байланыстырылмаған торын құруда бастапқы берілгендер ретінде бір пунктің бастапқы координаттары, бір қабырғаның ұзындығы және осы қабырғаның азимуты немесе бастапқы координаттары белгілі екі пункт қолданылады.
Сурет 2 - ІV класты триангуляция
Триангуляция әдісінің негізі - үшбұрыштар есебін қабырғалар және екі бұрыш арқылы, яғни синустар теоремасы арқылы шешу.
Бұл теореманы триангуляцияның үшбұрыштар тізбесіне қолдану, кезекті ( i+1 ) үшбұрышты кезекті i - қабырғамен байланысқан, яғни:
I класс торы ең жоғары дәлдікпен сипатталады және еліміздің барлық территориясын қамтаған. Қалған класс торы жоғарғы класс торларының негізінде құрылады. ІІ класс торын бірінші класс торына сүйене отырып, ІІІ класс торын жоғарыға екеуін негізге ала отырып құрады. Бұл құрылу кесте түрін триянгуляция әдісі деп атайды.
1-4 класты триянгуляция жүйесінің техникалық мінездемесі 1.1- кестеде көрсетілген. Пландық негіздеудің мемлекеттік жүйесі полигонометрия мен 1,2 разрядты триянгуляция торабымен толықтырылады.
Кесте 1 - 1-4 класс триангуляция торабының техникалық мінездемесі
Триангуляция
Кластары
Қабырға ұзындығы, км
Бұрыш өлшеудің ОК шекті қателігі
Үшбұрыштардағы шекті қателігі
Базисті қабырғаның өлшенген салыстырм. шекті қателігі
1
20-25
0,7׳׳
3,0׳׳
1:400000
2
7-20
1,0׳׳
4,0׳׳
1.300000
3
5-8
1,5׳׳
6,0׳׳
1.200000
4
2-5
2,0׳׳
8,0׳׳
1.200000
Трилатерация әдісі барлық қабырғалар ұзындықтары ретінде құрылады. Үшбұрыштарды шешу арқылы горизонталь бұрыштарын, алудан қабырғаларының деррикциондық бұрыштарын анықтайды. Пункттердің координаталарын есептеу триангуляциялаудағыдай жүргізіледі. Байланыстырылмаған трилатерация торын құруда бастапқы деррикциондық бұрыштары белгілі болу керек.
Трилатерация жүйесінде қабырғаларының ұзындығы әдеттегідей радио және жарық қашықтық өлшеуіштермен өлшенеді. Бұл жағдайда қабырғаларды өлшеудің салыстырмалы қателігі мынадан аспауы керек: ІІІ класс үшін - 1:100000, ІV класс үшін - 1:40000.
Сурет 3 - Полигонометрия жүрістері
Егер ab базисі полигонометриялық жүрістің АВ қабрғасына перпендикуляр болса және онымен екіге бөлінсе, онда АВ қабырғасының ұзындығын анықтау үшін ab - базисін және φ1 мен φ2 параллактикалық бұрыштарын өлшеу жеткілікті.
І класты полигонометрия меридиан және параллель бағытында созылған жүріс түрінде құрылады, олар бірінші класты периметрі 700-800 км полионның буындарын құрады, ә класт полигонометрия класты триангуляция мен полигонометрияның ішінде периметрі 150-180 километрлік тұйық полигон жүйесі ретінде дамиды.
3 және 4 класты полигонометриясы торапты пункттері бар жүрістер жүйесі немесе жоғарғы класты мемлекеттік геодезиялық жүйенің пунктеріне сүйенетін жекелеген жүрістер түрінде құрылады.
Кесте 2 - Полигонометрия сипаттамалары
Полигономет-рия кластары
Қабырғалар саны
Қабырғалар ұзындығы, км.
Бұрыш өлш.
ОКҚ
Ұзындық өлшемінің салыстырмалы қателігі
1
12
8-30
0,4׳׳
1:400000
2
6
5-18
1,0׳׳
1:200000
3
6
3-10
1,5׳׳
1:100000
4
20
0,25-2
2,0׳׳
1:40000
Әдетте, инженерлік-геодезиялық торлар топографиялық түсірістерді және геодезиялық бөлу жұмыстарын жүргізген кезде жобаланады және жиілендіріледі. Инженерлік-геодезиялық торларды құрған кезде Мемлекеттік геодезиялық торлар қолданылады. Топографиялық түсіріс және құрылыс алаңындағы геодезиялық жұмыстарды жобалау кезінде 1-2 разрядты полигонометриялық жүрістер қолданылады. 1:5000 - 1:500 масштабтағы топографиялық пландарды құрған кезде, территориядағы геодезиялық пункттердің тығыздығы 1 км² 4 пункттен 1 пункке дейін келу керек.
1-2 разрядты полигонометрия жеке жүріс немесе тор түрінде құрылады. Еер екі қатарлас орналасқан полигонометриялық пункттер ір-бірінен өте алшақ орналасқан жағдайда, сәйкес разрядты және класты жүріс жүргізілуі қажет. Әр түрлі дәлдікте, мысалы 1-разрядты және 4-класты полигонометриялық жүрістер параллель жүргізілген болса және пункттер арасындағы ара-қашықтық 1,5 км ден аспаса, онда бұл жүрістер аралығында міндетті түрде 1-разрядты полигонометриялық жүріс жүргізілуі қажет. Барлық пункттер міндетті түрде жергілікті жерде талапқа сай арнайы белгілермен орнатылуы керек.
Кесте 3 - 1 және 2 разрядты полигонометрияның негізгі көрсеткіштері
Негізгі көрсеткіштер
Полигонометрия
4 класс
1 разряд
2 разряд
Жүрістің шекті ұзындығы,км: жеке жүріс
15
5
3
Бастапқы және түйін нүктелер аралығындағы
10
3
2
Түйін нүктелер аралығындағы
7
2
1.5
Полигон периметрінің шекті мәні, км
30
15
9
Жүріс қабырғасының ұзындығы, км:
Ең үлкені
Ең кіші
Орташа
2
0,25
0,50
0.8
0.12
0.30
0.35
0.08
0.20
Жүрістегі қабырғалар саны, артық емес
15
15
15
Соңғы қабырғасының салыстырмалы қатесі, артық емес
1200000
150000
120000
Бұрышты өлшеудің ОКҚ (жүрістегі және полигондағы үйлеспеушіліктер бойынша) артық емес
3
5
10
Жүрістегі және полигондағы бұрыштық үйлеспеушіліктер, n-жүрістегі бұрыштардың саны
5
10
5
Ірі масштабты түсірістердің обьектілерінде 4 класс полигонометриясы Мемлекеттік полигонометрияның 4 класына қарағанда төмен дәлдікпен орындалады. 1 және 2 разрядты 4 класс полигонометриясының негізгі көрсеткіштері 1.3-кестеде берілген. Полигонометрияның жеке жүрісі екі бастапқы пункттерге тірелуі тиіс, бұл жағдайда міндетті түрде жанасатын екі бұрыш өлшенуі керек. Немесе бір бастапқы пунктке тірелетін 1 және 2 разрядты полигонометриялық жабық жүрістерді жүргізіп, оларды жоғарғы класс пункттерімен координаттар арқылы байланыстыруға болады. Соңғы жағдайда бұрыштық өлшеулерді тексеру үшін азимуттардың астрономиялық және гидротеодолиттық бақылаулары пайдаланылады. Байланыстырылмаған аспалы(висячий) жүрістерді жүргізуге болмайды.
Инструкциямен бекітілген таблицадағы талаптардан аздаған ауытқулар болуы мүмкін. Сәулелік қашық өлшеуіштермен өлшенген байланыстырушы қабырғалардың ұзындығы 30 % дейін ұзартуға болады. Параллель орналасқан жүрістердің ұзыдығы шет мәнге жақын болса, 4 класс жүрістерінің аралықтары 2,5 км. кем, ал І разрядтағы 1,5 км кем болса, оларды сол класс және разрядтардағы жүрістермен қосады.
Полигонометриялық жүйенің бекітілген пункттерінің биіктіктері геометриялық нивелирлеумен анықталады.
4 класс, 1 және 2 разрядты полигонометриялық жүйелерді және ірі масштабты түсіру негізін жобалау үшін кейін орындалатын түсірістердің масштабтарын және әдістерін есепке ала отырып жасалады. Жобалау келесі негіздерде: түсіру обьектісінің геодезиялық зерттелінуі жайында мәліметтерді; аспаптардың бар екендігі; жұмыс жасау аймағының физико-географиялық және экономикалық зерттелуі жайында деректерді жинау және талдау, материалдардың және жұмыс күшінің, аймақты зерттеу нәтижелерінің бар екендігін, аймақтың 10-15 жылдан кем емес уақыттағы дамуын есепке ала отырып жасалады.
Жүйенің жобасы 1:10000 немесе 1:25000 масштабтардағы топографиялық карталарда құрылады. Құрылған жоба бағаланады. Жиілендіру жүйесінің дәлдігін есептеудің бастапқы талабы, үйлестірілген түсіру негіздерінің нүктелерінің орналасқан орындарының қателерінің шет мәні: олар планда, ашық және құрылыс салынған жерлерде 0,2 мм, яғни 1:500 масштабта 10 см болуы керек. Жүйелерді жобалауда компьютерлік есептеу әдістерін қолдануы оптимальды шешім табу мүмкіндігін береді: аз қаржылай шығынмен берілген жоғарғы дәлдіктегі жүйені құруды.
Мысалы, бастапқы кезеңдегі салыстырмалы орташа квадраттық қатенің мәні - 1Тн, ал соңғы кезеңдегі - 1Тк болуына талап қойылуы керек. Егер n болатын болса, алдыңғы кезеңнен келесі кезеңге өтудегі дәлдікті қамтамасыз ету коэффициенті анықталады.
K= n
Мысалы: Тб=50000, Тс=10000 (4 класс полигонометриясынан 2 разряд полигонометриясына ауысу).
Бастапқы деректердің қосымша қателерінің бар болғандығына байланысты, олардың жүйенің келесі кезеңінің салыстырмалы қатесінің нәтижесінің ұлғаюына тигізетін әсерін сипаттайтын формулада коэффициент пайда болады. Коэффициентті шамамен 1,5 ең қылып алу ұсынылады. Онда формула келесі түрде болады:
K=
Мысалы, бастапқы кезеңнен 1 Тб = 150000 (4 класс полигонометриясының) дәлдігінде және 1 Тс = 14000 (теодолиттік жүрістің) дәлдігінде, негіздің үш кезеңдік даму схемасында n=3 дәлдікті қамтамасыз ету коэффициенті
K=11.5 =1.55 кем болмауы тиіс.
Бастапқы пунктілерге және бастапқы дирекциондық бұрыштарға сүйенетін жеке полигонометриялық жүрісті жобалауда пунктінің орналасуындағы және диррекциондық бұрыштағы қатені жүрістің ортасында, оны үйлестіріп болғаннан кейін анықтайды.
Жүрісті үйлестіргеннен кейін оның осал жерінде ОКҚ келесідей болады:
Мос=12М
Мұндағы, М - үйлестірілгенге дейінгі жүрістің соңғы пунктінің орнындағы кез-келген формадағы жүріске есептелінетін ОКҚ.
Рекогноцировкалауда жүйе құру жобасы, жүрістердің бағыттары тексеріледі және полигонометриялық таңбалардың орналастыру орындары белгіленеді. Полигонометриялық пункттерді орналастыруға өтуге ыңғайлы, жақсы танылатын, олардың ұзақ уақыт сақталуларын қамтамасыз ететін және түсіру жүйесінің нүктелері ретінде ыңғайлы жерлер таңдалып алынады.
Центрлер мен белгілер қазіргі кезде қолданылатын инструкцияның талабына сәйкес таңдалып аынады және орналастырылады. Құрылыс жүргізілген территорияда көбінесе қабырғада орналастырылатын белгілер таңдалып алынады.
Полигонометриялық белгілерді көшелердің жүретін бөліктерінде, егістіктерде, батпақтарда, топырақпен көміліп қалатын жерлерде, жылжымалы топырақтарда және карьерлердің котлавандардың, басқа да қауіпті жерлердің қасында орналастыруға тиым салынады.
Әр орналастырылған полигонометриялық белгі кем дегенде үш өлшеумен (1 см-ге дейін) жергілікті жердегі тұрақты заттармен байланыстырылады, ал орналасқан орнының суреті ұқыпты түрде карточкаға салынады.
Полигонометрия разряды, жүрістердің жалпы ұзындығы, пунктер саны. Өндірістік алаң территориясында 1 разряд тиангуляциясына 1-ші разрядты полигометрия құру жобаланып отыр.
Полигонометрия шартты нүктелер арқылы жүрістер жүйесін құрайды. Таңбалар мен орталықтар түрі:
1 разрядты полигонометрия пункттері үшін, топографиялық түсірулер бойынша инструкциялар, қиылған пирамида формасы тәріздес 2 бетон блоктарынан тұратын 5 типті орталықты ұсынады. Әр блоктың тік сызығында марка салынған. Инструменттер, сызық өлшеу әдістері және бұрыш өлшемінің орташа квадраттық қатесі.
1 разрядты полигонометрия жүрісіндегі линия ұзындығы, 1:10000 салыстырмалы қате жіберушілік есебімен, кіші топографиялық светодальномермен немесе аспалы өлшеу приборымен өлшенеді.
1разрядты полигонометрияда бұрыштарды Т-2 теодолитпен, 2 әдіспен өлшейді, ол Т-5 теодолитімен 3 әдіспен өлшейді. Горизонтальді бұрыштарды өлшеуде орташа квадраттық қате жіберушілік +-5″. Бұрыштарды өлшеу үшін визирлік марка компактісінің үш штативті жүйесін қолданады. Теодалитті орташа дәл кестіру және визирлік мақсат дәлдігі 1мм шамасында болу керек.
Полигонометрияны жобалау кезінде, жүрісті ыңғайлы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Батыс Еуропа - Батыс Қытай халықаралық транзиттік автомобиль жолын қайта салу көлік саласындағы маңызды және үлкен жобалардың бірі болып табылады. Оның негізгі мақсаты - Батыс пен Шығысты байланыстырған Ұлы Жібек жолының бағдарын қайта жаңғырту.Қазақстан үшін бұл жоба елдің транзиттік әлеуетін жүзеге асыру, сондай-ақ, оңтүстік және батыс өңірлердің сенімді көліктік байланысын құру мүмкіндіктерімен тартымды.
Жоба үш басты бағыт бойынша жүк тасымалдарын қамтамасыз етеді: Қытай - Қазақстан, Қытай - Орталық Азия, Қытай - Ресей - Батыс Еуропа. 2020 жылы жүк тасымалдарының көлемі 33 млн. тоннаға жетеді деп жоспарлануда.Бүгінде дәліздің екі шеткі пункттері арасында 2 балама бағдар бар: Транссіб темір жолы және Суэц каналы арқылы теңіз жолы. Бірінші бағдар бойынша жол жүру уақыты 14 тәулікке тең болса, теңіз жолы арқылы 45 тәулікке дейін барады. Ал, Батыс Еуропа - Батыс Қытай дәлізін салу жұмыстары аяқталған кезде жүк көлігі бұл жолды 10 тәулікте өтетін болады.Батыс Еуропа - Батыс Қытай мега-жобасы Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасы бойынша 2009 жылы жүзеге асырыла бастады. Көршілес елдермен бірқатар меморандумдарға қол қойылып, жобаны жүзеге асыруды бастау жөнінде келісімдерге қол жеткізілді.Дәлірек айтқанда, 2008 жылы Ақтөбе қаласында Қазақстан Республикасының Көлік және коммуникация министрлігі мен Ресей Федерациясының Көлік министрлігі Санкт-Петербург - Қазан - Орынбор - Ақтөбе - Алматы - ҚХР шекарасы бағдары бойынша автомобиль жолдарын дамытуда ынтымақтастық туралы Меморандумға қол қойды. 2009 жылы Қытай Халық Республикасымен арада Батыс Еуропа - Батыс Қытай автокөліктік дәлізін құруда өзара түсіністік туралы Меморандумға қол қойылды. Дәл сол жылы Алматы қаласында Еуропалық Комиссиямен арада көліктік жүйелерді дамыту саласында өзара түсіністік туралы меморандумға қол қойылды.
Жобаланып отырған тас жолдың Оңтүстік Қазақстан облысында алып жатқан орны 117300 шаршы киллометр, Тұран ойпатының шығыс бөлігінен және Тянь - Шань тауының батыс тарамында орналасқан.
Оңтүстік Қазақстан облысы аумағынан өтетін Батыс Еуропа-Батыс Қытай тас жолындағы геодезиялық жұмыстардың көлемі өте ауқымды. Бұл жолдағы геодезиялық жұмыстарды еліміздің және Ресейдің ірі геодезиялық компаниялары жүзеге асырды. Осы жұмысты зерттеу арқылы қазіргі заманға сай геодезиялық аспаптармен, олардың жұмыс істеу үрдісімен танысасың.
1 ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ АУМАҒЫНАН ӨТЕТІН БАТЫС ҚЫТАЙ-БАТЫС ЕУРОПА ТРАССАСЫНЫҢ ҚЫСҚАША ФИЗИКАЛЫҚ - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Оңтүстік Қазақстан облысы- кең-байтақ қазақ жерінің тарихы терең, құнарлы да құйқалы, өзгеше өңірі. Қаратау мен Алатаудың баурайынан миллиондаған жылдар бұрынғы адамзаттың мекені болған орындар табылып, ғылыми негізде дәлелденуі,сондай-ақ ежелгі түркі қағанаттары тұсында қалалардын жан-жақты өркендеп, өзіндік өркениет орталықтары ретінде танылғаны талай-талай жәйіттерді аңғартады. Бұған баршаға белгілі тарихи тұрақтар, тастағы таңбалар мен жазбалар, Исфиджаб (Сайрам), Отырар, Сығанақ, Сауран, Иасы (Түркістан), Созақ, Шымкент, Құлан сияқты шаһарлар, кейінгі кездердегі қазбалар нәтижесінде анықталып жатқан қорғандар мен кенттердің қалдықтары дәлел. Әлі де небір құпияларын бүгіп, жұмбақтарын жасырып жатқан орындар қаншама.
Облыс аумағының табиғаты мен жер жағдайы да ерекше. Биік-биік таулар мен жосылып жатқан жоталар, жазық далалар мен шөлейтті құмдар тоғысып, тоғайласып, өзіндік өрнек құрайды. Ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда, Қаратау сілемдерін көлденең жатып ағатын өзендердің құрылымынан осынау тау жоталарының көтерілуі 350-400 мың жыл бұрынғы тектоникалық кезеңде басталғаны дәлелденген.
Сурет 1 - Оңтүстік Қазақстан облысының физикалық-географиялық картасы
1.1 Климаты
Облыс аумағының географиялық орнына (яғни атмосфераның ылғалдылықтың негізгі көзі мұхиттардан тым шалғай орналасуына) және жер бедерінің сипатына байланысты қуаң континенттік климат қалыптасқан. Мұнда күндізгі және түнгі, қысқы және жазғы температуралар шұғыл ауытқып отырады. Жазы ұзақ, облыс түстігінде 8 айға дейін созылады. Қысы жылы: ең суық ай -- қаңтардың орташа температурасы -- 2 -- 9°С. Ең суық кезең Созақта тіркелген (-41°С).
Жазы ыстық: шілде айының орташа температурасы 19 -- 29°С. Ең ыстық кезең Шардарада (47°С) тіркелген.
Шөлді аудандарда жылдық жауын-шашын мөлшері 100 -- 170 мм, тау етектерінде 300 -- 450 мм, ал биік тауларда 1000 мм-ге дейін құбылады. Жауын-шашын негізінен көктем мен күз айларында болады. Қар жамылғысының орташа қалыңдығы 20 -- 40 см аралығында, жазықта 2 айға, тауларда 5 айға дейін жатады. Қар қарашаның соңы, желтоқсанның басында түсіп, наурыз айында ери бастайды.
Облыс аумағының көпшілік бөлігінде антициклондық ауа райы басым. Сондықтан мұнда шұғылалы ашық күндердің ұзақтығы жылына солтүстіктен оңтүстікке қарай 2150 сағаттан 3000 сағатқа дейін артады. Жылына 150-ден 260 күнге дейін күн ұдайы ашық болады, бұлтты күндер тиісінше 60 күннен 15 -- 20 күнге дейін азаяды. Міне, осылардың нәтижесінде жиынтық радиация мөлшері де солтүстіктен оңтүстікке қарай біртіндеп артады. Облыста оңтүстік және солтүстік батыс желі көбірек тұрады. Желдің орташа жылдамдығы 1,9 -- 3,9 мс. Желдің қатты тұратын аймағы -- Ақсораң, онда желдің жылдамдығы 5,1 мс-қа жетеді. Шақпақ пен Арыстанды-Қарабас желдері өте күшті соғады.
Облыстың қиыр оңтүстігі жылу мен ылғалдың жыл бойы таралуына, т.б. метеорологиялық сипаттамалар ерекшеліктеріне қарай оңтүстік шөл белдем аралығын құрайды. Ерекшелігі -- жауын-шашынның негізгі мөлшері (62 -- 67%) наурыз айында түседі, жыл бойына 40 күндей қар қылаулайды, бірақ та көп жатпай, тез еріп кетеді. Вегетациялық кезеңінің ұзақтығы 245 -- 260 тәулік, 10°С-тан жоғары ауаның орташа тәуліктік температурасының жылдық жиынтық мөлшері 4300 -- 4600°С.
Жыл маусымдарына айқын ажыратылады. Қысы қысқа -- 90 күндей. Жазы ұзақ -- 160 -- 170 күнге дейін созылады.
1.2 Жер бедері
Оңтүстік Қазақстан облысының табиғат жағдайлары алуан түрлі, мұнда шөлдер мен шөлейттер, төбелер, тау жоталары мен қыраттар кездеседі. Жер бедері бойынша оны үш ауданға бөлуге болады: таулы, төбелі және жазық дала.
Облыстың таулы ауданы оңтүстігінде Батыс Тянь-Шань жоталарынан, орталығында Қаратаудан, ал оңтүстік-шығысында Талас Алатауының сілемдері болып табылатын Қаржантау және Өгем жоталарынан тұрады.
Мұндағы рельеф эрозиялық тілімденуімен және беткейдің тегістелу кескіндерімен ерекшеленеді. Суайрық жоталардың тегістелген беткейлерін аңғарлар кесіп өтеді. Қаратаудың оңтүстік-шығысында Боралдай және Құлан таулары орналасқан. Мұндағы суайрық жоталар шошақ келген, ал жекелеген шыңдар үшкір пішінді. Тау аңғарлары тар, жартасты ал олардың ұзына бойы кескіні сатылы келген. Баурайлардың жартасты сипаты мен карст құбылысының дамығандығы тау жасаушы ізбестердің кең таралуымен анықталады.
1.3 Гидрографиясы
Оңтүстік Қазақстан облысының гидрографиялық жүйесі оның бүкіл аумағында әрқалай орналасқан.
Мұнда барлығы су кадастры арқылы 297 өзен тіркелген. Олардың жалпы ұзындығы 8045 км. Құрайды. Оның ішінде 42-сі сел қаупіне жақын саналады: 16 өзенде құм-тас аралас лайлы ағымы болуы мүмкін, ал 26 өзенде айналасын шайып кететін сел жүруі мүмкін. Бұл өзендерден басқа көптеген есепке алынбаған ұсақ су арналары да (жыралар, жылғалар) бар. Олар арқылы көктем айларында су тасуы байқалады. Сел қаупін тудыратын өзендер санының көптігіне қарамастан аудандағы төтенше жағдай қауіптілігі онша үлкен емес.
Аймақтағы барлық өзендер Арал теңізі алабына жатады. Олар бастауларын Қаратау, Қаржантау, Өгем жоталарының баурайларынан алады. Тау өңірлерінен шыға берісте өзен сулары егістік суаруға алынады. Бұл сулардың бір бөлігі өзендерге қайта құяды, бірақ азғана бөлігі булануға және су қоймаларында, каналдардажәне суарылатын жерлерде сүзілу есебінен жоғалады.
Жер беті ағыны облыс территориясы бойынша біркелкі таралмаған: көпшілігі орталық және оңтүстігімен ағады. Ірі өзендері -- Сырдария. Салалары: Келес,Құркелес, Арыс, Бөген және Шу өзені. Төменгі ағысы тартылып қалады. Сырдария мен Келес салаларында Шардара бөгені орналасқан.
Сырдария өзенінің ұзындығы - 2190 шақырым. Бұл өзен Нарын мен Қарадария өзендерінен басталады. Нарын өзенінің ұзындығы - 700 шақырым. Осы өзенді қоса есептегенде Сырдария өзенінің қоры Тянь-Шаньнан, Талас Алатауынан, Қырғыз даласынан, Теріскей Алатауынан басталады. Ауданы - 422 мың шақырым. Қазақстан территориясында Сырдарияның оң жағында өзінің үлкен саласы Шыршық өзенінің оң жағында Келес өзенін, төменгі ағысында шөлді жерлермен ағады да, 400-500 шақырым қашықтықта, сол жақ саласы жоқ. Оң жағында тек бір ғана саласы бар. Арыс өзені мен Сырдария өзенінің Өзбекстан мен Қазақстан үшін үлкен маңызы бар. Қызылорда облысы Сырдарияның суын күрішке пайдаланады.
Сырдария алабы Орта Азиядағы төрт мемлекеттің (Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан және Қазақстан) аумағында орын тепкен. Дарияның ұзындығы 3019 км. Алаптың ең басты ерекшелігі - оның аумағының екі айқын зонаға: ағынды қалыптасу және пайдалану зоналарына бөлінуі. Ал, Қазақстан аумағы екінші су пайдалану зонасында жатыр.
Сырдария алабының көп жылдық орташа су ресурстары 30,4 км[3]жыл, суы мол жылдарда 45,0 - 50 км[3]жыл, қуаң жылдарда 25,5 км[3]жыл аралығында ауытқиды. Негізінен мұздықтар мен еріген қар суымен қоректенуіне байланысты табиғи жағдайда Сырдария көктем-жаз айларында тасиды. Су тасу кезінде су өтімінің мөлшері Көкбұлақ бекетінің түсында секундына 1000-3700 текше метр аралығында ауытқиды. Қазақстан аумағында Сырдарияға сол жағынан Келес, Арыс өзендері құяды. Сырдың су жинау алабының ауданы 462000 км[2] тең.
Сырдария алабы көне суармалы егіншілік аудандардан өтетіндіктен кезінде ТМД-ның негізгі мақта өсіретін базаларға пайдаланылды. 1913 жылдары Қазақстан шекарасына дейін 1073 мың га, оның 743 мың га-сы
Ферғана аңғарында, Шыршық-Ангрен-Келес ирригациялық ауданында (Ташкент оазисі) - 219 мың га, Мырзашөлде - 50 мың га, Дальверзин даласында - 7 мың га жер суарылатын. (13)
Арыс өзені - Сырдарияның оң жақ саласы болып табылады. Өзеннің ұзындығы 332 шақырым. Арыс өзені алғашқы да Көкбастау өзенінен басталады. Көлбастау өзені Талас Алатауы мен Қаратаудың аралығында орналасқан. Бұл жерлерде бұлақтар көп. Алатау мен Қаратаудан ағып шығатын осы бұлақтар Арыс өзенінқұрайды. Өзеннің суы көп айы - наурыз, сәуір, ал азаятын кезі қазан-ақпан аралығы.
Арыс өзені 3500м биіктіктегі Талас Алатауы мен Қаратаудың арасындағы ойпатта орналасқан Шақпақ жотасынан бастау алады. Бассейнінің ауданы -- 14530 км, оның 50 %-ы таулы бөлікке кіреді. Бастаудың жоғарғы жағындағы өзен арнасы кең, аңғардың баурайлары тегіс. Ары қарай төменгі ағыста баурайы тік болып келеді, аңғардың ені 1 км және оданда үлкен болады. Балықшы ауылының төменгі жағында өзенге Боралдай (оң жақ), Машат, Ақсу және Бадам (сол жақ) сияқты ірі салалары қосылады.
1.4 Геологиялық құрылымы
Оңтүстік Қазақстан облысының жазықтық аймағы Тұран плитасының құрамына кіреді.
Жазық өңірі негізінен мезокойнозой шөгінді жыныстары мен құм, тас, құмдар, илевролиттер, саз - балшықтар жамылғычсы таулы бөлігі төменгі протерозой - палеозойлық жыныстардан конгломераттар, құм тастар, мәрмәрлер, ізбесті тастар доломиттер, граниттер, габбро, липариттер ж.т.б. мезокойнезой шөгінділерімен жамылған.
Топырағы және өсімдігі.Ең үлкен массив Қызылқұм территориясында өсімдік жамылғысы жартылай, облыстың оңтүстік бөлігін алып жатыр. Мұнда жусан, сораң, еркек шөп, жантақ, күйреуік, бүйірген, сексеуіл. Сырдария аңғарында жиде, жыңғыл, шеңгел, жал тау етегінде бетеге, жусан, таулы өңірде бұта, жеміс ағаштары, арша, ырғай және тағы басқа өсімдіктер өседі.
Облыс аймағында грек жаңғағы сақталған. Облыста ксерофитті сирек ормандар кездеседі. Өзен аңғарларында кездесетін орман-тоғайлар әлі де болса бар. Батыс Тянь-Шань тауларында, Өгем шатқалдарында, Талас Алатауында ксерофитті сирек ормандар кездеседі. Бұл негізінен арша, бұталар, шөптесін өсімдіктерден тұрады. Шөлді жерлерде сексеуіл өседі. Мұның қара және ақсексеуіл деген түрі болады. Ақсексеуіл әсіресе, құмды аудандарда кең тараған. Шөлде жусанның көптеген түрлері бар. Мұнда басқа ешқандай облыста өспейтін жусанның дермене деген түрі медицинада пайдаланылады. Облыстың Өгем, Піскем, Талас Алатауы жоталарының белдеуінде май қарағай жаңғақ ормандары, бүталар, шалғындар өседі.
Топырақ өте күрделі табиғи түзіліс. Топырақтың пайда болуы тау жыныстарының бөлшектеніп, қопсуынан басталады. Топырақтың түзілуіне, оның қасиетіне түрлі факторлар әсер етеді. Табиғатта жылу мен суықтың, ылғал мен тірі жәндіктердің әрекетінен үгілген тау жыныстарының үстіне өсімдіктер өсе бастайды. Күзге қарай қураған шөп, өсімдік, ағаш жапырақтары, шіріген бүтақтардан топыраққа органикалық зат беріледі. Органикалық қалдық заттарды бактериялар шірітіп, жаңа затқа - қара шірікке айналдырады.
Солтүстік шөлді аймақта (Бетпақ-дала) негізінен қарашірігі 1% қоңыр және сүр қоңыр топырақты атырап болып келеді. Оңтүстікке қарай шөлді аймақ тау беткейі аймағына ауысады. Оларды қара шірінді 3-4% құрайды. Бұл жерлердің топырағы сұр, қоңыр, қызыл шалғынды далалық болып келеді.
Оңтүстік Қазақстанның шөл және шөлейт зоналарында құмды және құмдақты топырақ таралған. Көп жерлердің топырағы сортаң топырақ. Қызылқұм және Мойынқұм топырақтарында бар-жоғы қарашірік 1% - дан да төмендеу келеді. Жер асты суларының минералды тұздары жоғары көтерілуіне байланысты және су ресурстарын дұрыс пайдаланбау себебінен топырақ құрамында тұзды аймақ пайда болады. Бұл әсіресе, Шу өзенініңтөменгі саласында айқын білінеді, бұл жерлерде топырақ беті 1-1,5% көлемінде жұқа тұз қабаттарымен көмкерілген. Сырдария, Арыс, Шу өзендерінің аңғарларында өзендердің су режимдерінің әсерінен құралған шалғынды-аллювиальді топырақтар таралған.
Оңтүстік Қазақстанда топырақ жамылғысы биіктік белдеулік бойынша жақсы байқалады. Бұл аудандарда топырақ жамылғысының белдеулік шекарасы мұндағы табиғат зоналарымен абсолюттік биіктікте, орграфиялық ерекшеліктеріне және ылғал алып келетін территориясында топырақ биіктігі белдеулік бойынша бөлінеді:
1) Тау алды және тау етегіндегі шөлейтті сүр қоңыр топырақ белдеуі.
2) Таудың құрғақ шалғынды қоңыр топырақ белдеуі.
3) Биік тауда альпілік және суьальпілік тау шалғынды топырақ белдеуі. Оңтүстік Қазақстанның құрғақ аудандарында сортаңдар кездеседі. Ең
төменгі вертикальдық белдеу Тянь-Шань жазықтық ашық қоңыр топырақ таралған. Бұлар Қазақстан бойынша аз таралған. Бұл топырақта қара шірік 0,7-1,5%. Қоңыр топырақ Қаратаудың етегінде, Талас Алатауының етегінде таралған. Осы топырақ 600-700 м. абсолюттік биіктікке дейін жетеді. Мұның құрамында органикалық заттар, қара шіріндісі жоғары болып келеді. Мұндай топырақтар егін егуде бағалы, құнарлы болып келеді. Талас Алатауының батыс бөлігінде, Өгем, Піскем жоталарында сұр топырақтар, қоңыр топырақтар кездеседі.
Шөлді аумақтарда.Оңтүстік Қазақстан облысының көпшілік жерін шөлдер алып жатыр. Шөлді жердің ерекшелігі жауын-шашынның өте аз мөлшері (жылына 300 мм-ден жоғары емес) және жазының ыстық (шілде айының температурасы +30° жоғары) болып келуі өсімдіктердің өсіп жетілуіне кері әсерін тигізеді. Шөлдік зонада өсімдік дала аймағындай қаулап шықпайды, сирек, селдір өседі. Бұл судың тапшы болуына байланысты болады. Шөлді жерлерде өсімдік алдымен құмды төбешіктердің арасындағы ойпаттарда, беткейлерде өседі. Ағаш текті өсімдіктерден сексеуіл, жүзген, қияқ, құмқараған, селеу өседі. Шөлді аймақта өсетін өсімдіктер табиғаттың қатаң жағдайына бейімделген. Олардың бойындағы ылғалды тікенді қабыршаққа айналған жапырақтары немесе түктері сақтайды.
2 ОҚО АУМАҒЫНАН ӨТЕТІН БАТЫС ҚЫТАЙ-БАТЫС ЕУРОПА ТРАССАСЫНДА ЖҮРГІЗІЛЕТІН ГЕОДЕЗИЯЛЫҚ ЖҰМЫСТАРҒА СИПАТТАМА
2.1 Геодезиялық тірек торларының ерекшеліктері
Геодезиялық түсірістің қай түрі болмасын, олар алдын ала жер бетінде бекітілген және өте жоғары дәлдікпен пландық координаталары (X,Y) және биіктік координатасы (Н) анықталған нүктелерге сүйенеді. Мұндай пункттерді тірек пункттер дейді. Координаталары геодезиялық тәсілмен біртұтас координаталар жүйесінде анықталған тірек жүйелерін геодезиялық тірек жүйелері деп атайды.
Жалпыдан жалқыға көшу принципіне қарай мемлекетіміздегі барлық тірек жүйелері бірнеше кластарға бөлінеді.
Оларды құру ең жоғарғы кластан төменгі, күрделі және дәл геометриялық құрылымдардан ұсақ, дәлдігі төмендеу кластарға көшеді. Жоғарғы класты пункттер бір-бірінен (бірнеше ондаған километр) әжептәуір үлкен арақашықықта орналасады. Одан кейін олардың аралары, төменгі кластарда жиілетіледі. Геодезиялық жұмыстарды осындай принциппен жүргізу қысқа мерзім ішінде үлкен территорияны біртұтас координаталық жүйемен қамтамасыз ете алады. Геодезиялық жұмыстың ең негізгісі болып, осы негізгі геодезиялық тірек торларын құру болып табылады. Оларды құру кезінде жоғарғы дәлдікті астрономиялық, гравиметриялық және бұрыштық, сызықтық өлшеулер жүргізіледі. Геодезиялық тірек торларын құру екі кезеңнен тұрады: далалық және камералдық. Далалық кезең кезінде, атрономо-геодезиялық өлшеулер арнайы геодезиялық аспаптар көмегімен жүргізілсе, камералдық кезеңде алынған өлшеулерді математикалық өңдеп,бір жүйеге келтіріп, графикалық безендіру және құжаттық есеп дайындалады. Геодезиялық тірек торлар пландық және биіктік жүйелер болып бөлінеді. Пландық жүйеде тірек пункттерінің тік бұрышты жазық координаталары (X пен Y) анықталады, ал нүктелердің биіктіктері (Н) Балтық теңізінің биіктік жүйесімен есептеледі. Келесі жұмыс жергілікті жерде пункттерді бекіту келесі жерде - белгілерді орнату, центрін беру. Геодезиялық пункт белгісі екі мағынада қолданылады: біріншісі, белгіге аспап орнатылып өлшеулер жүргізіледі. Екіншісі, басқа пункттерден бақылау үшін. Бұл жұмыстың қиындығы белгілі центр мен аспаптың визерлік центрі бір сызықтың бойында орналасу керек.
Қала, ірі өндіріс жерлерде, энергетикалық және т.б. объектілер территориясында құрылған геодезиялық тірек торлары өндірістегі болу жұмыстары мен ғимаратты эксплуатациялауда қолданылады.
Инженерлік-геодезиялық торап-ізденістермен, құрылыспен, жер қойнауын пайдаланумен, жерге орналастырумен, басқа да толып жатқан халық-шаруашылық және ғылыми міндеттер мен байланысты инженерлік-геодезиялық есептерді шешу үшін құрылады. 1:500 ,1:1000 масштабтағы геодезиялық торап дәлдігіне жоғары талап қойылады. Инженерлік-геодезиялық торап дәлдігін есептегенде геодезиялық жұмыс дәлдігіне қойылатын талаптардан басқа тұрақты қолданудағы екі негізігі нұсқауды білу керек.
Біріншіден, бөлу негізінің дәлдәгіне қойылатын талаптар, түсіріс негізінің дәлдігімен бірдей тәртіпте болуы мүмкін. Бұл жағдайда геодезиялық тірек торы жалпыдан жекеге қарай принцибінде жүреді, яғни жоғары класс торлары мен разрядтарын бастапқы негізі ретінде қолданады.
Екіншіден, бөлу жұмыстарының дәлдігіне қойылатын талаптар топорафиялық жұмыстардың дәлдігінен жоғары мүмкін. Бұл жағдайда арнайы геодезиялық тірек торлары құрылады.
Арнайы геодезиялық тірек торларының дәлдігі мен тығыздығы құрылыс жұмыстарындағы бір этаптан келесісіне өтуде өзгеруіне болады. Бірақ, геодезиялық өлшеулердің дәлдігіне қойылатын талап этаптан этапқа жоғарлайды. Карта мен пландарды құруда, геодезиялық есептерді шығаруда, сонымен қатар құрылысты геодезиялық қамтасыз етуде жергілікті жер бетінде бір координат жүйесімен байланысқан нүктелер орналасқан. Бұл нүктелер жер бетінде, құрылыс орындарында арнайы белгілермен көрсетіледі. Бір координат жүйесінде орналасқан нүктелер геодезиялық торап деп аталады.
Қазіргі кезде мемлекеттік геодезиялық тор жүйесін құруда ғарыштық өлшеулер қолданылады.
Осы мақсатта мемлекеттік геодезиялық ғарыштық жүйенің үш деңгейін құру концепциясы қабылданды:
- фундаментальді астраномиялық - геодезиялық торап;
- жоғарғы дәлдікті астраномияық - геодезиялық торап;
- I классты спутникті геодезиялық торап;
Жиілету торын мемлекеттік торапты одан әрі жиілету үшін құрады. Планды жиілету торы 1,2 разрядқа бөлінеді.
Түсіру торабы - бұл жиілету торының бір түрі, бірақ, үлкен тығыздықта. Түсіру торабының нүктелерінен әр түрлі масштабтағы карта мен пландар құру үшін жергілікті жер мен бедер түсіріледі.
Арнайы геодезиялық тораптар құрылысты геодезиялық қамтамасыз ету үшін құрылады. Пункттердің тығыздығы, құру кестесі мен осы торлардың дәлдігі құрылыс түріне байланысты.
Планды инженерлік-геодезиялық торап, қалалар мен ауылдарда, ірі өндіріс объектілерінің құрылыс алаңдарында, тау-кен өндіріс територияларында атқарылатын ірі масштабтағы түйірулерді, сондай-ақ инженерлік және геодезиялық жұмыстарды негіздеу үшін қызмет етеді. Пландық инженерлік-геодезиялық торап триангуляция түрінде және геодезиялық құрылыс торлары түрінде құрылады.
Планды инженерлік-геодезиялық торап дәлдігі мен тығыздығына қойылатын талап әртүрлі. Бұл инженерлік ғимарттардың жүргізілген ізденістердің, проетілеудің құрылысы мен эксплуатациялаудағы есептердің әртүрлілігіне байланысты. Инженерлік-геодезиялық тораптар ары қарай жиілету мүмкіндігі, негізгі бөлу жұмыстары мен 1:500 масштабтағы топографиялық түсірісті ескере отырып құрады. Бірақ құрылыс ауданының физио-географиялық жағдайы мен ғимараттың көлеміне байланысты үлкеюі мүмкін. Инженерлік геодезиялық тораптарды құғанда мемлекеттік тірек торлары қолданылады.
Планды мемлекеттік торлардың дәлдігі ірі масштабтағы түсіріс жұмыстарының координаталарын бір жүйеге келтіруге есептелген.
Геодезиялық жүйе мемлекеттік жиілету және түсіріс жүйелері болып бөлінеді, ал олардың өз дәлдігіне қарай өзара кластарға бөлінеді.
Тірек пункттердің жер бетіндегі мәні астрономиялық және геодезиялық әдістермен анықталады.
Астрономиялық әдіспен берілген пункттің годезиялық координаталары (геодезиялық ендік В және геодезиялық бойлық L) аспан шырақтарын бағдарлау арқылы анықталады. Астрономиялық бағдарлаудың нәтижесінде пункттерге бағытталған сызықтардың геодезиялық азимуттарында А анықтауға болады. Азимуттар, сонымен қатар, гирокомпастың не гиротеодолиттің көмегімен анықталады. Бұдан әрі қарай геодезиялық координаталардан (В, L) және геодезиялық азимуттан (А) тікбұрышты координаталарға (Х, Ү) және дирекциондық бұрышқа (α) өтуге болады.
Пункттердің координаталарын тәуелсіз анықталуы бұл әдістің құндылығына жатады. Бірақ та нүктелердің геодезиялық координаталарын анықтауда пайда болатын аз қателер тіктеуіш сызығының эллипсоид бетіндегі нормальдан ауытқу қатесімен есептегенде, тікбұрышты координаталарда шамасы 60-100 м-ге дейін үлкен қателердің пайда болуына әкеледі. Сондықтан, астрономиялық әдістің басты кемшілігі жер бетіндегі нүктелердің тікбұрышты координаталарын біршама аз дәлдікпен анықталынады.
Геодезиялық әдісті қолданғанда тек кей нүктелердің (негізгі нүктелер) тікбұрышты координаталары астрономиялық бағдарлаумен анықталады. Тірек торларының қалған пункттері жердің бетінде төбелері тірек пункттері болатын геометриялық фигуралардың қабырғаларымен бұрыштары өлшеу арқылы негізгі нүктелермен байланыстырылады. Тірек нүктелерін осылай құру схемасы қателердің жиналуына шек қояды, өлшеуге сенімді бақылауды қамтамасыз етеді және әртүрлі жердің бөліктерінде геодезиялық жұмысты тәуелсіз істеуге мүмкіншілік береді.
Пункттердің координаталары бірыңғай координаталар жүйесінде геодезиялық әдіспен анықталатын тірек торларын геодезиялық тірек торлар деп атайды.
2.2 Мемлекеттік геодезиялық торларының пункттері және құру әдістері
Мемлекеттік геодезиялық торлар (МГТ) жиілету және түсіріс торларын одан әрі дамытудың, сонымен қатар ізденіс, құрылыс, жер қойнауын пайдалану, жерге орналастыру, т.б көптеген есептерді шешудің негізі болып табылады. Сондықтан, геодезиялық тораптарды құрудың дәлдігін қамтамасыз ету үшін оның бұрыштық және ұзындық өлшеулері тиісті аспаптар мен тәсілдер арқылы жүргізілуге тиісті.Мемлекеттік геодезиялық торларға мыналар жатады:
1, 2, 3, 4 класты пландық жүйелер, олар өзара бұрыштық және ұзындыұ өлшеулер дәлдігімен, жүйе қабырғаларының ұзындықтарымен ерекшеленеді. Пландық жүйелер триангуляция, трилатерация, полигонометрия әдістерімен құрылады.
І, ІІ, ІІІ және ІV класты биіктік нивелирлік тораптар. Олар геометриялық нивелирлеу әдісімен құрылады.
Геодезиялық жүйелер жалпыдан жекеге көшу принципімен: жоғары жүйеден, яғни І-кластан төменге қарай неғұрлым дәл құрылғаннан, соғұрлым ұсақтау және дәлдігі кемдеу класқа қарай құрылады. І-класты жүйе мейілінше жоғары дәлдікке ие болады және ол төменгі кластарға геодезиялық жүйелердің дамуы мен орлардың пункттерінің координаталарын біртұтас жүйеде есептеу үшін, негіз қызметін атқарады.
Өндірісте берілген учаскеде алаңдық жұмыс геодезиялық тордың техникалық проектісін құру болады. Жобаланатын жұмыстың ұйымдастыру және техникалық принципі, оның мазмұны, көлемі, әдісі, орналасуы және уақыты техникалық проекті құжатында көрсетіледі. Жобалаудың негізгі міндетінде берілген учаскіге геодезиялық тор құруда қолайлы техникалық жағдайды іздеу. Геодезиялық тор сапасы және бағасы техникалық жобаның сапасына тура тәуелді.
Бүкіл тірек торлары жалпыдан жекеге өту принципі бойынша топтарға бөлінеді және олар бірнеше сатымен жасалынады, жоғарғы топтардың торларынан төменгі топтарға, ірі және дәл геометриялық құрылудан ұсақ және аз дәлдікті геометриялық құрылуға өтеді.Жоғарғы топтың пункттері бір-бірінен өте алшақ (ондаған километр) орналасады, кейін олар кіші топтардың торларымен толықтырылып дамытылады. Бұндай тәсіл өте қысқа мерзімде үлкен дәлдікпен бүкіл территорияға бірыңғай координаталар жүйесін таратуға мүмкіншілік жасайды. Жалпы геодезиялық торлар пландық және биіктік торлар болып бөлінеді. Пландық геодезиялық торлар әр пункттің жалпы мемлекеттік жүйесіндегі тікбұрышты координаталары (Х, Ү) анықталады, ал биіктік геодезиялық торларда әр пункттің Балтық биіктік жүйесі бойынша (Н) анықталады. Геодезиялық торлар мемлекеттік геодезиялық торларына, геодезиялық толықтыру торларына бөлінеді. Пландық геодезиялық торларды құру. Геодезиялық торлар, егер өлшеу кезінде нүктенің тек координаталары алынса пландық, ал нүктенің тек биіктік айырымы алынса биіктік торлар болып бөлінетіні бізге белгілі. Ал егерде, екі өлшемі де алынған болса, онда пландық-биіктік торлар деп аталады. Қазіргі геодезиялық өлшеулерде осы тор түрі жиі кездеседі. Пландық-биіктік торларды құрудың негізгі әдістеріне болып триангуляция, трилатерация және полигонометрия болып табылады.1:100000 масштабтан ұсақ масштабтарды құру үшін, әсіресе қолайсыз аудандарда (Арктика, антарктида және т.б) бұл әдістер ыңғайлы болып келеді.
Мемлекеттік геодезиялық торлар (МГТ) жиілету және түсіріс торларын одан әрі дамытудың, сонымен қатар ізденіс, құрылыс, жер қойнауын пайдалану, жерге орналастыру, т.б көптеген есептерді шешудің негізі болып табылады. Сондықтан, геодезиялық тораптарды құрудың дәлдігін қамтамасыз ету үшін оның бұрыштық және ұзындық өлшеулері тиісті аспаптар мен тәсілдер арқылы жүргізілуге тиісті.Мемлекеттік геодезиялық торларға мыналар жатады:
1, 2, 3, 4 класты пландық жүйелер, олар өзара бұрыштық және ұзындыұ өлшеулер дәлдігімен, жүйе қабырғаларының ұзындықтарымен ерекшеленеді. Пландық жүйелер триангуляция, трилатерация, полигонометрия әдістерімен құрылады.
І, ІІ, ІІІ және ІV класты биіктік нивелирлік тораптар. Олар геометриялық нивелирлеу әдісімен құрылады.
Геодезиялық жүйелер жалпыдан жекеге көшу принципімен: жоғары жүйеден, яғни І-кластан төменге қарай неғұрлым дәл құрылғаннан, соғұрлым ұсақтау және дәлдігі кемдеу класқа қарай құрылады. І-класты жүйе мейілінше жоғары дәлдікке ие болады және ол төменгі кластарға геодезиялық жүйелердің дамуы мен орлардың пункттерінің координаталарын біртұтас жүйеде есептеу үшін, негіз қызметін атқарады.
Өндірісте берілген учаскеде алаңдық жұмыс геодезиялық тордың техникалық проектісін құру болады. Жобаланатын жұмыстың ұйымдастыру және техникалық принципі, оның мазмұны, көлемі, әдісі, орналасуы және уақыты техникалық проекті құжатында көрсетіледі. Жобалаудың негізгі міндетінде берілген учаскіге геодезиялық тор құруда қолайлы техникалық жағдайды іздеу. Геодезиялық тор сапасы және бағасы техникалық жобаның сапасына тура тәуелді.
2.3 Триангуляция және полигонометрия құрастырудың 1-2 разрядты түрлері
Триангуляция - әдісі жергілікті жерде үшбұрыштар жүйесін құрудан тұрады, оларда барлық бұрыштар және кейбір базис қабырғаларының ұзындығы өлшенеді. Базистік торапта қысқа диагональ, базис және барлық бұрыштар өлшенеді.
І класс триангуляцияның тұтас жүйесін орасан зор территорияда құру едәуір уақыт пен материалдық қаражатты жұмсауды керек етеді. Сондықтан І класты геодезиялық жүйені, мүмкіндігінше меридиан және параллель бағытында бір-бірінен 200 километрге дейінгі алыс қашықтықтарда орналасқан үшбұрыштар қатары түрінде құрады. І класты триангуляция қатарының периметрі 800 километрге дейінгі тұйық полигоды құрастырады.
ІІ класты триангуляция бірінші класты полигонның бүкіл ауданын толтыратын және І класты пункттерімен сенімді байланыстағы үшбұрыштардың жаппай жүйелі түрінде дамиды.
ІІІ және ІV кластытриангуляциялар мемлекеттік геодезиялық жүйелердің одан арғы жиілендіруі болып табылады.
Буынның (звено) бастапқы пункт координаттары мен қабырға азимутын астраномиялық бақылаулар арқылы анықтайды. Басқа қабырғалардың ұзындықтары мен азимуттарын, сонымен қатар қабылданған элипсоид үстіндегі немесе Гаусс проекциясының жазықтығындағы биіктік координаттарын өлшеулер арқылы алады.
Триагуляцияның байланыстырылмаған торын құруда бастапқы берілгендер ретінде бір пунктің бастапқы координаттары, бір қабырғаның ұзындығы және осы қабырғаның азимуты немесе бастапқы координаттары белгілі екі пункт қолданылады.
Сурет 2 - ІV класты триангуляция
Триангуляция әдісінің негізі - үшбұрыштар есебін қабырғалар және екі бұрыш арқылы, яғни синустар теоремасы арқылы шешу.
Бұл теореманы триангуляцияның үшбұрыштар тізбесіне қолдану, кезекті ( i+1 ) үшбұрышты кезекті i - қабырғамен байланысқан, яғни:
I класс торы ең жоғары дәлдікпен сипатталады және еліміздің барлық территориясын қамтаған. Қалған класс торы жоғарғы класс торларының негізінде құрылады. ІІ класс торын бірінші класс торына сүйене отырып, ІІІ класс торын жоғарыға екеуін негізге ала отырып құрады. Бұл құрылу кесте түрін триянгуляция әдісі деп атайды.
1-4 класты триянгуляция жүйесінің техникалық мінездемесі 1.1- кестеде көрсетілген. Пландық негіздеудің мемлекеттік жүйесі полигонометрия мен 1,2 разрядты триянгуляция торабымен толықтырылады.
Кесте 1 - 1-4 класс триангуляция торабының техникалық мінездемесі
Триангуляция
Кластары
Қабырға ұзындығы, км
Бұрыш өлшеудің ОК шекті қателігі
Үшбұрыштардағы шекті қателігі
Базисті қабырғаның өлшенген салыстырм. шекті қателігі
1
20-25
0,7׳׳
3,0׳׳
1:400000
2
7-20
1,0׳׳
4,0׳׳
1.300000
3
5-8
1,5׳׳
6,0׳׳
1.200000
4
2-5
2,0׳׳
8,0׳׳
1.200000
Трилатерация әдісі барлық қабырғалар ұзындықтары ретінде құрылады. Үшбұрыштарды шешу арқылы горизонталь бұрыштарын, алудан қабырғаларының деррикциондық бұрыштарын анықтайды. Пункттердің координаталарын есептеу триангуляциялаудағыдай жүргізіледі. Байланыстырылмаған трилатерация торын құруда бастапқы деррикциондық бұрыштары белгілі болу керек.
Трилатерация жүйесінде қабырғаларының ұзындығы әдеттегідей радио және жарық қашықтық өлшеуіштермен өлшенеді. Бұл жағдайда қабырғаларды өлшеудің салыстырмалы қателігі мынадан аспауы керек: ІІІ класс үшін - 1:100000, ІV класс үшін - 1:40000.
Сурет 3 - Полигонометрия жүрістері
Егер ab базисі полигонометриялық жүрістің АВ қабрғасына перпендикуляр болса және онымен екіге бөлінсе, онда АВ қабырғасының ұзындығын анықтау үшін ab - базисін және φ1 мен φ2 параллактикалық бұрыштарын өлшеу жеткілікті.
І класты полигонометрия меридиан және параллель бағытында созылған жүріс түрінде құрылады, олар бірінші класты периметрі 700-800 км полионның буындарын құрады, ә класт полигонометрия класты триангуляция мен полигонометрияның ішінде периметрі 150-180 километрлік тұйық полигон жүйесі ретінде дамиды.
3 және 4 класты полигонометриясы торапты пункттері бар жүрістер жүйесі немесе жоғарғы класты мемлекеттік геодезиялық жүйенің пунктеріне сүйенетін жекелеген жүрістер түрінде құрылады.
Кесте 2 - Полигонометрия сипаттамалары
Полигономет-рия кластары
Қабырғалар саны
Қабырғалар ұзындығы, км.
Бұрыш өлш.
ОКҚ
Ұзындық өлшемінің салыстырмалы қателігі
1
12
8-30
0,4׳׳
1:400000
2
6
5-18
1,0׳׳
1:200000
3
6
3-10
1,5׳׳
1:100000
4
20
0,25-2
2,0׳׳
1:40000
Әдетте, инженерлік-геодезиялық торлар топографиялық түсірістерді және геодезиялық бөлу жұмыстарын жүргізген кезде жобаланады және жиілендіріледі. Инженерлік-геодезиялық торларды құрған кезде Мемлекеттік геодезиялық торлар қолданылады. Топографиялық түсіріс және құрылыс алаңындағы геодезиялық жұмыстарды жобалау кезінде 1-2 разрядты полигонометриялық жүрістер қолданылады. 1:5000 - 1:500 масштабтағы топографиялық пландарды құрған кезде, территориядағы геодезиялық пункттердің тығыздығы 1 км² 4 пункттен 1 пункке дейін келу керек.
1-2 разрядты полигонометрия жеке жүріс немесе тор түрінде құрылады. Еер екі қатарлас орналасқан полигонометриялық пункттер ір-бірінен өте алшақ орналасқан жағдайда, сәйкес разрядты және класты жүріс жүргізілуі қажет. Әр түрлі дәлдікте, мысалы 1-разрядты және 4-класты полигонометриялық жүрістер параллель жүргізілген болса және пункттер арасындағы ара-қашықтық 1,5 км ден аспаса, онда бұл жүрістер аралығында міндетті түрде 1-разрядты полигонометриялық жүріс жүргізілуі қажет. Барлық пункттер міндетті түрде жергілікті жерде талапқа сай арнайы белгілермен орнатылуы керек.
Кесте 3 - 1 және 2 разрядты полигонометрияның негізгі көрсеткіштері
Негізгі көрсеткіштер
Полигонометрия
4 класс
1 разряд
2 разряд
Жүрістің шекті ұзындығы,км: жеке жүріс
15
5
3
Бастапқы және түйін нүктелер аралығындағы
10
3
2
Түйін нүктелер аралығындағы
7
2
1.5
Полигон периметрінің шекті мәні, км
30
15
9
Жүріс қабырғасының ұзындығы, км:
Ең үлкені
Ең кіші
Орташа
2
0,25
0,50
0.8
0.12
0.30
0.35
0.08
0.20
Жүрістегі қабырғалар саны, артық емес
15
15
15
Соңғы қабырғасының салыстырмалы қатесі, артық емес
1200000
150000
120000
Бұрышты өлшеудің ОКҚ (жүрістегі және полигондағы үйлеспеушіліктер бойынша) артық емес
3
5
10
Жүрістегі және полигондағы бұрыштық үйлеспеушіліктер, n-жүрістегі бұрыштардың саны
5
10
5
Ірі масштабты түсірістердің обьектілерінде 4 класс полигонометриясы Мемлекеттік полигонометрияның 4 класына қарағанда төмен дәлдікпен орындалады. 1 және 2 разрядты 4 класс полигонометриясының негізгі көрсеткіштері 1.3-кестеде берілген. Полигонометрияның жеке жүрісі екі бастапқы пункттерге тірелуі тиіс, бұл жағдайда міндетті түрде жанасатын екі бұрыш өлшенуі керек. Немесе бір бастапқы пунктке тірелетін 1 және 2 разрядты полигонометриялық жабық жүрістерді жүргізіп, оларды жоғарғы класс пункттерімен координаттар арқылы байланыстыруға болады. Соңғы жағдайда бұрыштық өлшеулерді тексеру үшін азимуттардың астрономиялық және гидротеодолиттық бақылаулары пайдаланылады. Байланыстырылмаған аспалы(висячий) жүрістерді жүргізуге болмайды.
Инструкциямен бекітілген таблицадағы талаптардан аздаған ауытқулар болуы мүмкін. Сәулелік қашық өлшеуіштермен өлшенген байланыстырушы қабырғалардың ұзындығы 30 % дейін ұзартуға болады. Параллель орналасқан жүрістердің ұзыдығы шет мәнге жақын болса, 4 класс жүрістерінің аралықтары 2,5 км. кем, ал І разрядтағы 1,5 км кем болса, оларды сол класс және разрядтардағы жүрістермен қосады.
Полигонометриялық жүйенің бекітілген пункттерінің биіктіктері геометриялық нивелирлеумен анықталады.
4 класс, 1 және 2 разрядты полигонометриялық жүйелерді және ірі масштабты түсіру негізін жобалау үшін кейін орындалатын түсірістердің масштабтарын және әдістерін есепке ала отырып жасалады. Жобалау келесі негіздерде: түсіру обьектісінің геодезиялық зерттелінуі жайында мәліметтерді; аспаптардың бар екендігі; жұмыс жасау аймағының физико-географиялық және экономикалық зерттелуі жайында деректерді жинау және талдау, материалдардың және жұмыс күшінің, аймақты зерттеу нәтижелерінің бар екендігін, аймақтың 10-15 жылдан кем емес уақыттағы дамуын есепке ала отырып жасалады.
Жүйенің жобасы 1:10000 немесе 1:25000 масштабтардағы топографиялық карталарда құрылады. Құрылған жоба бағаланады. Жиілендіру жүйесінің дәлдігін есептеудің бастапқы талабы, үйлестірілген түсіру негіздерінің нүктелерінің орналасқан орындарының қателерінің шет мәні: олар планда, ашық және құрылыс салынған жерлерде 0,2 мм, яғни 1:500 масштабта 10 см болуы керек. Жүйелерді жобалауда компьютерлік есептеу әдістерін қолдануы оптимальды шешім табу мүмкіндігін береді: аз қаржылай шығынмен берілген жоғарғы дәлдіктегі жүйені құруды.
Мысалы, бастапқы кезеңдегі салыстырмалы орташа квадраттық қатенің мәні - 1Тн, ал соңғы кезеңдегі - 1Тк болуына талап қойылуы керек. Егер n болатын болса, алдыңғы кезеңнен келесі кезеңге өтудегі дәлдікті қамтамасыз ету коэффициенті анықталады.
K= n
Мысалы: Тб=50000, Тс=10000 (4 класс полигонометриясынан 2 разряд полигонометриясына ауысу).
Бастапқы деректердің қосымша қателерінің бар болғандығына байланысты, олардың жүйенің келесі кезеңінің салыстырмалы қатесінің нәтижесінің ұлғаюына тигізетін әсерін сипаттайтын формулада коэффициент пайда болады. Коэффициентті шамамен 1,5 ең қылып алу ұсынылады. Онда формула келесі түрде болады:
K=
Мысалы, бастапқы кезеңнен 1 Тб = 150000 (4 класс полигонометриясының) дәлдігінде және 1 Тс = 14000 (теодолиттік жүрістің) дәлдігінде, негіздің үш кезеңдік даму схемасында n=3 дәлдікті қамтамасыз ету коэффициенті
K=11.5 =1.55 кем болмауы тиіс.
Бастапқы пунктілерге және бастапқы дирекциондық бұрыштарға сүйенетін жеке полигонометриялық жүрісті жобалауда пунктінің орналасуындағы және диррекциондық бұрыштағы қатені жүрістің ортасында, оны үйлестіріп болғаннан кейін анықтайды.
Жүрісті үйлестіргеннен кейін оның осал жерінде ОКҚ келесідей болады:
Мос=12М
Мұндағы, М - үйлестірілгенге дейінгі жүрістің соңғы пунктінің орнындағы кез-келген формадағы жүріске есептелінетін ОКҚ.
Рекогноцировкалауда жүйе құру жобасы, жүрістердің бағыттары тексеріледі және полигонометриялық таңбалардың орналастыру орындары белгіленеді. Полигонометриялық пункттерді орналастыруға өтуге ыңғайлы, жақсы танылатын, олардың ұзақ уақыт сақталуларын қамтамасыз ететін және түсіру жүйесінің нүктелері ретінде ыңғайлы жерлер таңдалып алынады.
Центрлер мен белгілер қазіргі кезде қолданылатын инструкцияның талабына сәйкес таңдалып аынады және орналастырылады. Құрылыс жүргізілген территорияда көбінесе қабырғада орналастырылатын белгілер таңдалып алынады.
Полигонометриялық белгілерді көшелердің жүретін бөліктерінде, егістіктерде, батпақтарда, топырақпен көміліп қалатын жерлерде, жылжымалы топырақтарда және карьерлердің котлавандардың, басқа да қауіпті жерлердің қасында орналастыруға тиым салынады.
Әр орналастырылған полигонометриялық белгі кем дегенде үш өлшеумен (1 см-ге дейін) жергілікті жердегі тұрақты заттармен байланыстырылады, ал орналасқан орнының суреті ұқыпты түрде карточкаға салынады.
Полигонометрия разряды, жүрістердің жалпы ұзындығы, пунктер саны. Өндірістік алаң территориясында 1 разряд тиангуляциясына 1-ші разрядты полигометрия құру жобаланып отыр.
Полигонометрия шартты нүктелер арқылы жүрістер жүйесін құрайды. Таңбалар мен орталықтар түрі:
1 разрядты полигонометрия пункттері үшін, топографиялық түсірулер бойынша инструкциялар, қиылған пирамида формасы тәріздес 2 бетон блоктарынан тұратын 5 типті орталықты ұсынады. Әр блоктың тік сызығында марка салынған. Инструменттер, сызық өлшеу әдістері және бұрыш өлшемінің орташа квадраттық қатесі.
1 разрядты полигонометрия жүрісіндегі линия ұзындығы, 1:10000 салыстырмалы қате жіберушілік есебімен, кіші топографиялық светодальномермен немесе аспалы өлшеу приборымен өлшенеді.
1разрядты полигонометрияда бұрыштарды Т-2 теодолитпен, 2 әдіспен өлшейді, ол Т-5 теодолитімен 3 әдіспен өлшейді. Горизонтальді бұрыштарды өлшеуде орташа квадраттық қате жіберушілік +-5″. Бұрыштарды өлшеу үшін визирлік марка компактісінің үш штативті жүйесін қолданады. Теодалитті орташа дәл кестіру және визирлік мақсат дәлдігі 1мм шамасында болу керек.
Полигонометрияны жобалау кезінде, жүрісті ыңғайлы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz