Қала саябақтары
КІРІСПЕ 3
1 ҚАЛАЛЫҚ САЯБАҚТАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ТУРИЗМ ИНДУСТРИЯСЫ НЕГІЗІНДЕ 5
1.1 Ойын сауық индустриясының мәні мен негізгі түсінігі 5
1.2 Қалалық саябақтар мәдени ландшафт элементі ретінде 12
1.3 Қалалық саябақтар дамуындағы тарихи аспектілер және дүние жүзілік тәжірибе 16
2 АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ САЯБАҚ ШАРУАШЫЛЫҒЫ: ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ТАЛДАУЫ 22
2.1 Алматы қаласында саябақтық шаруашылықтың қалыптасуы 22
2.2Қала саябақтары туристік индустрия бөлшегі ретінде 35
2.3 Қалалық саябақтарды орналастыру ерекшеліктері 47
3 ҚАЛА САЯБАҚТАРЫН ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН БОЛАШАҒЫ 52
3.1 Қала саябақтарының қазіргі жағдайы мен болашағы 52
3.2Ойын.сауық саябақтарын дамыту мүмкіндіктері мен перспективасы 56
3.3 Саябақ бос уақытты ұйымдастыру үшін нұсқауларды құрастыру 60
ҚОРТЫТЫНДЫ 65
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 67
1 ҚАЛАЛЫҚ САЯБАҚТАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ТУРИЗМ ИНДУСТРИЯСЫ НЕГІЗІНДЕ 5
1.1 Ойын сауық индустриясының мәні мен негізгі түсінігі 5
1.2 Қалалық саябақтар мәдени ландшафт элементі ретінде 12
1.3 Қалалық саябақтар дамуындағы тарихи аспектілер және дүние жүзілік тәжірибе 16
2 АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ САЯБАҚ ШАРУАШЫЛЫҒЫ: ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ТАЛДАУЫ 22
2.1 Алматы қаласында саябақтық шаруашылықтың қалыптасуы 22
2.2Қала саябақтары туристік индустрия бөлшегі ретінде 35
2.3 Қалалық саябақтарды орналастыру ерекшеліктері 47
3 ҚАЛА САЯБАҚТАРЫН ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН БОЛАШАҒЫ 52
3.1 Қала саябақтарының қазіргі жағдайы мен болашағы 52
3.2Ойын.сауық саябақтарын дамыту мүмкіндіктері мен перспективасы 56
3.3 Саябақ бос уақытты ұйымдастыру үшін нұсқауларды құрастыру 60
ҚОРТЫТЫНДЫ 65
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 67
Әрбір адам туризмді, ағза мен жанның рекреациясының құралы ретінде қабылдауы, жеке түрлерге және әсерлерге жақындығымен түсіндіріледі. Соңғы уақыттары рекреациялық қолданыс үшін территория іздеу мәселесі Алматы қаласы әкімшілігінің ғана емес, туризм саласындағы мамандар, сәулетшілер, географтар, психологтар да белсенді қарастыруда.
Қалалық саябақтар мәдени ландшафт элементі болып табылады. Адамдар қалыптастырған, мәдени, этникалық дәстүр және халық құндылығын көрсетеді.
Саябақтар қаланың экологиялық климатын жақсартуда, адамдардың психологиялық теңдестігін ұстап тұруда, олардың мәдени деңгейін өсіруде және аудандар, қалалалр мен елдегі барлық тұрғындардың денсаулығын жақсартуда үлкен роль атқарады.
Қалалық саябақтар мәдени ландшафт элементі болып табылады. Адамдар қалыптастырған, мәдени, этникалық дәстүр және халық құндылығын көрсетеді.
Саябақтар қаланың экологиялық климатын жақсартуда, адамдардың психологиялық теңдестігін ұстап тұруда, олардың мәдени деңгейін өсіруде және аудандар, қалалалр мен елдегі барлық тұрғындардың денсаулығын жақсартуда үлкен роль атқарады.
1 Веденин Ю.А., Кулешова М.Е. Культурный ландшафт как объект культурного и природного наследия./ Серия географическая. –М.: Известия АН., 2001. - № 1. - С. 7-14.
2 Николаев В.А. Культурный ландшафт – геоэкологическая система. //Вестник Моск. ун-та. Сер. географ. – М., 2000. -№6. – С. 121-125.
3 Исаченко Г.А. Культурный ландшафт как объект дискуссии./Материалы юбилейной научной конференции «Культурный ландшафт: теория и практика». - М.: МГУ, 2003. – С. 120-132.
4 Калуцков В.Н., Иванова А.А., Давыдова Ю.А. и др. Культурный ландшафт Русского Севера. – М., 1998. – 120 с.
5 Калуцков В.Н., Красовская Т.М. Представления о культурном ландшафте: от профессионального до мировоззренческого. //Вестник Моск. ун-та. Сер. географ. - М, 2000. - №4. – С. 138-146.
6 Туровский Р.Ф. Культурные ландшафты России. – М.: Изд. Рос. НИИ культурного и природного наследия, 1998. – 320 с.
7 Каганский В.Л. Мир культурного ландшафта./Культурный ландшафт и советское обитаемое пространство. Сборник статей. - М.: НЛО, 2001. – С. 115-126.
8 Кулешова М.Е. Культурный ландшафт – цивилизованный путь освоения пространства.//Охрана дикой природы. -М, 2001.- № 1(20) – С. 35-39.
9 Управление культурными ландшафтами и иными объектами историко-культурного наследия в национальных парках. - М.: ЦОДП, 1999. – С. 30-38.
10 Convention concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage. – UNESCO, 1972. – Р. 241-248.
11 Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Con
12 Юдина Н.А. 100 великих садов и парков. – М., 2005. - 310 с.
13 Атлас чудес света. – М., 1998. – 240 с.
2 Николаев В.А. Культурный ландшафт – геоэкологическая система. //Вестник Моск. ун-та. Сер. географ. – М., 2000. -№6. – С. 121-125.
3 Исаченко Г.А. Культурный ландшафт как объект дискуссии./Материалы юбилейной научной конференции «Культурный ландшафт: теория и практика». - М.: МГУ, 2003. – С. 120-132.
4 Калуцков В.Н., Иванова А.А., Давыдова Ю.А. и др. Культурный ландшафт Русского Севера. – М., 1998. – 120 с.
5 Калуцков В.Н., Красовская Т.М. Представления о культурном ландшафте: от профессионального до мировоззренческого. //Вестник Моск. ун-та. Сер. географ. - М, 2000. - №4. – С. 138-146.
6 Туровский Р.Ф. Культурные ландшафты России. – М.: Изд. Рос. НИИ культурного и природного наследия, 1998. – 320 с.
7 Каганский В.Л. Мир культурного ландшафта./Культурный ландшафт и советское обитаемое пространство. Сборник статей. - М.: НЛО, 2001. – С. 115-126.
8 Кулешова М.Е. Культурный ландшафт – цивилизованный путь освоения пространства.//Охрана дикой природы. -М, 2001.- № 1(20) – С. 35-39.
9 Управление культурными ландшафтами и иными объектами историко-культурного наследия в национальных парках. - М.: ЦОДП, 1999. – С. 30-38.
10 Convention concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage. – UNESCO, 1972. – Р. 241-248.
11 Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Con
12 Юдина Н.А. 100 великих садов и парков. – М., 2005. - 310 с.
13 Атлас чудес света. – М., 1998. – 240 с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1
ҚАЛАЛЫҚ САЯБАҚТАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ТУРИЗМ ИНДУСТРИЯСЫ НЕГІЗІНДЕ
5
1.1 Ойын сауық индустриясының мәні мен негізгі түсінігі
5
1.2 Қалалық саябақтар мәдени ландшафт элементі ретінде
12
1.3 Қалалық саябақтар дамуындағы тарихи аспектілер және дүние жүзілік тәжірибе
16
2
АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ САЯБАҚ ШАРУАШЫЛЫҒЫ: ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ТАЛДАУЫ
22
2.1 Алматы қаласында саябақтық шаруашылықтың қалыптасуы
22
2.2Қала саябақтары туристік индустрия бөлшегі ретінде
35
2.3 Қалалық саябақтарды орналастыру ерекшеліктері
47
3
ҚАЛА САЯБАҚТАРЫН ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН БОЛАШАҒЫ
52
3.1 Қала саябақтарының қазіргі жағдайы мен болашағы
52
3.2Ойын-сауық саябақтарын дамыту мүмкіндіктері мен перспективасы
56
3.3 Саябақ бос уақытты ұйымдастыру үшін нұсқауларды құрастыру
60
ҚОРТЫТЫНДЫ
65
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
67
Кіріспе
Әрбір адам туризмді, ағза мен жанның рекреациясының құралы ретінде қабылдауы, жеке түрлерге және әсерлерге жақындығымен түсіндіріледі. Соңғы уақыттары рекреациялық қолданыс үшін территория іздеу мәселесі Алматы қаласы әкімшілігінің ғана емес, туризм саласындағы мамандар, сәулетшілер, географтар, психологтар да белсенді қарастыруда.
Қалалық саябақтар мәдени ландшафт элементі болып табылады. Адамдар қалыптастырған, мәдени, этникалық дәстүр және халық құндылығын көрсетеді.
Саябақтар қаланың экологиялық климатын жақсартуда, адамдардың психологиялық теңдестігін ұстап тұруда, олардың мәдени деңгейін өсіруде және аудандар, қалалалр мен елдегі барлық тұрғындардың денсаулығын жақсартуда үлкен роль атқарады.
Саябақтар салуда жергілікті жерді жобалау мен игеру кезінде қоршаған орта мен нысаннның қызметіне әсер ететін, көптеген ыакторларды терең талдауды қажет етеді. Территорияны тиімді пайдалану керек. ең алдымен, саябақтар экологиялық және сауықтыру рольін атқарады, сондықтан олар барлық жергілікті жерге және адамдар денсаулығына ешқандай зиян келтірмеуі тиіс.Аймақтың қол жетімдігі факторлары саябақтардың мәдени қызметіне әсер етеді. Қол жетімділік коэффициенті жоғары болған сайын (саябақ қала ішінде орналасқан жағдайда) ол мәдени құндылыққа ие болады. Қала маңындағы саябақтар қаланың "жасыл" белдеуінің экологиялық ролін атқарады.
Берілген жұмыстың өзектілігі, әртүрлі негізгі және қосымша қызметтермен толықтырылған, тартымды туристік өнімді қалыптастыру - қазіргі таңдағы алғашқы және ең маңызды мәселе екендігімен қорытындыланады. Сондықтан туристік өнімді қалыптастыру, туристер жағынан едәуір қызығушылық пайда болатындай, оның тұтынушылық сапасы мен қасиетін зерттеуден басталады. Әрине, туристік өнімді жобалай отырып, біз өзіміздің жергілікті мүмкіндіктерімізге (ресурстар) қараймыз, бірақ, қазіргі халықаралық туризм қосымша аттрактивті ресурстар мен шараларды қалыптастыру жолында, одан әрі дамып кетті: тақырыптық саябақтар, сафари және рафтингтер, шоу және фестивальдер. Бұлардың барлығы жасанды ландшафттың қалыптастырушы ресурстарына жатады және жергілікті және басқа жерден келген туристер үшін өте тартымды мотив қызметін атқарады, мұндай территорияларға қалалық саябақтарды да жатқызуға болады.
Алматы қаласы аумағында көгалданған территориялар - демалыс және туризм үшін арналған қалалық саябақтар мен гүлзарлар бар. Бұл территорияларды жергілікті мәдени ландшафтқа жатқызуға болады. Ірі қалалардағы урбанизация сапасының өсу қарқыны бойынша табиғи орта компоненттерінің сақталу деңгейіде анықталады.
Табиғат көп болған сайын, бақытта көп деген психологиялық тәуелділік анықталып жатыр. Адамның тіршілігі үшін табиғат бөлшектерінің сақталуы ғана емес, қала ішінде демалыс үшін құрылымдық және эстетикалық ұйымдастырылған ландшафтта қажет. Мұндай түрдегі нысандардың бірі қалалық саябақтар.
Берілген жұмыстың мақсаты қалалық саябақтарға демалыс және туризм орталығы ретінде сипаттама беру болып табылады.
Зерттеу міндеті келесі жағдайлар болып табылады:
Мәдени ландшафттардың әдістемесінің теориялық мәселелерін айқындау;
Алматының қалалық саябақтарының қазіргі жағдайы мен тарихи алғышарттарын талдау;
Туристік мақсаттағы қаланың саябақтық шаруашылығын дамыту мәселелері мен болашағы.
Зерттеу пәні мәдени ландшафттарды құраушы ретінде қалалық саябақтар әдістемесінің теориялық мәселелері болып табылады.
Дипломдық жұмыс тарихи, архитектуралық және қала құрылыстық, экономикалық және басқа да әртүрлі бағыттардағы мәліметтер бойынша жазылды.
Әдебиеттерді іздеу, берілген тақырып бойынша жаңа жазбалар жазылмайтындықтан, ақпараттың жеткіліксіздігі қиындық тудырды. Ақпарат 1930 жылдардағы ескірген әдебиеттерден, жаңа деректерден, интернеттен алынды.
Жұмысты орындау барысында келесі зерттеу әдістері қолданылды: картографиялық, статистикалық, әдебиеттік, сауалнама әдістері және т.б.
Дипломдық жұмыста: әдибиетер тізімі - 45; жалпы беттер - 68; 9 сурет;4 кесте бар.
1 Қалалық парктерді қалыптастырудың теориялық аспектілері туризм индустриясы негізінде
1.1 Ойын сауық индустриясының мәні мен негізгі түсінігі
Ойын-сауық индустриясына көңіл көтерудегі адамның қажеттілігін қанағаттандырумен байланысты негізделген мекемелер - цирктер, зообақтар, аттракциондар, ойынханалар, демалыс саябақтары, кинотеатрлар, спорт залдары, кітапханалар, туризм мекемелері, оның ішінде туристерді орналастыру, демалыс орындары, тарихи құндылықтар және т.б. жатады. Қажетті құрал-жабдықтар мен бұйымдар шығаратын өнеркәсіп орындарыда ойын-сауық индустриясына жатады.
Ойын-сауық индустриясы материалдық, қаржылық, еңбек ресурстарын тарта отырып, өз бетінше экономикалық жүйе қалыптастырады.Осы негізде ойын-сауық индустриясының мекемелері ерекше технологиялармен, басқару жүйесімен, іс-әрекет нәтижесімен, қызметкерлердің еңбегін ұйымдастырумен сипатталады. Ойын-сауық индустриясын дамытудағы әлеуметтік бағыт жаңа жеке және қоғамдық қажеттіліктерді қалыптастырумен, сонымен қатар, қалыптасқан алғышарттар негізіндегі қажеттіліктің пайда болуы және дамуымен көрінеді. Ойын-сауық индустриясы көптеген мәселелерді шеше отырып, (ең алдымен, тәрбие, оптимистік көңіл-күйді қалыптастыру, білім, демалыс, адамның мәдениетін дамыту) тұлғалықты қалыптастырады және дамытады. Өзінің бос уақытының бір бөлігін ойын-сауықпен толықтыра отырып, адам өзін еңбек бірлігі ретінде қалыптастырады [1].
Ойын-сауыққа қажеттіліктің дамуымен ойын-сауыққа бағытталған мекемелерді қосатын және дүниежүзілік кірісі ойын-сауық индустриясында 1,3 трлн.доллармен бағаланатын миллиардтаған айналым беретін, едуәір экономикалық сектор қалыптастырды. 2014ж. Pricewaterhouse Coopers компаниясы мамандардың болжамы бойынша тұтынушылар ойын-сауыққа 1,8 трлн. доллар жұмсайды [2].
Pricewaterhouse Coopers (PwC) ұлтаралық аудиторлық компанияның зерттеулерінің мәліметтеріне сәйкес "Дүниежүзілік ойын-сауық индустрия және медиа: 2014-2017ж" (Global Entertainment and Media Outlook: 2014 - 2017), дүниежүзінде ойын-сауық индустриясы және медиа нарығы әлемнің барлық елдеріне тұрақты дамуды сақтап тұрады.
Ойын-сауық және медианың ғаламдық нарығы орта есеппен жылына 5,6% өседі; ішкі жалпы өнім жылына 7,2% өседі [3, 4].
PwC-тің жыл сайынғы зерттеулерінің жаңа шығарылымдарының мәліметтеріне сәйкес, ойын-сауық және медиа индустриясының табысы дүние жүзінің барлық елдерінде болжау кезеңі бойы өсіп отырады, дегенмен оның өсу қарқыны ғаламдық ішкі жалпы өнімнен қалып қояды. Ойын-сауық және медиа ғаламдық нарығы орта есеппен бес жыл бойы жылына 5,6%-ға, ішкі жалпы өнім жылына 7,2% -ға өсіп отырды (кесте 1).
Кесте 1
Көлемі бойынша ірі ойын-сауық нарығы, АҚШ долларымен бағалау [5]
Нарық
2008 ж.
2014 ж.
2008-2014 жж.
АҚШ
498 884
632 094
4,8%
Жапония
191 621
203 062
1,2%
Қытай
115 280
202 765
12,0%
Германия
97 439
110 023
2,5%
Ұлыбритания
85 548
103 864
4,0%
Бразилия
42 514
70 991
10,8%
Үндістан
22 890
43 075
13,5%
Шығыс және Солтүстік Африка
19 383
40 094
15,6%
Рессей
25 236
39 764
9,4%
Е с к е р т у - [5] әдебиеттер негізінде автор құрастырған
1 кестеге сәйкес мәліметтер Солтүстік Америка ойын-сауық және медиа үшін ірі аймақ болып тұрғанын көрсетеді (2014 жылы кіріс 680 млрд. АҚШ долларын құраған). Дегенмен Латын Америкасы мен АзиялықТынық мұхиты аймақтары, жылына орта есеппен 10,6% және 6,5%-ға ең тез дамып отырған аймақ болып табылады.
Солтүстік Америка мен Батыс Еуропаның дамыған нарығының үлесіне тұтынушылар шығынының негізгі бөлігі кіреді, бірақ бәрінен бұрын олар Латын Америкада (жылына орта есеппен 7,0%) өседі.
Одан кейін Азия-Тынық мұхиты аймағы (4,1%), Солтүстік Америка (2,5%) және Еуропа елдері, Таяу Шығыс және Африка (1,6%).
Қытай, Бразилия, Индия, Ресей, Таяу Шығыс және Солтүстік Америка, Мексика, Индонезия және Аргентина сияқты сегіз ірі ойын сауық нарығындағы елдер мен аймақтар өзінің бар көлемімен өсу деңгейінің жоғарылығымен байқалады. 2008 ж. және 2014 жылдарды салыстырғанда олардың 12% үлесіне жалпы дүниежүзілік кірістің 22% үлесі кіреді [6].
Бұл елдерде нарықтың жылдық деңгейінің орташа қарқыны ойын-сауық индустриясы мен медианың ғаламдық нарығының өсу деңгейін екі есе жоғарылатады.
Құрама Штаттар тұтынушылардың шығыны мен жарнама шығындарының жалпы соммасы бойынша соңғы бес жыл ішінде ойын -сауық индустриясы нарығындағы ең ірісі болып қала береді [7].
АҚШ-тан соң Жапон, Қытай, Германия, Ұлыбритания және Франция.
Алдыңғы қатарлы алты ел өзгерізсіз қалады, осыған сәйкес Бразилия Италия мен Оңтүстік Кореяны басып озады және жетінші ірі нарық болып қалады [8].
Қазақстанда ойын-сауық индустриясының дамуымен, аталған салада өзінің кәсіпкерлік іс-әрекетін жүргізетін басқарушылардың экономикалық біліммен теориялық қамтамасыз етуі туралы сұрақтар туындайды. Тәжірибе алып жатқан мамандар алдындағы маңызды мәселелердің бірі ойын-сауыққа қызмет көрсететін мекемелердің бәсекелестік потенциалын басқару ұстанымы мен бағалау әдістері туралы болып отыр. Сонымен қатар, қазіргі ойын -сауық индустриясының көптеген бағытына қарамастан, статистикалық тәжірибеде де, ғылыми зерттеулерде де қазақстандық мамандар қазіргі уақытқа дейін іс-әрекет саласында ешқандай критерийлер жазбаған, адамдардың көңіл көтеруінің түрлері мен формасына қатысты ешқандай нақты классификация дайындамаған. Менеджмент пен маркетинг алдындағы мәселелер ғана емес, зерттеп отырған аймақтың түсінікті аппараты толық қалыптаспаған. Бұл өз кезегінде, берілген мекемедегі басқару және ұйымдастыру, экономика аясындағы мәселелер қатарының пайда болуына әкеледі.
Ойын-сауық индустриясы - ойын-сауық қызметі мен тауарлары процессін жүзеге асыру үшін жеткілікті және ойын-сауық процессінде қолдану үшін барлық қажеттілікті дайындайтын, мекемелер мен кәсіпорындар жүйесі. Ойын-сауықтың қазіргі әдістері мен түрлерінің кең шоғыры мен ойын-сауық түрлері өз әрекетіндегі ойын-сауық үшін тауарлар, белсенді демалыс пен кәсіби емес спорт тауарлары сияқты, ойын-сауықтарға тауарлар шығара отырып, кәсіпорынның жарты бөлігі ойын-сауықтың қажеттілігімен қамтитын, ойын-сауық қызметтерін көрсететін компаниялардың - өздерінің функциональдық бағытымен ерекшеленетін әртүрлі мекемелермен анықталады [9].
Ойын-сауық қызметінің нарығы - ойын сауық өнімдерін (бұл жағдайда - ойын сауық индустриясы басым мекемелердегі қызмет және кешенді қызмет) сатып алу-сату мәселесі бойынша өндіруші мен тұтынушы арасындағы пайда болатын қарым-қатынасты жүзеге асыру механизимі [10].
Ойын-сауық қызметі - ойын сауық мақсаты мен процесінде қажеттілікті қанағаттандыруға негізделген қызмет көрсету орталығындағы мақсатты іс-әрекет бірлестігі.
Ойын-сауық қызметіндегі нарық инфрақұрылымы - ойын сауық қызметін көрсетету және оның қалыптасуы үшін жағдай қалыптастыру бойынша нақты функцияларды орындайтын технологиялар мен жүйелер, мекемелер бірлестігі [11].
Ойын-сауық инфрақұрылымының нысаны - ойын-сауық сипатындағы қызмет және кешенді қызмет ұсынатын ғимараттар мен тұрғылықты емес мақсаттағы ғимараттар бірлестігі немесе оның бөлігін көрсетететін, толығымен пайдаланылатын нысан [12].
Ойын-сауық индустриясына жататын кәсіпорындар тобы:
1 Ойын-сауықта қажеттілікті қанағаттандыруға іс-әрекеті толығымен бағытталған кәсіпорын.
2 Ойын-сауықта қажеттілікті қанағаттандыруға жартылай бағытталған, сонымен қатар, мәдени-ағартушылық, білім, тәрбие, спорттық немесе басқада бағыттағы іс-әрекеттегі кәсіпорын.
3 Өзінің қосымша және көмекші іс-әрекеті түрінде ойын-сауықты қамтамасыз ететін кәсіпорын.
4 Ойын-сауық секторындағы кәсіпорындарды қамтамасыз ету үшін қажетті инвентарь және құрал-жабдықтар шығаратын өнеркәсіп кәсіпорындары [13].
Кестеде қазіргі ойын-сауықтың негізгі түрлерінің классификациялық қатары көрсетілген (кесте 2).
Кесте 2
Негізгі ойын-сауық түрлерінің жіктелуі [8]
Жіктелу
критериялары
Ойын-сауықтыру түрлері
1. Жағымды эмоциялардың және сезімдердің көзі
1.1 Белсенді демалу және кәсіби емес спорт түрі
1.2 Формалды емес қарым-қатынас
1.3 Ашық түрлерде өтетін шаралар
1.4 Терапевтикалық және физикалық денеге әсер арқылы көңіл көтері
1.5 Бас миына химиялық әсер арқылы көңіл көтеру
1.6 Интеллектуалды және құмар ойындар
1.7 медиялық ресурстарды индивидуалды пайдалану формалар түрде көңіл көтеру
1.8 Әуесқойлық шығармашылық
1.9 Ерекше рахаттану көздерінен алынған қөңіл
2. Көңіл көтеруді ұйымдастыру тәсілдері
2.1 Ұйымдастырушылық
2.2 Харекетшіл көңіл көтеру (сырттау қамтамасыздандыруды талап етпейді)
3. Көрсету формалары
3.1 Нақты
3.2 Виртуальды
4. Көңіл көтері іс-әрекеттегі қатысушылардың саны
2.1 Индивидуалды
2.2 Топтық
2.3 Массалық
5. Заңды
формасы
5.1 Заңды
5.2 Тиім салыңған
6. Көңіл көтері процесіндегі іс-әрекеттің интенсивлігі
6.1 Белсенді түрлері
6.2 Пассивті көңіл көтеру түрлері
7. Қатысушылардың жасы
7.1 Балалар
7.2 Орташа жасты адамадарға арналған
7.3 Үлкен адамдарға арналған
Е с к е р т у - [12; 13] әдебиеттер негізінде автор құрастырған
2-кестеге сәйкес мәліметтерді талдау, ойын-сауық индустриясында менеджмент мен маркетингтің жекелеген мәселелерін шешуде нақты бір мекеменің типі мен ерекшелігін міндетті түрде есепке алу қажеттігін көрсетеді.
Ойын-сауықтың қазіргі әдістері мен түрлерінің кең шоғыры мен ойын-сауық түрлері өз әрекетіндегі ойын-сауық үшін тауарлар, белсенді демалыс пен кәсіби емес спорт тауарлары сияқты, ойын-сауықтарға тауарлар шығара отырып, кәсіпорынның жарты бөлігі ойын-сауықтың қажеттілігімен қамтитын, ойын-сауық қызметтерін көрсететін компаниялардың - өздерінің функциональдық бағытымен ерекшеленетін әртүрлі мекемелермен анықталады.
Кестеде ойын-сауық инфрақұрылымы нысандарының классификациясы көрсетілген (кесте 3) [14].
Кесте 3
Ойын-сауық индустриясы нысандарының классификациясы
Жіктелу қасиеттері
Нысанның қасиеттері
Нысандардыі түрлері
1
2
3
1 Нысанның (бағытының) іс-әрекетінің негізгі бағытты
1.1 Ойын-сауық көңіл көтеру іс-әрекет
Кинотеатрлар, концерт залдары, жәрмеңке кешендері, спорт залдары, зоопарктер
1.2 Құмарлық ойындарды ұйымдастыру және өткізу іс-әрекет
Казино, ойын автоматтар залы, букмекерлік кеңсе
1.3 Дене шыңықтыру-қалпына келтіру іс-әрекеттірді ұйымдастыру
Бассейн, фитнес-клубтар, массаж және SPA-салондар, шаңғы базалар
1.4 Парк іс-әрекет
Демалыс паркі, тақырыптық парктер
1.5 Белсенді демалысты және бос уақытты ұйымдастыру
Түн клубтары, боулинг, ойын аркадалар, ойын компьютерлік клубтар, дискотекалар
2 Көңіл көтеру орталықтардың бағыттары
2.1 Атбасылық демалыс және көңіл көтеру нысандар
Аттакцион парктері, спорт-ойын кешендері
2.2 Балалар ойын-сауқтыру орталықтар
Балалар ойын аймақтар, балалар аттракциондар
2.3 Үлкен жасты адамдарға бағытталған нысандар
Казино, түн клубтары
3 Нысандардың орналастыру тәсілдері
3.1 Ашық даладағы көңіл-көтеру
Тақырыптық парктер, роллердромдар
3.2 Ғимараттардағы көңіл-көтеру
Аквапарктер, театрлар, ойын бөлмелер
4 Қол жәтімділігі
4.1 Камералық
Элиталық мейрамханалар және жабық клубтар, VIP-казинолар
4.2 Көпшілік
Казино, парктер
Е с к е р т у - [14] әдебиеттер негізінде автор құрастырған
3 кестеге сәйкес мәліметтерді талдау, ойын-сауық нысандарында ерекше іс-әрекет жұмысында қатысуға байланысты қол жетімділік және орналасу әдісі, профилі, олардың мамандануын анықтауды ұсынады.
Шетелдік және қазақстандық ойын-сауық компанияларындағы қызмет көрсету тәжірибелерін талдау олардағы ұсынылатын қызметтің әртүрлілігімен және көлемімен сәйкес ойын-сауық нысандарының классификациясын өңдеуге мүмкіндік берді (кесте 4) [15].
Кесте 4
Ұсынылатын қызмет спекторы бойынша ойын-сауық индустриясы нысандарының классификациясы
Көңіл көтеру индустрияның нысандарының түрлері
Нысандардың қасиеттері (құрылу қағидасы)
Өткізу мүмкіншілігі
адам тәуел
Нысандардың түрлері
1. бағытталғын кәсіпорындар
Бір көңіл-көтеру бағытта жұмыс істеу
1000-ға дейін
Аквапарктер, боулинг, кинотеатрлар, ойын компьютерлік клубтар, пейнтбол. казинолар
2. Аралас нысандар
Нысанның шектес бағытталған ойын-сауық бөлігі
500-5000
Сауда-көңіл-көтеру орталықтар,
Спорттық көңіл-көтеру кешендер, фестиваль-орталықтар
2-3 көңіл-көтеру бағытта жұмыс істеу
Мәдени-көңіл көтеру орталықтар,
Көңіл көтеру кешендер және казинолар
3. Көп бағытты ойын-сауықтыру орталықтар, көңіл көтеру географиялық зоналар
Бір неше көңіл-көтеру бағыттарда жұмыс істеу
Более 5000
Тақырыптық парктер, көңіл-көтеру зоналар: Сентоза аралы, Лас- Вегас, Атлантик-Сити
Е с к е р т у - [15] әдебиеттер негізінде автор құрастырған
4 кестеге сәйкес мәліметтерді талдау ұсынылатын қызмет спекторы бойынша ойын-сауық индустриясы нысандарының классификациясы алуан түрлі және 3 негізгі типке бірігеді:
oo мамандандырылған кәсіпорын;
oo аралас нысандар;
oo көп профилді ойын-сауық орталықтары.
Кәсіпорындары жақсы дамыған көптеген елдерде қаражатты тек өмірлік қажеттілік тауарларды сатып алуға ғана емес, сәнді пайдасыз сатып алулар, оның ішінде ойын-сауыққа жұмсауын көрсететін, қоғамдық өмірге деген тұтынушылық стиліне, тұрғындардың табысының өсуіне, еңбек ақысының, сатып алушылық күшінің өсуі әкеліп отыр. Демалыс пен ойын-сауық сапасының қанағаттанарлық болуы адам үшін оның әлеуметтік жағдайының индикатор болса, ал қоғам үшін - елдің экономикасының даму көрсеткіші мен оның әлеуметтік саласы [16].
Ойын-сауық индустриясы дамуының әлеуметтік бағыты да бар. Бұл жаңа жеке және қоғамдық қажеттіліктердің қалыптасуынан, сонымен қатар, олардың пайда болуы мен дамуынан байқалады. Өзінің бос уақытының бір бөлігін ойын-сауықпен толтыра отырып, адамдар өздерін қалыпқа келтіреді.
Ойын-сауық процессінің негізгі сипаттамалары 17:
- ойын-сауық түрлерінің шектеусіз таңдауы;
- ойын-сауықты тұтынуға адамдарды алдын-ала даярлау;
- ойын-сауық түрлерін ерікті таңдау;
- басқа да әрекеттермен бірге араласқан ойын-сауықтар (ойын-сауық орталықтары).
Ойын-сауық индустриясын күрделі әлеуметтік-экономикалық жүйе ретінде қабылдауға болады. Оның құрылымын зерттеу барысында жүйе бөліктерінің өзара қарым-қатынасы мен осыған байланысты сыртқы ортамен байланысы пайда болады. Жүйені әртүрлі белгілеріне қарай бөліктерге бөлу көптеген құрылымды қарастыруға әкеледі: уақыт бойынша, кеңістік бойынша, аралас [18].
Статистикалық тәжірибеде адамдардың ойын-сауықпен айналысуы, іс әрекет сферасын бөліп көрсету критерийлері жоқтың қасы. Бұл іс-әрекеттің бастапқы түрлерінің жеткіліксіз классификациясымен байланысты. Сонымен қатар, ойын-сауық жағдайын ұйымдастыру мен қалыптастыратын кәсіпорындардың көп мөлшерінен байқауға болады 19.
Ойын-сауық индустриясын экономиканың "жас" саласы деп атауға болады. Бұл адамның рухани қажеттілігін зерттеуге ұзақ уақыттар бойы көңіл бөлмегендігіне байланысты. Бұл ойын-сауық процесімен қамтамасыз ететін кәсіпорындарды басқару мен ұйымдастырудағы, экономикадағы өңделмеген мәселелерді туындатады. Осы уақытқа дейін осындай кәсіпорындарды құраушы бөліктерінің технологиялық бірлігі, оның инфроқұрылымы туралы мәселелер толық шешілмеген. Ойын-сауық индустриясының кәсіпорындарына тән ұйымдастырылған-экономикалық белгілер бірлестігін қалыптастыру өте күрделі. Әртүрлі елдердегі ойын-сауық индустриясын дамыту тәжірибесіне қарай отырып, оның жекелеген бірлігінің құрамын қарастыруға болады. Оларға ойын-сауықта адамдардың қажеттілігін қанағаттандырумен байланысты негізгі іс-әрекеттегі кәсіпорындар жатады. Мұндай бірліктерге мыналар жатады:
а) іс-әрекеті толығымен ойын-сауықпен көрінетін кәсіпорындар (зообақтар, демалыс саябақтары, цирктер және т.б);
б) әртүрлі көріністік кәсіпорындар (театрлар, кинотеатрлар, студиялар мен т.б.);
в) іс-әрекеттің әртүрлі сипатын біріктіретін кәсіпорындардың кешендері (әртүрлі түрдегі ойын-сауық орталықтары);
г) ойын-сауық индустриясы кәсіпорындары үшін құрал жабдық шығаратын кәсіпорындар саласы [20].
Ойын-сауық индустриясы өз бетіншеде, экономика жүйесінің салыстырмалы звеносы ретінде де көрінеді. Ол материалдық, қаржылық және еңбек ресурстарын тартады. Бұл жағдайда ойын-сауық индустриясының кәсіпорындары ерекше технологиясымен, басқару жүйесімен және еңбек қызметкерлерін ұйымдастырумен сипатталады.
Ойын-сауық индустриясын зерттеудегі басты мәселелерге тоқталып өтейік:
1 Ойын-сауық индустриясының дамуы тұлғалық ерекшеліктерді қалыптастырудағы маңызды орынға ие болғандықтан заңдылығы мен тенденциясын зерттеуді қажет етеді [21].
2 Көптеген елдерде ойын-сауық индустриясы капитал салатын тиімді салаға айналғандықтан ойын-сауықтың құрылымдық мүмкіндігін ұлғайтады. Сондықтан ойын-сауық индустриясы іс-әрекетінің құқықтық және экономикалық регламенті ерекше тәсілді қажет етеді.
3 Ойын-сауық индустриясының деңгейі адам қажеттілігімен сәйкес болуы мүмкін. Өмір ырғағының жылдамдығы, күйзеліс әсерінен адамдарда жүйке жүйелерінің ауру қаупі жоғарылауда, сондықтан осыларды болдырмас үшін адам көңіл көтерудің жаңа түрлерін іздейді және ойын-сауық индустриясы осыны көрсете білуі керек [22].
4 Ойын-сауық индустриясының дамуы мақсаттылығы яғни, адамдарды бөлектеп жіберу мен жағымсыз салдарын жеңу және қалпына келтіруге талпынуы керек.
5 Адамдардың көзін жеткізуде ойын-сауық индустриясы ретінде әсер ету механизмі туралы қазіргі ұсыныстарды қалыптастыру қажет; ойын-сауық индустриясының тиімді қалыптасуын анықтайтын факторларды айқындау мен бағалау [23].
6 Ойын-сауық индустриясының дамуына әсер ететін (демографиялық, әлеуметтік-топтық, тұрғындардың табыс деңгейі, өмір сүру салты және т.б.) факторларды міндетті түрде өлшеу және бағалау [24].
7 Ойын-сауық индустриясының дамуын басқару толық ақпарат негізінде қалыптасуы керек. Сондықтан ойын-сауық индустриясын зерттеу үшін әдістемелік құралды өңдеу керек.
Олай болса, ойын-сауық индустриясы әлеуметтік-экономикалық міндеттер қатарын шешуге арналған күрделі көп факторлы құбылыс.
1.2 Қалалық саябақтар мәдени ландшафт элементі ретінде
Ірі қалаларда өмір сүру сапасы урбанизациясы қарқынының өсуі көп жағдайда табиғи орта компонентерін сақтау деңгейімен анықталады. Қанша табиғат болса, соншалықты бақыт болады деген психологиялық тәуелділік қадағаланды. Адамның өмір сүруі үшін табиғаттың сақталған эталоны ғана емес, қала ішінде демалыс үшін құрылымдық және эстетикалық ұйымдастырылған ландшафтта талап етіледі. Мұндай жағдайдағы ең едәуір нысандар қалалық саябақтар болып табылады. ҚР стандартына сәйкес (ММТС 01.01.1991 ж. 28329-89) саябақ - ол жалпы қолданыстағы аймақтың 10 га-дан астамы көгалдандырылған, өзіндік сәулетті-ландшафттық нысан.
Саябаққа әрбір келуші өзінің сұраныстарын жүзеге асыруды, жекелеген кеңістіктік таңданыстарды күтеді, және бұл күтулер уақыт мерзіміне, маусымға және қалалық қоғамның қызығушылығының өзгеруіне байланысты ауысып отырады.Таңертең саябақты спортшылар,үй жануарларымен бірге, жануарлардың иелері,жұмысқа асыққан айналада тұратын адамдар,күндіз ата-аналарымен бірге барлық жастағы балалар,ересек адамдар,спортшылар және дене шынықтырушылар, кешке - жастар, отбасы, жоғары сыныптағылар, студенттер барады.
Шетелдік және отандық тәжірибелерді талдау, сәулетті-ландшафттық жобалауға кәсіби тұрғыдан қараудың, оларды жүзеге асыру үшін тиімді технология мен көркемдік үғымдардың болуы қаншалықты маңызды екенін көрсетеді. Жобалаудың мақсаты - ашық көгалдандырылған кеңістікті сақтау кезінде оның рекреациялық сыйымдылығын көтеру есебінен саябақтарды дамытудың болашақ жоспарын жүзеге асыру. Белгілі бір көркемдік ойға сәйкес, ландшафттық сәулеттің құралын таңдау келушілердің келу сипатына сәйкес кеңістіктің тәртіпке келтірілген композициясына бағытталады [25].
Әлеуметтік зерттеу саябаққа қатысты екі диаметрлі қарама-қарсы қатынасты айқындады: біріншісі көрермендік, пассивті, бұл жағдайда саябақтық пейзаж белгілі бір нүктеден және серуендеуге арналған жолдардан бақыланады (келушілер демалады, жолдармен серуендейді, табиғатты тамашалайды), екіншісі белсенді, мұнда саябақ, адам табиғатпен тікелей байланыса алатын орын ретінде бағаланады (келушілер әртүрлі бағытта жүре алады, шөптерде демалады, суаттарда жүзеді, спорттық ойындар ойнайды). Белсенді демалыс үшін келушілерді қандай ландшафт - табиғи немесе қалыптастырған, жасанды ма бәрібір, еш қызықтырмайды, ал белсенді емес демалыс үшін табиғи ортаның сақталуы және оның ерекшелігі бірінші маңызға ие. Қалалық саябақтар қоғамдық кеңістік ретінде үлкен масштабқа ие, іскерлік жолдарға тура және жәй иілген бірнеше шығатын есіктері болады. Кіре беріс алаңдары қалалық алаңдар рөлін атқарады, саябақтың шалғындары спортпен айналысу үшін пайдаланылады [26].
Жасыл өскіндер саябақтың айналасында топтастырылған, өз кезегінде шуыл-шаң-бейне өткізбейтін қабырға қалыптастыратын тығыз табиғи қалқа қалыптастырады. Аралдары, кішігірім сәулетті пішіндері бар суайырықтар және декоративті ағаш өскіндер байытылған табиғатты сезінуді қалыптастыру үшін қызмет етеді.
Рекреациялық сыйымдылықты жоғарылату, тарихи, зоологиялық, ботаникалық, театрлық және спорттық тақырыпта күшейген кеңістіктің көпфункциялылығын және ақпараттылығына мүмкіндік береді. Саябақ мүсіндерді, суайырықтарды, гүлзарларды, шулы шалғындарды және тыныш, оңашаланған орындарды біріктіреді. Мұнда тек демалыс үшін ғана емес, оқу, даму, тәрбие үшін де орта қалыптастырады [27].
Аймақтық ресурстардың шектелу жағдайында уақыт факторыда үлкен рөлге ие. Жарықтандыру саябақтың рекреациялық ресурстарына кешкі сағаттарда әрекет етуге мүмкіндік береді. Аймақтың рекреациялық мүмкіндігін жоғарылатудың маңызды құралы ретіндегі кіре берістегі және жалпы шаралар зонасындағы әуен, демалыс зоналарындағы құстардың сайрауы, ақпараттық хабарламалар, судың сылдыры, субұрқақтардың шуылы - барлығыда демалыс үшін ерекше орта қалыптастырады. Түн, кеш, жаңбыр, қар, жел, тұман және басқа да табиғи құбылыстар рекреанттардың пайдасы үшін жүгіну болуы мүмкін [28].
Табиғаттың өзгеруінің табиғи жылдамдығы адам ие болатын қысқа мерзімді рекреациялық кезеңі үшін өте аз. Саябақ үнемі ағымдық әрекеттегі келушілердің назарын аудару үшін әртістерге толы болады. Дыбыс пен жарық сюжетімен ұйымдастырылғандар уақытқа қарай өзгеріп отырады. Жабдықтар ауысып отырады, оның ішінде, арнайы контейнерлерде өсірілген жасыл көшеттердің жарты бөлігі, төбешіктер қалыптастыра отырып, жер бетінің вертикальді белгісін жоғарылатады, ал су әуенмен бірге, бу немесе қарға айналып, түрі мен түсін ауыстырып отырады Табиғаттың барлық компоненті әсер театрына қатысады. Айнадай кіші және үлкен архитектура әсер алуды күшейтеді. Оның ерекше, ойынды, арандатушылық түрлері, түстердің кереғарлығы және фактурасы тұтынушыларды таңқалдырады, селт еткізеді, қайран қалдырады, яғни, күшті эмоциялық әсер қалдырады [29].
Бақты-саябақты өнер - бақтар, саябақтар және басқа да көгалдандырылған аймақтарды қалыптастыру өнері. Мұнда: бақтар мен саябақтарды жоспарлау мен топтастыру, әртүрлі топырақтар мен климат үшін өсімдіктерді іріктеу, сәулеттілік, суаттар, мүсіндермен сәйкестендірілген өсімдіктер топтамасы. Бақтар-саябақтар өнеріндегі көптеген әдістер екі негізгі приципке бағынады - тұрақты (геометриялық) немесе пейзажды (табиғи ландшафтқа еліктеушілік).
Бақты-саябақты өнер құл иеленушілік құрылыста, ғибадатханаларда, сарайларда, шаруа мекен-жайларындағы саябақтарға көңіл бөле бастаған кезден пайда болды. Бақтарды жоспарлау Ежелгі Египетте өсімдіктерді суғаруды жеңілдетті. Ежелгі Грециядағы бақтарда алғаш рет әртүрлі мерекелік шараларға арналған бағаналар және алтарьлар - мүсіндік және сәулеттік ғимараттар пайда болды. Ежелгі римдік бақтарда күрделі гидротехникалық ғимараттар - жасанды суаттар мен субұрқақтар пайдаланылды [30].
Орта ғасырдағы араб елдеріндегі жүйелі бақтар екі жартыдан тұрды - гүлді (гүлстан) және жемісті (бустан). Арабтар басып алған Пиреней түбегінде қорғандар негізіндегі есік алдында кішігірім бақ түріндегі ерекше типтер қалыптасты. Ал еуропалық бойынша Жопания, Қытай мен Корей бақтары табиғаттың үнемі жаңару ұғымымен толығатын, пейзажды композициясы принципінде құрастырылды [31].
Тұрақты бақтар концепциясының тарихында алғашқы рет Қайта Өрлеу дәуірінде итальян сәулетшісі Джакомо Виньолой өңдеді. Қазіргі дәуір барокко стилі, әсіресе классицизм басымдылығымен байланысты саябақтық құрылыс жандануда. Осы уақытта саябақтық құрылыстың негізгі принципіде қалыптасты. XVI ғасыр және XVII -- XVIII ғасыр саябақтарындағы құрылыс және ағаштар тегіс қабырға-шпалера түрінде кесілген өскіндер аясында көрінді. Кейіннен олардың негізінде саябақтардың негізгі типтері қалыптасты:
oo террассалы (баспалдақты және каскадты әртүрлі деңгейдегі орналасқан учаскелер);
oo тұрақты француздық (боскеттер, аллеялар, партерлер және геометриялық дұрыс пішіндегі суаттар;
oo пейзажды ағылшындық (табиғи ландшафтқа ұқсас сурет өнері композициясы -шалғындар).
oo кішкене бақтар (ежелгі римдік төсеніштер, испандық-мавритандық сарайлар; жапон бақтары - судан жасалған рәміздер композициясы, өсімдіктер және тастар).
Орыстардың бақтары туралы алғашқы мәліметтер XII ғасырда жазылды. Алдымен олар князьдардың мекен-жайларында, біртіндеп бақтар мен саябақтарды монастырлерде, ғибадатханалардың айналасында, бай мекен-жайларда жасай бастады. XVII ғасырда Мәскеуде бай декоративтермен жабдықталуымен ерекшеленетін ғимараттың жоғарғы қабаттарында орналасқан Кремль сарайының Жоғарғы бағы салынды. Орыс бақтары үшін пайдасы бар декоративті бақтармен үйлесімділік тән. Бақтарда балық тоғандарын орналастырды, ал отырғызу үшін жеміс ағаштары таңдалды (алма, алмұрт, шие). Алғаш рет Ресейде еуропалық үлгідегі бақтар елде шетелдік бағбандар пайда болған Петрдің кезінде Петербург қаласында қалыптасты. XVIII ғасыр ортасында саябақтарды жобалаумен ірі сәулетшілер Б. Растрелли, Ж. Леблон, Ч. Камерон, П. Гонзаго айналысты [32].
XIX ғасыр ортасында сонымен қатар, қоғамдық саябақтар тарала бастады. Оларда әдетте, тұрақты және ландшафттық құрылыс біріктірілген.
Саябақтар үшін ерекше ландшафты дизайн - көгалдандыру құрылысындағы кішігірім сәулетті пішіндердің қолданылуымен бақты-саябақты өскіндер, гүлзарлар, төбешіктер ұйымдастыру, көгалдандыру бойынша жасанды және тәжірибелік әрекет. Бақшалық немесе баудың арасындағы ерекшелік, негізгі міндеті ауылшаруашылық бағытқа ие, ландшафттық дизайны - едәуір жалпы және әмбебаптық тәртіпте. Ландшафттық дизайнның басты міндеті - ғимарат инфрақұрылымын пайдалану жайлылығымен үйлескен әдемілік, жарасымдылық, табиғат пен урбандалған пішіндер арасындағы шиеленісті деңгейлестіру [33].
Ландшафттық дизайн элементтері әртүрлі. Олардың негізгі топтары:
oo Ландшафты жобаның орталығын қалыптастыратын ғимараттың өзі, негізгі мақсаты - геометриялық түзу құрылымға сәйкес еместерді деңгейлестіру, кемшіліктері мен ақауларын білдіртпеу, қоршаған ортаға олардың қысымын азайту, құрылыс қалдықтарын жинау. Ғимарат әртүрлі мақсаттар үшін, бір не көп қабатты, жалғыз немесе кешенді, жеке немесе коммерциялық, типтік немесе стильденген болуы мүмкін.
oo Шөптердің әртүрлі түрлерін қалыптастыратын гүлзарлы жабындар;
oo Жекелеген ағаштар, бұтақтар, гүлдер, сонымен бірге, олардың комбинациясы және толық ансамбльдері (бақ, клумба, рабатка және т.б.) пішініндегі жасыл өскіндер [34];
oo Әртүрлі ірі декоративті элементтер (көл, тоған, бұлақ, субұрқақ, тастар, мүсін);
oo Өте ұсақ көркем бөліктер (әуезді салпыншақтар, шырағдан, шырақ және т.б.);
oo Ландшафттық дизайндағы барлық өскіндердің негізі мен басты айналасы - гүлзар немесе гүлзарлы жабындар [35]. Олар:
oo Ағылшын гүлзары - дәнді шөптер мен шалғындардан жасалады; түзу, кесілген, бірақ бірнеше табиғи емес түрлер, көзді тез "жалықтыратын", индустриальды-іскерлік және кәсіби-спорттық секторларға келеді.
oo Мавритандық гүлзар - оның құрамына шөптерден басқа далалық гүлдерде кіреді, асимметриялық және өте ашық, әдемі келбет, жылына бір рет ғана шабылады, рекреациялық-ойын-сауық мақсатындағы жекелеген тегістелулермен жеке секторлар үшін көбірек жақын.
1.3 Қалалық саябақтар дамуындағы тарихи аспектілер және дүние жүзілік тәжірибе
Саябақтық өнер Қытайда (Сучжоу) пайда болып, барокко дәуірінде Францияға (тұрақты саябақ) әкелінді. Тұрақты саябақ (немесе бақ, француздық немесе геометриялық саябақ; кейде "тұрақты стильдегі бақ") - геометриялық тегіс тегістелген, әдетте симметриялық және тұрақты композициямен көрінетін саябақ. Әртүрлі геометриялық пішіндегі көшеттерді көрсетететін ағаштар мен бұтақтардың қырқылуы, дұрыс пішінді бассейндер мен гүлзарлар, партерлер симметрия осі болып табылатын түзу аллеялармен сипатталады.
Барокко дәуірінде (XVII-XVIII ғасыр) Францияда тұрақты саябақтарды бөліп үлкейту ең биік шыңына жетті; тұрақты парктерді орналастырудағы негізгі принципті Андре Ленотро және оның мектебі өңдеп дайындады. Еуропаның басқада елдері оны сәнге айналдырды, осыдан "француздық" сияқты тұрақты бақтар кеңінен таралды. Дегенмен, ол тарих жағынан нақты емес - Қайта Өрлеу дәуірінде Италияда тұрақты бақтар пайда болды, ал XIX ғасырда Англияда күрделі және экзотикалық түрдегі көшеттерді қию (жануарлар, құстар, саңырауқұлақтар, шиыршық түрінде) қолдана бастап, едәуір нәзіктендіруге жетті. Тұрақты бақтар мен саябақтар қамалдар мен сарайларда кеңінен таралды, олар сарай-саябақты жарасымдылықтың ең маңызды бөлігі болып табылады [36].
XVIII ғасырда романтиз толқынында пейзажды саябақ пайда болды. Жалпыға бірдей қалалық саябақтар Еуропада он тоғызыншы ғасырдың басында ғана пайда болды. Мұндай саябақтардың алғашқыларының бірі болып Мюнхендегі Ағылшын саябағы болды. Пейзажды (ағылшын, тұрақсыз, ландшафттық) саябақ - Ленотра "француздық стильдегі" тұрақты бақтармен, баркамен кереғар бақ-саябақты өнер бағытында XVIII ғасырда Англияда қалыптасты [37].
Француздық және ағылшын саябағы бақ-саябақты өнерді қолданатын классицизмнің әртүрлі эстетикасын көрсетеді. Версальды типтегі саябақта ұқыпты кесілген бұтақтарымен, өзінің түзу сызықты жолдары мен сымбаты пішіндері табиғатты адам нақты бақылап отыратындығы көрсетіп тұрады. Ағылшын бағы табиғаттан айырғысыз өте жоғары құндылықтағы өнерімен дамыды.
Ағылшын бағының алғашқы шеберлер - палладиндік Уильям Кент және бағбан Чарльз Бриджмен - Пуссен пейзажын, әсіресе табиғи үйлесімділік келбетін көрсететін Лорренді керемет сызып шықты. Лоррен пейзажымен айналысу Кларемонте мен Стоурхедтегі өзінің түрлілігімен жалықтырмайтын саябақтарының қалыптасуына әкелді (1 сурет) [38].
Сурет 1. Ұлыбританиядағы ағылшын
саябақтарының түрі: Кларемонт саябағы [38]
Сурет 1-ге сәйкес бойынша, Кенттің еңбегімен Стоу Бакингемширдегі Англияның ең ауқымды тұрақты саябағы біртіндеп геометриялық пішіндерден тазартылды және табиғи түрінде қоршаған орта пейзажының жалғасы ретінде қалыптасты.
Ағылшын саябағының шеберлері тосын және болжап болмайтын элементтерге көп орын бөлді. Ағылшын саябағына келішулер саяжолдардың (аллея) бұрылысында келесі жолы не күтіп тұрғанын айта алмайтын. Палладио мен оның оқушыларының архитектураларымен, Паллади стилінде бақ павильондары мен әдемі көпірлерімен пейзажды түрлендіріп отырды. Пейзажды саябақпен кейде, шығыс экзотика (мысалы, Кью бақтарындағы Уильям Чемберс шинуазариі) кейде, готикалық нақыштағы (Г.Уолпол алғаш рет Строберри-хеллиде пайдаланды) дақтар бірікті.
Едәуір сұраныстағы ағылшын саябағы мектебін жалғастырушылар XVIII ғасырдың екінші жартысында Ланселот Браун және Хамфри Рептон болды. Олар Британия бойынша мыңдаған гектар жерге жарасымдылық әкелді. Браун үшін саяжолдар мен партерлердің геометриялық бағыттарынан біржола алынып тасталған есебінен саябақтар құрылымына жеңілдік жасау тән. Оның бақтарындағы ашық кеңістіктерде (алаңқайлар мен шалғын) саябақтардың шекарасын көзбен қарағанда кеңейтіп және келешегін қамтитынын көрсетеді. Бақтарды құрақтар өскен өзендерді тегістеп көрсететін жасанды каналдар молайтып тұрады.
Рептон өзінің бақтарында әртүрлі тығыздықтағы топтармен ұйымдастырылған бұтақтар мен ағаштарды отырғызады [39].
Континентте кең тарағаны Германиядағы ағылшын саябағы, оның алғашқы үлгілері саябақтық патшалыққа, Дессауға жақынырақ Стоу, Стоурхед және Кларемонта тақырыбындағы фантазияға айналды. Бұл кең саябақ Бад-Мускаудағы князь Пюклер саябағына тең Дүниежүзілік мұра ескерткішіне айналды. Орта және Шығыс Еуропадағы пейзажды саябақтар - Мюнхендегі Ағылшын саябағы, Пруссиядағы Браниц саябағы, Варшавадағы Лазенковский және Уяздовский саябақтары, Мәскеудегі Царицын саябағы, Петербургтегі Екатеринский және Павловский саябақтары мен Выборгтегі Монрепо саябағы.
Дүниежүзіндегі ең ірі қалалық саябақтардың бірі Мюнхендегі Ағылшын саябағы, оның жалпы ауданы - 3,7 км2, ал ұзындығы - Мюнхеннің орталығынан оның солтүстік шетіне дейін 5,5 шақырым болады. Саябақты сәулетші Фридрих Людвиг Шкел ұсынысы бойынша 1792 жылы жасады және симметриялы және салтанатты француздық саябаққа қарама-қарсы, ағылшын ландшафттық саябағынаың архитектуралық стилін жобалау кезінде қабылданғандығына байланысты өзінің алғашқы атағын алды [40].
Саябақ қазіргі Еуропадағы ең алғашқы халықтық саябақтардың бірі.
Мюнхендегі Ағылшын саябағы ауданы бойынша Нью-Йорктегі Орталық Саябақ немесе Лондондағы Гайд-саябақтан үлкен. Ол мюнхендіктер мен көптеген туристердің ең жақсы көретін демалыс орны болды. Саябақтың көлемі, оның көрікті жерлері (Қытай мұнарасы, Моноптер), сыралы бақтар, демалыс атмосферасы, сонымен қатар, нудистерге қыздырынуға рұқсат берілген шалғындар Ағылшын саябағын бүкіл дүние жүзіне танымал етті. Ағылшын саябағы Мюнхеннің орталығынан, яғни баварлық Мемлекеттік Кеңсе және Өнер Үйінің жанынан басталып, Людвигштрассе, Леопольдштрассе және Унгерерштрассемен параллель Изараны жағалай солтүстікке қарай 1 шақырым ендікпен созылып жатыр. Қалалық автобан Орталық айналым (нем.Mittlere Ring) саябақты екі бөлікке бөледі: өзара жаяу жүріншілеріне арналған көпір арқылы қосылатын оңтүстік және солтүстік (Хиршау). Солтүстікте саябақ Студенттік қалашықтың жанынан аяқталады. Саябақтың оңтүстік бөлігінде ыстық жазғы уақытта бір мезгілде 50 мың адамға дейін болуы мүмкін, солтүстік бөлігі тынық және қолайлы қалалық орман сипатын сақтап қалады. Саябақты 1792 жылы сәулетші Фридрих Людвиг Шкел Баварияның курфюстрі Карл Теодордың гарнизонды қалалардың барлығында әскери бақтар болсын деген тапсырмасы бойынша салды. Бақтар солдаттардың ауылшаруашылық жұмысындағы тәжірибесі мен демалыс орны үшін берілуі керек еді. Сонымен қатар бұл бақтарға тұрғындардың басқада категорияларына пайдалануға рұқсат берілген болатын. Бақ қазіргі саябақтың оңтүстік-батысындағы Шёнфельдвизенің орнында жасалуы керек болатын. 1789 жылдың шілдесінде бақты қалыптастыру басталды. Дегенмен 1789 жылы тамызда Карл Теодор бақты алғашқы еуропалық халықтық саябаққа айналдыру туралы үкім шығарды. 1792 жылы Мюнхеннің 40 000 тұрғыны үшін ашық болған Теодор саябағы деген атаумен болды. Теодор саябағы деген атау ұзақ тұрмады. Қазіргі атауы бойынша Ағылшын саябағы деп атап кетті. 1799 жылы оған Хиршаудың қосылуымен қазіргі көлеміне дейін кеңіді. 1880 жылы саябаққа бұрын әскери бақтарға берген учаскелерде қайтарылды. Саябақты қалыптастырушы саябақтық сәулетші фон Шкелль 1804 жылы саябақтың жабдықтаушысы болып тағайындалды және осы қызметінде 1823 жылы қайтыс болғанға дейін болды. Оның Ағылшын саябағын қалыптастыру мен жайлылығына еңбегін сіңіру құрметіне орай, Клейнхессенлоэ көлінің жанынан саябақтың ортасынан фон Шкеллге арнап ескерткіш орнатты.
Саябақ келесідей статистикаға ие:
Ауданы: 3,7 км2 оның ішінде:
oo Ағаштар мен бұтақтар: 1,3 км2;
oo Шалғындар: 1,86 км2;
oo Суаттар: 0,16 км2;
oo Оңтүстіктен солтүстікке қарай ұзындығы: 5,5 км;
oo Саябақтағы жалпы жолдың ұзындығы: 78 км;
oo Оның ішінде жылқылар үшін: 12 км;
oo Жылғалардың ұзындығы: 8,5 км;
oo Көпір мен көмбелер: 100-ден астам;
oo Ұя салатын құстар түрі: 50-ден астам;
oo Саябаққа қызмет ететін жұмысшылар саны: 60;
oo Саябақты ұстап тұру үшін жылына: 2,7 миллион евро жұмсалады;
oo Жылына келушілер саны: 3,5 миллион адам;
oo Жылына шығарылатын қалдық салмағы: 70 тонна.
Бақ сәулетшісі фон Шкелл саябақтарды жоспарлау кезінде бірнеше көлдермен, жылғалар торабын тармақтады. Саябақтағы барлық суаттар Изарадан қоректенетін Мюнхендегі жылға жерасты жүйесін жалғастырушы болып табылады. Келушілердің өте көптігіне қарамастан саябақ өте таза және ұқыпты. Көбінесе, келушілердің өздері саябақтың тазалығына үлес қосуына мүмкіндік береді.
Саябақтың барлық кіре берісінде ит бағушылардың барлығына өздерінің үй жануарларының тұрмыстық қалдықтарына арналған тегін пакеттер таратылады. Жоғарыда айтылған қалдықтарды ит иелері пакетке салып алып, қоқыс жәшіктеріне тастайды [41].
Нью-Йорктегі Орталық саябақ (англ. Central Park) дүниежүзіндегі ең ірі және атақты саябақтардың бірі. Саябақ Манхэттен аралында 59-110 көшелер мен Бесінші және Сегізінші көшелер арасында орналасқандықтан тікбұрышты пішінге ие. Саябақтың ұзындығы - 4 шақырым, ені - 800 метр, ал жалпы ауданы - 3,4 км2.
Олай болса, Ағылшын саябағының шалғындарына салыстырмалы түрде аз экскременттер тасталынады. Саябақтық өнердің мысалы ретінде Нью-Йорктегі Орталық саябақты айтуға болады (сурет 2).
Сурет 2. Орталық саябақ көрінісі [42]
Сурет 2-ге сәйкес бойынша, Нью-Йорктегі Орталық саябақ (англ. Central Park) дүниежүзіндегі ең ірі және атақты саябақтардың бірі.
Саябаққа шамамен жылына 25 миллион адам келеді, ол АҚШ-тағы ең көп келушілері бар саябаққа жатады. Оны көптеген фильмдер мен телевизиялық шоуларда көрсету дүниежүзіне танымал етті. Саябаққа Орталық саябақтың табиғатын қорғау бойынша Комитет, жеке коммерциялық емес мекеме қызмет етеді. Ол Нью-Йорк қаласының демалыс орындары мен саябақтар Департаментімен саябақтарды басқару бойынша келісім-шарт жасаған.
Саябақтың жобасы Фредерик Олмстед (ағыл. Frederick Law Olmsted) және Калверт Вокс (ағыл. Calvert Vaux) сәулетшілермен өңделді. Бруклинде үлкен Саябақ Даңғылы кейіннен қаланды. Саябақ өте табиғи көрінгенімен, барлық ландшафттар қолдан жасалынған. Саябақ бірнеше жасанды көлдерге, көптеген аллеяларға, екі мұз айдынына, әртүрлі спорттық жарыстарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1
ҚАЛАЛЫҚ САЯБАҚТАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ТУРИЗМ ИНДУСТРИЯСЫ НЕГІЗІНДЕ
5
1.1 Ойын сауық индустриясының мәні мен негізгі түсінігі
5
1.2 Қалалық саябақтар мәдени ландшафт элементі ретінде
12
1.3 Қалалық саябақтар дамуындағы тарихи аспектілер және дүние жүзілік тәжірибе
16
2
АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ САЯБАҚ ШАРУАШЫЛЫҒЫ: ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ТАЛДАУЫ
22
2.1 Алматы қаласында саябақтық шаруашылықтың қалыптасуы
22
2.2Қала саябақтары туристік индустрия бөлшегі ретінде
35
2.3 Қалалық саябақтарды орналастыру ерекшеліктері
47
3
ҚАЛА САЯБАҚТАРЫН ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН БОЛАШАҒЫ
52
3.1 Қала саябақтарының қазіргі жағдайы мен болашағы
52
3.2Ойын-сауық саябақтарын дамыту мүмкіндіктері мен перспективасы
56
3.3 Саябақ бос уақытты ұйымдастыру үшін нұсқауларды құрастыру
60
ҚОРТЫТЫНДЫ
65
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
67
Кіріспе
Әрбір адам туризмді, ағза мен жанның рекреациясының құралы ретінде қабылдауы, жеке түрлерге және әсерлерге жақындығымен түсіндіріледі. Соңғы уақыттары рекреациялық қолданыс үшін территория іздеу мәселесі Алматы қаласы әкімшілігінің ғана емес, туризм саласындағы мамандар, сәулетшілер, географтар, психологтар да белсенді қарастыруда.
Қалалық саябақтар мәдени ландшафт элементі болып табылады. Адамдар қалыптастырған, мәдени, этникалық дәстүр және халық құндылығын көрсетеді.
Саябақтар қаланың экологиялық климатын жақсартуда, адамдардың психологиялық теңдестігін ұстап тұруда, олардың мәдени деңгейін өсіруде және аудандар, қалалалр мен елдегі барлық тұрғындардың денсаулығын жақсартуда үлкен роль атқарады.
Саябақтар салуда жергілікті жерді жобалау мен игеру кезінде қоршаған орта мен нысаннның қызметіне әсер ететін, көптеген ыакторларды терең талдауды қажет етеді. Территорияны тиімді пайдалану керек. ең алдымен, саябақтар экологиялық және сауықтыру рольін атқарады, сондықтан олар барлық жергілікті жерге және адамдар денсаулығына ешқандай зиян келтірмеуі тиіс.Аймақтың қол жетімдігі факторлары саябақтардың мәдени қызметіне әсер етеді. Қол жетімділік коэффициенті жоғары болған сайын (саябақ қала ішінде орналасқан жағдайда) ол мәдени құндылыққа ие болады. Қала маңындағы саябақтар қаланың "жасыл" белдеуінің экологиялық ролін атқарады.
Берілген жұмыстың өзектілігі, әртүрлі негізгі және қосымша қызметтермен толықтырылған, тартымды туристік өнімді қалыптастыру - қазіргі таңдағы алғашқы және ең маңызды мәселе екендігімен қорытындыланады. Сондықтан туристік өнімді қалыптастыру, туристер жағынан едәуір қызығушылық пайда болатындай, оның тұтынушылық сапасы мен қасиетін зерттеуден басталады. Әрине, туристік өнімді жобалай отырып, біз өзіміздің жергілікті мүмкіндіктерімізге (ресурстар) қараймыз, бірақ, қазіргі халықаралық туризм қосымша аттрактивті ресурстар мен шараларды қалыптастыру жолында, одан әрі дамып кетті: тақырыптық саябақтар, сафари және рафтингтер, шоу және фестивальдер. Бұлардың барлығы жасанды ландшафттың қалыптастырушы ресурстарына жатады және жергілікті және басқа жерден келген туристер үшін өте тартымды мотив қызметін атқарады, мұндай территорияларға қалалық саябақтарды да жатқызуға болады.
Алматы қаласы аумағында көгалданған территориялар - демалыс және туризм үшін арналған қалалық саябақтар мен гүлзарлар бар. Бұл территорияларды жергілікті мәдени ландшафтқа жатқызуға болады. Ірі қалалардағы урбанизация сапасының өсу қарқыны бойынша табиғи орта компоненттерінің сақталу деңгейіде анықталады.
Табиғат көп болған сайын, бақытта көп деген психологиялық тәуелділік анықталып жатыр. Адамның тіршілігі үшін табиғат бөлшектерінің сақталуы ғана емес, қала ішінде демалыс үшін құрылымдық және эстетикалық ұйымдастырылған ландшафтта қажет. Мұндай түрдегі нысандардың бірі қалалық саябақтар.
Берілген жұмыстың мақсаты қалалық саябақтарға демалыс және туризм орталығы ретінде сипаттама беру болып табылады.
Зерттеу міндеті келесі жағдайлар болып табылады:
Мәдени ландшафттардың әдістемесінің теориялық мәселелерін айқындау;
Алматының қалалық саябақтарының қазіргі жағдайы мен тарихи алғышарттарын талдау;
Туристік мақсаттағы қаланың саябақтық шаруашылығын дамыту мәселелері мен болашағы.
Зерттеу пәні мәдени ландшафттарды құраушы ретінде қалалық саябақтар әдістемесінің теориялық мәселелері болып табылады.
Дипломдық жұмыс тарихи, архитектуралық және қала құрылыстық, экономикалық және басқа да әртүрлі бағыттардағы мәліметтер бойынша жазылды.
Әдебиеттерді іздеу, берілген тақырып бойынша жаңа жазбалар жазылмайтындықтан, ақпараттың жеткіліксіздігі қиындық тудырды. Ақпарат 1930 жылдардағы ескірген әдебиеттерден, жаңа деректерден, интернеттен алынды.
Жұмысты орындау барысында келесі зерттеу әдістері қолданылды: картографиялық, статистикалық, әдебиеттік, сауалнама әдістері және т.б.
Дипломдық жұмыста: әдибиетер тізімі - 45; жалпы беттер - 68; 9 сурет;4 кесте бар.
1 Қалалық парктерді қалыптастырудың теориялық аспектілері туризм индустриясы негізінде
1.1 Ойын сауық индустриясының мәні мен негізгі түсінігі
Ойын-сауық индустриясына көңіл көтерудегі адамның қажеттілігін қанағаттандырумен байланысты негізделген мекемелер - цирктер, зообақтар, аттракциондар, ойынханалар, демалыс саябақтары, кинотеатрлар, спорт залдары, кітапханалар, туризм мекемелері, оның ішінде туристерді орналастыру, демалыс орындары, тарихи құндылықтар және т.б. жатады. Қажетті құрал-жабдықтар мен бұйымдар шығаратын өнеркәсіп орындарыда ойын-сауық индустриясына жатады.
Ойын-сауық индустриясы материалдық, қаржылық, еңбек ресурстарын тарта отырып, өз бетінше экономикалық жүйе қалыптастырады.Осы негізде ойын-сауық индустриясының мекемелері ерекше технологиялармен, басқару жүйесімен, іс-әрекет нәтижесімен, қызметкерлердің еңбегін ұйымдастырумен сипатталады. Ойын-сауық индустриясын дамытудағы әлеуметтік бағыт жаңа жеке және қоғамдық қажеттіліктерді қалыптастырумен, сонымен қатар, қалыптасқан алғышарттар негізіндегі қажеттіліктің пайда болуы және дамуымен көрінеді. Ойын-сауық индустриясы көптеген мәселелерді шеше отырып, (ең алдымен, тәрбие, оптимистік көңіл-күйді қалыптастыру, білім, демалыс, адамның мәдениетін дамыту) тұлғалықты қалыптастырады және дамытады. Өзінің бос уақытының бір бөлігін ойын-сауықпен толықтыра отырып, адам өзін еңбек бірлігі ретінде қалыптастырады [1].
Ойын-сауыққа қажеттіліктің дамуымен ойын-сауыққа бағытталған мекемелерді қосатын және дүниежүзілік кірісі ойын-сауық индустриясында 1,3 трлн.доллармен бағаланатын миллиардтаған айналым беретін, едуәір экономикалық сектор қалыптастырды. 2014ж. Pricewaterhouse Coopers компаниясы мамандардың болжамы бойынша тұтынушылар ойын-сауыққа 1,8 трлн. доллар жұмсайды [2].
Pricewaterhouse Coopers (PwC) ұлтаралық аудиторлық компанияның зерттеулерінің мәліметтеріне сәйкес "Дүниежүзілік ойын-сауық индустрия және медиа: 2014-2017ж" (Global Entertainment and Media Outlook: 2014 - 2017), дүниежүзінде ойын-сауық индустриясы және медиа нарығы әлемнің барлық елдеріне тұрақты дамуды сақтап тұрады.
Ойын-сауық және медианың ғаламдық нарығы орта есеппен жылына 5,6% өседі; ішкі жалпы өнім жылына 7,2% өседі [3, 4].
PwC-тің жыл сайынғы зерттеулерінің жаңа шығарылымдарының мәліметтеріне сәйкес, ойын-сауық және медиа индустриясының табысы дүние жүзінің барлық елдерінде болжау кезеңі бойы өсіп отырады, дегенмен оның өсу қарқыны ғаламдық ішкі жалпы өнімнен қалып қояды. Ойын-сауық және медиа ғаламдық нарығы орта есеппен бес жыл бойы жылына 5,6%-ға, ішкі жалпы өнім жылына 7,2% -ға өсіп отырды (кесте 1).
Кесте 1
Көлемі бойынша ірі ойын-сауық нарығы, АҚШ долларымен бағалау [5]
Нарық
2008 ж.
2014 ж.
2008-2014 жж.
АҚШ
498 884
632 094
4,8%
Жапония
191 621
203 062
1,2%
Қытай
115 280
202 765
12,0%
Германия
97 439
110 023
2,5%
Ұлыбритания
85 548
103 864
4,0%
Бразилия
42 514
70 991
10,8%
Үндістан
22 890
43 075
13,5%
Шығыс және Солтүстік Африка
19 383
40 094
15,6%
Рессей
25 236
39 764
9,4%
Е с к е р т у - [5] әдебиеттер негізінде автор құрастырған
1 кестеге сәйкес мәліметтер Солтүстік Америка ойын-сауық және медиа үшін ірі аймақ болып тұрғанын көрсетеді (2014 жылы кіріс 680 млрд. АҚШ долларын құраған). Дегенмен Латын Америкасы мен АзиялықТынық мұхиты аймақтары, жылына орта есеппен 10,6% және 6,5%-ға ең тез дамып отырған аймақ болып табылады.
Солтүстік Америка мен Батыс Еуропаның дамыған нарығының үлесіне тұтынушылар шығынының негізгі бөлігі кіреді, бірақ бәрінен бұрын олар Латын Америкада (жылына орта есеппен 7,0%) өседі.
Одан кейін Азия-Тынық мұхиты аймағы (4,1%), Солтүстік Америка (2,5%) және Еуропа елдері, Таяу Шығыс және Африка (1,6%).
Қытай, Бразилия, Индия, Ресей, Таяу Шығыс және Солтүстік Америка, Мексика, Индонезия және Аргентина сияқты сегіз ірі ойын сауық нарығындағы елдер мен аймақтар өзінің бар көлемімен өсу деңгейінің жоғарылығымен байқалады. 2008 ж. және 2014 жылдарды салыстырғанда олардың 12% үлесіне жалпы дүниежүзілік кірістің 22% үлесі кіреді [6].
Бұл елдерде нарықтың жылдық деңгейінің орташа қарқыны ойын-сауық индустриясы мен медианың ғаламдық нарығының өсу деңгейін екі есе жоғарылатады.
Құрама Штаттар тұтынушылардың шығыны мен жарнама шығындарының жалпы соммасы бойынша соңғы бес жыл ішінде ойын -сауық индустриясы нарығындағы ең ірісі болып қала береді [7].
АҚШ-тан соң Жапон, Қытай, Германия, Ұлыбритания және Франция.
Алдыңғы қатарлы алты ел өзгерізсіз қалады, осыған сәйкес Бразилия Италия мен Оңтүстік Кореяны басып озады және жетінші ірі нарық болып қалады [8].
Қазақстанда ойын-сауық индустриясының дамуымен, аталған салада өзінің кәсіпкерлік іс-әрекетін жүргізетін басқарушылардың экономикалық біліммен теориялық қамтамасыз етуі туралы сұрақтар туындайды. Тәжірибе алып жатқан мамандар алдындағы маңызды мәселелердің бірі ойын-сауыққа қызмет көрсететін мекемелердің бәсекелестік потенциалын басқару ұстанымы мен бағалау әдістері туралы болып отыр. Сонымен қатар, қазіргі ойын -сауық индустриясының көптеген бағытына қарамастан, статистикалық тәжірибеде де, ғылыми зерттеулерде де қазақстандық мамандар қазіргі уақытқа дейін іс-әрекет саласында ешқандай критерийлер жазбаған, адамдардың көңіл көтеруінің түрлері мен формасына қатысты ешқандай нақты классификация дайындамаған. Менеджмент пен маркетинг алдындағы мәселелер ғана емес, зерттеп отырған аймақтың түсінікті аппараты толық қалыптаспаған. Бұл өз кезегінде, берілген мекемедегі басқару және ұйымдастыру, экономика аясындағы мәселелер қатарының пайда болуына әкеледі.
Ойын-сауық индустриясы - ойын-сауық қызметі мен тауарлары процессін жүзеге асыру үшін жеткілікті және ойын-сауық процессінде қолдану үшін барлық қажеттілікті дайындайтын, мекемелер мен кәсіпорындар жүйесі. Ойын-сауықтың қазіргі әдістері мен түрлерінің кең шоғыры мен ойын-сауық түрлері өз әрекетіндегі ойын-сауық үшін тауарлар, белсенді демалыс пен кәсіби емес спорт тауарлары сияқты, ойын-сауықтарға тауарлар шығара отырып, кәсіпорынның жарты бөлігі ойын-сауықтың қажеттілігімен қамтитын, ойын-сауық қызметтерін көрсететін компаниялардың - өздерінің функциональдық бағытымен ерекшеленетін әртүрлі мекемелермен анықталады [9].
Ойын-сауық қызметінің нарығы - ойын сауық өнімдерін (бұл жағдайда - ойын сауық индустриясы басым мекемелердегі қызмет және кешенді қызмет) сатып алу-сату мәселесі бойынша өндіруші мен тұтынушы арасындағы пайда болатын қарым-қатынасты жүзеге асыру механизимі [10].
Ойын-сауық қызметі - ойын сауық мақсаты мен процесінде қажеттілікті қанағаттандыруға негізделген қызмет көрсету орталығындағы мақсатты іс-әрекет бірлестігі.
Ойын-сауық қызметіндегі нарық инфрақұрылымы - ойын сауық қызметін көрсетету және оның қалыптасуы үшін жағдай қалыптастыру бойынша нақты функцияларды орындайтын технологиялар мен жүйелер, мекемелер бірлестігі [11].
Ойын-сауық инфрақұрылымының нысаны - ойын-сауық сипатындағы қызмет және кешенді қызмет ұсынатын ғимараттар мен тұрғылықты емес мақсаттағы ғимараттар бірлестігі немесе оның бөлігін көрсетететін, толығымен пайдаланылатын нысан [12].
Ойын-сауық индустриясына жататын кәсіпорындар тобы:
1 Ойын-сауықта қажеттілікті қанағаттандыруға іс-әрекеті толығымен бағытталған кәсіпорын.
2 Ойын-сауықта қажеттілікті қанағаттандыруға жартылай бағытталған, сонымен қатар, мәдени-ағартушылық, білім, тәрбие, спорттық немесе басқада бағыттағы іс-әрекеттегі кәсіпорын.
3 Өзінің қосымша және көмекші іс-әрекеті түрінде ойын-сауықты қамтамасыз ететін кәсіпорын.
4 Ойын-сауық секторындағы кәсіпорындарды қамтамасыз ету үшін қажетті инвентарь және құрал-жабдықтар шығаратын өнеркәсіп кәсіпорындары [13].
Кестеде қазіргі ойын-сауықтың негізгі түрлерінің классификациялық қатары көрсетілген (кесте 2).
Кесте 2
Негізгі ойын-сауық түрлерінің жіктелуі [8]
Жіктелу
критериялары
Ойын-сауықтыру түрлері
1. Жағымды эмоциялардың және сезімдердің көзі
1.1 Белсенді демалу және кәсіби емес спорт түрі
1.2 Формалды емес қарым-қатынас
1.3 Ашық түрлерде өтетін шаралар
1.4 Терапевтикалық және физикалық денеге әсер арқылы көңіл көтері
1.5 Бас миына химиялық әсер арқылы көңіл көтеру
1.6 Интеллектуалды және құмар ойындар
1.7 медиялық ресурстарды индивидуалды пайдалану формалар түрде көңіл көтеру
1.8 Әуесқойлық шығармашылық
1.9 Ерекше рахаттану көздерінен алынған қөңіл
2. Көңіл көтеруді ұйымдастыру тәсілдері
2.1 Ұйымдастырушылық
2.2 Харекетшіл көңіл көтеру (сырттау қамтамасыздандыруды талап етпейді)
3. Көрсету формалары
3.1 Нақты
3.2 Виртуальды
4. Көңіл көтері іс-әрекеттегі қатысушылардың саны
2.1 Индивидуалды
2.2 Топтық
2.3 Массалық
5. Заңды
формасы
5.1 Заңды
5.2 Тиім салыңған
6. Көңіл көтері процесіндегі іс-әрекеттің интенсивлігі
6.1 Белсенді түрлері
6.2 Пассивті көңіл көтеру түрлері
7. Қатысушылардың жасы
7.1 Балалар
7.2 Орташа жасты адамадарға арналған
7.3 Үлкен адамдарға арналған
Е с к е р т у - [12; 13] әдебиеттер негізінде автор құрастырған
2-кестеге сәйкес мәліметтерді талдау, ойын-сауық индустриясында менеджмент мен маркетингтің жекелеген мәселелерін шешуде нақты бір мекеменің типі мен ерекшелігін міндетті түрде есепке алу қажеттігін көрсетеді.
Ойын-сауықтың қазіргі әдістері мен түрлерінің кең шоғыры мен ойын-сауық түрлері өз әрекетіндегі ойын-сауық үшін тауарлар, белсенді демалыс пен кәсіби емес спорт тауарлары сияқты, ойын-сауықтарға тауарлар шығара отырып, кәсіпорынның жарты бөлігі ойын-сауықтың қажеттілігімен қамтитын, ойын-сауық қызметтерін көрсететін компаниялардың - өздерінің функциональдық бағытымен ерекшеленетін әртүрлі мекемелермен анықталады.
Кестеде ойын-сауық инфрақұрылымы нысандарының классификациясы көрсетілген (кесте 3) [14].
Кесте 3
Ойын-сауық индустриясы нысандарының классификациясы
Жіктелу қасиеттері
Нысанның қасиеттері
Нысандардыі түрлері
1
2
3
1 Нысанның (бағытының) іс-әрекетінің негізгі бағытты
1.1 Ойын-сауық көңіл көтеру іс-әрекет
Кинотеатрлар, концерт залдары, жәрмеңке кешендері, спорт залдары, зоопарктер
1.2 Құмарлық ойындарды ұйымдастыру және өткізу іс-әрекет
Казино, ойын автоматтар залы, букмекерлік кеңсе
1.3 Дене шыңықтыру-қалпына келтіру іс-әрекеттірді ұйымдастыру
Бассейн, фитнес-клубтар, массаж және SPA-салондар, шаңғы базалар
1.4 Парк іс-әрекет
Демалыс паркі, тақырыптық парктер
1.5 Белсенді демалысты және бос уақытты ұйымдастыру
Түн клубтары, боулинг, ойын аркадалар, ойын компьютерлік клубтар, дискотекалар
2 Көңіл көтеру орталықтардың бағыттары
2.1 Атбасылық демалыс және көңіл көтеру нысандар
Аттакцион парктері, спорт-ойын кешендері
2.2 Балалар ойын-сауқтыру орталықтар
Балалар ойын аймақтар, балалар аттракциондар
2.3 Үлкен жасты адамдарға бағытталған нысандар
Казино, түн клубтары
3 Нысандардың орналастыру тәсілдері
3.1 Ашық даладағы көңіл-көтеру
Тақырыптық парктер, роллердромдар
3.2 Ғимараттардағы көңіл-көтеру
Аквапарктер, театрлар, ойын бөлмелер
4 Қол жәтімділігі
4.1 Камералық
Элиталық мейрамханалар және жабық клубтар, VIP-казинолар
4.2 Көпшілік
Казино, парктер
Е с к е р т у - [14] әдебиеттер негізінде автор құрастырған
3 кестеге сәйкес мәліметтерді талдау, ойын-сауық нысандарында ерекше іс-әрекет жұмысында қатысуға байланысты қол жетімділік және орналасу әдісі, профилі, олардың мамандануын анықтауды ұсынады.
Шетелдік және қазақстандық ойын-сауық компанияларындағы қызмет көрсету тәжірибелерін талдау олардағы ұсынылатын қызметтің әртүрлілігімен және көлемімен сәйкес ойын-сауық нысандарының классификациясын өңдеуге мүмкіндік берді (кесте 4) [15].
Кесте 4
Ұсынылатын қызмет спекторы бойынша ойын-сауық индустриясы нысандарының классификациясы
Көңіл көтеру индустрияның нысандарының түрлері
Нысандардың қасиеттері (құрылу қағидасы)
Өткізу мүмкіншілігі
адам тәуел
Нысандардың түрлері
1. бағытталғын кәсіпорындар
Бір көңіл-көтеру бағытта жұмыс істеу
1000-ға дейін
Аквапарктер, боулинг, кинотеатрлар, ойын компьютерлік клубтар, пейнтбол. казинолар
2. Аралас нысандар
Нысанның шектес бағытталған ойын-сауық бөлігі
500-5000
Сауда-көңіл-көтеру орталықтар,
Спорттық көңіл-көтеру кешендер, фестиваль-орталықтар
2-3 көңіл-көтеру бағытта жұмыс істеу
Мәдени-көңіл көтеру орталықтар,
Көңіл көтеру кешендер және казинолар
3. Көп бағытты ойын-сауықтыру орталықтар, көңіл көтеру географиялық зоналар
Бір неше көңіл-көтеру бағыттарда жұмыс істеу
Более 5000
Тақырыптық парктер, көңіл-көтеру зоналар: Сентоза аралы, Лас- Вегас, Атлантик-Сити
Е с к е р т у - [15] әдебиеттер негізінде автор құрастырған
4 кестеге сәйкес мәліметтерді талдау ұсынылатын қызмет спекторы бойынша ойын-сауық индустриясы нысандарының классификациясы алуан түрлі және 3 негізгі типке бірігеді:
oo мамандандырылған кәсіпорын;
oo аралас нысандар;
oo көп профилді ойын-сауық орталықтары.
Кәсіпорындары жақсы дамыған көптеген елдерде қаражатты тек өмірлік қажеттілік тауарларды сатып алуға ғана емес, сәнді пайдасыз сатып алулар, оның ішінде ойын-сауыққа жұмсауын көрсететін, қоғамдық өмірге деген тұтынушылық стиліне, тұрғындардың табысының өсуіне, еңбек ақысының, сатып алушылық күшінің өсуі әкеліп отыр. Демалыс пен ойын-сауық сапасының қанағаттанарлық болуы адам үшін оның әлеуметтік жағдайының индикатор болса, ал қоғам үшін - елдің экономикасының даму көрсеткіші мен оның әлеуметтік саласы [16].
Ойын-сауық индустриясы дамуының әлеуметтік бағыты да бар. Бұл жаңа жеке және қоғамдық қажеттіліктердің қалыптасуынан, сонымен қатар, олардың пайда болуы мен дамуынан байқалады. Өзінің бос уақытының бір бөлігін ойын-сауықпен толтыра отырып, адамдар өздерін қалыпқа келтіреді.
Ойын-сауық процессінің негізгі сипаттамалары 17:
- ойын-сауық түрлерінің шектеусіз таңдауы;
- ойын-сауықты тұтынуға адамдарды алдын-ала даярлау;
- ойын-сауық түрлерін ерікті таңдау;
- басқа да әрекеттермен бірге араласқан ойын-сауықтар (ойын-сауық орталықтары).
Ойын-сауық индустриясын күрделі әлеуметтік-экономикалық жүйе ретінде қабылдауға болады. Оның құрылымын зерттеу барысында жүйе бөліктерінің өзара қарым-қатынасы мен осыған байланысты сыртқы ортамен байланысы пайда болады. Жүйені әртүрлі белгілеріне қарай бөліктерге бөлу көптеген құрылымды қарастыруға әкеледі: уақыт бойынша, кеңістік бойынша, аралас [18].
Статистикалық тәжірибеде адамдардың ойын-сауықпен айналысуы, іс әрекет сферасын бөліп көрсету критерийлері жоқтың қасы. Бұл іс-әрекеттің бастапқы түрлерінің жеткіліксіз классификациясымен байланысты. Сонымен қатар, ойын-сауық жағдайын ұйымдастыру мен қалыптастыратын кәсіпорындардың көп мөлшерінен байқауға болады 19.
Ойын-сауық индустриясын экономиканың "жас" саласы деп атауға болады. Бұл адамның рухани қажеттілігін зерттеуге ұзақ уақыттар бойы көңіл бөлмегендігіне байланысты. Бұл ойын-сауық процесімен қамтамасыз ететін кәсіпорындарды басқару мен ұйымдастырудағы, экономикадағы өңделмеген мәселелерді туындатады. Осы уақытқа дейін осындай кәсіпорындарды құраушы бөліктерінің технологиялық бірлігі, оның инфроқұрылымы туралы мәселелер толық шешілмеген. Ойын-сауық индустриясының кәсіпорындарына тән ұйымдастырылған-экономикалық белгілер бірлестігін қалыптастыру өте күрделі. Әртүрлі елдердегі ойын-сауық индустриясын дамыту тәжірибесіне қарай отырып, оның жекелеген бірлігінің құрамын қарастыруға болады. Оларға ойын-сауықта адамдардың қажеттілігін қанағаттандырумен байланысты негізгі іс-әрекеттегі кәсіпорындар жатады. Мұндай бірліктерге мыналар жатады:
а) іс-әрекеті толығымен ойын-сауықпен көрінетін кәсіпорындар (зообақтар, демалыс саябақтары, цирктер және т.б);
б) әртүрлі көріністік кәсіпорындар (театрлар, кинотеатрлар, студиялар мен т.б.);
в) іс-әрекеттің әртүрлі сипатын біріктіретін кәсіпорындардың кешендері (әртүрлі түрдегі ойын-сауық орталықтары);
г) ойын-сауық индустриясы кәсіпорындары үшін құрал жабдық шығаратын кәсіпорындар саласы [20].
Ойын-сауық индустриясы өз бетіншеде, экономика жүйесінің салыстырмалы звеносы ретінде де көрінеді. Ол материалдық, қаржылық және еңбек ресурстарын тартады. Бұл жағдайда ойын-сауық индустриясының кәсіпорындары ерекше технологиясымен, басқару жүйесімен және еңбек қызметкерлерін ұйымдастырумен сипатталады.
Ойын-сауық индустриясын зерттеудегі басты мәселелерге тоқталып өтейік:
1 Ойын-сауық индустриясының дамуы тұлғалық ерекшеліктерді қалыптастырудағы маңызды орынға ие болғандықтан заңдылығы мен тенденциясын зерттеуді қажет етеді [21].
2 Көптеген елдерде ойын-сауық индустриясы капитал салатын тиімді салаға айналғандықтан ойын-сауықтың құрылымдық мүмкіндігін ұлғайтады. Сондықтан ойын-сауық индустриясы іс-әрекетінің құқықтық және экономикалық регламенті ерекше тәсілді қажет етеді.
3 Ойын-сауық индустриясының деңгейі адам қажеттілігімен сәйкес болуы мүмкін. Өмір ырғағының жылдамдығы, күйзеліс әсерінен адамдарда жүйке жүйелерінің ауру қаупі жоғарылауда, сондықтан осыларды болдырмас үшін адам көңіл көтерудің жаңа түрлерін іздейді және ойын-сауық индустриясы осыны көрсете білуі керек [22].
4 Ойын-сауық индустриясының дамуы мақсаттылығы яғни, адамдарды бөлектеп жіберу мен жағымсыз салдарын жеңу және қалпына келтіруге талпынуы керек.
5 Адамдардың көзін жеткізуде ойын-сауық индустриясы ретінде әсер ету механизмі туралы қазіргі ұсыныстарды қалыптастыру қажет; ойын-сауық индустриясының тиімді қалыптасуын анықтайтын факторларды айқындау мен бағалау [23].
6 Ойын-сауық индустриясының дамуына әсер ететін (демографиялық, әлеуметтік-топтық, тұрғындардың табыс деңгейі, өмір сүру салты және т.б.) факторларды міндетті түрде өлшеу және бағалау [24].
7 Ойын-сауық индустриясының дамуын басқару толық ақпарат негізінде қалыптасуы керек. Сондықтан ойын-сауық индустриясын зерттеу үшін әдістемелік құралды өңдеу керек.
Олай болса, ойын-сауық индустриясы әлеуметтік-экономикалық міндеттер қатарын шешуге арналған күрделі көп факторлы құбылыс.
1.2 Қалалық саябақтар мәдени ландшафт элементі ретінде
Ірі қалаларда өмір сүру сапасы урбанизациясы қарқынының өсуі көп жағдайда табиғи орта компонентерін сақтау деңгейімен анықталады. Қанша табиғат болса, соншалықты бақыт болады деген психологиялық тәуелділік қадағаланды. Адамның өмір сүруі үшін табиғаттың сақталған эталоны ғана емес, қала ішінде демалыс үшін құрылымдық және эстетикалық ұйымдастырылған ландшафтта талап етіледі. Мұндай жағдайдағы ең едәуір нысандар қалалық саябақтар болып табылады. ҚР стандартына сәйкес (ММТС 01.01.1991 ж. 28329-89) саябақ - ол жалпы қолданыстағы аймақтың 10 га-дан астамы көгалдандырылған, өзіндік сәулетті-ландшафттық нысан.
Саябаққа әрбір келуші өзінің сұраныстарын жүзеге асыруды, жекелеген кеңістіктік таңданыстарды күтеді, және бұл күтулер уақыт мерзіміне, маусымға және қалалық қоғамның қызығушылығының өзгеруіне байланысты ауысып отырады.Таңертең саябақты спортшылар,үй жануарларымен бірге, жануарлардың иелері,жұмысқа асыққан айналада тұратын адамдар,күндіз ата-аналарымен бірге барлық жастағы балалар,ересек адамдар,спортшылар және дене шынықтырушылар, кешке - жастар, отбасы, жоғары сыныптағылар, студенттер барады.
Шетелдік және отандық тәжірибелерді талдау, сәулетті-ландшафттық жобалауға кәсіби тұрғыдан қараудың, оларды жүзеге асыру үшін тиімді технология мен көркемдік үғымдардың болуы қаншалықты маңызды екенін көрсетеді. Жобалаудың мақсаты - ашық көгалдандырылған кеңістікті сақтау кезінде оның рекреациялық сыйымдылығын көтеру есебінен саябақтарды дамытудың болашақ жоспарын жүзеге асыру. Белгілі бір көркемдік ойға сәйкес, ландшафттық сәулеттің құралын таңдау келушілердің келу сипатына сәйкес кеңістіктің тәртіпке келтірілген композициясына бағытталады [25].
Әлеуметтік зерттеу саябаққа қатысты екі диаметрлі қарама-қарсы қатынасты айқындады: біріншісі көрермендік, пассивті, бұл жағдайда саябақтық пейзаж белгілі бір нүктеден және серуендеуге арналған жолдардан бақыланады (келушілер демалады, жолдармен серуендейді, табиғатты тамашалайды), екіншісі белсенді, мұнда саябақ, адам табиғатпен тікелей байланыса алатын орын ретінде бағаланады (келушілер әртүрлі бағытта жүре алады, шөптерде демалады, суаттарда жүзеді, спорттық ойындар ойнайды). Белсенді демалыс үшін келушілерді қандай ландшафт - табиғи немесе қалыптастырған, жасанды ма бәрібір, еш қызықтырмайды, ал белсенді емес демалыс үшін табиғи ортаның сақталуы және оның ерекшелігі бірінші маңызға ие. Қалалық саябақтар қоғамдық кеңістік ретінде үлкен масштабқа ие, іскерлік жолдарға тура және жәй иілген бірнеше шығатын есіктері болады. Кіре беріс алаңдары қалалық алаңдар рөлін атқарады, саябақтың шалғындары спортпен айналысу үшін пайдаланылады [26].
Жасыл өскіндер саябақтың айналасында топтастырылған, өз кезегінде шуыл-шаң-бейне өткізбейтін қабырға қалыптастыратын тығыз табиғи қалқа қалыптастырады. Аралдары, кішігірім сәулетті пішіндері бар суайырықтар және декоративті ағаш өскіндер байытылған табиғатты сезінуді қалыптастыру үшін қызмет етеді.
Рекреациялық сыйымдылықты жоғарылату, тарихи, зоологиялық, ботаникалық, театрлық және спорттық тақырыпта күшейген кеңістіктің көпфункциялылығын және ақпараттылығына мүмкіндік береді. Саябақ мүсіндерді, суайырықтарды, гүлзарларды, шулы шалғындарды және тыныш, оңашаланған орындарды біріктіреді. Мұнда тек демалыс үшін ғана емес, оқу, даму, тәрбие үшін де орта қалыптастырады [27].
Аймақтық ресурстардың шектелу жағдайында уақыт факторыда үлкен рөлге ие. Жарықтандыру саябақтың рекреациялық ресурстарына кешкі сағаттарда әрекет етуге мүмкіндік береді. Аймақтың рекреациялық мүмкіндігін жоғарылатудың маңызды құралы ретіндегі кіре берістегі және жалпы шаралар зонасындағы әуен, демалыс зоналарындағы құстардың сайрауы, ақпараттық хабарламалар, судың сылдыры, субұрқақтардың шуылы - барлығыда демалыс үшін ерекше орта қалыптастырады. Түн, кеш, жаңбыр, қар, жел, тұман және басқа да табиғи құбылыстар рекреанттардың пайдасы үшін жүгіну болуы мүмкін [28].
Табиғаттың өзгеруінің табиғи жылдамдығы адам ие болатын қысқа мерзімді рекреациялық кезеңі үшін өте аз. Саябақ үнемі ағымдық әрекеттегі келушілердің назарын аудару үшін әртістерге толы болады. Дыбыс пен жарық сюжетімен ұйымдастырылғандар уақытқа қарай өзгеріп отырады. Жабдықтар ауысып отырады, оның ішінде, арнайы контейнерлерде өсірілген жасыл көшеттердің жарты бөлігі, төбешіктер қалыптастыра отырып, жер бетінің вертикальді белгісін жоғарылатады, ал су әуенмен бірге, бу немесе қарға айналып, түрі мен түсін ауыстырып отырады Табиғаттың барлық компоненті әсер театрына қатысады. Айнадай кіші және үлкен архитектура әсер алуды күшейтеді. Оның ерекше, ойынды, арандатушылық түрлері, түстердің кереғарлығы және фактурасы тұтынушыларды таңқалдырады, селт еткізеді, қайран қалдырады, яғни, күшті эмоциялық әсер қалдырады [29].
Бақты-саябақты өнер - бақтар, саябақтар және басқа да көгалдандырылған аймақтарды қалыптастыру өнері. Мұнда: бақтар мен саябақтарды жоспарлау мен топтастыру, әртүрлі топырақтар мен климат үшін өсімдіктерді іріктеу, сәулеттілік, суаттар, мүсіндермен сәйкестендірілген өсімдіктер топтамасы. Бақтар-саябақтар өнеріндегі көптеген әдістер екі негізгі приципке бағынады - тұрақты (геометриялық) немесе пейзажды (табиғи ландшафтқа еліктеушілік).
Бақты-саябақты өнер құл иеленушілік құрылыста, ғибадатханаларда, сарайларда, шаруа мекен-жайларындағы саябақтарға көңіл бөле бастаған кезден пайда болды. Бақтарды жоспарлау Ежелгі Египетте өсімдіктерді суғаруды жеңілдетті. Ежелгі Грециядағы бақтарда алғаш рет әртүрлі мерекелік шараларға арналған бағаналар және алтарьлар - мүсіндік және сәулеттік ғимараттар пайда болды. Ежелгі римдік бақтарда күрделі гидротехникалық ғимараттар - жасанды суаттар мен субұрқақтар пайдаланылды [30].
Орта ғасырдағы араб елдеріндегі жүйелі бақтар екі жартыдан тұрды - гүлді (гүлстан) және жемісті (бустан). Арабтар басып алған Пиреней түбегінде қорғандар негізіндегі есік алдында кішігірім бақ түріндегі ерекше типтер қалыптасты. Ал еуропалық бойынша Жопания, Қытай мен Корей бақтары табиғаттың үнемі жаңару ұғымымен толығатын, пейзажды композициясы принципінде құрастырылды [31].
Тұрақты бақтар концепциясының тарихында алғашқы рет Қайта Өрлеу дәуірінде итальян сәулетшісі Джакомо Виньолой өңдеді. Қазіргі дәуір барокко стилі, әсіресе классицизм басымдылығымен байланысты саябақтық құрылыс жандануда. Осы уақытта саябақтық құрылыстың негізгі принципіде қалыптасты. XVI ғасыр және XVII -- XVIII ғасыр саябақтарындағы құрылыс және ағаштар тегіс қабырға-шпалера түрінде кесілген өскіндер аясында көрінді. Кейіннен олардың негізінде саябақтардың негізгі типтері қалыптасты:
oo террассалы (баспалдақты және каскадты әртүрлі деңгейдегі орналасқан учаскелер);
oo тұрақты француздық (боскеттер, аллеялар, партерлер және геометриялық дұрыс пішіндегі суаттар;
oo пейзажды ағылшындық (табиғи ландшафтқа ұқсас сурет өнері композициясы -шалғындар).
oo кішкене бақтар (ежелгі римдік төсеніштер, испандық-мавритандық сарайлар; жапон бақтары - судан жасалған рәміздер композициясы, өсімдіктер және тастар).
Орыстардың бақтары туралы алғашқы мәліметтер XII ғасырда жазылды. Алдымен олар князьдардың мекен-жайларында, біртіндеп бақтар мен саябақтарды монастырлерде, ғибадатханалардың айналасында, бай мекен-жайларда жасай бастады. XVII ғасырда Мәскеуде бай декоративтермен жабдықталуымен ерекшеленетін ғимараттың жоғарғы қабаттарында орналасқан Кремль сарайының Жоғарғы бағы салынды. Орыс бақтары үшін пайдасы бар декоративті бақтармен үйлесімділік тән. Бақтарда балық тоғандарын орналастырды, ал отырғызу үшін жеміс ағаштары таңдалды (алма, алмұрт, шие). Алғаш рет Ресейде еуропалық үлгідегі бақтар елде шетелдік бағбандар пайда болған Петрдің кезінде Петербург қаласында қалыптасты. XVIII ғасыр ортасында саябақтарды жобалаумен ірі сәулетшілер Б. Растрелли, Ж. Леблон, Ч. Камерон, П. Гонзаго айналысты [32].
XIX ғасыр ортасында сонымен қатар, қоғамдық саябақтар тарала бастады. Оларда әдетте, тұрақты және ландшафттық құрылыс біріктірілген.
Саябақтар үшін ерекше ландшафты дизайн - көгалдандыру құрылысындағы кішігірім сәулетті пішіндердің қолданылуымен бақты-саябақты өскіндер, гүлзарлар, төбешіктер ұйымдастыру, көгалдандыру бойынша жасанды және тәжірибелік әрекет. Бақшалық немесе баудың арасындағы ерекшелік, негізгі міндеті ауылшаруашылық бағытқа ие, ландшафттық дизайны - едәуір жалпы және әмбебаптық тәртіпте. Ландшафттық дизайнның басты міндеті - ғимарат инфрақұрылымын пайдалану жайлылығымен үйлескен әдемілік, жарасымдылық, табиғат пен урбандалған пішіндер арасындағы шиеленісті деңгейлестіру [33].
Ландшафттық дизайн элементтері әртүрлі. Олардың негізгі топтары:
oo Ландшафты жобаның орталығын қалыптастыратын ғимараттың өзі, негізгі мақсаты - геометриялық түзу құрылымға сәйкес еместерді деңгейлестіру, кемшіліктері мен ақауларын білдіртпеу, қоршаған ортаға олардың қысымын азайту, құрылыс қалдықтарын жинау. Ғимарат әртүрлі мақсаттар үшін, бір не көп қабатты, жалғыз немесе кешенді, жеке немесе коммерциялық, типтік немесе стильденген болуы мүмкін.
oo Шөптердің әртүрлі түрлерін қалыптастыратын гүлзарлы жабындар;
oo Жекелеген ағаштар, бұтақтар, гүлдер, сонымен бірге, олардың комбинациясы және толық ансамбльдері (бақ, клумба, рабатка және т.б.) пішініндегі жасыл өскіндер [34];
oo Әртүрлі ірі декоративті элементтер (көл, тоған, бұлақ, субұрқақ, тастар, мүсін);
oo Өте ұсақ көркем бөліктер (әуезді салпыншақтар, шырағдан, шырақ және т.б.);
oo Ландшафттық дизайндағы барлық өскіндердің негізі мен басты айналасы - гүлзар немесе гүлзарлы жабындар [35]. Олар:
oo Ағылшын гүлзары - дәнді шөптер мен шалғындардан жасалады; түзу, кесілген, бірақ бірнеше табиғи емес түрлер, көзді тез "жалықтыратын", индустриальды-іскерлік және кәсіби-спорттық секторларға келеді.
oo Мавритандық гүлзар - оның құрамына шөптерден басқа далалық гүлдерде кіреді, асимметриялық және өте ашық, әдемі келбет, жылына бір рет ғана шабылады, рекреациялық-ойын-сауық мақсатындағы жекелеген тегістелулермен жеке секторлар үшін көбірек жақын.
1.3 Қалалық саябақтар дамуындағы тарихи аспектілер және дүние жүзілік тәжірибе
Саябақтық өнер Қытайда (Сучжоу) пайда болып, барокко дәуірінде Францияға (тұрақты саябақ) әкелінді. Тұрақты саябақ (немесе бақ, француздық немесе геометриялық саябақ; кейде "тұрақты стильдегі бақ") - геометриялық тегіс тегістелген, әдетте симметриялық және тұрақты композициямен көрінетін саябақ. Әртүрлі геометриялық пішіндегі көшеттерді көрсетететін ағаштар мен бұтақтардың қырқылуы, дұрыс пішінді бассейндер мен гүлзарлар, партерлер симметрия осі болып табылатын түзу аллеялармен сипатталады.
Барокко дәуірінде (XVII-XVIII ғасыр) Францияда тұрақты саябақтарды бөліп үлкейту ең биік шыңына жетті; тұрақты парктерді орналастырудағы негізгі принципті Андре Ленотро және оның мектебі өңдеп дайындады. Еуропаның басқада елдері оны сәнге айналдырды, осыдан "француздық" сияқты тұрақты бақтар кеңінен таралды. Дегенмен, ол тарих жағынан нақты емес - Қайта Өрлеу дәуірінде Италияда тұрақты бақтар пайда болды, ал XIX ғасырда Англияда күрделі және экзотикалық түрдегі көшеттерді қию (жануарлар, құстар, саңырауқұлақтар, шиыршық түрінде) қолдана бастап, едәуір нәзіктендіруге жетті. Тұрақты бақтар мен саябақтар қамалдар мен сарайларда кеңінен таралды, олар сарай-саябақты жарасымдылықтың ең маңызды бөлігі болып табылады [36].
XVIII ғасырда романтиз толқынында пейзажды саябақ пайда болды. Жалпыға бірдей қалалық саябақтар Еуропада он тоғызыншы ғасырдың басында ғана пайда болды. Мұндай саябақтардың алғашқыларының бірі болып Мюнхендегі Ағылшын саябағы болды. Пейзажды (ағылшын, тұрақсыз, ландшафттық) саябақ - Ленотра "француздық стильдегі" тұрақты бақтармен, баркамен кереғар бақ-саябақты өнер бағытында XVIII ғасырда Англияда қалыптасты [37].
Француздық және ағылшын саябағы бақ-саябақты өнерді қолданатын классицизмнің әртүрлі эстетикасын көрсетеді. Версальды типтегі саябақта ұқыпты кесілген бұтақтарымен, өзінің түзу сызықты жолдары мен сымбаты пішіндері табиғатты адам нақты бақылап отыратындығы көрсетіп тұрады. Ағылшын бағы табиғаттан айырғысыз өте жоғары құндылықтағы өнерімен дамыды.
Ағылшын бағының алғашқы шеберлер - палладиндік Уильям Кент және бағбан Чарльз Бриджмен - Пуссен пейзажын, әсіресе табиғи үйлесімділік келбетін көрсететін Лорренді керемет сызып шықты. Лоррен пейзажымен айналысу Кларемонте мен Стоурхедтегі өзінің түрлілігімен жалықтырмайтын саябақтарының қалыптасуына әкелді (1 сурет) [38].
Сурет 1. Ұлыбританиядағы ағылшын
саябақтарының түрі: Кларемонт саябағы [38]
Сурет 1-ге сәйкес бойынша, Кенттің еңбегімен Стоу Бакингемширдегі Англияның ең ауқымды тұрақты саябағы біртіндеп геометриялық пішіндерден тазартылды және табиғи түрінде қоршаған орта пейзажының жалғасы ретінде қалыптасты.
Ағылшын саябағының шеберлері тосын және болжап болмайтын элементтерге көп орын бөлді. Ағылшын саябағына келішулер саяжолдардың (аллея) бұрылысында келесі жолы не күтіп тұрғанын айта алмайтын. Палладио мен оның оқушыларының архитектураларымен, Паллади стилінде бақ павильондары мен әдемі көпірлерімен пейзажды түрлендіріп отырды. Пейзажды саябақпен кейде, шығыс экзотика (мысалы, Кью бақтарындағы Уильям Чемберс шинуазариі) кейде, готикалық нақыштағы (Г.Уолпол алғаш рет Строберри-хеллиде пайдаланды) дақтар бірікті.
Едәуір сұраныстағы ағылшын саябағы мектебін жалғастырушылар XVIII ғасырдың екінші жартысында Ланселот Браун және Хамфри Рептон болды. Олар Британия бойынша мыңдаған гектар жерге жарасымдылық әкелді. Браун үшін саяжолдар мен партерлердің геометриялық бағыттарынан біржола алынып тасталған есебінен саябақтар құрылымына жеңілдік жасау тән. Оның бақтарындағы ашық кеңістіктерде (алаңқайлар мен шалғын) саябақтардың шекарасын көзбен қарағанда кеңейтіп және келешегін қамтитынын көрсетеді. Бақтарды құрақтар өскен өзендерді тегістеп көрсететін жасанды каналдар молайтып тұрады.
Рептон өзінің бақтарында әртүрлі тығыздықтағы топтармен ұйымдастырылған бұтақтар мен ағаштарды отырғызады [39].
Континентте кең тарағаны Германиядағы ағылшын саябағы, оның алғашқы үлгілері саябақтық патшалыққа, Дессауға жақынырақ Стоу, Стоурхед және Кларемонта тақырыбындағы фантазияға айналды. Бұл кең саябақ Бад-Мускаудағы князь Пюклер саябағына тең Дүниежүзілік мұра ескерткішіне айналды. Орта және Шығыс Еуропадағы пейзажды саябақтар - Мюнхендегі Ағылшын саябағы, Пруссиядағы Браниц саябағы, Варшавадағы Лазенковский және Уяздовский саябақтары, Мәскеудегі Царицын саябағы, Петербургтегі Екатеринский және Павловский саябақтары мен Выборгтегі Монрепо саябағы.
Дүниежүзіндегі ең ірі қалалық саябақтардың бірі Мюнхендегі Ағылшын саябағы, оның жалпы ауданы - 3,7 км2, ал ұзындығы - Мюнхеннің орталығынан оның солтүстік шетіне дейін 5,5 шақырым болады. Саябақты сәулетші Фридрих Людвиг Шкел ұсынысы бойынша 1792 жылы жасады және симметриялы және салтанатты француздық саябаққа қарама-қарсы, ағылшын ландшафттық саябағынаың архитектуралық стилін жобалау кезінде қабылданғандығына байланысты өзінің алғашқы атағын алды [40].
Саябақ қазіргі Еуропадағы ең алғашқы халықтық саябақтардың бірі.
Мюнхендегі Ағылшын саябағы ауданы бойынша Нью-Йорктегі Орталық Саябақ немесе Лондондағы Гайд-саябақтан үлкен. Ол мюнхендіктер мен көптеген туристердің ең жақсы көретін демалыс орны болды. Саябақтың көлемі, оның көрікті жерлері (Қытай мұнарасы, Моноптер), сыралы бақтар, демалыс атмосферасы, сонымен қатар, нудистерге қыздырынуға рұқсат берілген шалғындар Ағылшын саябағын бүкіл дүние жүзіне танымал етті. Ағылшын саябағы Мюнхеннің орталығынан, яғни баварлық Мемлекеттік Кеңсе және Өнер Үйінің жанынан басталып, Людвигштрассе, Леопольдштрассе және Унгерерштрассемен параллель Изараны жағалай солтүстікке қарай 1 шақырым ендікпен созылып жатыр. Қалалық автобан Орталық айналым (нем.Mittlere Ring) саябақты екі бөлікке бөледі: өзара жаяу жүріншілеріне арналған көпір арқылы қосылатын оңтүстік және солтүстік (Хиршау). Солтүстікте саябақ Студенттік қалашықтың жанынан аяқталады. Саябақтың оңтүстік бөлігінде ыстық жазғы уақытта бір мезгілде 50 мың адамға дейін болуы мүмкін, солтүстік бөлігі тынық және қолайлы қалалық орман сипатын сақтап қалады. Саябақты 1792 жылы сәулетші Фридрих Людвиг Шкел Баварияның курфюстрі Карл Теодордың гарнизонды қалалардың барлығында әскери бақтар болсын деген тапсырмасы бойынша салды. Бақтар солдаттардың ауылшаруашылық жұмысындағы тәжірибесі мен демалыс орны үшін берілуі керек еді. Сонымен қатар бұл бақтарға тұрғындардың басқада категорияларына пайдалануға рұқсат берілген болатын. Бақ қазіргі саябақтың оңтүстік-батысындағы Шёнфельдвизенің орнында жасалуы керек болатын. 1789 жылдың шілдесінде бақты қалыптастыру басталды. Дегенмен 1789 жылы тамызда Карл Теодор бақты алғашқы еуропалық халықтық саябаққа айналдыру туралы үкім шығарды. 1792 жылы Мюнхеннің 40 000 тұрғыны үшін ашық болған Теодор саябағы деген атаумен болды. Теодор саябағы деген атау ұзақ тұрмады. Қазіргі атауы бойынша Ағылшын саябағы деп атап кетті. 1799 жылы оған Хиршаудың қосылуымен қазіргі көлеміне дейін кеңіді. 1880 жылы саябаққа бұрын әскери бақтарға берген учаскелерде қайтарылды. Саябақты қалыптастырушы саябақтық сәулетші фон Шкелль 1804 жылы саябақтың жабдықтаушысы болып тағайындалды және осы қызметінде 1823 жылы қайтыс болғанға дейін болды. Оның Ағылшын саябағын қалыптастыру мен жайлылығына еңбегін сіңіру құрметіне орай, Клейнхессенлоэ көлінің жанынан саябақтың ортасынан фон Шкеллге арнап ескерткіш орнатты.
Саябақ келесідей статистикаға ие:
Ауданы: 3,7 км2 оның ішінде:
oo Ағаштар мен бұтақтар: 1,3 км2;
oo Шалғындар: 1,86 км2;
oo Суаттар: 0,16 км2;
oo Оңтүстіктен солтүстікке қарай ұзындығы: 5,5 км;
oo Саябақтағы жалпы жолдың ұзындығы: 78 км;
oo Оның ішінде жылқылар үшін: 12 км;
oo Жылғалардың ұзындығы: 8,5 км;
oo Көпір мен көмбелер: 100-ден астам;
oo Ұя салатын құстар түрі: 50-ден астам;
oo Саябаққа қызмет ететін жұмысшылар саны: 60;
oo Саябақты ұстап тұру үшін жылына: 2,7 миллион евро жұмсалады;
oo Жылына келушілер саны: 3,5 миллион адам;
oo Жылына шығарылатын қалдық салмағы: 70 тонна.
Бақ сәулетшісі фон Шкелл саябақтарды жоспарлау кезінде бірнеше көлдермен, жылғалар торабын тармақтады. Саябақтағы барлық суаттар Изарадан қоректенетін Мюнхендегі жылға жерасты жүйесін жалғастырушы болып табылады. Келушілердің өте көптігіне қарамастан саябақ өте таза және ұқыпты. Көбінесе, келушілердің өздері саябақтың тазалығына үлес қосуына мүмкіндік береді.
Саябақтың барлық кіре берісінде ит бағушылардың барлығына өздерінің үй жануарларының тұрмыстық қалдықтарына арналған тегін пакеттер таратылады. Жоғарыда айтылған қалдықтарды ит иелері пакетке салып алып, қоқыс жәшіктеріне тастайды [41].
Нью-Йорктегі Орталық саябақ (англ. Central Park) дүниежүзіндегі ең ірі және атақты саябақтардың бірі. Саябақ Манхэттен аралында 59-110 көшелер мен Бесінші және Сегізінші көшелер арасында орналасқандықтан тікбұрышты пішінге ие. Саябақтың ұзындығы - 4 шақырым, ені - 800 метр, ал жалпы ауданы - 3,4 км2.
Олай болса, Ағылшын саябағының шалғындарына салыстырмалы түрде аз экскременттер тасталынады. Саябақтық өнердің мысалы ретінде Нью-Йорктегі Орталық саябақты айтуға болады (сурет 2).
Сурет 2. Орталық саябақ көрінісі [42]
Сурет 2-ге сәйкес бойынша, Нью-Йорктегі Орталық саябақ (англ. Central Park) дүниежүзіндегі ең ірі және атақты саябақтардың бірі.
Саябаққа шамамен жылына 25 миллион адам келеді, ол АҚШ-тағы ең көп келушілері бар саябаққа жатады. Оны көптеген фильмдер мен телевизиялық шоуларда көрсету дүниежүзіне танымал етті. Саябаққа Орталық саябақтың табиғатын қорғау бойынша Комитет, жеке коммерциялық емес мекеме қызмет етеді. Ол Нью-Йорк қаласының демалыс орындары мен саябақтар Департаментімен саябақтарды басқару бойынша келісім-шарт жасаған.
Саябақтың жобасы Фредерик Олмстед (ағыл. Frederick Law Olmsted) және Калверт Вокс (ағыл. Calvert Vaux) сәулетшілермен өңделді. Бруклинде үлкен Саябақ Даңғылы кейіннен қаланды. Саябақ өте табиғи көрінгенімен, барлық ландшафттар қолдан жасалынған. Саябақ бірнеше жасанды көлдерге, көптеген аллеяларға, екі мұз айдынына, әртүрлі спорттық жарыстарға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz