Арқалық қаласының әлеуметтік экономикалық және мәдени дамуы
Мазмұны.
Кіріспе.
І.тарау. Торғай өңірінің қысқаша тарихы.
І.1. Жер асты байлығы. қала орынығу себепшісі.
І.2. Торғай облысының ашылды. Арқалық. облыс орталығы.
ІІ.тарау. Арқалық қаласының әлеуметтік экономикалық және мәдени дамуы.
ІІ.1. Арқалық қаласының әлеуметтік экономикалық дамуы.
ІІ.2. Қаланың мәдени дамуы.
ІІІ.тарау. Арқалық қаласының бүгіні мен болашағы.
Кіріспе.
І.тарау. Торғай өңірінің қысқаша тарихы.
І.1. Жер асты байлығы. қала орынығу себепшісі.
І.2. Торғай облысының ашылды. Арқалық. облыс орталығы.
ІІ.тарау. Арқалық қаласының әлеуметтік экономикалық және мәдени дамуы.
ІІ.1. Арқалық қаласының әлеуметтік экономикалық дамуы.
ІІ.2. Қаланың мәдени дамуы.
ІІІ.тарау. Арқалық қаласының бүгіні мен болашағы.
Кіріспе.
Бүгінгі таңда егемендігімізді алып, тәуелсіз елге айналған шағымызда өз билігіміз өзімізге дара тиіп, төл тарихымызға деп қойылып, ақтаңдықтар ашылуда, жаңа тарихтар жазылуда. Сол жаңа тарих ортамызға қазақ халқының Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, сынды азаттық үшін күрескен кемеңгер азаматтарын қайта оралып, елімен қауыштырды. Тарихшылар көтерер жүк өте ауыр. Олардың алдынан құм жұтқан қазақтың қалаларының тарихын зерттеу міндеті түскен жоқ. Қалалардың тарихы тұтас елдің тарихымен сабақтас, өз кезегінде жеке адамдардыңда тарихынан бөліп алып қарауға болмайды. Тарихтағы жеке тұлғалар сияқты әр қаланың да қалыптасуы, даму немесе құлдырау кезеңдері бар. Талай кезеңдерді жас болса да басынан өткізіп отырған қаланың бірі – Арқалық. Сондықтанда Арқалық тарих деп халықтардың қалай тіршілік еткенін, олардың өмірінде қандай өзгеріс болғандығын адамзаттық өмір сүруі қалай өзгеріп, бүгінгі күнге қалай жеткенін зерттейтін ғылым. Қаланың өмірі, тағдыры, ол туралы өңір қандай да болмасын өлкемен тығыз байланысты, сабақтас. Сондықтан да Арқалық тарихын тілге тиек етер болсақ, Торғай өңірінің төкіне таққан шаржандай болып аз ғана жыл көлемінде дүр ете қалғанын кейін талай жыл тақырауда басынан өткізген Арқалық қаласының тарихын зерттеу бүгінгі таңдағы негізгі мәселелердің бірі болып отыр.
Зерттеу нысан болып отырған тақырыптық өзектілігі – Торғай өңірінде орнаған, ондағы мекен еткен халықтардың баспанасы, орталығы болған Арқалықтың бұрынғы да бүгінгі тарихын, оның әлеуметтік – экономикалық және мәдени дамуын терең зерттеп, таразылау мен сараптау арқылы қаланың қазіргі кезеңдегі жағдайын және келешектегі даму болашағын ашып көрсетуде.
Тақырыптық зерттеу деңгейіне келсек, 1990 жылы облыс әкімінің орынбасары қызметін атқарған Ы.Сариева, облыс әкімі Ж.Қосабаев, Торғай боксит кен басқармасының директоры болған Л.Ситников көрнекті мемлекет қайраткері, тарихшы – этнограф, өнер зерттеуші, ғалым, партияда қызмет атқарған Ө.Жәнібековтер жалпы Торғай елінің тарихы, Торғай дарабоздары мен ел ішіндегі атақты өнер жұлдыздары және 1956 жылы Арқалық құрылғаннан бастап 1988 жылы жабылғанын, одан 1990 жылы ашылып, торыққан Торғай жері 1997 жылы тағы да тоқырауға ұшырап, нарық қыспағына алынғанын өз еңбектерінде сөз етті. Олардың қатарына тоқтала отырып, талдау жасайтын болсақ, Ы.Сариева өзінің «Текті Торғай» кітабында тым ертедегі өлке тарихынан бастап, қазіргі кезеңдегі тарихында баяндайды.
Ө.Жәнібеков атты естелік кітабында өзі қызмет еткен қала тынысына, ондағы мәдени орындарды, көркем де әсем қаланың бір кездері шырқау шегіне жеткендігін, алайда нарық қыспағына шыдамай жабылғандығын паш етті. Сонымен бірге «Торғай тоқы» газетінің бетінде 1990 жылдан бері қала әкімі мен ел азаматтарының қаланың әлеуметтік – экономикалық жағдайына байланысты мақалалар, жылдық қорытындылар мен есептері басылып отырады, атап айтсақ, Торғайда 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, 1864 жылы Торғай жерінде мектеп ашқан Ы.Алтынсарин, қазақтың бір туар азаматтары Ақаң мен Жақаң елге жақсы танымал қылған ақын Күрдері Жолдыбайұлы, Нәзипа Кулжанова сынды алаштың аяулы азаматтары туралы жазады. Сондай-ақ атақты ақын, этнограф, жазушы, музыкант әншілер мен өнер шеберлері Қоғабай Сәрсекеев, Сейіт Кенжахметұлы, кеңшілік Мырзабек, күйші Сағын Жәнішов, сазгер-күйші, домбырашы Айтбай Муздаханов, оның қызы Анар Мұздаханова туралы сыр шертеді.
Ал, Л.Ситников тың «Торғай алабының тынысы» кітабында бұрын құрлығызыған кең далада қатантты метал-боксит кенінің пайда болуы, оның өркендеуі мен келешегі туралы жан-жақты әңгіме болады. Сонымен бірге кәсіпорын жұмысшылары, олардың қыпсырлы да жемісті еңбегі баяндалады.
Өнер зерттеушісі, ғалым Өзбекәлі Жәнібеков болса, «Тағдыр тағылымы» атты естелік кітабында өзі қызмет еткен кездегіқала тынысына, ондағы мәдени орындар мұражац, «кенші» мәдениет үйінің құрылысының салынуы
Бүгінгі таңда егемендігімізді алып, тәуелсіз елге айналған шағымызда өз билігіміз өзімізге дара тиіп, төл тарихымызға деп қойылып, ақтаңдықтар ашылуда, жаңа тарихтар жазылуда. Сол жаңа тарих ортамызға қазақ халқының Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, сынды азаттық үшін күрескен кемеңгер азаматтарын қайта оралып, елімен қауыштырды. Тарихшылар көтерер жүк өте ауыр. Олардың алдынан құм жұтқан қазақтың қалаларының тарихын зерттеу міндеті түскен жоқ. Қалалардың тарихы тұтас елдің тарихымен сабақтас, өз кезегінде жеке адамдардыңда тарихынан бөліп алып қарауға болмайды. Тарихтағы жеке тұлғалар сияқты әр қаланың да қалыптасуы, даму немесе құлдырау кезеңдері бар. Талай кезеңдерді жас болса да басынан өткізіп отырған қаланың бірі – Арқалық. Сондықтанда Арқалық тарих деп халықтардың қалай тіршілік еткенін, олардың өмірінде қандай өзгеріс болғандығын адамзаттық өмір сүруі қалай өзгеріп, бүгінгі күнге қалай жеткенін зерттейтін ғылым. Қаланың өмірі, тағдыры, ол туралы өңір қандай да болмасын өлкемен тығыз байланысты, сабақтас. Сондықтан да Арқалық тарихын тілге тиек етер болсақ, Торғай өңірінің төкіне таққан шаржандай болып аз ғана жыл көлемінде дүр ете қалғанын кейін талай жыл тақырауда басынан өткізген Арқалық қаласының тарихын зерттеу бүгінгі таңдағы негізгі мәселелердің бірі болып отыр.
Зерттеу нысан болып отырған тақырыптық өзектілігі – Торғай өңірінде орнаған, ондағы мекен еткен халықтардың баспанасы, орталығы болған Арқалықтың бұрынғы да бүгінгі тарихын, оның әлеуметтік – экономикалық және мәдени дамуын терең зерттеп, таразылау мен сараптау арқылы қаланың қазіргі кезеңдегі жағдайын және келешектегі даму болашағын ашып көрсетуде.
Тақырыптық зерттеу деңгейіне келсек, 1990 жылы облыс әкімінің орынбасары қызметін атқарған Ы.Сариева, облыс әкімі Ж.Қосабаев, Торғай боксит кен басқармасының директоры болған Л.Ситников көрнекті мемлекет қайраткері, тарихшы – этнограф, өнер зерттеуші, ғалым, партияда қызмет атқарған Ө.Жәнібековтер жалпы Торғай елінің тарихы, Торғай дарабоздары мен ел ішіндегі атақты өнер жұлдыздары және 1956 жылы Арқалық құрылғаннан бастап 1988 жылы жабылғанын, одан 1990 жылы ашылып, торыққан Торғай жері 1997 жылы тағы да тоқырауға ұшырап, нарық қыспағына алынғанын өз еңбектерінде сөз етті. Олардың қатарына тоқтала отырып, талдау жасайтын болсақ, Ы.Сариева өзінің «Текті Торғай» кітабында тым ертедегі өлке тарихынан бастап, қазіргі кезеңдегі тарихында баяндайды.
Ө.Жәнібеков атты естелік кітабында өзі қызмет еткен қала тынысына, ондағы мәдени орындарды, көркем де әсем қаланың бір кездері шырқау шегіне жеткендігін, алайда нарық қыспағына шыдамай жабылғандығын паш етті. Сонымен бірге «Торғай тоқы» газетінің бетінде 1990 жылдан бері қала әкімі мен ел азаматтарының қаланың әлеуметтік – экономикалық жағдайына байланысты мақалалар, жылдық қорытындылар мен есептері басылып отырады, атап айтсақ, Торғайда 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, 1864 жылы Торғай жерінде мектеп ашқан Ы.Алтынсарин, қазақтың бір туар азаматтары Ақаң мен Жақаң елге жақсы танымал қылған ақын Күрдері Жолдыбайұлы, Нәзипа Кулжанова сынды алаштың аяулы азаматтары туралы жазады. Сондай-ақ атақты ақын, этнограф, жазушы, музыкант әншілер мен өнер шеберлері Қоғабай Сәрсекеев, Сейіт Кенжахметұлы, кеңшілік Мырзабек, күйші Сағын Жәнішов, сазгер-күйші, домбырашы Айтбай Муздаханов, оның қызы Анар Мұздаханова туралы сыр шертеді.
Ал, Л.Ситников тың «Торғай алабының тынысы» кітабында бұрын құрлығызыған кең далада қатантты метал-боксит кенінің пайда болуы, оның өркендеуі мен келешегі туралы жан-жақты әңгіме болады. Сонымен бірге кәсіпорын жұмысшылары, олардың қыпсырлы да жемісті еңбегі баяндалады.
Өнер зерттеушісі, ғалым Өзбекәлі Жәнібеков болса, «Тағдыр тағылымы» атты естелік кітабында өзі қызмет еткен кездегіқала тынысына, ондағы мәдени орындар мұражац, «кенші» мәдениет үйінің құрылысының салынуы
Пән: Экономикалық география
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны.
Кіріспе.
І-тарау. Торғай өңірінің қысқаша тарихы.
І.1. Жер асты байлығы- қала орынығу себепшісі.
І.2. Торғай облысының ашылды. Арқалық- облыс орталығы.
ІІ-тарау. Арқалық қаласының әлеуметтік экономикалық және мәдени дамуы.
ІІ.1. Арқалық қаласының әлеуметтік экономикалық дамуы.
ІІ.2. Қаланың мәдени дамуы.
ІІІ-тарау. Арқалық қаласының бүгіні мен болашағы.
Кіріспе.
Бүгінгі таңда егемендігімізді алып, тәуелсіз елге айналған шағымызда өз
билігіміз өзімізге дара тиіп, төл тарихымызға деп қойылып, ақтаңдықтар
ашылуда, жаңа тарихтар жазылуда. Сол жаңа тарих ортамызға қазақ халқының
Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, сынды азаттық үшін
күрескен кемеңгер азаматтарын қайта оралып, елімен қауыштырды. Тарихшылар
көтерер жүк өте ауыр. Олардың алдынан құм жұтқан қазақтың қалаларының
тарихын зерттеу міндеті түскен жоқ. Қалалардың тарихы тұтас елдің тарихымен
сабақтас, өз кезегінде жеке адамдардыңда тарихынан бөліп алып қарауға
болмайды. Тарихтағы жеке тұлғалар сияқты әр қаланың да қалыптасуы, даму
немесе құлдырау кезеңдері бар. Талай кезеңдерді жас болса да басынан
өткізіп отырған қаланың бірі – Арқалық. Сондықтанда Арқалық тарих деп
халықтардың қалай тіршілік еткенін, олардың өмірінде қандай өзгеріс
болғандығын адамзаттық өмір сүруі қалай өзгеріп, бүгінгі күнге қалай
жеткенін зерттейтін ғылым. Қаланың өмірі, тағдыры, ол туралы өңір қандай да
болмасын өлкемен тығыз байланысты, сабақтас. Сондықтан да Арқалық тарихын
тілге тиек етер болсақ, Торғай өңірінің төкіне таққан шаржандай болып аз
ғана жыл көлемінде дүр ете қалғанын кейін талай жыл тақырауда басынан
өткізген Арқалық қаласының тарихын зерттеу бүгінгі таңдағы негізгі
мәселелердің бірі болып отыр.
Зерттеу нысан болып отырған тақырыптық өзектілігі – Торғай өңірінде
орнаған, ондағы мекен еткен халықтардың баспанасы, орталығы болған
Арқалықтың бұрынғы да бүгінгі тарихын, оның әлеуметтік – экономикалық және
мәдени дамуын терең зерттеп, таразылау мен сараптау арқылы қаланың қазіргі
кезеңдегі жағдайын және келешектегі даму болашағын ашып көрсетуде.
Тақырыптық зерттеу деңгейіне келсек, 1990 жылы облыс әкімінің орынбасары
қызметін атқарған Ы.Сариева, облыс әкімі Ж.Қосабаев, Торғай боксит кен
басқармасының директоры болған Л.Ситников көрнекті мемлекет қайраткері,
тарихшы – этнограф, өнер зерттеуші, ғалым, партияда қызмет атқарған
Ө.Жәнібековтер жалпы Торғай елінің тарихы, Торғай дарабоздары мен ел
ішіндегі атақты өнер жұлдыздары және 1956 жылы Арқалық құрылғаннан бастап
1988 жылы жабылғанын, одан 1990 жылы ашылып, торыққан Торғай жері 1997 жылы
тағы да тоқырауға ұшырап, нарық қыспағына алынғанын өз еңбектерінде сөз
етті. Олардың қатарына тоқтала отырып, талдау жасайтын болсақ, Ы.Сариева
өзінің Текті Торғай кітабында тым ертедегі өлке тарихынан бастап, қазіргі
кезеңдегі тарихында баяндайды.
Ө.Жәнібеков атты естелік кітабында өзі қызмет еткен қала тынысына, ондағы
мәдени орындарды, көркем де әсем қаланың бір кездері шырқау шегіне
жеткендігін, алайда нарық қыспағына шыдамай жабылғандығын паш етті. Сонымен
бірге Торғай тоқы газетінің бетінде 1990 жылдан бері қала әкімі мен ел
азаматтарының қаланың әлеуметтік – экономикалық жағдайына байланысты
мақалалар, жылдық қорытындылар мен есептері басылып отырады, атап айтсақ,
Торғайда 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, 1864 жылы Торғай жерінде мектеп
ашқан Ы.Алтынсарин, қазақтың бір туар азаматтары Ақаң мен Жақаң елге жақсы
танымал қылған ақын Күрдері Жолдыбайұлы, Нәзипа Кулжанова сынды алаштың
аяулы азаматтары туралы жазады. Сондай-ақ атақты ақын, этнограф, жазушы,
музыкант әншілер мен өнер шеберлері Қоғабай Сәрсекеев, Сейіт Кенжахметұлы,
кеңшілік Мырзабек, күйші Сағын Жәнішов, сазгер-күйші, домбырашы Айтбай
Муздаханов, оның қызы Анар Мұздаханова туралы сыр шертеді.
Ал, Л.Ситников тың Торғай алабының тынысы кітабында бұрын құрлығызыған
кең далада қатантты метал-боксит кенінің пайда болуы, оның өркендеуі мен
келешегі туралы жан-жақты әңгіме болады. Сонымен бірге кәсіпорын
жұмысшылары, олардың қыпсырлы да жемісті еңбегі баяндалады.
Өнер зерттеушісі, ғалым Өзбекәлі Жәнібеков болса, Тағдыр тағылымы атты
естелік кітабында өзі қызмет еткен кездегіқала тынысына, ондағы мәдени
орындар мұражац, кенші мәдениет үйінің құрылысының салынуы мен
пайдалануға берілуі, ондағы алғашқы қойылған спектакль, облыстық
филармония, шертер, метелица - фальклорлық этнографиялық ансамбльдері,
цирк тобы, Отырар сазы оркестірің құрылуы туралы сөз етілген. Сондай
өңір тарихына байланысты тың және тыңайған жерлерді игеруге арналған
мынадай еңбектерді атап көрсетуге болады: Жизнь замечательных людей в краю
хлеба и металла. Бұл кітаптар жинағын құрастырушы Қозыбаев болды. Сонымен
қатар В.В.Владимиров пен Х.Ш.Абрашитов Всенародный подвиг на целине т.б.
деген кітабын атауға болады. Бұған қоса Торғай таңы газеттерінің беттерін
қала әкімі мен жергілікті ел азаматтарының, қаланың әлеуметтік-экономикалық
және мәдени жағдайына, бала да көптеген мәселелерге байланысты мақалалары,
дала дамуының жылдық қорытындылар мен есептері жарық көріп отырды.
Осылайша көріп отырғанымызда аталған кітаптар авторлары өлке тарихына
тоқтала отырып, Арқалық қаласына қатысты кейбір мәліметтерді тек дерек
ретінде келтірген. 1973 жылы 23 қарашада ашылып, 1988 жылы жабылып, 1990
жылы екінші рет қайта ашылған Торғай облысының орталығы болған Арқалық
қаласының тарихына тікелей арналған, оның қала типтес поселка болып
құрылғанна облыс орталығы статусын алынған дейінгі тарихы, қазіргі жағдайы
мен тыныс тіршілігі жайлы жазылған жеке еңбек жоқтық қасы.
Сондықтан да диплом жұмысының ғылыми жаңалығы сонда, ал тұңғыш рет ғылыми
айналымға арнайы зерттеу объектісі ретінде еніп отыр. Диплом жұмысының
негізгі мақсаты - өлке тарихын тереңнен зерттеу негізінде Арқалық қаласының
тарихы, әлеуметтік – экономикалық жағдайы, өнері мен мәдениеті және бүгінгі
жағдайын, даму болашағын ашып көрсету.
Осы мақсатқа сәйкес бітіру жұмысы төмендегідей міндеттерді алға қояды.
1. Торғай өңірінің қысқаша тарихымен таныстыру.
2. Арқалық қаласының қалыптасуы мен облыс орталығына айналуы және оның
әлеуметтік –экономикалық жағдайына тоқталу.
3. Жергілікті жердегі өндіріске нарық экономиканың әсері, қала
кәсіпорындарының тығырыққа тірелуі мен оның нәтижесін жан-жақты
ашып көрсету.
4. Қаланың экономикалық - әлеуметтік жағдайының тұрақтануы мен
мәдениетінің дамуын тереңнен зерттеп, саралау;
5. Қазіргі кезеңдегі Арқалық қаласының жағдайына тоқтала отырып, оның
болашағына сеніммен қарап, жастардың бойында елжандылық тәрбиесін
қалыптастыру.
Бұл жұмыстың практикалық маңыздылығына келетін болсақ, болашақта жұмысты
орта мектептерде, арнайы оқу орындарында, тарих үйірмелерінде, өлкетану,
факультатив сабақтарында кеңінен қолданып, қосымша құрал ретінде
пайдалануға болады. Деректі база ретінде тарихи өлкентау Мұражайы
материалдары №2 облыстық кітапхана, ғылыми-техникалық кітапхана қорлары,
статистикалық деректер, ғылыми мақалалар, кітаптар, баспасөз материалдары
алынды.
Диплом жұмысының құрылымы. Кіріспе бөлімнен үш тараудан, оның ішінде
алғашқы тараудың әрқайсысы екі параграфтан, қорытынды мен пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Торғай өңірінің қысқаша тарихы.
Баланың өмірі, тағдыры ол тұрған өңір, өлкемен тығыз байланысты, сабақтас
сондықтанда Арқалық тарихын тілге тиек етер болсақ Торғай өңірін сөз етпеу,
қысқаша тарихына тоқталмау мүмкін емес. Есіл мен Торғай өңірінің төсіне
шыққан маржанындай болып аз ғана жылдар көлемінде дүр ете қалған, кейіннен
талай тоқырауды басынан өткізген Арқалық тарихы мен тағдырына бүгін күні
біз қарай алмаймыз.
Тарихқа жүгінсек Торғай есімі тым әріге сілтейді. Халық қамқорышысы, би,
философ дана Асаққойғы Торғай өзеніне қарап Ақсуың бал татитын, ақ шабағын
май татитын екен - деп тамсанған дейді. Бұған қосымша тағы бір дерекке
назар салсақ, Торғай даласының сан ғасырлардан белгілі екендігіне көзіміз
жете түседі, Торғай даласы ескі болғанымен Ресей жеріне қатынастың ең
маңызды керден жолы болды деп жазды, Гладышев пен Муравев деген
зерттеушілер бұл жолмен 1283 жылы Италия саяхатшысы Рубик Еділден бастап,
Жайықтың жоғары жағынан созақ, құмкент арқылы Іле қаласына дейін жүріп
өткен. Орта Азиямен байланыстыратын маңызды керуен жолы болды. Ол жолмен
тауар тиеген керуендер жүретін еді, сондай-ақ бұл жолмен талай Ресей және
Батыс емшілері жүріп өтті - деп сол заманның өзінде-ақ Торғай даласы деген
сөз тарихқа енгендігін көрсетеді.
Мына дерек те назар аударуға тұрарлық; 1694 жылы тобылдық Тәке ханға
Ресей елшісі Прашин мен Скибин Торғай даласындағы керуен жолымен
жіберілген деген архив деректерібар. Тұтас бір ұланғайыр өлкеге есімін
беріп тұрған Торғай өзені – тіршілік көзі, оның ұзынды,ы 825 шақырымға
созылып жатыр.
Ресей патшаларының қай қайсысы болмасын қазақ даласын отарлауды басшы
мақсат еткені тарихтан белгілі Ресей пастшасының 1732 жылы берген уәдесі
далада қалып, қазақ жері бөлшектенуге түсті, орыс отарлаушылары Жайық
бойымен ішке қарай 744 шақырым, жоғарғы Жайыққа дейін 561,5 шақырым, жоғары
Жайықтан үйге дейін 753 шақырым, Үйден Омбыға дейін 641 шақырым, Омбыдан
Өскемен –Ертіске дейін 950, барлығы 3590 шақырымдық орыс пайдасы үшін желі
тартылды. Оңтүстік жағын Сырдария – Жетісу жерлері мен түйсіктіріп, қазақ
даласын түгел әскери күшпен қоршауға алды. Әскери отарлаушылар қазақ жерін
шарлап, үлкен 3 бөлікке бөліп тастады. Олар Шығыс, Орта және Батыс бөлік
болып аталады. Торғай даласы осы үш бөліктің шығысына қарады, 1845 жылы
Торғай өзенінің оң жағасына бекіністің іргесі қаланып, оған Орынбор
қазақтарының бірнеше отбасы көшіріліп әкелінді. Оларды жерсіндіріп
тұрақтандыру үшін әскери міндеттен, салықтан босатты. Оларды жергілікті
халық шабылуынан қорғау үшін 2 рота солдат ұстады. 1868 жылы патша
әкімшілігінің шешімімен қазіргі Арқалық қаласынан 289 шақырым қашықтықтағы
Торғай бекінісі қола болып аталады. Ресей отарлаушылары көздеген мақсатына
жету үшін қазақ даласына басқару жүйесін күн сайын жақындатуды көздеген.
Сөйтіп, 1868 жылы 21 қазанда орынбор даласындағы және Сібір ведомствасына
қарайтын қазақтарды қиындықтан құтқару үшін деген желеумен жаңа Ереже
шығарды. Бұл Ереже бойынша Торғай, Орал, Ақмола облыстары құрылды. Бұрынғы
Орынбор облыстық басқармасы таратылып, орнына Торғай облыстық басқармасы
құрылды. Торғай облысы солтүстігінде Орынбор губерниясымен, батысында Орал,
оңтүстігінде Сырдария, шығсында Ақмола облыстары мен шектесті. Торғай
облысы Торғай, Ырғыз, Елек, Николаев деген төрт уезге бөлінді. Жаңа ереже
қазақтардың қалыптасқан басқару жүйесін быт-шыт қылды. Аға сұлтандық билік
жаратылды. Сұлтандар, ел билеуші ру басшылары мен билердің, дін иелерінің
ісіне шек қойылды. Сот құрылымы өзгеріп олардың бәрінің орнына ауылдық,
болыстық, уездік жүйе құрылды.
Қазақ күн көрісінің негізгі – малдық өрісі, шабындағы халық жер-жерде
көтерілістер жасап жаты. Олар: Торғай облыстарының Арыстанов Ханғали
(сурет) Сұлтан патша үкіметінің жаңа ережесіне қарсы көтеріліс жасады. Ашал
не қамтыған және қаруланған орыс әскеріне көмек бере алмады, Жаңа Ереже
бойынша Торғай уезінің географиялық жағдай, бұрынғыға қарағанда билік
жүргізуге оңай, ықшам - деп жазды уезд бастығы А.П.Яковиев, 1888 жылғы
есебінде Торғай облысына орыс қарашекпенділері ХІХ ғасырдың аяғына жақын
еркін ене бастады. 1882 жылғы мәлімет бойынша Торғай 501 келімсек болса,
1901 жылы оның саны бірнеше есеге өскен. Келімсектер саны өскен.
Келімсектер саны өскен сайы қазақ халқының да мінзе-құлқы, дәстүр –салты
өзгере бастағанын көреміз. Амал не, ел, өзгерістер оң өзгеріс емес еді.
Қазақ даласында, онымен қатар Торғай өңірінде де отаршыларға қарсы
жекелеп күресу, қарсылық көрсету нәтижесіз екенін қазақ зиялылары жақсы
білді. Сондықтан да күш біріктіріп, жаппай жұмыла қарсы күрес мәселесін
көрерді. Бұл мәселе жөнінде өзінің әділ сөзін Ә.Бөкейханов Қазақ газетіне
1913 жылғы 23 қарашадағы №39 сонында жазды.
Торғай өңірі халқының өмірі жыл сайын құлдырап бара жатқандығы жөнінде
Тургайская газета, Қазақ басылымдары қатты алаңдаушылық білдірді.
Торғай түнегі кешеңгер Ахмет Байтұрсынов: Қазақтар жылма жыл кедейленіп,
халық күш-қуатынан айырылуда, егіншілікті дамытуға қаражаттары жоқ. Сондай-
ақ, құнарлы жерлерді переселендер иеленіп келіп жатыр деп патша саяхатын
әшкерленген еді. Сол кездегі қазақ ахуалына ара түскен қазақ зиялылары
бірен-саран болса да болды. 1941 жылғы 23 қаңтарда Қазақ газетінің №97
санында Досымжал Қылышбай.
Өткен жылдарда Есіл өзені бойындағы ата-бабаларымыздан бері мекен етіп
атқарған қыстаулық, жаздық, егіндік жерлерімізді мұжықтарға тартып алып
берді.
Өзімізді тақыр далаға айдап шықаннан кейін ол жерде молымызға жайлым
болмай, арық болып қыстан қырыла бастады - деп жазды.Мақалада орыстардың
қарсылық көрсеткен қазақтарды заңсыз өлтіргенде жазады.
Бұл 1941 жылғы жағдай болғанмен орыс отаршыларының қазақ жеріне тұяғы
тигеннен бергі әрекеті екені даусыз.
Халқының тағдыры таразыға түскен осындай ауыр күндерде Торғайдың
тонжарған түлегі Мыржақып Дулатов, Қалғанша жарты жөңқом мен сенікі,
пайдаланып шардақа жараса, Алаш деп жария салды. Оян, қазақ кітабында.
Торғай елі, көпке томырақ шаша алмай шұрайлы жерлерінен айырылды.
Жоқшылық пен кедейшіліктің зардабын тарты. Оның үстіне бірінші дүниежүзілік
соғысқа қатысқан Рсей мемлекетіне жылу жинауға отырған Торғай халқына патша
үкіметіне 1916 жылғы 25 маусымдағы қазақтарды майданның қара жұмысына алу
жөніндегі жарлығы жераның алдын алды. Қазақ даласында, жорлық шыққан кейін
бес күн өткенде Қостанайдың Қарабалық болысында көтеріліс алауы бұрқ етті.
Ол көтерілісті Осман, Әбдіғапор, Айжорқын, Кейкі, Амангелді сияқты батырлар
басқаларды. Торғай өңірінде, әсіресе Түйікше, Бетпаққарада, Құмкешуде,
Доғалда, Ақшығанақта, Татырда патша әсеріне қарсы, ірі шайқастар өтті.
Бобайшығына дейін қаруланған жаулаушылары қарсы айбалта, шоқпар найза
1. Ы.Сариева Текті Торғай Алматы, 2000 ж.
Қылыш ұстаған сарбаздар жан қиярлықпен қарсы тұрды. 1916 жылғы 25 маусым
жорлығынан бұрын-ақ яғни сәуірдің 24 күні Ахмет Байтұрсынов: Оқушының көбі
өртті көрмейді, біз сабырлы болғанмен үкімет көшіп барады деп заман ағымын
ескеткен екен. Оның үстіне 25 маусымнан кейін Әлихан, Ахмет, Мыржақып
аталарымыз ... қазақ шын қарсылық қылатын болса, елге отряд шығады. Елдің
іргесі бұзылады - деп халықты сабырлыққа шақырып, ақыл кеңестерін айтты.
Халық бірлікке, бүтіншілікке алақырды.
Көтерілісті патша жендеттері асқан қатыгездікпен басты. Жазалаушы әскер
халыққа зұлымдықтың не бір түрін жасап, елдің мол мүмкін тонады. Ашу-ызадан
ғана тұрған көтеріліс, ықпалды пікірлер, ойласпаған ғылыми-әскери тактика
болмағандықтан осылай басылып жаншылып қалды. Бірақ көшпенділер көне
береді деген патшалық пікірінің быт-шыты шығып, қазақ халқы өз намысын
таптатпайтынын дәлелдеді.
Кеңес үкіметі, Торғай уезінде 1917 жылдық желтоқсан айының аяғында
құрылды. Осы аласапыран кезінде Ахмет Байтұрсынов 4 шілдеде Сарыарқа
газетінің 45 – санында Болшевиктерден келер зиян-тынышсыздық. Олар
мемлекет қалпына лайық істердің бәрін аздырды, бұлдірді, жайды мемлекет
қазынасын құртты өнеркәсіптің бәрі тоқтады ... деп болшевиктердің бет
пердесін елге айқындап берді.
Ақыры большевиктер қазақ даласын қанға бояп, дегеніне жетті Ресейге әбден
тәуелді Қазақ Автономиясын Социалистік Кеңес Республикасын орнатты.
Осы астан-кестен заманда Торғай даласы тағы да қанды майдан алқабына
айналды. Патша әскері де, қызылдар да, халыққа ойранды салып бақты. Ел
тонаудан, жылаудан көз ашпады. Торғай даласы талай-талай бөлістерге түсіп,
дағдылы шаруашылық, әлеуметтік қалпынан айырылып, естері шықты.
Елдің есін жиғызбау мақсатында коммунистік партия 1936-1938 жылдарда тағы
да қасырет науқанын бастады. Торғай өңірінің ғана емес бүкіл қазақ халқының
кемеңгері атанған А.Байтұрсынов, М.Дулатовтан бастап талай азаматтар осы
қасірет құйынына ілікті, Торғай топырағында- -адам жазықсыз жазаланып,
халық жауы аталды, Бүкіл саналы ғұмырларын халыққа, ұлтына, еліне, жеріне
арнаған, сол үшін өмірлерін де қия алатын азаматтар сондай атақ алды. Бұл
іс ұлтты мәңгүрттендірудің басы еді. Ал, бұл өрттен аман қалғанда 1941-
1945 соғыстың өртіне шалдықты. Ал, 1954 жылы Тың игеру науқаны басталды.
1. Ы.Сариева Текті Торғай Алматы 2000 жыл 29 бет
2. Бұл да сонда.
Жер асты байлығы – қала орнауының себепшісі.
Арқалық қаласының тұрған жері байтақ Торғай даласының бір өңірі. Ол 1941
жылға дейін Қызылқозы атанып келген еді.
Жер, ел, мекен атауларын бабаларымыз ешқашанда адам атымен атамаған.
Өйткені ағын судай бұл өмірде талай пенде келеді, талай кетеді. Ал, жер
мәңгілік, оны даланың дана философтары ықылым заманнан-ақ білген.
Ертедегі атауларға көз салсаңыз, қазақтың кеменгерлігіне тоқ қаласыз.
Мысалы, қара-қызшы Мендіқара, Дәмді, Мойынды тағы басқа Қызыл қозы
- да сонда дәлдікпен қойылғандай. Бұл өлкенің байлығы ертеден ақ зерттелуін
күтіп еді. Соның бір ойдағы, сонау 1816 жылы-ақ М.Шыгин бастаған экспедиция
Терісаққан бойын жүріп өтіп, Торғай бокситіне тұңғыш назар аударушы болып
еді. Зерттеулеумен қорланған Н.Н. Тихонович, Н.Тулейков және Кнорье есімді
ғалымдар 1916 жылы Торғай даласын аралап, жер байлығының картасынжасады.
Ал, өңірдегі алтын, боксит тағыда басқа кендердің геологиялық нақтылы
картасын жасаған әйел ғалым М.С. Васкова- Быкова еді.
Ол кісі бір жырадан үлкен боксит түйірін тапқан еді, зерттеу содан кейін
қыза түсті. Будан кейінгі зерттеулерде Торғайда боксит бар екендігіне көзщ
жеткізеді. Алайда кен орнының дәлдігі белгісіз еді.
1947 жылы А.Н. Волков басқарған барлау жұмысы жанданып, Арқалық кен
іздей бөлімі Ақжар сайы бойына өздірінің шатырларын тіккен еді. Қысқа қарай
Жер кене поселкесі пайда болды. Кен зерттеулердегі қара жұмыскерлер
соғыстан, әскерден қайтқан жер ілікті жігітер болатын.
Осы кен іздеу шығын партиясының кейге Торғай кен борлау экспедициясы
(ТГРЭ) пайда болады.
1948-1954 жылдары төменгі жіне жөғарғы Ашутасты (Ашу-деп аталып кетті)
кен тобы ашылады. 1950 жылы геолоиялық портле, жоғарыда айтылғандай ірі
экспидицияаға айналып, жұмыс көлемі артты. Есімізде елуінші жылдар
алюмини өнеркәсібінің көптеген жаңа рудниктер мен заводтарын салу, ал
бұрынғыларын қайта жабдықтау жөнінде үлкен міндеттер қойылды. Соның
ішінде Павлодар алюмини заводы және Шымкент базасы- Торғай баксит
рудниктеріне көмек көрсетілді. Бұл заңды да еді, өйткені
республикамыздағы түсті металурнияның жаңа саласы алюмини өнеркәсібі
өркендену мықтап қолға алынған болатын.
Рудниктың салынуна байланысты кенишілер қаласы болашақ Арқалықтың ірге
тасы 1956 жылдың мамыр айында қаланды. Бұрын ешқандай қоныс болмаған
жерде қала орнату қиндыққа түскені рас. Құрлыс материалдары темір
жолдық жоқтығынан тіркемемен тасылды.
1. Арқалық қалалық тарихи өлкентану мұражайы 88 папка.
1956 жылдың 24 тамызында Арқалық қаласын шын мәнінде қала етіп салуға
косомол десанттары келе бастады. 1957 жылы қала құрылысына 10 мил сом
қаржы бөлінді. 1959 жылдың күзінде Есіл мен Арқалық аралығында темір жол
қатынасы орнады. Осы жолмен кен орнына қанатті бөлшектер құрлыс
материалдары келе бастады. Торғай өңірінің жаңару, жылдары басталып еді.
Осы жылдың 5 қарашасында бірінші темір жол составы Арқалыққа келіп
тоқтады. Сөйтіп Торғай даласының өркениетпен байланысы орнады.
1958 жылы 30 шақырым жердей Ашутасты өзен құбырымен судың келуі сол
кездей жаңалық болып, халықты бір серпілтіп тастады. Кең көзі ашылып,
қала салынғалы жақсылық естіген қазақтар да осы жақа келе бастады.
Торғай, Аманкелді, Атбасар, Есілден келген қазақ жастары әр түрлі
кеншілік, қүрлысшы мамандығы игеріп, басқа ұлттармен сіңісіп. қоян-
қолтық араласып кетті. Олар үлкен еңбек жетістіктерінде де жетіп
жатты. Мысалы жергілікті жерден шыққан алғашқы дәнекерлеуші Мағжан
Ахметов, өз мамандығын тез арада игеріп, басқа үлттар алдында
абройға бөленді бір кездей ауыл жұмысшысы М. Ахметов сол кездей ең
жоғарғы награда, Ленин орденімен марапатталды. Қалада көптен үйлер салынып,
құрылыс жанданып, өндіріс күн өткен сайын өсіп, азаматтар зәулім үйлерге
кшіп жатты. Осы кезеңдерде қаланың орысша аталар кетуі кәдік еді. Қазақ
зиялылары соның алдын алып, Арқалық деген атау алды. Сол кезде поселкелік
кеңестің төрағасы болып істегенғ марқұм Құрманғали Қасымов бұл жйында:
Кейбір еулер ертеде осы шақ Арқалық деген батырдың мекені болған екен, сол
үшін осылай аталыпты дегенді айтады. Енді біреулер, ертеден байлар жайлауға
көшер жолда осы араға кідіреді екен. Яғни, ел мен жайлау арасын қосатын
арқалық тәрізді екен бұл жер деседі. Мұның бәрі де дұрыс емес. Алғаш
келгенде байқағанымыз бұл жер белес-белес, арқа-арқа екен. Кен
басқармасының алғашқы директоры Абдолла Тоқсанбаев, геолог Мұхаладжан
Қойманов бәріміз ақылдаса келіп, Арқалық деп атауға келіскенбіз. Содан осы
атау қалыптасып кетті.
Мұның шындығы осы деп бағалаған еді, 1947 жылдан 1950 жылға дейін
қазақтар жағы Арқалық руднигі тұрған арынның арғы жағындағы сайдың
іргесінде жартысы жерден қазылып, үстіне шым қаланған үйлерде тұрып келеді.
Оның жер кепе немесе Капай город деп аталатын.
1. Л.Ситников Торғай алабының тынысы Алматы 1979 ж. 13-14 беттер.
Ригадан екінші эшалон болып құрлысқа тағы да жастар ағылып келеді.
Солардың бірі қатарында, кейіннен үздік құрылысшылар аталып, талай
марапаттауларға ие болған Н.Крюков, С.Циуме, оның зайыбы Р.Циуме, Анатолий
Ванда Дудиналар, Н.Малиновская, Г.Алексевтер бар еді.
Сол кезде осылардың және басқа да құрылыстағы жастардың еш мамандығы жоқ
болатын. Балташылық, сылақшы-сыршылық, тасқалаушылық мамандықтардың күндіз
жұмыс істеп, кешкілік түнделікте қысқа мерзімді курстарға қатысып, мамндық
игеруге тура келді. Соған қарамастан 8,20,21-қала шаруашыларының ірге
тастарын қалаған, алғашқы жатақхана екі қабатты сегіз пәтерлі тұрғын үйді,
бу қазанын салған солар еді, Трестің өнеркәсіп базасын, жылу электр
орталығын, Рудник объектілерін салу қолға алынды.
1961 жылдың 30 наурызында Арқалық руднигінің бірінші бөлімінде Ф.Р.Иммель
басқарған эуипаж кен бетін аршыды. Ал, М.И. Демченко басқарған экипаж тау
жынысын тұңғыш рет КРАЗ-222 автотүсіргішіне тиеді. Кен қазу 1961 жылы
басталғанымен Торғай боксит рудниктерінің бірінші кезегі 1963 жылдың
желтоқсанында пайдалануға берілді. Ал, екінші кезегі 1968 жылдың ақпанында
іске қосылды.
Күні түні дала төсі жоқғырып, қайнаған іске толды. Құрылысқа, рудникке
жер-жерден жастар ағылып, Арқалық күн өткен сайын толыға түсті. Кен өндіру
жұмысымен қатар қала салу, өркендету жұмыстары да қатар жүргізілді. Қала
халқының өсуіне байланысты 1963 жылы Амангелді ауданын Арқалық аудан
орталығы болды. Жаңа қарқынмен тың серпін қанат жайды. 1965 жылы 30 шілдеде
Қазақ КСР-і Жоғарғы Кеңес президиумның Жарлығымен Арқалық қаласы облыстың
бағыныстағы маңызды қала атады. Арқалық ауданына қойынды, Матросов,
Майкотов атындағы Целинный, Ковыльный, Аңғар, Көктау, Ақбұлақ, Торғай
совхоз техникумы, ВЛКСМ 40 жылдағы атындағы кеңшарлар қарады. Қала
маңындағы шаруашылықтар оның экономикасына сөзсіз ықпал етті. Себебі ауыл
шаруашылық өнімдерін, азық-түлікті алыстан тасымай, өз мүмкіндіктерін
пайдалатын болды. Бұның өзі халықтық өсіп-өнуіне, қаланың дамуына зор ықпал
етті. Қалада өндіріспен қатар ауыл шаруашылығы өнімдерін өндейтін элеватор,
диірмен, етхана, сүт комбинаттары сияқты орындар салына бастады.
Қалада біріні болып Горбачев және Бейбітшілік көшесі аралығындағы шаршы
салынды. Бұл алғашқы квартал қалаға әжептәуір келбет қала кейпін берген
еді. Ең бірінші бес қабатты үйлер 1966 жылы қарсаңында пайдалануға берілді.
Қазіргі Абай көшесі №48 үй ол кезде №1 үй еді, оған 56 отбасы кіргізіліп,
қала өзгере берді.
Жалпы 1950-1960 жылдары Арқалық қалашында жиырмадан астам екі қабатты,
жылу, су жүйесіне қосылған үйлер бар еді, Стройтель мәдениет үйін салу
басталды. Бұл жағдай Торғай жеріндегі үлкен жаңалық еді. Себебі көне Торғай
қаласынан кейінгі шын мәніндегі қазіргі замандағы қала бой көтеріп, дала
сәніне айналып жатты.
Ол кездерде, яғни 1950-1960 жылдары жалауылар таситынпоезд әлі жоқ еді.
Сондықтан да әуе қатынасына көңіл бөлінеді. Ауыл шаруашылығы көрмесі
тұрған жерден алғақы аэроалаң салынды, шағын аэробекет болды. Ұшақ қызметі
күн санап отырды. Мысалы 1959 жылымыздың, 1960 жылы 5500, 1961 жылы 13000
жолаушы ұшақ арқылы сапар екті. 1965 жылдан бастап түн мезгілінде де ұша
бастады. Дегенмен де қаланың қарқынды дамуына байланысты аэроалаң және
аэробекет жаңа заман талаптарына сай келмейтін еді. Сондықтанда 1969 жылдан
күзінде қазіргі тұрған жерінде жаңа аэробекет салу қолға алынды.
Сол жылдарда Арқалық қаласының тұрғындары 17 млн адам болған Ш.Уәлиханов
атындағы қазақ мектеп интернаты және Б.Майлин атындағы аралас орыс – қазақ
мектептері жас өспірімдері ана тілінде тәрбие беріп, оқытып жатты.
1969 жылы Қазақнның 50 жылдығы кинотеатры, 1973 жылы Кеншілер сарайы,
1977 жылы 10 қабатты Рубин үйі, тағы басқалар салынды. Осы ғимараттар
пайдалануға берісімен-ақ көше даңғыл аталды. Атына заты сай еді. Бір жағын
зәулім де әсем үйлер, екінші жағын су жағалай отырғызған балауса ағаштар
қоршаған даңғыл салбақтар өтетін. Даңғылға қатарлас жүретін су тоғанынық
жағалауы табиғи тастармен көтеріліп, даңғыл мен екі орта керемет баққа
айналды. Су жағасында шағын оймақ істеліп, онда қайықпен серундеуге, су
спортының түрлерімен айналысуға мүмкіндік туды.
Қала мен Торғай даласының жоршысы есебінде 1971 жылдың 15 қаңтарында
Торғай таңы, Тургайская новь газеттері шыға бастады. Ашылған газеттер
сол заманғы тоталитарлық пікірлерде болса да өңір өміріне көп жаңаолықтар
әкеледі. Республика баспа сөзінен орын тие бермейтін жергілікті ақын-
жазушылардың шығармалары, ауыл еңбектерлерінің тынысы осы газет бетінде
көрініс таба бастады. Торғай таңы газеті бетіндегі, сол замандағы өткір
фелетондарды Жуматай Сабыржанов жазып басшыларды дір еткізетін жергілікті
баспасөз қанша цензурадан өтсе де халыққа керек еді. Сол талаптан шығып
отырды.
Баспасөзбен арайлас обылыстық радио үні де санқылдап шықты.
Қарапайым қондырғыдағы Бурл радио станциясының Арқалықтан
Сөйлеп тұрмыз деген дауысты естуге халық құштар еді.
1977 жылдың 14 шілдеде мәдениет жеке демалыс сағаты (парк) салынып,
пайдалануға берілді, онда түрлі ойнамалы шығыршықтар, алтыбақандар және
қайық бекіттігі бар еді. Баланың рухани өміріндегі тағы да бір тарихи күн
1972 жылдың 24 желтоқан еді. Бұл күні сәулетшілер мен құрлысшылардың ерен
еңбегі арқасында қазақ музыкалыдрамалық театры пайдалануға берілді.
1971 жылы қалада 5 шағын аудан толық пайдалануға беріліп, қала ұлғая
түсті. Қала салуға жер-жердің мекемелері көмектесіп жатты. Солардың
ішінде Абай көшесіндегі 122 және 99 санды үйді салған.
Кейіннен даңғылдық су жоқ жиегінен әкімшілік үйі, радио үйі,
ауылшаруашылық басқармасы, сондай-ақ тоғыз қабатты үйлер алаңдарда
гүлзарлар жойықалған тал мен терек, қайындарды көріп, бұл жерде осыдан аз
ақ бұрын жаман дала болған дегенде сенбегендей болар еді. Абай
даңғылығындағы (ол кезде Ленин атындағы) ғимараттарды тез, әрі саналы
салғандары үшін қарапайым құрлысшылар, бригадалар алғашқы алғысқа бөленіп
жатты. Соның бір айғағы ТАС трестің құрастырушылар бригадасының бригадирі,
қаланың алғашқы құрастышуларының бірі А.С. Орлов деген кісі Еңбек қызыл
туы және Құрмет белгісі ордерлері мен марапатталса, П.И.Голдышина, З.П.
Долгонова сияқты сылақшы-бояушылар өз еңбектеріне сай жоғары бағаланады.
Азаматтар ешкімді жұмыстан алаңдатпас үшін қысы-жазы ат арба немесе ат
шана мен Тойқара тағамынан су таситын. Техникалық мақсат үшін рудник
жаңынан скважина бұрғылап, содан су шығарып пайдаланады.
Тарих қайтадан жаңғырып 1970 жылы күз айында, яғни 23 қарашада
Қазақстанның құрамында Торғай облысын құру жарлық шықты. Осыдан бастап
Арқалық қаласы жаңа тыныс алды.
1970 жылдың желтоқсан айында Қазақстан Орталық Партия комитеті мен
минисрлер Кеңесінің Арқалық қаласын салдыруға қосымша шаралар деген
қаулысы шықты. Осы қаулы бойынша 1971 жылы қала құрылысына 50 млн сом
бөлінді, бұл қаржы 1970 жылмен салыстырғанда зесе көп еді. Ол қаржыны
игеруге көптеген адам күші қажет болды.
Сондықтан да 1971 жылдың 30 наурызында Арқалық қаласы екінші рет
бүкілодақтық екпінді құрлыс деп жарияланды.
1. Ситников Торғай алабының тынысы Алматы 1979 жыл 14-15 беттер.
Қалаға 4 мың адамы бар студент отрядтары ағылып келе бастады. 1972 жылдың
сонында жылына 160 тонна кубометр жиналмалы темір бетонды материал
шығаратын полигон пайдалануға берілуге тиіс болса, 1971-1975 жылдар
оралығында 150 мың кв м тұрғын үй, 3200 оқушылық 3 мектеп, 240 орындық
аурухана емханасымен қоса, кең форматты 600 орындық кинотеатр, 200 орындық
мейманхана, музыкалық мектеп және педагогикалық институт салу нық
жоспарланды. Амантоғай-Амангелді-Торғай және Есіл – Державин автожолы,
сондай-ақ жаңа ұшақ алаңын салуда межеде тұр еді. Екпінді құрлыстың
қорытындылығынан осы міндеттердің көбі өз уақытында салынып, пайдалануға
беріліп жатты. Қала құрлысы мен тарихына жарқын із қалдыратын даталы күннін
бірі 1972 жылдың 21 қазаны еді. Ол күні Арқалық мұғалімдер даярлау
институты салтаннатты түрде ашылып, 19 қарашада студент қатарына қабылдау
күні болды. Бұл жағдай шағын қала атаған қаламызды басқа ірі қалалармен
теңестіріп жіберді. Себеі, жоғары оқу орны бар жер өркениетті де
интелектуальді екені анық қой. Сол кездерден бастау алған мұғалімдер
даярлау институты талай елге, одаққа танымай мамандар даярлап шықты.
Студенттерге мамандықтың қыр-сырын жете меңгерген ғалымдар, тәжірибелі
ұстаздар сабақ берді, ол жалғасын тауып та отыр.
1972 жылдың 12 қаңтарында қала тарихына тағы бір жарқын күн қосылды.
Қазақ ССР-і Денсаулық сақтау Министрлігінің шешімімен 230 орындық облыстың
аурухана және 60 орындық туберкулезге қарсы диспансер пайдалануға берілді.
Онда 36 дәрігер маман бар, бас дәрігер Қуанбай Сыздықов еді. Емхана да
ауру қабылдау мүмкіндігі бар 39 кабинет болды. 1973 ж тамыз айында №1
орталық аптека өз елігін ашты.
Әлеуметтік жағдайларды жақсартумен қатар мәдениет жағы да қоса қабат
жүріп жатты. 1977 жылы қазан төңкерісінің 60 жылдығына орай Арқалыққа 600
көрермен сиятын: Қазақстан кинотеатры пайдалануға берілді. Кинотеатр
қазақ демалыс орнына лайық болып салынған еді, онда тамақтанатын орын,
түрлі ойындар ойнайтын үлкен зал бар еді. Бұл орын қала халқының демалыс
орнына айналды.
Қаланың экономикалық және рухани дамуына өт салысқан және саяси зор мәні
бар жағдайларды қалыптастыруға ықпал еткен құрлысшы, жұмыскер, рухани
саладағы қызметкерлердің еңбектерін бағалап, қала тарихына жасаған жақсы
істері үшін 1970 жылдың 30 қаңтарында Арқалық қалалық атқару комитеті
Арқалық қаласының құрметті азаматы атағын беруге шешім қабылдады. Бұл
атаққа ие болғандарға куәлік берілетін болды.
Қазіргі таңда 90 адам, оның ішінде 51-і ғарышкерлер, осы атақтың
иегерлері. Бұл атақ алғаш рет 1971 жылдың ғарышкер В.В.Горбаткаға берілді.
Обылыс орталығы болғанға дейін Арқалықта ұлттық жағдайға жетті.
Себебі, көшелерде жолаушыларға арналған 8такси, 10 бағыттағы көптеген
автокөліктер тынбай қатынай бастады. Бұл жағдай қысы қатал,
Көктемі мен күзі жайсан қалада халыққа көп көмек еді.
Өндіріс орындары да осы жылдары көптеп салынып, қала халқының
өсіуіне, экономикасының арттуына ықпал етті.1971жылы ПМК-201 мекемесі
Арқалық элеваторын салып бітті.
Өскемендік құрлысшылар, 6 шағын ауданындағы 70 пәтерлік үйлерді салған
Соколо кен құрлыс (Рудный қаласына) мекемесі бар еді. Арқалық
Тұрғындарының оларға ризашылығы мол болды. 1973 жылдың қаңтарында қала
халқына өте қажет Береке, Ювелирный, Березка, Бакалел сияқты
дүкендерді пайдалануға берілді, әрине, олардың үстінгі қабаттары тұрғын үй
болатын. Сондықтанда халық қуанышы екі есе болатын, 1972 жылдың қараша
айында Мебель дүкені мен Ұлттық тағамдар кафесі құрлысы сақталды. 1973
жылы 5 қараша айында 510 орындық орысша қазақша Б.Майлин атындағы орта
мектебінің жаңа ғимараты пайдалануға беріліп, оқушылар алғысында шек
болмады.
Қала құрылысымен қатар көгалдандыру да қабаттас жүргізілуші еді. Тұрғын
үйді немесе ғимаратты пайдалануға беруші мекеме оның жан-жағындағы гүлдер,
қанаттер отырғызу және балалар алаңымен қоса тапсыратын.
Бұл жақсы дәстүр қаланың тез арада жасыл желекке орнауына ықпал етті,
1971 жылы көше мен алаңдарды қаланың 8240 тұрғыны қатысып, 75 мың түр ағаш
көшеттерін отырғызды. Отырғызған ағаштар жақсы күтімге алынып
суарылғандықтан көп арада қаулап өсіп, қала көркіне бітіріп тұрды.
1971 жылы 5 қаңтарда облыстық ражио, ол 1972 жыл 28 желтоқсан күні саға
18.30 да көгілдір экраннан Арқалық тұрғындары Мәскеу хабарларын көрді.
Халықтың болашақ өмірге деген ұмтылысы артты, әл ауқаты нығайды. 1971
жылдың 1 мамырда қаланы жер-жер мен байланыстыратын телефон арқылы сөйлесу
пункті ашылды. Көшелерге жан бітіп қала халқы қалаған жерлеріне қиналмай
жететіндей болды.
Арқалық облыс орталығы болып жарияланғаннан кейін Қазақстанның сол
кездегі партия жетекшісі Д.А.Қонаев жолдас қарашаның аяғына таман
ұйымдастыру бюросының Мәскеуден бекіп келген мүшелерін Арқалыққа алып
келіп, активтерге таныстырды.
Алғашқы актив жиналысында Д.А.Қонаев жолдас Торғайдың тарихын айта келіп,
Торғай облысы, Жоғарғы механикаландырған ауылшаруашылықты өлке. Мұнда 110
кеңшар, 2 ұжымдар және ауылшаруашылығы тәжірибе станциясы жұмыс істейтін
болды, облыс аймағына 2 млн гектар дейін дәнді дақылдар егіледі. Егіншілік
мал шаруашылығымен ұштастыра жүргізіледі.
Облыстың жер қойнауы пайдалы қазбаларға – бокситке, темір рудасына,
мысқа, қоңыр көімрге бай, мұның өзі болашақта тау-кен өнеркәсібін кеңінен
дамытуға мүмкіндік берді. Облыс орталығы Арқалық әсем сәулет ансамбльдері,
кен және түзу даңғылдары, демалыс аймақтары бар көрікті қалаға ойналды ...
деген болатын. Солай болады да Арқалық 10-15 жылда дүркіреп көтеріліп, 17
мыңнан 70 мың тұрғыны бар әсем қалаға айналды.
Осылайша 1970-90 жылдары арасындағы қала тарихында көрсетілген мекеме,
тұрғын үйлер пайдалануға беріліп, қаланың экономикасы мен мәдениеті
дүркірей өскен болатын.
Алайда 1988 ж нарықтың қыспасына шыдамаған Торғай облысы жабылып,
Арқалықтың гүлдену шоғы тоқтап қалды. Алайда 2 жыл есеңгірген қала 1990
жылы қайта құрылып елдің еңсесі біршама көтерілді. Халыққа әртүрлі сала
бойынша қызмет көрсететін өнеркәсіп орындары мен дүкендер қайтадан жұмыс
жасай бастады. Атап айтар болсақ қала халқына өте қажет Береке,
Ювелирный сияқты дүкендер пайдалануға берілді.
Арқалық қаласының 1990 жылғы экономикалық көрсеткіштеріне қарасақ барлық
саладағы көрсеткіш жоғары деңгейді көрсетті. Экономикалық нарықтың
қатынастарға көшірулуі республика мен облыста экономиканың қаржы жағдайының
нашарлауы, мемлекеттік бюджет тапшылығының өсуі қолма-қол ақшаның өте –мөте
жетімсіздігі өндіріс көлемінің құлдырауы және ақыр соңында халықтың тұрмыс
деңгейінің төмендеуі сияқты теріс көріністермен қоса қабат жүрді. Осылардың
барлығы экономикалық реформаларды тереңдету, облыс экономикасының
тұрақтандыру жөнінде алдын-ала шараларын жасауды және жүзеге асыруды талап
етті. Әсіресе бұл талаптардың қаржы-несие санатына және ақша айналысына
тікелей қатысы бар. Бюджет санаты сол жылдары ең алдымен салық реформасы
жүйесін жүзеге асыруға бағытталған бағдарламаның бөлімдерінде 1993-1995 ж
арналған дағдарысқа қарсы және әлеуметтік –экономикалық реформаларды
тереңдету жөнінде бағыттар жүргізілді. Осы мақсатта қаланың 10-нан астам
транспорт, құрылыс, байланыс және халық шаруашылығының басқа да халыққа
ақылы қызмет көрсетуді ұлғайтуға міндеттелген. Бұл кәсіпорындар есебінен
өткен кезең ішінде ғана тұрғындарға 512,3 мың сомның қызметі көрсетілген.
Халыққа ақылы қызмет көрсетуде Грант өндірістік бірлестігі жоспарларын
126%, аурухана 2 есеге, байланыс торабы 124% орындады. Өнеркәсіп
кәсіпорындарының коллективтері товарлы өнімдерді шығару жоспарын асыра
орындады. Жоспардан тыс 4 млн сомның халық тұтынатын товарлар өндірісінен
мемлекеттік және кооперативтік сауданың бөлшек товар айналым жоспары 101,
2% орындалды және қаралған жоспардан тыс 1,2 млн сомның өнімі таратылды.
Жалпы қала бойынша өткен кезең ішінде тұрғандарға 6950,9 мың сомның ақылы
қызметі шығарылды. Жоспар 102,2% асыра орындалды. Бұл орайда ет комбинаты
өнімдерін шығаруды 102,7% орындаған. Ол сүт зауыты мен кондитерлік тағамдар
шығару йехтарының жекелеген өнім түрлері бойынша көріне білді.
Ең бастысы нарық қатынастарына көшкен жағдайда еңбекшілердің әлеуметтік
жағдайларын жақсартуға айрықша көңіл аударған. Халыққа тұрмыстың және сауда
қызметінің көлемін кеңейтіп, түр – түсін молайту, тұрғын үй, коммуналдық
қызмет транспорт мәселелерін шешуге бағытталған нақтылы шаралар жасалды.
Облыс қаржы қорының өткір тапшылығына қарамастан әлеуметтік-мәдени
шараларды қаржыландыруға 108 млн сомдай немесе қаржы қорының 53,1%
жұмсалған Торғай боксит кен басқармасы, Арқалық элеваторы, Тепло
энергия кәсіпорындары, Железнодорожный т.б. әлеуметтік қорғау құқыларын
жүзеге асырудағы бастамалары облыста кең қолдау тапты. Сондықтан халық
экономикасындағы нарықтың қатынастарға көшу кезеңінде, әсіресе соғыс және
еңбек ардагерлерін, мүгедектерді, көп балалы семьяларды әлеуметтік жағынан
сенімді қорғаудың нақтылы бағдарламасын жүзеге асырады.
Қаланың әлеуметтік – экономкалық дамуы жөніндегі келесі міндеттердің
нәтижелі шешілуі ең алдымен түбегейлі экономикалық шешілуі ең алдымен
түбегейлі экономикалық мөлшердің өмірде қаншалықты дәрежеде терең
қолданылуына байланысты.
Өнеркәсіп кәсіпорындарының ұжымдары товарлы өнімдерді шығару жоспарын
асыра орындады. Жоспардан тыс 4 млн сомның халық тұтынатын тауарлар
өндірілген. Жалпы жыл басынан бері қаржыландырудың барлық көзі негізінен 16
мың 156 шаршы метр пайдалы тұрғын үй алаңы қосылды
Қала бйынша келісімді міндеттемелер.
Сонымен қатар күрделі құрлыста 7508 мың санның негізгі қоры игерілсе,
оның 3362 мың саласы өндірістік объектілерге жұмсалып, осы тұрғыда жылдық
тапсырма тисінше 16% - ке орындалды. Осы мақсатта қаланың 10-нан астам
транспорт, құрылыс байланыс және халық шаруашылығының басқа да халыққа
ақылы қызмет көрсетуді ұлғайтуға міндеттенген бұл кәсіпорындар ішінде 1990
жылы 512,3 мың сомның қызметі жасалып, әр адамға орташа есеппен 23,5 сомның
қызметі көрсетілген. Бағаның өсу динакасын және ақшаның құнсыздану процесін
талдау үшін сауданың барлық буындары бойынша халыққа сатылатын тұтыну
тауарларынан нақты бағаларының индекстерін тіркеу және есептеу жұмыстары
жүргізілді.
Қаланың экономикалық тұрғыдан нығаюна өнеркәсіп орындарының қосқан үлесі
мол, мемлекеттік тапсырыспен тұтынушыларымен тікелей келсім бойынша өкім
беру жөніндегі кесілген міндеттеменің бір жылдық жоспары 9618%-ке
орындалды. Осылайша алғанда 1990 жыл ішінде әрине бірқатар салаларда
табыссыз болған жоқ. 1991 жыл Қазақстандықтар үшін қаншама жеке егемендігін
аңсаған, азаттық, теңдік деп аңсаған арманға жеткен жыл болатын. Алайда
егемендік алғанна кейін елдің жағдайы бірден жақсарды деп айта қою қиын.
Осы кезде нарықтың қысып, қиыншылықтың туып тұрған кері болатын нарықтың
ауыр қыстағы Арқалыққа да жетіп халықтың тұрмыс деңгейін төмендетіп,
кәсіпорындардың біразын туралатып тастаған еді. Алайда басшылардың
еңбегінің нәтижесінде, қазіргідей қоғамымыз қайта құруға осы бұрыс жасап,
экономикалық өркендеудің күрделі кезеңін бастап кешіп отырған шақта өз
қаламыздың өнеркәсіьімен экономикасында, әлеуметтік дамуында өз да болса
ілгерлмеушілік болды.
Қаланың экономикалық тұрғыдан өнеркәсіп орындарының қосқан үлесі мол.
Өнеркәсіп орындарының өнім беру жоспары 96,8% -ке ғана орындалады. Төрт
кәсіпорынның келісім шарт тәртібін беру салдарынан тұтынушыларға 1353
сомның өнімдері жеткізілмеген болатын. Осындай кәсіпорындар қатарына,
Торғай боксит кен басқармасы, Исать заводын, мотор құрылысын және
алькоголсіз сусындар зауыттарын жатқызуға болады. Сол кездері қалада 99
кәсіпорын мен ұйым өзін-өзі қаржылаундыру жағдайында жұмыс атқарды.
Қала бойынша келісімді міндеттемелердің орындалуы 99,2%-ке жетті.
Көптеген өнімдердің сапасы анағұрлым жақсыра түскен.
Қоғамдық құрылыс пен әлеуметтік – экономикалық салада нарық механизмнің
енгізілуіне байланысты, халық шаруашылығының барлық түрінде жеке меншіктің
бірнеше тәсілдері пайда болады, адамдарды еңбекпен қамтудың өзіндік
проблмаларын алға тартты.
Тұрғындарды еңбекпен қамту жөнінде 1991 жылы Арқалық қаласында және оның
жергілікті жерлеріндегі құрылымдарында еңбекке орнластыру жөніндегі бірнеше
арнайы жүйе жұмыс істеген. Олардың материалдық-техникалық базасын нығайту
үшін 378 мың тенге жұмсалды, құрылымдар автокөлікпен, қажетті кабинеттік
мебелдермен, компьютер техникаларымен қамтамасыз етіледі.
Енді бір айта кететін жай, әлеуметтік – экономикалық жағдайдың
қиындауына, өндірістік көрсеткіштердің құлдырауына байланысты көпшілік
жерде еңбектегі қауіп қатерден қорғаудың шарттары мен талаптары сақтала
бермейдіктен 1991 жылдан бері тікелей өндіріске 40 рет қауіп-қатерден
қорғау тәртібі бұзылды. Соның салдарынан 44 адам жарақат алып, көптеген
кәсіпорындарда түрлі бұзақылықтар болған.
Енді бірер сөз облысымыздағы еңбекке жарамды жастардың тұрмысқа қатысы
туралы. Сол кездері қалада 16-дан 30 жасқа дейін жас мөлшерінде 81,4% мың
адам болды. Сөзіміз халық болмауы үшін мына бір деректі айта кеткен жөн.
Мысалы, Арна зауытында және көптеген кәсіпорындарда мамандығы бойынша 73
адам оқу бітіріп шықты. Өкінішке орай олардың ешқайсысы жұмысқа орналасқон
жоқ.
Сол тоңдарда орын алып отырған әртүрлі проблемалық мәселелерді талдай
келгенде, ең бірінші кезекте Тұрғындарды еңбекпен қамту жөніндегі заңға
сәйкес ұлт-насихат жұмысын жандардыру басты міндет болып табылады. 1992
жылы облыс экономиканы тұрақтандыру өндірістің құлдырауына жол бермеуі
жөнінде бірқатар шаралар жүзеге асырылды. Бүтіндей алғанда облыстың халық
шаруашылығы жалдық қорытындысы 9 млн сом? Оның ішінде ауыл шаруашылығы 6,6
млд сом пайдамен аяқталды. Сонымен бірге кемшіліктер мен алқылықтардың
салдарынан облыстың Халық шаруашылығы өткенде өз мүмкіндігінен төмен жұмыс
істеді..
Өнеркәсіп өкілдерінің көлемі бағаны 1991 ж деңгейімен салыстырғанда 15%-
ке қысқарды. Көлік байланыс энергетика кәсіпорын қорының қызметкерлері
қанағаттанғысыз күйнде қалды.
Ауыл шаруашылығы да үлкен кемшіліктерге жол берілді, қоғамдық мал басының
өнімінің негізгі түрлерін көлемінің қысқаруына жол берді. Облыс бойынша ірі
қара, 4,6 мың қой, 65,7 мың басқа кеміді.
Халыққа коммуналды, тұрмыстық, медициналық сауда қызметтерін көрсету,
білім беру мен мәдениет халықтық қаражаты өз топтарының әлеуметтік қорғау
мәселелерінде елеулі кемшіліктер орын алды.
Экономиканы тұрақтандыру өз тұрмысындағы шаруашылықтардың,
кәсіпорындардың, ұйымдар мен мекемелердің ырғақты жұмыстарын жалға қоюды
қамтамасыз етудегі көптеген міндеттер алға қойды.
1991-1992 жылдары экономикалық әлеуметтік жағдайы қоғамда әлеуметтік
экономикалық тығырыққа тіркелген көпшіліктің көкейіне қана қоймаған нарық
болашаққа деген үміт пен күдікті қатар тудырды. Қоғамдағы қайта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
І-тарау. Торғай өңірінің қысқаша тарихы.
І.1. Жер асты байлығы- қала орынығу себепшісі.
І.2. Торғай облысының ашылды. Арқалық- облыс орталығы.
ІІ-тарау. Арқалық қаласының әлеуметтік экономикалық және мәдени дамуы.
ІІ.1. Арқалық қаласының әлеуметтік экономикалық дамуы.
ІІ.2. Қаланың мәдени дамуы.
ІІІ-тарау. Арқалық қаласының бүгіні мен болашағы.
Кіріспе.
Бүгінгі таңда егемендігімізді алып, тәуелсіз елге айналған шағымызда өз
билігіміз өзімізге дара тиіп, төл тарихымызға деп қойылып, ақтаңдықтар
ашылуда, жаңа тарихтар жазылуда. Сол жаңа тарих ортамызға қазақ халқының
Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, сынды азаттық үшін
күрескен кемеңгер азаматтарын қайта оралып, елімен қауыштырды. Тарихшылар
көтерер жүк өте ауыр. Олардың алдынан құм жұтқан қазақтың қалаларының
тарихын зерттеу міндеті түскен жоқ. Қалалардың тарихы тұтас елдің тарихымен
сабақтас, өз кезегінде жеке адамдардыңда тарихынан бөліп алып қарауға
болмайды. Тарихтағы жеке тұлғалар сияқты әр қаланың да қалыптасуы, даму
немесе құлдырау кезеңдері бар. Талай кезеңдерді жас болса да басынан
өткізіп отырған қаланың бірі – Арқалық. Сондықтанда Арқалық тарих деп
халықтардың қалай тіршілік еткенін, олардың өмірінде қандай өзгеріс
болғандығын адамзаттық өмір сүруі қалай өзгеріп, бүгінгі күнге қалай
жеткенін зерттейтін ғылым. Қаланың өмірі, тағдыры, ол туралы өңір қандай да
болмасын өлкемен тығыз байланысты, сабақтас. Сондықтан да Арқалық тарихын
тілге тиек етер болсақ, Торғай өңірінің төкіне таққан шаржандай болып аз
ғана жыл көлемінде дүр ете қалғанын кейін талай жыл тақырауда басынан
өткізген Арқалық қаласының тарихын зерттеу бүгінгі таңдағы негізгі
мәселелердің бірі болып отыр.
Зерттеу нысан болып отырған тақырыптық өзектілігі – Торғай өңірінде
орнаған, ондағы мекен еткен халықтардың баспанасы, орталығы болған
Арқалықтың бұрынғы да бүгінгі тарихын, оның әлеуметтік – экономикалық және
мәдени дамуын терең зерттеп, таразылау мен сараптау арқылы қаланың қазіргі
кезеңдегі жағдайын және келешектегі даму болашағын ашып көрсетуде.
Тақырыптық зерттеу деңгейіне келсек, 1990 жылы облыс әкімінің орынбасары
қызметін атқарған Ы.Сариева, облыс әкімі Ж.Қосабаев, Торғай боксит кен
басқармасының директоры болған Л.Ситников көрнекті мемлекет қайраткері,
тарихшы – этнограф, өнер зерттеуші, ғалым, партияда қызмет атқарған
Ө.Жәнібековтер жалпы Торғай елінің тарихы, Торғай дарабоздары мен ел
ішіндегі атақты өнер жұлдыздары және 1956 жылы Арқалық құрылғаннан бастап
1988 жылы жабылғанын, одан 1990 жылы ашылып, торыққан Торғай жері 1997 жылы
тағы да тоқырауға ұшырап, нарық қыспағына алынғанын өз еңбектерінде сөз
етті. Олардың қатарына тоқтала отырып, талдау жасайтын болсақ, Ы.Сариева
өзінің Текті Торғай кітабында тым ертедегі өлке тарихынан бастап, қазіргі
кезеңдегі тарихында баяндайды.
Ө.Жәнібеков атты естелік кітабында өзі қызмет еткен қала тынысына, ондағы
мәдени орындарды, көркем де әсем қаланың бір кездері шырқау шегіне
жеткендігін, алайда нарық қыспағына шыдамай жабылғандығын паш етті. Сонымен
бірге Торғай тоқы газетінің бетінде 1990 жылдан бері қала әкімі мен ел
азаматтарының қаланың әлеуметтік – экономикалық жағдайына байланысты
мақалалар, жылдық қорытындылар мен есептері басылып отырады, атап айтсақ,
Торғайда 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, 1864 жылы Торғай жерінде мектеп
ашқан Ы.Алтынсарин, қазақтың бір туар азаматтары Ақаң мен Жақаң елге жақсы
танымал қылған ақын Күрдері Жолдыбайұлы, Нәзипа Кулжанова сынды алаштың
аяулы азаматтары туралы жазады. Сондай-ақ атақты ақын, этнограф, жазушы,
музыкант әншілер мен өнер шеберлері Қоғабай Сәрсекеев, Сейіт Кенжахметұлы,
кеңшілік Мырзабек, күйші Сағын Жәнішов, сазгер-күйші, домбырашы Айтбай
Муздаханов, оның қызы Анар Мұздаханова туралы сыр шертеді.
Ал, Л.Ситников тың Торғай алабының тынысы кітабында бұрын құрлығызыған
кең далада қатантты метал-боксит кенінің пайда болуы, оның өркендеуі мен
келешегі туралы жан-жақты әңгіме болады. Сонымен бірге кәсіпорын
жұмысшылары, олардың қыпсырлы да жемісті еңбегі баяндалады.
Өнер зерттеушісі, ғалым Өзбекәлі Жәнібеков болса, Тағдыр тағылымы атты
естелік кітабында өзі қызмет еткен кездегіқала тынысына, ондағы мәдени
орындар мұражац, кенші мәдениет үйінің құрылысының салынуы мен
пайдалануға берілуі, ондағы алғашқы қойылған спектакль, облыстық
филармония, шертер, метелица - фальклорлық этнографиялық ансамбльдері,
цирк тобы, Отырар сазы оркестірің құрылуы туралы сөз етілген. Сондай
өңір тарихына байланысты тың және тыңайған жерлерді игеруге арналған
мынадай еңбектерді атап көрсетуге болады: Жизнь замечательных людей в краю
хлеба и металла. Бұл кітаптар жинағын құрастырушы Қозыбаев болды. Сонымен
қатар В.В.Владимиров пен Х.Ш.Абрашитов Всенародный подвиг на целине т.б.
деген кітабын атауға болады. Бұған қоса Торғай таңы газеттерінің беттерін
қала әкімі мен жергілікті ел азаматтарының, қаланың әлеуметтік-экономикалық
және мәдени жағдайына, бала да көптеген мәселелерге байланысты мақалалары,
дала дамуының жылдық қорытындылар мен есептері жарық көріп отырды.
Осылайша көріп отырғанымызда аталған кітаптар авторлары өлке тарихына
тоқтала отырып, Арқалық қаласына қатысты кейбір мәліметтерді тек дерек
ретінде келтірген. 1973 жылы 23 қарашада ашылып, 1988 жылы жабылып, 1990
жылы екінші рет қайта ашылған Торғай облысының орталығы болған Арқалық
қаласының тарихына тікелей арналған, оның қала типтес поселка болып
құрылғанна облыс орталығы статусын алынған дейінгі тарихы, қазіргі жағдайы
мен тыныс тіршілігі жайлы жазылған жеке еңбек жоқтық қасы.
Сондықтан да диплом жұмысының ғылыми жаңалығы сонда, ал тұңғыш рет ғылыми
айналымға арнайы зерттеу объектісі ретінде еніп отыр. Диплом жұмысының
негізгі мақсаты - өлке тарихын тереңнен зерттеу негізінде Арқалық қаласының
тарихы, әлеуметтік – экономикалық жағдайы, өнері мен мәдениеті және бүгінгі
жағдайын, даму болашағын ашып көрсету.
Осы мақсатқа сәйкес бітіру жұмысы төмендегідей міндеттерді алға қояды.
1. Торғай өңірінің қысқаша тарихымен таныстыру.
2. Арқалық қаласының қалыптасуы мен облыс орталығына айналуы және оның
әлеуметтік –экономикалық жағдайына тоқталу.
3. Жергілікті жердегі өндіріске нарық экономиканың әсері, қала
кәсіпорындарының тығырыққа тірелуі мен оның нәтижесін жан-жақты
ашып көрсету.
4. Қаланың экономикалық - әлеуметтік жағдайының тұрақтануы мен
мәдениетінің дамуын тереңнен зерттеп, саралау;
5. Қазіргі кезеңдегі Арқалық қаласының жағдайына тоқтала отырып, оның
болашағына сеніммен қарап, жастардың бойында елжандылық тәрбиесін
қалыптастыру.
Бұл жұмыстың практикалық маңыздылығына келетін болсақ, болашақта жұмысты
орта мектептерде, арнайы оқу орындарында, тарих үйірмелерінде, өлкетану,
факультатив сабақтарында кеңінен қолданып, қосымша құрал ретінде
пайдалануға болады. Деректі база ретінде тарихи өлкентау Мұражайы
материалдары №2 облыстық кітапхана, ғылыми-техникалық кітапхана қорлары,
статистикалық деректер, ғылыми мақалалар, кітаптар, баспасөз материалдары
алынды.
Диплом жұмысының құрылымы. Кіріспе бөлімнен үш тараудан, оның ішінде
алғашқы тараудың әрқайсысы екі параграфтан, қорытынды мен пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Торғай өңірінің қысқаша тарихы.
Баланың өмірі, тағдыры ол тұрған өңір, өлкемен тығыз байланысты, сабақтас
сондықтанда Арқалық тарихын тілге тиек етер болсақ Торғай өңірін сөз етпеу,
қысқаша тарихына тоқталмау мүмкін емес. Есіл мен Торғай өңірінің төсіне
шыққан маржанындай болып аз ғана жылдар көлемінде дүр ете қалған, кейіннен
талай тоқырауды басынан өткізген Арқалық тарихы мен тағдырына бүгін күні
біз қарай алмаймыз.
Тарихқа жүгінсек Торғай есімі тым әріге сілтейді. Халық қамқорышысы, би,
философ дана Асаққойғы Торғай өзеніне қарап Ақсуың бал татитын, ақ шабағын
май татитын екен - деп тамсанған дейді. Бұған қосымша тағы бір дерекке
назар салсақ, Торғай даласының сан ғасырлардан белгілі екендігіне көзіміз
жете түседі, Торғай даласы ескі болғанымен Ресей жеріне қатынастың ең
маңызды керден жолы болды деп жазды, Гладышев пен Муравев деген
зерттеушілер бұл жолмен 1283 жылы Италия саяхатшысы Рубик Еділден бастап,
Жайықтың жоғары жағынан созақ, құмкент арқылы Іле қаласына дейін жүріп
өткен. Орта Азиямен байланыстыратын маңызды керуен жолы болды. Ол жолмен
тауар тиеген керуендер жүретін еді, сондай-ақ бұл жолмен талай Ресей және
Батыс емшілері жүріп өтті - деп сол заманның өзінде-ақ Торғай даласы деген
сөз тарихқа енгендігін көрсетеді.
Мына дерек те назар аударуға тұрарлық; 1694 жылы тобылдық Тәке ханға
Ресей елшісі Прашин мен Скибин Торғай даласындағы керуен жолымен
жіберілген деген архив деректерібар. Тұтас бір ұланғайыр өлкеге есімін
беріп тұрған Торғай өзені – тіршілік көзі, оның ұзынды,ы 825 шақырымға
созылып жатыр.
Ресей патшаларының қай қайсысы болмасын қазақ даласын отарлауды басшы
мақсат еткені тарихтан белгілі Ресей пастшасының 1732 жылы берген уәдесі
далада қалып, қазақ жері бөлшектенуге түсті, орыс отарлаушылары Жайық
бойымен ішке қарай 744 шақырым, жоғарғы Жайыққа дейін 561,5 шақырым, жоғары
Жайықтан үйге дейін 753 шақырым, Үйден Омбыға дейін 641 шақырым, Омбыдан
Өскемен –Ертіске дейін 950, барлығы 3590 шақырымдық орыс пайдасы үшін желі
тартылды. Оңтүстік жағын Сырдария – Жетісу жерлері мен түйсіктіріп, қазақ
даласын түгел әскери күшпен қоршауға алды. Әскери отарлаушылар қазақ жерін
шарлап, үлкен 3 бөлікке бөліп тастады. Олар Шығыс, Орта және Батыс бөлік
болып аталады. Торғай даласы осы үш бөліктің шығысына қарады, 1845 жылы
Торғай өзенінің оң жағасына бекіністің іргесі қаланып, оған Орынбор
қазақтарының бірнеше отбасы көшіріліп әкелінді. Оларды жерсіндіріп
тұрақтандыру үшін әскери міндеттен, салықтан босатты. Оларды жергілікті
халық шабылуынан қорғау үшін 2 рота солдат ұстады. 1868 жылы патша
әкімшілігінің шешімімен қазіргі Арқалық қаласынан 289 шақырым қашықтықтағы
Торғай бекінісі қола болып аталады. Ресей отарлаушылары көздеген мақсатына
жету үшін қазақ даласына басқару жүйесін күн сайын жақындатуды көздеген.
Сөйтіп, 1868 жылы 21 қазанда орынбор даласындағы және Сібір ведомствасына
қарайтын қазақтарды қиындықтан құтқару үшін деген желеумен жаңа Ереже
шығарды. Бұл Ереже бойынша Торғай, Орал, Ақмола облыстары құрылды. Бұрынғы
Орынбор облыстық басқармасы таратылып, орнына Торғай облыстық басқармасы
құрылды. Торғай облысы солтүстігінде Орынбор губерниясымен, батысында Орал,
оңтүстігінде Сырдария, шығсында Ақмола облыстары мен шектесті. Торғай
облысы Торғай, Ырғыз, Елек, Николаев деген төрт уезге бөлінді. Жаңа ереже
қазақтардың қалыптасқан басқару жүйесін быт-шыт қылды. Аға сұлтандық билік
жаратылды. Сұлтандар, ел билеуші ру басшылары мен билердің, дін иелерінің
ісіне шек қойылды. Сот құрылымы өзгеріп олардың бәрінің орнына ауылдық,
болыстық, уездік жүйе құрылды.
Қазақ күн көрісінің негізгі – малдық өрісі, шабындағы халық жер-жерде
көтерілістер жасап жаты. Олар: Торғай облыстарының Арыстанов Ханғали
(сурет) Сұлтан патша үкіметінің жаңа ережесіне қарсы көтеріліс жасады. Ашал
не қамтыған және қаруланған орыс әскеріне көмек бере алмады, Жаңа Ереже
бойынша Торғай уезінің географиялық жағдай, бұрынғыға қарағанда билік
жүргізуге оңай, ықшам - деп жазды уезд бастығы А.П.Яковиев, 1888 жылғы
есебінде Торғай облысына орыс қарашекпенділері ХІХ ғасырдың аяғына жақын
еркін ене бастады. 1882 жылғы мәлімет бойынша Торғай 501 келімсек болса,
1901 жылы оның саны бірнеше есеге өскен. Келімсектер саны өскен.
Келімсектер саны өскен сайы қазақ халқының да мінзе-құлқы, дәстүр –салты
өзгере бастағанын көреміз. Амал не, ел, өзгерістер оң өзгеріс емес еді.
Қазақ даласында, онымен қатар Торғай өңірінде де отаршыларға қарсы
жекелеп күресу, қарсылық көрсету нәтижесіз екенін қазақ зиялылары жақсы
білді. Сондықтан да күш біріктіріп, жаппай жұмыла қарсы күрес мәселесін
көрерді. Бұл мәселе жөнінде өзінің әділ сөзін Ә.Бөкейханов Қазақ газетіне
1913 жылғы 23 қарашадағы №39 сонында жазды.
Торғай өңірі халқының өмірі жыл сайын құлдырап бара жатқандығы жөнінде
Тургайская газета, Қазақ басылымдары қатты алаңдаушылық білдірді.
Торғай түнегі кешеңгер Ахмет Байтұрсынов: Қазақтар жылма жыл кедейленіп,
халық күш-қуатынан айырылуда, егіншілікті дамытуға қаражаттары жоқ. Сондай-
ақ, құнарлы жерлерді переселендер иеленіп келіп жатыр деп патша саяхатын
әшкерленген еді. Сол кездегі қазақ ахуалына ара түскен қазақ зиялылары
бірен-саран болса да болды. 1941 жылғы 23 қаңтарда Қазақ газетінің №97
санында Досымжал Қылышбай.
Өткен жылдарда Есіл өзені бойындағы ата-бабаларымыздан бері мекен етіп
атқарған қыстаулық, жаздық, егіндік жерлерімізді мұжықтарға тартып алып
берді.
Өзімізді тақыр далаға айдап шықаннан кейін ол жерде молымызға жайлым
болмай, арық болып қыстан қырыла бастады - деп жазды.Мақалада орыстардың
қарсылық көрсеткен қазақтарды заңсыз өлтіргенде жазады.
Бұл 1941 жылғы жағдай болғанмен орыс отаршыларының қазақ жеріне тұяғы
тигеннен бергі әрекеті екені даусыз.
Халқының тағдыры таразыға түскен осындай ауыр күндерде Торғайдың
тонжарған түлегі Мыржақып Дулатов, Қалғанша жарты жөңқом мен сенікі,
пайдаланып шардақа жараса, Алаш деп жария салды. Оян, қазақ кітабында.
Торғай елі, көпке томырақ шаша алмай шұрайлы жерлерінен айырылды.
Жоқшылық пен кедейшіліктің зардабын тарты. Оның үстіне бірінші дүниежүзілік
соғысқа қатысқан Рсей мемлекетіне жылу жинауға отырған Торғай халқына патша
үкіметіне 1916 жылғы 25 маусымдағы қазақтарды майданның қара жұмысына алу
жөніндегі жарлығы жераның алдын алды. Қазақ даласында, жорлық шыққан кейін
бес күн өткенде Қостанайдың Қарабалық болысында көтеріліс алауы бұрқ етті.
Ол көтерілісті Осман, Әбдіғапор, Айжорқын, Кейкі, Амангелді сияқты батырлар
басқаларды. Торғай өңірінде, әсіресе Түйікше, Бетпаққарада, Құмкешуде,
Доғалда, Ақшығанақта, Татырда патша әсеріне қарсы, ірі шайқастар өтті.
Бобайшығына дейін қаруланған жаулаушылары қарсы айбалта, шоқпар найза
1. Ы.Сариева Текті Торғай Алматы, 2000 ж.
Қылыш ұстаған сарбаздар жан қиярлықпен қарсы тұрды. 1916 жылғы 25 маусым
жорлығынан бұрын-ақ яғни сәуірдің 24 күні Ахмет Байтұрсынов: Оқушының көбі
өртті көрмейді, біз сабырлы болғанмен үкімет көшіп барады деп заман ағымын
ескеткен екен. Оның үстіне 25 маусымнан кейін Әлихан, Ахмет, Мыржақып
аталарымыз ... қазақ шын қарсылық қылатын болса, елге отряд шығады. Елдің
іргесі бұзылады - деп халықты сабырлыққа шақырып, ақыл кеңестерін айтты.
Халық бірлікке, бүтіншілікке алақырды.
Көтерілісті патша жендеттері асқан қатыгездікпен басты. Жазалаушы әскер
халыққа зұлымдықтың не бір түрін жасап, елдің мол мүмкін тонады. Ашу-ызадан
ғана тұрған көтеріліс, ықпалды пікірлер, ойласпаған ғылыми-әскери тактика
болмағандықтан осылай басылып жаншылып қалды. Бірақ көшпенділер көне
береді деген патшалық пікірінің быт-шыты шығып, қазақ халқы өз намысын
таптатпайтынын дәлелдеді.
Кеңес үкіметі, Торғай уезінде 1917 жылдық желтоқсан айының аяғында
құрылды. Осы аласапыран кезінде Ахмет Байтұрсынов 4 шілдеде Сарыарқа
газетінің 45 – санында Болшевиктерден келер зиян-тынышсыздық. Олар
мемлекет қалпына лайық істердің бәрін аздырды, бұлдірді, жайды мемлекет
қазынасын құртты өнеркәсіптің бәрі тоқтады ... деп болшевиктердің бет
пердесін елге айқындап берді.
Ақыры большевиктер қазақ даласын қанға бояп, дегеніне жетті Ресейге әбден
тәуелді Қазақ Автономиясын Социалистік Кеңес Республикасын орнатты.
Осы астан-кестен заманда Торғай даласы тағы да қанды майдан алқабына
айналды. Патша әскері де, қызылдар да, халыққа ойранды салып бақты. Ел
тонаудан, жылаудан көз ашпады. Торғай даласы талай-талай бөлістерге түсіп,
дағдылы шаруашылық, әлеуметтік қалпынан айырылып, естері шықты.
Елдің есін жиғызбау мақсатында коммунистік партия 1936-1938 жылдарда тағы
да қасырет науқанын бастады. Торғай өңірінің ғана емес бүкіл қазақ халқының
кемеңгері атанған А.Байтұрсынов, М.Дулатовтан бастап талай азаматтар осы
қасірет құйынына ілікті, Торғай топырағында- -адам жазықсыз жазаланып,
халық жауы аталды, Бүкіл саналы ғұмырларын халыққа, ұлтына, еліне, жеріне
арнаған, сол үшін өмірлерін де қия алатын азаматтар сондай атақ алды. Бұл
іс ұлтты мәңгүрттендірудің басы еді. Ал, бұл өрттен аман қалғанда 1941-
1945 соғыстың өртіне шалдықты. Ал, 1954 жылы Тың игеру науқаны басталды.
1. Ы.Сариева Текті Торғай Алматы 2000 жыл 29 бет
2. Бұл да сонда.
Жер асты байлығы – қала орнауының себепшісі.
Арқалық қаласының тұрған жері байтақ Торғай даласының бір өңірі. Ол 1941
жылға дейін Қызылқозы атанып келген еді.
Жер, ел, мекен атауларын бабаларымыз ешқашанда адам атымен атамаған.
Өйткені ағын судай бұл өмірде талай пенде келеді, талай кетеді. Ал, жер
мәңгілік, оны даланың дана философтары ықылым заманнан-ақ білген.
Ертедегі атауларға көз салсаңыз, қазақтың кеменгерлігіне тоқ қаласыз.
Мысалы, қара-қызшы Мендіқара, Дәмді, Мойынды тағы басқа Қызыл қозы
- да сонда дәлдікпен қойылғандай. Бұл өлкенің байлығы ертеден ақ зерттелуін
күтіп еді. Соның бір ойдағы, сонау 1816 жылы-ақ М.Шыгин бастаған экспедиция
Терісаққан бойын жүріп өтіп, Торғай бокситіне тұңғыш назар аударушы болып
еді. Зерттеулеумен қорланған Н.Н. Тихонович, Н.Тулейков және Кнорье есімді
ғалымдар 1916 жылы Торғай даласын аралап, жер байлығының картасынжасады.
Ал, өңірдегі алтын, боксит тағыда басқа кендердің геологиялық нақтылы
картасын жасаған әйел ғалым М.С. Васкова- Быкова еді.
Ол кісі бір жырадан үлкен боксит түйірін тапқан еді, зерттеу содан кейін
қыза түсті. Будан кейінгі зерттеулерде Торғайда боксит бар екендігіне көзщ
жеткізеді. Алайда кен орнының дәлдігі белгісіз еді.
1947 жылы А.Н. Волков басқарған барлау жұмысы жанданып, Арқалық кен
іздей бөлімі Ақжар сайы бойына өздірінің шатырларын тіккен еді. Қысқа қарай
Жер кене поселкесі пайда болды. Кен зерттеулердегі қара жұмыскерлер
соғыстан, әскерден қайтқан жер ілікті жігітер болатын.
Осы кен іздеу шығын партиясының кейге Торғай кен борлау экспедициясы
(ТГРЭ) пайда болады.
1948-1954 жылдары төменгі жіне жөғарғы Ашутасты (Ашу-деп аталып кетті)
кен тобы ашылады. 1950 жылы геолоиялық портле, жоғарыда айтылғандай ірі
экспидицияаға айналып, жұмыс көлемі артты. Есімізде елуінші жылдар
алюмини өнеркәсібінің көптеген жаңа рудниктер мен заводтарын салу, ал
бұрынғыларын қайта жабдықтау жөнінде үлкен міндеттер қойылды. Соның
ішінде Павлодар алюмини заводы және Шымкент базасы- Торғай баксит
рудниктеріне көмек көрсетілді. Бұл заңды да еді, өйткені
республикамыздағы түсті металурнияның жаңа саласы алюмини өнеркәсібі
өркендену мықтап қолға алынған болатын.
Рудниктың салынуна байланысты кенишілер қаласы болашақ Арқалықтың ірге
тасы 1956 жылдың мамыр айында қаланды. Бұрын ешқандай қоныс болмаған
жерде қала орнату қиндыққа түскені рас. Құрлыс материалдары темір
жолдық жоқтығынан тіркемемен тасылды.
1. Арқалық қалалық тарихи өлкентану мұражайы 88 папка.
1956 жылдың 24 тамызында Арқалық қаласын шын мәнінде қала етіп салуға
косомол десанттары келе бастады. 1957 жылы қала құрылысына 10 мил сом
қаржы бөлінді. 1959 жылдың күзінде Есіл мен Арқалық аралығында темір жол
қатынасы орнады. Осы жолмен кен орнына қанатті бөлшектер құрлыс
материалдары келе бастады. Торғай өңірінің жаңару, жылдары басталып еді.
Осы жылдың 5 қарашасында бірінші темір жол составы Арқалыққа келіп
тоқтады. Сөйтіп Торғай даласының өркениетпен байланысы орнады.
1958 жылы 30 шақырым жердей Ашутасты өзен құбырымен судың келуі сол
кездей жаңалық болып, халықты бір серпілтіп тастады. Кең көзі ашылып,
қала салынғалы жақсылық естіген қазақтар да осы жақа келе бастады.
Торғай, Аманкелді, Атбасар, Есілден келген қазақ жастары әр түрлі
кеншілік, қүрлысшы мамандығы игеріп, басқа ұлттармен сіңісіп. қоян-
қолтық араласып кетті. Олар үлкен еңбек жетістіктерінде де жетіп
жатты. Мысалы жергілікті жерден шыққан алғашқы дәнекерлеуші Мағжан
Ахметов, өз мамандығын тез арада игеріп, басқа үлттар алдында
абройға бөленді бір кездей ауыл жұмысшысы М. Ахметов сол кездей ең
жоғарғы награда, Ленин орденімен марапатталды. Қалада көптен үйлер салынып,
құрылыс жанданып, өндіріс күн өткен сайын өсіп, азаматтар зәулім үйлерге
кшіп жатты. Осы кезеңдерде қаланың орысша аталар кетуі кәдік еді. Қазақ
зиялылары соның алдын алып, Арқалық деген атау алды. Сол кезде поселкелік
кеңестің төрағасы болып істегенғ марқұм Құрманғали Қасымов бұл жйында:
Кейбір еулер ертеде осы шақ Арқалық деген батырдың мекені болған екен, сол
үшін осылай аталыпты дегенді айтады. Енді біреулер, ертеден байлар жайлауға
көшер жолда осы араға кідіреді екен. Яғни, ел мен жайлау арасын қосатын
арқалық тәрізді екен бұл жер деседі. Мұның бәрі де дұрыс емес. Алғаш
келгенде байқағанымыз бұл жер белес-белес, арқа-арқа екен. Кен
басқармасының алғашқы директоры Абдолла Тоқсанбаев, геолог Мұхаладжан
Қойманов бәріміз ақылдаса келіп, Арқалық деп атауға келіскенбіз. Содан осы
атау қалыптасып кетті.
Мұның шындығы осы деп бағалаған еді, 1947 жылдан 1950 жылға дейін
қазақтар жағы Арқалық руднигі тұрған арынның арғы жағындағы сайдың
іргесінде жартысы жерден қазылып, үстіне шым қаланған үйлерде тұрып келеді.
Оның жер кепе немесе Капай город деп аталатын.
1. Л.Ситников Торғай алабының тынысы Алматы 1979 ж. 13-14 беттер.
Ригадан екінші эшалон болып құрлысқа тағы да жастар ағылып келеді.
Солардың бірі қатарында, кейіннен үздік құрылысшылар аталып, талай
марапаттауларға ие болған Н.Крюков, С.Циуме, оның зайыбы Р.Циуме, Анатолий
Ванда Дудиналар, Н.Малиновская, Г.Алексевтер бар еді.
Сол кезде осылардың және басқа да құрылыстағы жастардың еш мамандығы жоқ
болатын. Балташылық, сылақшы-сыршылық, тасқалаушылық мамандықтардың күндіз
жұмыс істеп, кешкілік түнделікте қысқа мерзімді курстарға қатысып, мамндық
игеруге тура келді. Соған қарамастан 8,20,21-қала шаруашыларының ірге
тастарын қалаған, алғашқы жатақхана екі қабатты сегіз пәтерлі тұрғын үйді,
бу қазанын салған солар еді, Трестің өнеркәсіп базасын, жылу электр
орталығын, Рудник объектілерін салу қолға алынды.
1961 жылдың 30 наурызында Арқалық руднигінің бірінші бөлімінде Ф.Р.Иммель
басқарған эуипаж кен бетін аршыды. Ал, М.И. Демченко басқарған экипаж тау
жынысын тұңғыш рет КРАЗ-222 автотүсіргішіне тиеді. Кен қазу 1961 жылы
басталғанымен Торғай боксит рудниктерінің бірінші кезегі 1963 жылдың
желтоқсанында пайдалануға берілді. Ал, екінші кезегі 1968 жылдың ақпанында
іске қосылды.
Күні түні дала төсі жоқғырып, қайнаған іске толды. Құрылысқа, рудникке
жер-жерден жастар ағылып, Арқалық күн өткен сайын толыға түсті. Кен өндіру
жұмысымен қатар қала салу, өркендету жұмыстары да қатар жүргізілді. Қала
халқының өсуіне байланысты 1963 жылы Амангелді ауданын Арқалық аудан
орталығы болды. Жаңа қарқынмен тың серпін қанат жайды. 1965 жылы 30 шілдеде
Қазақ КСР-і Жоғарғы Кеңес президиумның Жарлығымен Арқалық қаласы облыстың
бағыныстағы маңызды қала атады. Арқалық ауданына қойынды, Матросов,
Майкотов атындағы Целинный, Ковыльный, Аңғар, Көктау, Ақбұлақ, Торғай
совхоз техникумы, ВЛКСМ 40 жылдағы атындағы кеңшарлар қарады. Қала
маңындағы шаруашылықтар оның экономикасына сөзсіз ықпал етті. Себебі ауыл
шаруашылық өнімдерін, азық-түлікті алыстан тасымай, өз мүмкіндіктерін
пайдалатын болды. Бұның өзі халықтық өсіп-өнуіне, қаланың дамуына зор ықпал
етті. Қалада өндіріспен қатар ауыл шаруашылығы өнімдерін өндейтін элеватор,
диірмен, етхана, сүт комбинаттары сияқты орындар салына бастады.
Қалада біріні болып Горбачев және Бейбітшілік көшесі аралығындағы шаршы
салынды. Бұл алғашқы квартал қалаға әжептәуір келбет қала кейпін берген
еді. Ең бірінші бес қабатты үйлер 1966 жылы қарсаңында пайдалануға берілді.
Қазіргі Абай көшесі №48 үй ол кезде №1 үй еді, оған 56 отбасы кіргізіліп,
қала өзгере берді.
Жалпы 1950-1960 жылдары Арқалық қалашында жиырмадан астам екі қабатты,
жылу, су жүйесіне қосылған үйлер бар еді, Стройтель мәдениет үйін салу
басталды. Бұл жағдай Торғай жеріндегі үлкен жаңалық еді. Себебі көне Торғай
қаласынан кейінгі шын мәніндегі қазіргі замандағы қала бой көтеріп, дала
сәніне айналып жатты.
Ол кездерде, яғни 1950-1960 жылдары жалауылар таситынпоезд әлі жоқ еді.
Сондықтан да әуе қатынасына көңіл бөлінеді. Ауыл шаруашылығы көрмесі
тұрған жерден алғақы аэроалаң салынды, шағын аэробекет болды. Ұшақ қызметі
күн санап отырды. Мысалы 1959 жылымыздың, 1960 жылы 5500, 1961 жылы 13000
жолаушы ұшақ арқылы сапар екті. 1965 жылдан бастап түн мезгілінде де ұша
бастады. Дегенмен де қаланың қарқынды дамуына байланысты аэроалаң және
аэробекет жаңа заман талаптарына сай келмейтін еді. Сондықтанда 1969 жылдан
күзінде қазіргі тұрған жерінде жаңа аэробекет салу қолға алынды.
Сол жылдарда Арқалық қаласының тұрғындары 17 млн адам болған Ш.Уәлиханов
атындағы қазақ мектеп интернаты және Б.Майлин атындағы аралас орыс – қазақ
мектептері жас өспірімдері ана тілінде тәрбие беріп, оқытып жатты.
1969 жылы Қазақнның 50 жылдығы кинотеатры, 1973 жылы Кеншілер сарайы,
1977 жылы 10 қабатты Рубин үйі, тағы басқалар салынды. Осы ғимараттар
пайдалануға берісімен-ақ көше даңғыл аталды. Атына заты сай еді. Бір жағын
зәулім де әсем үйлер, екінші жағын су жағалай отырғызған балауса ағаштар
қоршаған даңғыл салбақтар өтетін. Даңғылға қатарлас жүретін су тоғанынық
жағалауы табиғи тастармен көтеріліп, даңғыл мен екі орта керемет баққа
айналды. Су жағасында шағын оймақ істеліп, онда қайықпен серундеуге, су
спортының түрлерімен айналысуға мүмкіндік туды.
Қала мен Торғай даласының жоршысы есебінде 1971 жылдың 15 қаңтарында
Торғай таңы, Тургайская новь газеттері шыға бастады. Ашылған газеттер
сол заманғы тоталитарлық пікірлерде болса да өңір өміріне көп жаңаолықтар
әкеледі. Республика баспа сөзінен орын тие бермейтін жергілікті ақын-
жазушылардың шығармалары, ауыл еңбектерлерінің тынысы осы газет бетінде
көрініс таба бастады. Торғай таңы газеті бетіндегі, сол замандағы өткір
фелетондарды Жуматай Сабыржанов жазып басшыларды дір еткізетін жергілікті
баспасөз қанша цензурадан өтсе де халыққа керек еді. Сол талаптан шығып
отырды.
Баспасөзбен арайлас обылыстық радио үні де санқылдап шықты.
Қарапайым қондырғыдағы Бурл радио станциясының Арқалықтан
Сөйлеп тұрмыз деген дауысты естуге халық құштар еді.
1977 жылдың 14 шілдеде мәдениет жеке демалыс сағаты (парк) салынып,
пайдалануға берілді, онда түрлі ойнамалы шығыршықтар, алтыбақандар және
қайық бекіттігі бар еді. Баланың рухани өміріндегі тағы да бір тарихи күн
1972 жылдың 24 желтоқан еді. Бұл күні сәулетшілер мен құрлысшылардың ерен
еңбегі арқасында қазақ музыкалыдрамалық театры пайдалануға берілді.
1971 жылы қалада 5 шағын аудан толық пайдалануға беріліп, қала ұлғая
түсті. Қала салуға жер-жердің мекемелері көмектесіп жатты. Солардың
ішінде Абай көшесіндегі 122 және 99 санды үйді салған.
Кейіннен даңғылдық су жоқ жиегінен әкімшілік үйі, радио үйі,
ауылшаруашылық басқармасы, сондай-ақ тоғыз қабатты үйлер алаңдарда
гүлзарлар жойықалған тал мен терек, қайындарды көріп, бұл жерде осыдан аз
ақ бұрын жаман дала болған дегенде сенбегендей болар еді. Абай
даңғылығындағы (ол кезде Ленин атындағы) ғимараттарды тез, әрі саналы
салғандары үшін қарапайым құрлысшылар, бригадалар алғашқы алғысқа бөленіп
жатты. Соның бір айғағы ТАС трестің құрастырушылар бригадасының бригадирі,
қаланың алғашқы құрастышуларының бірі А.С. Орлов деген кісі Еңбек қызыл
туы және Құрмет белгісі ордерлері мен марапатталса, П.И.Голдышина, З.П.
Долгонова сияқты сылақшы-бояушылар өз еңбектеріне сай жоғары бағаланады.
Азаматтар ешкімді жұмыстан алаңдатпас үшін қысы-жазы ат арба немесе ат
шана мен Тойқара тағамынан су таситын. Техникалық мақсат үшін рудник
жаңынан скважина бұрғылап, содан су шығарып пайдаланады.
Тарих қайтадан жаңғырып 1970 жылы күз айында, яғни 23 қарашада
Қазақстанның құрамында Торғай облысын құру жарлық шықты. Осыдан бастап
Арқалық қаласы жаңа тыныс алды.
1970 жылдың желтоқсан айында Қазақстан Орталық Партия комитеті мен
минисрлер Кеңесінің Арқалық қаласын салдыруға қосымша шаралар деген
қаулысы шықты. Осы қаулы бойынша 1971 жылы қала құрылысына 50 млн сом
бөлінді, бұл қаржы 1970 жылмен салыстырғанда зесе көп еді. Ол қаржыны
игеруге көптеген адам күші қажет болды.
Сондықтан да 1971 жылдың 30 наурызында Арқалық қаласы екінші рет
бүкілодақтық екпінді құрлыс деп жарияланды.
1. Ситников Торғай алабының тынысы Алматы 1979 жыл 14-15 беттер.
Қалаға 4 мың адамы бар студент отрядтары ағылып келе бастады. 1972 жылдың
сонында жылына 160 тонна кубометр жиналмалы темір бетонды материал
шығаратын полигон пайдалануға берілуге тиіс болса, 1971-1975 жылдар
оралығында 150 мың кв м тұрғын үй, 3200 оқушылық 3 мектеп, 240 орындық
аурухана емханасымен қоса, кең форматты 600 орындық кинотеатр, 200 орындық
мейманхана, музыкалық мектеп және педагогикалық институт салу нық
жоспарланды. Амантоғай-Амангелді-Торғай және Есіл – Державин автожолы,
сондай-ақ жаңа ұшақ алаңын салуда межеде тұр еді. Екпінді құрлыстың
қорытындылығынан осы міндеттердің көбі өз уақытында салынып, пайдалануға
беріліп жатты. Қала құрлысы мен тарихына жарқын із қалдыратын даталы күннін
бірі 1972 жылдың 21 қазаны еді. Ол күні Арқалық мұғалімдер даярлау
институты салтаннатты түрде ашылып, 19 қарашада студент қатарына қабылдау
күні болды. Бұл жағдай шағын қала атаған қаламызды басқа ірі қалалармен
теңестіріп жіберді. Себеі, жоғары оқу орны бар жер өркениетті де
интелектуальді екені анық қой. Сол кездерден бастау алған мұғалімдер
даярлау институты талай елге, одаққа танымай мамандар даярлап шықты.
Студенттерге мамандықтың қыр-сырын жете меңгерген ғалымдар, тәжірибелі
ұстаздар сабақ берді, ол жалғасын тауып та отыр.
1972 жылдың 12 қаңтарында қала тарихына тағы бір жарқын күн қосылды.
Қазақ ССР-і Денсаулық сақтау Министрлігінің шешімімен 230 орындық облыстың
аурухана және 60 орындық туберкулезге қарсы диспансер пайдалануға берілді.
Онда 36 дәрігер маман бар, бас дәрігер Қуанбай Сыздықов еді. Емхана да
ауру қабылдау мүмкіндігі бар 39 кабинет болды. 1973 ж тамыз айында №1
орталық аптека өз елігін ашты.
Әлеуметтік жағдайларды жақсартумен қатар мәдениет жағы да қоса қабат
жүріп жатты. 1977 жылы қазан төңкерісінің 60 жылдығына орай Арқалыққа 600
көрермен сиятын: Қазақстан кинотеатры пайдалануға берілді. Кинотеатр
қазақ демалыс орнына лайық болып салынған еді, онда тамақтанатын орын,
түрлі ойындар ойнайтын үлкен зал бар еді. Бұл орын қала халқының демалыс
орнына айналды.
Қаланың экономикалық және рухани дамуына өт салысқан және саяси зор мәні
бар жағдайларды қалыптастыруға ықпал еткен құрлысшы, жұмыскер, рухани
саладағы қызметкерлердің еңбектерін бағалап, қала тарихына жасаған жақсы
істері үшін 1970 жылдың 30 қаңтарында Арқалық қалалық атқару комитеті
Арқалық қаласының құрметті азаматы атағын беруге шешім қабылдады. Бұл
атаққа ие болғандарға куәлік берілетін болды.
Қазіргі таңда 90 адам, оның ішінде 51-і ғарышкерлер, осы атақтың
иегерлері. Бұл атақ алғаш рет 1971 жылдың ғарышкер В.В.Горбаткаға берілді.
Обылыс орталығы болғанға дейін Арқалықта ұлттық жағдайға жетті.
Себебі, көшелерде жолаушыларға арналған 8такси, 10 бағыттағы көптеген
автокөліктер тынбай қатынай бастады. Бұл жағдай қысы қатал,
Көктемі мен күзі жайсан қалада халыққа көп көмек еді.
Өндіріс орындары да осы жылдары көптеп салынып, қала халқының
өсіуіне, экономикасының арттуына ықпал етті.1971жылы ПМК-201 мекемесі
Арқалық элеваторын салып бітті.
Өскемендік құрлысшылар, 6 шағын ауданындағы 70 пәтерлік үйлерді салған
Соколо кен құрлыс (Рудный қаласына) мекемесі бар еді. Арқалық
Тұрғындарының оларға ризашылығы мол болды. 1973 жылдың қаңтарында қала
халқына өте қажет Береке, Ювелирный, Березка, Бакалел сияқты
дүкендерді пайдалануға берілді, әрине, олардың үстінгі қабаттары тұрғын үй
болатын. Сондықтанда халық қуанышы екі есе болатын, 1972 жылдың қараша
айында Мебель дүкені мен Ұлттық тағамдар кафесі құрлысы сақталды. 1973
жылы 5 қараша айында 510 орындық орысша қазақша Б.Майлин атындағы орта
мектебінің жаңа ғимараты пайдалануға беріліп, оқушылар алғысында шек
болмады.
Қала құрылысымен қатар көгалдандыру да қабаттас жүргізілуші еді. Тұрғын
үйді немесе ғимаратты пайдалануға беруші мекеме оның жан-жағындағы гүлдер,
қанаттер отырғызу және балалар алаңымен қоса тапсыратын.
Бұл жақсы дәстүр қаланың тез арада жасыл желекке орнауына ықпал етті,
1971 жылы көше мен алаңдарды қаланың 8240 тұрғыны қатысып, 75 мың түр ағаш
көшеттерін отырғызды. Отырғызған ағаштар жақсы күтімге алынып
суарылғандықтан көп арада қаулап өсіп, қала көркіне бітіріп тұрды.
1971 жылы 5 қаңтарда облыстық ражио, ол 1972 жыл 28 желтоқсан күні саға
18.30 да көгілдір экраннан Арқалық тұрғындары Мәскеу хабарларын көрді.
Халықтың болашақ өмірге деген ұмтылысы артты, әл ауқаты нығайды. 1971
жылдың 1 мамырда қаланы жер-жер мен байланыстыратын телефон арқылы сөйлесу
пункті ашылды. Көшелерге жан бітіп қала халқы қалаған жерлеріне қиналмай
жететіндей болды.
Арқалық облыс орталығы болып жарияланғаннан кейін Қазақстанның сол
кездегі партия жетекшісі Д.А.Қонаев жолдас қарашаның аяғына таман
ұйымдастыру бюросының Мәскеуден бекіп келген мүшелерін Арқалыққа алып
келіп, активтерге таныстырды.
Алғашқы актив жиналысында Д.А.Қонаев жолдас Торғайдың тарихын айта келіп,
Торғай облысы, Жоғарғы механикаландырған ауылшаруашылықты өлке. Мұнда 110
кеңшар, 2 ұжымдар және ауылшаруашылығы тәжірибе станциясы жұмыс істейтін
болды, облыс аймағына 2 млн гектар дейін дәнді дақылдар егіледі. Егіншілік
мал шаруашылығымен ұштастыра жүргізіледі.
Облыстың жер қойнауы пайдалы қазбаларға – бокситке, темір рудасына,
мысқа, қоңыр көімрге бай, мұның өзі болашақта тау-кен өнеркәсібін кеңінен
дамытуға мүмкіндік берді. Облыс орталығы Арқалық әсем сәулет ансамбльдері,
кен және түзу даңғылдары, демалыс аймақтары бар көрікті қалаға ойналды ...
деген болатын. Солай болады да Арқалық 10-15 жылда дүркіреп көтеріліп, 17
мыңнан 70 мың тұрғыны бар әсем қалаға айналды.
Осылайша 1970-90 жылдары арасындағы қала тарихында көрсетілген мекеме,
тұрғын үйлер пайдалануға беріліп, қаланың экономикасы мен мәдениеті
дүркірей өскен болатын.
Алайда 1988 ж нарықтың қыспасына шыдамаған Торғай облысы жабылып,
Арқалықтың гүлдену шоғы тоқтап қалды. Алайда 2 жыл есеңгірген қала 1990
жылы қайта құрылып елдің еңсесі біршама көтерілді. Халыққа әртүрлі сала
бойынша қызмет көрсететін өнеркәсіп орындары мен дүкендер қайтадан жұмыс
жасай бастады. Атап айтар болсақ қала халқына өте қажет Береке,
Ювелирный сияқты дүкендер пайдалануға берілді.
Арқалық қаласының 1990 жылғы экономикалық көрсеткіштеріне қарасақ барлық
саладағы көрсеткіш жоғары деңгейді көрсетті. Экономикалық нарықтың
қатынастарға көшірулуі республика мен облыста экономиканың қаржы жағдайының
нашарлауы, мемлекеттік бюджет тапшылығының өсуі қолма-қол ақшаның өте –мөте
жетімсіздігі өндіріс көлемінің құлдырауы және ақыр соңында халықтың тұрмыс
деңгейінің төмендеуі сияқты теріс көріністермен қоса қабат жүрді. Осылардың
барлығы экономикалық реформаларды тереңдету, облыс экономикасының
тұрақтандыру жөнінде алдын-ала шараларын жасауды және жүзеге асыруды талап
етті. Әсіресе бұл талаптардың қаржы-несие санатына және ақша айналысына
тікелей қатысы бар. Бюджет санаты сол жылдары ең алдымен салық реформасы
жүйесін жүзеге асыруға бағытталған бағдарламаның бөлімдерінде 1993-1995 ж
арналған дағдарысқа қарсы және әлеуметтік –экономикалық реформаларды
тереңдету жөнінде бағыттар жүргізілді. Осы мақсатта қаланың 10-нан астам
транспорт, құрылыс, байланыс және халық шаруашылығының басқа да халыққа
ақылы қызмет көрсетуді ұлғайтуға міндеттелген. Бұл кәсіпорындар есебінен
өткен кезең ішінде ғана тұрғындарға 512,3 мың сомның қызметі көрсетілген.
Халыққа ақылы қызмет көрсетуде Грант өндірістік бірлестігі жоспарларын
126%, аурухана 2 есеге, байланыс торабы 124% орындады. Өнеркәсіп
кәсіпорындарының коллективтері товарлы өнімдерді шығару жоспарын асыра
орындады. Жоспардан тыс 4 млн сомның халық тұтынатын товарлар өндірісінен
мемлекеттік және кооперативтік сауданың бөлшек товар айналым жоспары 101,
2% орындалды және қаралған жоспардан тыс 1,2 млн сомның өнімі таратылды.
Жалпы қала бойынша өткен кезең ішінде тұрғандарға 6950,9 мың сомның ақылы
қызметі шығарылды. Жоспар 102,2% асыра орындалды. Бұл орайда ет комбинаты
өнімдерін шығаруды 102,7% орындаған. Ол сүт зауыты мен кондитерлік тағамдар
шығару йехтарының жекелеген өнім түрлері бойынша көріне білді.
Ең бастысы нарық қатынастарына көшкен жағдайда еңбекшілердің әлеуметтік
жағдайларын жақсартуға айрықша көңіл аударған. Халыққа тұрмыстың және сауда
қызметінің көлемін кеңейтіп, түр – түсін молайту, тұрғын үй, коммуналдық
қызмет транспорт мәселелерін шешуге бағытталған нақтылы шаралар жасалды.
Облыс қаржы қорының өткір тапшылығына қарамастан әлеуметтік-мәдени
шараларды қаржыландыруға 108 млн сомдай немесе қаржы қорының 53,1%
жұмсалған Торғай боксит кен басқармасы, Арқалық элеваторы, Тепло
энергия кәсіпорындары, Железнодорожный т.б. әлеуметтік қорғау құқыларын
жүзеге асырудағы бастамалары облыста кең қолдау тапты. Сондықтан халық
экономикасындағы нарықтың қатынастарға көшу кезеңінде, әсіресе соғыс және
еңбек ардагерлерін, мүгедектерді, көп балалы семьяларды әлеуметтік жағынан
сенімді қорғаудың нақтылы бағдарламасын жүзеге асырады.
Қаланың әлеуметтік – экономкалық дамуы жөніндегі келесі міндеттердің
нәтижелі шешілуі ең алдымен түбегейлі экономикалық шешілуі ең алдымен
түбегейлі экономикалық мөлшердің өмірде қаншалықты дәрежеде терең
қолданылуына байланысты.
Өнеркәсіп кәсіпорындарының ұжымдары товарлы өнімдерді шығару жоспарын
асыра орындады. Жоспардан тыс 4 млн сомның халық тұтынатын тауарлар
өндірілген. Жалпы жыл басынан бері қаржыландырудың барлық көзі негізінен 16
мың 156 шаршы метр пайдалы тұрғын үй алаңы қосылды
Қала бйынша келісімді міндеттемелер.
Сонымен қатар күрделі құрлыста 7508 мың санның негізгі қоры игерілсе,
оның 3362 мың саласы өндірістік объектілерге жұмсалып, осы тұрғыда жылдық
тапсырма тисінше 16% - ке орындалды. Осы мақсатта қаланың 10-нан астам
транспорт, құрылыс байланыс және халық шаруашылығының басқа да халыққа
ақылы қызмет көрсетуді ұлғайтуға міндеттенген бұл кәсіпорындар ішінде 1990
жылы 512,3 мың сомның қызметі жасалып, әр адамға орташа есеппен 23,5 сомның
қызметі көрсетілген. Бағаның өсу динакасын және ақшаның құнсыздану процесін
талдау үшін сауданың барлық буындары бойынша халыққа сатылатын тұтыну
тауарларынан нақты бағаларының индекстерін тіркеу және есептеу жұмыстары
жүргізілді.
Қаланың экономикалық тұрғыдан нығаюна өнеркәсіп орындарының қосқан үлесі
мол, мемлекеттік тапсырыспен тұтынушыларымен тікелей келсім бойынша өкім
беру жөніндегі кесілген міндеттеменің бір жылдық жоспары 9618%-ке
орындалды. Осылайша алғанда 1990 жыл ішінде әрине бірқатар салаларда
табыссыз болған жоқ. 1991 жыл Қазақстандықтар үшін қаншама жеке егемендігін
аңсаған, азаттық, теңдік деп аңсаған арманға жеткен жыл болатын. Алайда
егемендік алғанна кейін елдің жағдайы бірден жақсарды деп айта қою қиын.
Осы кезде нарықтың қысып, қиыншылықтың туып тұрған кері болатын нарықтың
ауыр қыстағы Арқалыққа да жетіп халықтың тұрмыс деңгейін төмендетіп,
кәсіпорындардың біразын туралатып тастаған еді. Алайда басшылардың
еңбегінің нәтижесінде, қазіргідей қоғамымыз қайта құруға осы бұрыс жасап,
экономикалық өркендеудің күрделі кезеңін бастап кешіп отырған шақта өз
қаламыздың өнеркәсіьімен экономикасында, әлеуметтік дамуында өз да болса
ілгерлмеушілік болды.
Қаланың экономикалық тұрғыдан өнеркәсіп орындарының қосқан үлесі мол.
Өнеркәсіп орындарының өнім беру жоспары 96,8% -ке ғана орындалады. Төрт
кәсіпорынның келісім шарт тәртібін беру салдарынан тұтынушыларға 1353
сомның өнімдері жеткізілмеген болатын. Осындай кәсіпорындар қатарына,
Торғай боксит кен басқармасы, Исать заводын, мотор құрылысын және
алькоголсіз сусындар зауыттарын жатқызуға болады. Сол кездері қалада 99
кәсіпорын мен ұйым өзін-өзі қаржылаундыру жағдайында жұмыс атқарды.
Қала бойынша келісімді міндеттемелердің орындалуы 99,2%-ке жетті.
Көптеген өнімдердің сапасы анағұрлым жақсыра түскен.
Қоғамдық құрылыс пен әлеуметтік – экономикалық салада нарық механизмнің
енгізілуіне байланысты, халық шаруашылығының барлық түрінде жеке меншіктің
бірнеше тәсілдері пайда болады, адамдарды еңбекпен қамтудың өзіндік
проблмаларын алға тартты.
Тұрғындарды еңбекпен қамту жөнінде 1991 жылы Арқалық қаласында және оның
жергілікті жерлеріндегі құрылымдарында еңбекке орнластыру жөніндегі бірнеше
арнайы жүйе жұмыс істеген. Олардың материалдық-техникалық базасын нығайту
үшін 378 мың тенге жұмсалды, құрылымдар автокөлікпен, қажетті кабинеттік
мебелдермен, компьютер техникаларымен қамтамасыз етіледі.
Енді бір айта кететін жай, әлеуметтік – экономикалық жағдайдың
қиындауына, өндірістік көрсеткіштердің құлдырауына байланысты көпшілік
жерде еңбектегі қауіп қатерден қорғаудың шарттары мен талаптары сақтала
бермейдіктен 1991 жылдан бері тікелей өндіріске 40 рет қауіп-қатерден
қорғау тәртібі бұзылды. Соның салдарынан 44 адам жарақат алып, көптеген
кәсіпорындарда түрлі бұзақылықтар болған.
Енді бірер сөз облысымыздағы еңбекке жарамды жастардың тұрмысқа қатысы
туралы. Сол кездері қалада 16-дан 30 жасқа дейін жас мөлшерінде 81,4% мың
адам болды. Сөзіміз халық болмауы үшін мына бір деректі айта кеткен жөн.
Мысалы, Арна зауытында және көптеген кәсіпорындарда мамандығы бойынша 73
адам оқу бітіріп шықты. Өкінішке орай олардың ешқайсысы жұмысқа орналасқон
жоқ.
Сол тоңдарда орын алып отырған әртүрлі проблемалық мәселелерді талдай
келгенде, ең бірінші кезекте Тұрғындарды еңбекпен қамту жөніндегі заңға
сәйкес ұлт-насихат жұмысын жандардыру басты міндет болып табылады. 1992
жылы облыс экономиканы тұрақтандыру өндірістің құлдырауына жол бермеуі
жөнінде бірқатар шаралар жүзеге асырылды. Бүтіндей алғанда облыстың халық
шаруашылығы жалдық қорытындысы 9 млн сом? Оның ішінде ауыл шаруашылығы 6,6
млд сом пайдамен аяқталды. Сонымен бірге кемшіліктер мен алқылықтардың
салдарынан облыстың Халық шаруашылығы өткенде өз мүмкіндігінен төмен жұмыс
істеді..
Өнеркәсіп өкілдерінің көлемі бағаны 1991 ж деңгейімен салыстырғанда 15%-
ке қысқарды. Көлік байланыс энергетика кәсіпорын қорының қызметкерлері
қанағаттанғысыз күйнде қалды.
Ауыл шаруашылығы да үлкен кемшіліктерге жол берілді, қоғамдық мал басының
өнімінің негізгі түрлерін көлемінің қысқаруына жол берді. Облыс бойынша ірі
қара, 4,6 мың қой, 65,7 мың басқа кеміді.
Халыққа коммуналды, тұрмыстық, медициналық сауда қызметтерін көрсету,
білім беру мен мәдениет халықтық қаражаты өз топтарының әлеуметтік қорғау
мәселелерінде елеулі кемшіліктер орын алды.
Экономиканы тұрақтандыру өз тұрмысындағы шаруашылықтардың,
кәсіпорындардың, ұйымдар мен мекемелердің ырғақты жұмыстарын жалға қоюды
қамтамасыз етудегі көптеген міндеттер алға қойды.
1991-1992 жылдары экономикалық әлеуметтік жағдайы қоғамда әлеуметтік
экономикалық тығырыққа тіркелген көпшіліктің көкейіне қана қоймаған нарық
болашаққа деген үміт пен күдікті қатар тудырды. Қоғамдағы қайта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz