Арабша - қазақша құқық терминдері

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 123 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе . . . 3

Терминология және аударма . . . 10

1. 1 Араб терминологиясының қалыптасуы мен дамуы . . . 10

1. 2. Қазақ терминологиясы және даму жолдары . . . 13

1. 3 Аударма теориясы және аударма түрлері . . . 30

Араб құқық тілінің қалыптасуы . . . 33

2. 1 Араб құқық тілінің қалыптасуына әсер еткен факторлар . . . 33

2. 2 Араб құқық тілінің орнауына фикхтың әсері . . . 34

2. 3 Араб құқық тіліне Құран, хадистердің әсері . . . 36

2. 4 Араб құқық тіліне әсер еткен лингвогеографиялық фактор . . . 41

2. 5 Араб елдерінің осы заманғы құқық тілі . . . 46

3. Қазақ тілінің құқық терминдері . . . 70

3. 1 Қазан төңкерісіне дейінгі құқықтық атаулар . . . 70

3. 2 Құқық терминдерінің Кеңес өкіметі кезіндегі жай- күйі . . . 88

3. 3 Құқық терминдерінің жасалу көздері немесе шығу тегі . . . 92

3. 4Араб құқық терминдерінің қазақ тіліне аударылу мәселелері . . . 97

Қорытынды . . . 102

Әдебиеттер тізімі . . . 106

Қысқартулар мен белгілер . . . 110

Қосымша (арабша - қазақша құқық терминдерінің сөздігі . . . 111

Кіріспе

Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін алып, дербес мемлекет болды. Өркениетке қадам басқан қазақ халқының алуан түрлі тіршілігінің бірі - тіл тағдыры. Ұлттық тілсіз тәуелсіздіктің ешқандай мәні де жоқ. Мемлекеттік мәртебеге ие болып отырған қазақ тілінің әлі де зерттеуді қажет ететін мәселелері біршама. Академик Әбдуәлі Қайдаров айтқандай, «Ең алдымен оның тірек болатын үш тағаны - жазу сызуы (ұрпақ арасын жалғастырар алтын көпірі), ономастикасы, терминологиясы (оның байуы, жаңару көзі) берік емес екендігін мойындау қажет» деген пікірі орынды айтылған.

Қоғамда болып жатқан өзгерістерге орай тіліміздегі терминдер - бүгінгі үрдіс нәтижесінде едауір өзгерістерге ұшырап, қайта қаралып жатқан мәселе.

Сондықтан терминология мәселесіне, оның ішінде салалық термин проблемасына аса көңіл бөлініп, салиқалы да жан-жақты зерттеу жұмысын жүргізу бүгінгі күннің зор талабы болып отыр.

Қоғам дамуында, адамдардың өз тіршілігінде материалдық игіліктер өндіруде қажетті қатынас жасау қандай қажет болса, тіл қызметінде терминология соншалықты қажет.

Салыстырмалы-тарихи және типологиялық тіл білімі, тікелей теоретикалық түрінен басқа қолданбалы өзгешелікке ие болуы қажет. Сондықтан, ізденудің объектісі саналатын тілдегі қазіргі істер күйіне жүгіну қажет. Қазіргі кезде Таяу Шығыс жайлы информацияны жеткізу туралы өткір сұрақтар туындап отыр. Әсіресе, араб елдерінің құқықтық жүйесі жайлы мағлұмат жоқтың қасы. Негізінен елімізге Араб әлемі жайлы информация, сол елдерде болып жатқан процестер мен өзгерулер үшінші қолдан, немесе толыққанды емес күйде, немесе кешігіп келеді. Бәріне мәлім, ізденушінің алдында әрдайым мәдени бөгем болады. Ол негізінен тілдік бөгемге байланысты. Аударма және құқықтық құжаттарды анализдеу кезінде қателер туындайды. Ол ең біріншіден араб құқықтық санасының ерекшеліктері жайлы мағлұматтың жеткіліксіздігінен болды.

Заңдық мәтіннің мағынасы оны оқу барысында көрінеді. Ол мәтінді мағынамен қамтамасыз ететін интерпретатор болу керек. Алайда, интерпретаторлардың интелектуалды қабілетінің ( білімі, мәдени деңгейі, соның ішінде құқықтық) әртүрлі болуына байланысты мағына әртүрлі болуы мүмкін. Заң шығару техникасының жалпы мақсаты болып, құқықтық нормалар мәтінінің қол жетерлігіне жету (олардың мағынасы жағынан) . Алайда, ол заң мағынасына және заң дәлдігіне қайшы келмеуі керек.

Құқықтық акттың сыртқы түсіндірмесі және құқық (заң) адамдардың санасы мен еркіне тек тілдің көмегімен әсер етеді. Сол тіл арқылы құқықтық жарлықтар мазмұндары жайлы информация жеткізіледі. Тіл көмегімен заң шығарушының ойы сыртқы қолданысқа қабілетті.

Бұл бітіру жұмысы араб елдеріндегі заңдық техника тіліне, құқықтық терминдерге, араб және қазақ тілдерінің құқықтық тілінің дамуына, жалпы екі тілдегі терминдердің лексикада алатын орнына, араб құқық терминдерінің қазақ тіліне аударылу мәселесіне арналған. Бітіру жұмысы бірнеше ғылымдардың торабында жүргізіліп, жазылған. Олар: тіл білімі (оның салыстырмалы-тарихи, типологиялық контекстінде), заңтану (құқықтық теориясы жағынан), салыстырмалы заңтану ( әртүрлі елдердің құқықтық жүйелерін салыстыру жағынан), терминтану1 және жас ғылым саласы - құқық антропологиясы. 2

Европа мен АҚШ- тың заңдық техникасы еліміздің тіл білімімен қалай болса да зерттелген. Алайда, Таяу Шығыстың заңдық техникасы елімізде мүлде зерттелмеді десек болғаны.

Қазіргі кезде Таяу Шығыс елдерінің тез арада дамуы және демографиялық жарылыстан кейін ол елдер жайлы (мұнайға бай араб мемлекеттері жайлы) тәуелсіз әрі барабар мағлұмат жеткізілу азаюда. Табылған деректерді талдау кезінде, араб құқықтық деректерін аударуда батыстық ғалымдардың, ізденушілерінің әжептеуір шабыты байқалады. Көрші жатқан Ресей ғалымдары олардан артта қалып қоймады. Батыстық ғалымдардың шабыты негізінен батыс елдерінің геополитикалық мүддесіне байланысты.

Бұл фактор батыс ғалымдарының (салыстырмалы заңтану саласымен айналысатын) Таяу Шығыс аймағындағы құқықтық тілдерге қызығушылығын туғызады.

Бұрын термин жасау жұмысымен тек лексикографтар мен лексикологтар, шетел тілдерінің мамандары, аудармашылар айналысса, қазіргі ғылым мен техника заманында - логиктер мен математиктер, физиктер, медицина қызметкерлері, ауылшаруашылығы ғылымының өкілдері және басқа да сала ғылымдары жүйелі түрде шұғылданып келді.

Бұған дәлел соңғы шыққан түсіндірме сөздіктер мен екі тілдік сөздіктер, әр жылдары қорғалған диссертациялық жұмыстарды атауға болады. Атап айтқанда: Орысша-қазақша әскери атаулар (Қызылорда, 1927), Қазақ тілінің терминдері (Қызылорда, 1936), Орысша-қазақша қоғамдық-саяси терминологиялық сөздік (Алматы, «Қазақстан» баспасы, 1974), Ғ. Сапарғалиев Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі (Алматы, 1995), т. б.

Бұлайша терминология мәселесінің қолға алынуы себебі - ғылым мен техниканың, мәдениет пен өнердің, әдебиеттің жоғары дәрежеде даму жетістігі.

Қазақ жерінде де ғылымдар саласында термин сөздердің қалыптасуы, дамуы баяу жүрсе де тоқтаған емес. Оның Қазан төңкерісінен кейінгі жылдары қарқынды дамуына біршама үлес қосқан, терминологиялық лексиканы зерттеуде және оның қоғам үшін мәнін, маңызын анықтауда А. А. Рееформатскийдің, В. В. Виноградовтың, А. Н. Баскаковтың, Р. А. Будаговтың, О. С. Ахманованың, Т. Бертагаевтың, В. П. Даниленконың, т. б. зерттеуші ғалымдардың еңбектерінің мәні зор болды.

Сонымен қатар, түркология ілімінде де үлкен талпыныстар, зерттеу жұмыстары жандана бастады. Олар: А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, Н. Сауранбаев, С. Аманжолов, Ә. Қайдаров, М. Балақаев, Ғ. Мұсабаев, Ш. Сарыбаев, С. Исаева, С. Бәйішев т. б. ғалымдардың еңбегі орасан зор болды. Бұл ғалымдардың еңбектерінде термин жасаудың принциптері мен шарттары белгіленіп, анықталып, олар сөздік жасауға қатынасты. Осыдан келіп салалық термин жасау мәселесі қолға алынды.

Терминология мәселесін зерттеудің бірнеше себептері болды. Атап айтқанда: әрбір өркениетті, ғылыми-техникалық прогрестің талабына сай оның терминологиясы да заман талабына орай дамуға тиіс. Екіншіден қазақ әдеби жазба тілі - мемлекеттік тілдің негізі болса, терминология мен ғылым тілі оның жон арқасы болуға тиіс. Үшіншіден, қазақ тілі терминологиясы әр түрлі жағдайларға байланысты қазіргі кезде үлкен дағдарысқа ұшырап отыр.

Қоғамдық дамудың жаңа кезеңдерінде еліміз егемендік алып, бүкіл халқымызды мәдениетті, білімді ету мәселесі күн тәртібіне қойылған кезде әдеби тілдің ғылыми терминологиясын бұрынғыдан да гөрі түпкілікті ету, әрі халық арасына батыл түрде баянды етіп сіңіру мәселесінің өте зор маңыз алып отырғанын көреміз. Халықтың мәдениеті көтеріліп, санасы өскен сайын тіл қадірі де арта түсуде.

Қоғам дамуының жаңа кезеңіне көтерілгенде, халық тұрмысына, ғылымға сапалық өзгерістер енгенде көптеген жаңа атаулар, соны ұғымдар пайда болып, соған байланысты тілдегі бұрыннан бар сөздердің мағыналары көбейді немесе мүлдем жаңа сөздер, терминдер туды. Осындай жолмен туындайтын, халық тұрмысында өзгерістер болған сайын жетілдіріп отыруды қажетсінетін терминология саласының бірі - заң терминдері .

Республикамызда заң мамандарын дайындау ХХ ғасырдың 20-жылдарының аяғында басталды. Демек, сол кезден бастап Қазақ мемелекетінде заң саласындағы терминдер қалыптаса бастады.

Ғылым мен мәдениеттің шарықтай өскен заманыңда басқа терминдер сияқты заң терминдерінің құрамында да көптеген өзгерістер болды. Бұрынғы терминдер құрамындағы бірқатар атаулар ескіріп, оның есесіне жаңа ұғымды білдіретін соны атаулар пайда болды. Мысалы, болыс, би, қазы, ұлық т. б осы сияқты көне атаулар архаизмге; кеңес, сот, прокурор, қорғаушы, тергеуші т. б сөздер осы кездегі әлеуметтік меншік пен мемлекеттік қорғаушы субъектілердің мазмұнын білдіретін терминдік мәнге ие болды.

Заң терминдерінің негізін халықтың әдет-ғұрыптарынан, заңдарынан, жол-жораларынан, қазақ әдет-ғұрып құқығының материалдарынан, заң кодекстерінен, қылмыстық істер кодекстерінен кездестіруге болады. Мысалы, куә, халық соты, заң, шағым, бас бостандығы, қоғамдақ тәртіпті қорғау, бап, құқық, еңбек тәртібі, жауапкер, талап арыздары, айыпкер, жаза, қылмыс, айыптаушы, тағы басқа сөздер бірер жылдың жемісі емес, халықтық қолданыста бар, кейбірі бұрыннан-ақ терминдік мән алған сөздер. Тілді жаңа терминмен байытудың ең тиімді де өнімді жолы осы тілдің өзінің сөздік қоры мен диалектілерін пайдалану екенін көрнекті тіл мамандарының бәрі дерлік мақұлдаған.

Осы кезге дейін бізге мәлім болыған заң терминдерінің шығу тегі, жасалу жолдары да түрлі-түрлі болып келгенін білеміз. Бірқатар терминдер жалпы түркілік негізде жасалса, енді біреулері қазақтың жалпыхалықтық төл лексикасының негізінде, ал бір сыпырасы басқа тілден ауысқан кірме сөздердің терминдік қызмет атқарып қалыптасуынан пайда болды. Мысалы, әкімгершілік ұғымды білдіретін «хан, тархан, бек» сөздері көне түркі дәуірінен белгілі. «Жала, құн, айғақ» сияқты қылмыстық правоға қатысты сөздер байырғы қазақ тілінде бар атаулар. Ал «адвокат, компетенция, куә, шара, айып» сөздері - басқа тілден ауысқан кірме атаулар. Осындай пайда болу төркіні әртүрлі сөздердің де қай-қайсысының термин ретінде қалыптасу жолы, өз тарихы бар. Бұлардың бәрі де дүниенің әлеуметтік тынысымен, халық шежіресімен бірге астасып жатады.

Сондықтан, заң терминдерін бір ізге салудың, оларды қалыптастырудың маңызы зор. Бұл салада істелген бір шама жұмыстар да бар.

Алғаш рет заң терминдерін жүйеге салып, сөздік жасаған ғалым Т. Күлтелеев. 1962-1964 жылдар аралығында басылып шыққан заң кодекстері-заң терминдерінің қалыптасып, дамуына игі әсерін тигізді.

Мысалы, 1960 жылы шыққан С. Байсалов пен Ұ. Құдайбергеновтың орысша-қазақша терминологиялық сөздігінің үлкен пайдасы болды. Онда 2700-ге таяу заң терминдері қамтылды.

Бұл сөздік - қазіргі кезде заң терминінен хабардар ететін бірден бір лингвистикалық еңбек деп айтуға болады.

Заң терминдері ғана емес, жалпы терминология мәселесінің теориялық жақтары қазақ тіл білімінде әлі де толық шешімін таппай отыр.

Демек, К. Аханов, Қ. Жұбанов, С. Байішев, Ә. Сатыбалдин, Ә. Әбдірахманов т. б. еңбектеріндегі және оқулықтарындағы берілген анықтамалар негізге алынып, бүгінгі кезеңде арнайы зерртеу жұмыстарын жүргізу қажет деп санаймыз.

Бүгінгі таңда Республикамызда заң терминдерін зерттеп білу міндеті өзінің көптеген шешімдерін күтуде. Солардың бірі - заң терминдерінің қалыптасу кезеңдерін анықтау, олардың шығу төркіні (генезисі), терминдік жүйе ретінде қалыптасуы арнайы зерттелген жоқ.

Заң терминдерін ғылыми жағынан зерттеудің маңызы зор. Әсіресе, жоғары оқу орындарындағы заң факультеттері студенттері, заң, сот мекемелерінде қызмет істейтін мамандардың күнделікті жұмыстарында пайдалануға аса қажет.

Демек, бұл айтылғандардың бәрі де зерттеп отырған проблеманың өзектілігін дәлелдейді. Сондықтан, қазіргі «қазақ әдеби тіліндегі заң терминдері» проблемасы арнайы зерттеуді қажет етеді.

Қазіргі кезде араб әлемі жайлы мағлұмат Қазақстанға агенттіктер арқылы немесе Ресей дерек көздері арқылы келеді. Араб елдерінің құқықтық тілінің ерекшеліктерін зерттеу практикада заңдық документтерді занды түрде аудару түсінігімен байланысты болып келеді.

Осы салада жазылған еңбектер жоқтың қасы. Қазақ тілінің немесе араб тілінің құқық терминдерін зерттеуге арналған жұмыстар аздап кездескенмен, екі тілді салыстыра отырып зерттеуге арналған жұмыстар жоқ. Бұл салада тек кішігірім диплом жұмыстары, мақалалар кездеседі.

Зерттеу жұмысы бір жылдың ішінде зерттеліп жазылды. Алдымен тақырып таңдалып, кейін материалдар жинастырылды. Жұмыстың тақырыбы бойынша бір мақала жарияланды. Әртүрлі құқық терминдері жинастырылып, сөздік құрастырылды.

Зерттеу жұмысының мазмұнын ашу үшін екі түрлі бағытта жұмыс істелді. Әуелі практикалық жақтан терминдер жинастырылды, кейіннен теориялық жақтан қарастырылып, екі тілдің терминдер жүйесі зерттелді.

Зерттеу жұмысының өзектілігі:

Біріншіден, араб және қазақ тілдерінің құқық терминдерінің, жалпы терминология жүйесінің қалыптасуы мен даму жолдарын білу;
Екіншіден, араб елдерінің заңдық техника тілінің ерекшеліктеріне әсер ететін экстралингвистикалық факторларды зерттеу кажеттілігі;
Үшіншіден; құқықтық араб тілін зерттеу еліміздің шығыстануының дамуына және араб құқықтық терминологиясын аударудағы эквиваленттілікке (ұқсастыққа) жету.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.

Мақсаты: араб және қазақ құқықтық терминдерін зерттеу, араб және қазақ құқықтық тілдерінің ерекшеліктерін анықтау, араб құқық терминдерінің қазақ тіліне аударылу мәселелерін қарастыру. Бұл мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді орындау керек:

қазіргі құқықтық араб тілінің лексикалық құрамымен танысу;
араб тілінің құқықтық терминдерін қазақ тілінің құқықтық терминдерімен ара қатынасының жаңа тенденцияларын анықтау;
зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығын анықтау;
құқық терминдерінің лексикалық құрамын сипаттау;
екі тілдегі терминдер жүйесінің даму жолдарын көрсету;
араб терминдерінің қазақ тіліне аударылу ерекшелігін айқындау.

Зерттеу жұмысының нысаны.

Араб және қазақ тілдеріндегі құқық терминдері, олардың мағынасы мен ерекшеліктері, олардың тарихы.

Зерттеу жұмысының пәні. Араб және қазақ тілдерінің құқық тілі.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:

Бітіру жұмысында қойылған сұрақтар салыстырмалы-тарихи, типологиялық тіл білімі, қолданбалы лексикология, терминтану және салыстырмалы заңтану ғылымдарының торабында шешілді.
Араб және қазақ тілдерінің құқық терминдерін салыстыра отырып зерттелген жұмыстар жоқтың қасы. Сондықтан да, қазіргі заман сұраныстарын ескере отырып, екі тілдің құқықтық термин жүйесіне талдау жасалды.
Терминтану мен құқықтық лингвистиканың негізгі күйі Таяу Шығыс аймағының лингвоелтануына бейімделген.

Зерттеу жұмысының теориялық маңызы.

Диссертацияның қорытындылары мен нәтижелері, ұсыныстары қазіргі кездегі терминология саласында, араб және қазақ терминологиясының, соның ішінде құқық терминдерінің даму, қалыптасу тарихын зерттеп, анықтауға өз үлесін тигізеді. Араб және қазақ тілдеріндегі құқықтық деректерді талдап, аударма эквиваленттілігінің теоретикалық негізін құрастыруға да септігі болады.

Зерттеу жұмысының практикалық маңызы.

Бұл еңбекте ғылыми дәлелденген, анықталған мәселелер жоғарғы оқу орындарында араб тілін оқитын студенттерге, оны оқытатын оқытушыларға көмегін тигізеді. Сондай-ақ, заң терминдерінің түсіндірме сөздіктері мен оқулықтарын жазуға практикалық тұрғыдан септігін тигізеді.

Бітіру жұмысы лексикографиялық, терминологиялық қызметке, терминдердің және термин жүйесінің унификациясына, терминологиялық мәліметтер банкін құруға ( ТМБ) көмектеседі.

Ізденіс кезіндегі жасалған қорытындыларды араб тілі мамандары, араб елдерінің құқық деректерімен жұмыс істейтін заңгерлер қолдануы мүмкін. Араб заңдық құжаттарының аудару барабарлығына көмек етеді. Араб елдері мен Қазақстан арасындағы болған халықаралық соттық істі қарау кезіндегі қазақ дипломаттары мен мамандарына, студенттердің Таяу Шығыс елдерінің мәдениеті, тілі, тарихын оқуда көмектеседі.

Зерттеу жұмысының дерек көздері ретінде хронологиялық және функционалды түрде классификацияланған заңдық деректер: араб тіліндегі құқықтық әдебиет (құқық теориясы жайлы оқулықта араб тілінен ағылшын тіліне аударылған құқықтық әдебиет, араб тілінен орыс тіліне аударылған әдебиет, түрік және босниялық тіліндегі мәтіндер, оларда араб тілінен енген сөздер проценттік жағынан көп) .

Құқықтық араб тілінің үлгісі ретінде (орта ғасырда арабтар колданған) Фикх-ус-Сунна ﺃﻟﺴﻨﺔ ﻓﻗﻪ (араб тіліндегісі және ағылшын тіліндегісі) . Осман империясының соңғы уақыттағы құқықтық араб тілінің анализі ретінде Маджалат-уль-ахкам-уль-адлия ﺃﻠﻌﺪﻟﻴﺔ ﺃﻷﺤﻛﺎﻢ ﻣﺟﻟﺔ кітабы алынды. Сондай-ақ, арабша-қазақша құқық терминдерінің сөздігін жасау үшін Мұхаммад Махмудтың « معجم المصطلحات المترجم » деген ағылшынша-арабша сөздігі пайдаланылды.

Зерттеу жұмысының әдістері . Зерттеуде салыстырмалы әдіс, талдау әдісі, сипаттама әдісі, салғастыру әдісі қолданылды.

Талдау әдісі арқылы терминдер, сөз тіркестері талданып, олардың құрылымы, мағыналары анықталады.

Сипаттама әдісі арқылы жинақталған материалдар тілдік процесстерге сүйеніп, лингвистикалық, этнолингвистикалық тұрғыдан баяндалады, араб тіліндегі құқықтық институттар, терминология сипатталды.

Салыстырмалы әдіс арқылы құқық терминдері, олардың түрлері бір-бірімен салыстырмалы түрде зерттелінді, әртүрлі тілдегі заңдық мәтіндер салыстырылды.

Салғастырмалы әдіс арқылы екі бөлек тілдік семьяға жататын араб және қазақ тілінің құқық терминдері салғастырыла зерттелді.

Зерттеу жұмысының құрылымы . Зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен, ол үш тараудан құрылған, қорытындыдан тұрады. Соңында қолданылған әдебиеттер тізімі және арабша-қазақша құқық терминдерінің сөздіктері берілген.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1. Терминология және аударма

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.