Экономикалық өсу және экологиялық мәселелер

Жоспар

1. Кіріспе . . . 3

І - тарау. Экономикалық өсу және экологиялық мәселелерідің теориялық аспектілері . . . 4

1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

1. 1 Экономикалық сипаты мен әсер етуші факторлар

Экономикалық өсу және экологиялық мәселелері дегеніміз - бұл қоғамдық өндірістің өсуі және сапалы түрде жетілдірілуі. Экономикалық өсу және экологиялық мәселелері белгілі бір уақыт аралығындағы ұлттық-экономиканың дамуын сипаттайды, яғни нақты ұлттық табыстың, нақты ЖІӨ-ң артуы кезіндегі ұлттық шаруашылықтың дамуы. Мағынасы бойынша, экономикалық өсу және экологиялық мәселелері өз құрамына өндіріс нәтижелерімен қоса жаңа прогрессивті пропорциялардың қалыптасуын қосатын, экономикалық даму процесінің бір формасы болып табылады. Экономикалық дамуға оң және теріс экономикалық динамикалар жатады. Ал экономикалық өсу және экологиялық мәселелері экономикалық дамудың оң динамикасын сипаттайды.

Оны графиктік түрде де көрсетуге болады (1-сурет) .

ЖҰӨ

экономикалық бумы өсу

бум

жандану

құлдыр. тоқырау

t (жылдар)

1-сурет. Экономикалық дамудың динамикалары. [5. 47б ]

Адамдардың әл ауқаты ұлттық табыстың деңгейіне тәуелді. Бай елдер өзінің азаматтарына кедей елдердің тұрғындары қол жеткізе алмайтын өмірлік стандарттарды қамтамасыз ете алады. Ұзақ уақыт қашықтықтар аралығында шамамен барлық елдерде жан басына шаққандағы табыстар орта есеппен өседі. әбір келесі ұрпақ алдындағы ұрпаққа қарағанда әдетте ұзақ табыс ала алады.

Экономикалық өсу және экологиялық мәселелері дегеніміз белгілі бір кезең аралығында нақтықндіріс көлемінің ұлғаюы. Елдің экономикалық потенциялының өзгеруін бағалау үшін ЖҰӨ немесе ЖІӨ жылдық өсу қарқындары қолданылады.

Экономикалық өсу және экологиялық мәселелері ол ұзақ мезімді құбылыс. ЖІӨ жоғарылауы мен төмендеуі ұзақ мерзімді тренд маңында орын алады. Жалпы ұлттық өнім немесе жалпы ішкі өнім елдің тұтасында экономикалық даму деңгейін сипаттайды. Ал халық әл ауқатының дәрежесін бағалауға халықтың жан басына шаққандағы ЖҰӨ және ЖІӨ алынады.

Жалпы түрде жан басына шаққандағы ЖҰӨ ел азаматтарының әл ауқатын толығымен көрсетпейтіндігімен барлық экономистер келіседі. Бұл көрсеткіш қоршаған ортаның ластануын, бос уақыттың бар болуын, өмірдің ұзақтығын әлеуметтің қамсыздандыру дәрежесін есепке алмйды. Халықтың жан басына шаққандағы жоғары ЖҰӨ деңгейі бар елде кедейшіліктің жоғары деңгейі бар болуы мүмкін. Кедейшілік бұл игіліктерді бөлу проблемасы. Бірақ та, экономикалық өсу және экологиялық мәселелері халықтың тұрмыс деңгейін арттырудың шарты болып табылады. [1, 202 б]

Кез келген мемлекеттің өсуі негізгі алты фактордан тәуелді. Олар: 1) Табиғи ресурстардың сапасы мен көлемі.

2) Еңбек ресурстарының сапасы мен саны

3) Негізгі капитал қорының көлемі.

4) Технология

Экономикалық өсу және экологиялық мәселелерііне әсер етеін осы төрт факторды ұсыныс факторлары деп айтуға болады.

Дәл осылар өндірістің өсуіне мүмкіндік береді. Сапалы ресурстар жіне технологиялық әулет бірігіп нақты өнім көлемін өндіруді ұлғайтады. Экономикалық өсу және экологиялық мәселелерііне әсер ететін соңғы екі факторды қарастырсақ, олар:

1. Сұраныс факторы.
2. Бөлу, тарату факторы.

өндіріс әлуетін дұрыс пайдалану үшін, өндірумен ұатар өндірен өнімді дер кезінде сатуда маңызды.

Экономикалық өсу және экологиялық мәселелерііне ісер ететін сұраныс және ұсыныс факторлары бір бірімен тығыз байланысты.

Өндіріс көлемінің ауытқуы жиынтық сұраныстың өзгеруімен түсіндіріледі (Кейнс кресі, ІS - IM үлгісі) . Жиынтық ұсыныс қыса мерзімді кезеңде қарастырылады. Сұраныс пен ұсыныс талдырмасы жіне циклдік тербелістерге байланысты экономиканың тепе теңдік жағдайынан ауытқуын экономикалық саясат тұрақтандыруға тырысады. Бірақ өнім көлемінің қысқа мерзімді ауытқуы, жұмысбастылықтық деңгейі экономиканың жалпы өсуінің қозғалысы мен берілген, оның өсуінің көлемін ұлғайту экономикалық өсу және экологиялық мәселелерімен байланысты. Экономикалық өсу және экологиялық мәселелеріді жиынтық ұсыныстың ұзаө мерзімді динамикасы ретінде немесе өнім өнім көлемінің өсуі ретінде қарастыруға болады. Оның факторларының және заңдылықтарының талдауы макроэкономикалық теорияның басты сұрақтарының біреуі болып табылады.

Экономикада нақты пайданың өсуі «экономикалық өсу және экологиялық мәселелері» деп түсіндіріледі және әрбәр адам басына шаққандағы нақты өнім өсу есебі болып табылады. Сондықтан экономиканың өсуін өлшеу үшін абсалюттік арттыру немесе нақты өнім көлемі өсуінің екпініне немесе адам басына шаққандағы көрсеткіштер қолданылады.

∆ Y = Y _t - Y _t-1 немесе Y _t =∆Y _t /Y _t-1 (1)

Мұндағы:

У- табыс

t- уақыт индексі.

Экономика өсуінің факторларына көбіне экономиканың өсуімен топтайды. Экстенсивті факторларға капитал көлемінің, ал интенсивтіге технолоиялық прогресс, масштаб арқылы үнемдеу, білімді және маман жұмысшылар деңгейін көтеру, ресурстарды бөлуді жақсарту және оның қолдану үрдісін сапалы ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Кейде жиынтық сұраныс үрдістің басты католизаторы ретінде жіне экономикалық өуінің дербес факторы ретінде бөлінеді. [2, 339б]

Экономикалық өсу және экологиялық мәселелерідің экстенсивті және интенсивті типтеріне қатысты өсудің тікелей факторлары екі негізгі топқа бөлінеді: экстенсивті және интенсивті (2- сурет) .

2-сурет. Экономикалық өсу және экологиялық мәселелерідің тікелей факторлары. [3. 262 б]

Экономикада таза экстенсивті және таза интенсивті экономикалық өсу және экологиялық мәселелері типтері болмайды. Өсу факторларын ҒТП жетістіктерін енгізу негізінде сапалы жетілдіру өндіріс құрал-жабдықтарына немесе жұмыс күшіне инвестиция салуды талап етеді, сондықтан нақты экономикалық өсу және экологиялық мәселелеріге талдау жасау кезінде басымырақ экстенсивті немесе интенсивті өсу қарқыны деп бөлінеді.

Қазіргі уақытта экономикалық өсу және экологиялық мәселелеріді нақты ЖҰӨ өсіміндегі үлес салмағына байланысты екі типтің бірін жатқызады. Егерде нақты ЖҰӨ-ң өсудің интенсивті факторы арқылы алынған үлесі 50%-тен жоғары болса, онда экономикаға интенсивті басым өсу типі тән және керісінше.

Экономикалық өсу және экологиялық мәселелері тиімділігі «өндіріс тиімділігі» түсінігінің барлық құраушыларын жақсарту қарастырылады. Оған жататындар:

• тауар мен қызмет сапасын жақсарту, олардың отандық және әлемдік рыноктағы бәсеке қабілеттігін арттыру;
• қанағатталынмаған қажеттіліктерді қанағаттандыруға мүмкіндік беретін жаңа тауарлар өндірісін игеру;
• халқаралық еңбек бөлінісі жүйесіндегі елдің территориялық артықшылықтарын есепке ала отырып, өндірісті мамандандыру мен қауымдастыруды тереңдету;
• өндіріс ресурстарының сала және аймақ бойынша аллокациясын жаңарту;
• белгілі бір өнім шығару үшін шектеуші ресурстардың шығындарын жаңа технологияларды игеру арқылы минималдау, т. б. [3, 264 б]

1 . 2 Экономикалық өсу модельдерi және кезеңдері.

Экономикалық өсу және экологиялық мәселелерідi мемлекеттiк реттеудiң қажеттiгiн айтқан Д. М. Кейнс өзiнiң еңбегiмен экономикалық ғылымда жаңа бетбұрыс әкелдi Кейнс моделі қысқа мерзімді дағдарысты экономиканы қарастырады. Оны толықтырып, ұзақ мерзімді кезеңде қарастыруды Р. Харрод және Е. Домар тырысты. Олар экономикалық өсу және экологиялық мәселелеріді басқаруды стратегиялық айнымалы - инвестиция көлемі көмегімен жүзеге асыруға тырысты.

Е. Домар тұрақты капитал қарулығы және жинақ нормасы қарастырды. Өнім шығару тек бір ресурсқа ғана тәуелді, яғни капиталға. Есептеу жеңіл болу үшін инвестициялық лаг нольге тең деп алынады. Жиынтық сұраныс өсімі инвестиция өсіміне тәуелді:

(2)

Мұндағы:

- шығыс мультипликаторы

- жинаққа шекті бейімділік

- тұтынуға шекті бейімділік.

Жиынтық ұсыныстың өсуі келесідей:

немесе (3)

Мұндағы:

- капиталдық шекті бейімділігі

- инвестиция.

Капиталдың шекті бейімділігі технологиямен белгіленгендіктен, ол тез өзгермейді, сондықтан .

Тепе-теңдік шартында , олай болса:

немесе .

Тепе-теңдік кезінде , ал және болса, онда ұлттық табыстың өсуі қарқыны І көлемнің өсуі қарқынына тең:

.

Сонымен, табыстық тепе-теңді өсу қарқыны жинақ нормасы мен капиталдың шекті өнімділігіне тура пропорционалды ( ) .

Е. Домар моделі бойынша, тепе-теңдік қалып сақталу үшін инвестиция мен ұлттық табыс бірдей қарқынды өсуі керек. Бірақ мұндай динамикасының тепе-теңдіктің тұрақты болуы өте сирек, себебі жеке сектордағы инвестицияның өсу қарқыны модельде берілген деңгейден ауытқып отырады.

Егер Домар моделінде инвестициялар экзогенді болса, онда Хоррод экономикалық өсу және экологиялық мәселелерідің әлеуметтік моделін инвестицияның экзогенді функциясын қолдану арқылы жасауға тырысты. Ол үшін Харрод Кейнстің мультипликаторын акселератор принципімен толықтырып, кәсіпкер күтулерін енгізді. Ол бойынша табыстың кез келген өзгерісі инвестицияның табыс өзгерісін тура пропорционалды өзгерісін туғызады:

Кәсіпкер өндіріс көлемін ұсыныс және сұраныс арақатынасы арқылы жоспарлайды. Ол келесідей:

- кезінде сұраныс алдыңғы уақытта ұсынысқа тең болған;

- ұсыныстан төмен;

- ұсынстан жоғары.

Сонымен осы жылдағы AS көлемін келесідей жасауға болады:

көлемi ( кезiнде) :

тепе-теңдiк экономикалық өсу және экологиялық мәселелері :

,

.

Егер, болса, онда ал кәсіпкер ағымдық уақытта осы өсім қарқынын сақтайды:

Сонымен

немесе

Экономикадағы тепе-теңдің деңгейді қамтамасыз ететін арақатынасын Харрод кепілді өсу қарқыны деп аталады. [2, 342б]

Солоу үлгісіндегі жиынтық сұраныстың инвестиция және тұтыну мен анықталуы. ( 3- сурет)

y

f(k)

sf(k)

k

3 - сурет. Солоу үлгісіндегі жиынтық сұраныстың инвестиция және тұтыну мен анықталуы. [2. 338б]

Y=f(k), i = s*f(k), c = (1-s) *f(k) (1)

Мұндағы:

і - бір жұмыс басты адам басына шаққандағы инвестиция.

с - бір адам басына шаққандағы тұтыну.

с = (1-s) y

s -қор жинағы

y = c+і = (1-s) y+i

i=s*y [4. 239 б]

Экономикалық өсу және экологиялық мәселелерідің модельдеріне келсек, оның негізгі үш моделін атап кетуге болады:

1. неоклоасскалық модель, яғни екі рыноктың қатынасты, өндіріс факторларын қарастырады.
2. Кейнстік және неокейнстік модель бұл сұранысты ынталандыра отырып экономиканы реттейді.
3. Инстиутционалдық модель бұл дамып келе жатқан қажеттілікті үнемі қанағаттандыруға және халық шаруашылығының құрлымының инстиутционалдық өзгерістеріне көңіл бөледі.

Неоклассикалық бағыт төмендегңлерге негізделген.

а) өндірістің әрбір факторы өндірілетін өнімге сәйкес үлесін қамтамасыз етеді.

б) өнім құны шекті факторлармен жасалады.

в) экономика еркін бәсеке процесі кезінде тепе теңдікті автоматты түрде қалпына келтіру үшін қажетті алғы шарттарға ие.

Бұл модельдің зерттеу объектісі ретінде экономикалық өсу және экологиялық мәселелері факторлары табылады, яғни еңбек, капитал, ресурстар, ҒТП, уақыт, экологиялық, ақпараттық фактор, адам капиталы. Олар сапалы анализ позициясы жағынан зерттейді: ғылымның, білім беру деңгейінің өсуін, өндірісті ұйымдастыруды жақсарту, т. б.

Неоклассиктер нашар дамыған экономикада нақты дуанизмді есепке алуда оның екі компонентін бөліп көрсетеді: дәстүрлі ауыл шаруашылық және қазіргі заманғы өнеркәсіптік сектор (2-кесте) .

Дәстүрлі сектор - нашар дамыған экономика канонды вариантта. Оған жергілікті әдет-ғұрыпқа негізделген, қарапайым технология мен шаруашылық тәжірибесіне негізделген квази тұрақты тепе-теңдік тән.

1. кесте. Дуанистік экономика теориясы

Түсініктеме: ҚӘБ [3. 263б]

Қазіргі секторға ҒТП жоғарғы қарқыны коммуникацияның барлық түрлерінің тез қорқынды дамуы, әлемдік рынокпен тығыз байланыс тән. Мұнда халықтың жан басына шаққандағы табысының жоғарлау тенденциясы байқалады.

Орташа жан Y

басына шақ- P

қандағы N G

табыстардың мультипликатор

күтiлетiн өсу E F әсерi

қарқыны

C D

A кәсiпкерлiк кызметiнiң

4% 45º B ұлғаю қисығы (Р)

L K

jm Х

кәсіпкерлік қызметтің

ұлғаю деңгейі

3-сурет. Шаруашылық объектілерінің санының өсуі. [3. 263 б]

Халықтың орташа табысының өсуі сұраныс пен халықтың сатыпалушылық қабілетін өсіреді. Сұраныстың өсуі кәсіпкерлік қызметтің дамуына стимул береді, ол өз кезегінде мультипликатор әсерін тереңдетеді ( немесе одан -не ауысу)

Неоклассикалық және неокейнсиандық модельдердің өзара айырмашылығына қарамастан, олар ұқсас методологияға негізделген. Институцияналдықтың олардан өзгешелігі сапалық басқа теориялық негіздерге сүйенеді.

Табыстың Y G ₁ G ₂ G ₃

күтiлетiн

өсiмi

E F

C D акселератор әсерi

A

B

шаруашылық субъектiлерiнiң

45º санының өзгерiсi

Х

4-сурет. Шаруашылық субъектiлерiнiң санының өсуi. [3. 263 б]

Әлемдік экономикалық дамуды талдай отырып, экономикалық өсу және экологиялық мәселелерідің қарқыны мен көздері бойынша қоғамдық өндірісті ірі төрт кезеңге бөлуге болады. Ол 1-кестеде көрсетілген.

2. кесте Экономикалық өсу және экологиялық мәселелері кезеңдері мен приоритетті көздері

Түсініктеме: ҚӘБ [6. 263б]

Қазіргі кезде Кеңес одағы ыдырағаннан кейін дүниежүзілік ірі державаның бірінің «ІІІ әлем» елдеріне айланып бара жатқаны мәлім. Ол үшін әртүрлі бағыттар мен мектептердің экономикалық ойлары мен көзқарастарын игеру қажет. Ең алдымен біз үшін теориялық жағынан ғана емес, сонымен бірге тәжірибелік жағынан да қызықтыратын экономикалық өсу және экологиялық мәселелері модельдеріне қатысты.

Даму - бұл көп өлшемді процесс, ал өз құрамына техникалық экономикалық, әлеуметтік, саяси сферадағы терең түбегейлі өзгерістерді қосады.

Дамушы елдердің әлеуметтік-экономикалық пікіріне швед ғалымы Гуннар Мюрдальдың (1898-1987) еңбегі елеулі әсер етті. Ол батыстың «үшінші әлемді» талдау бағытын сынға алды. Өйткені олардың методологиясын, нәтижесін, дамыған елдердің жобасына дамушы едерге көшіре салу қате деп білді. Іс жүзінде экономикалық анклавты типін - европалық өнеркәсіптің тар секторын құру болса, кең алғанда ішкі емес, сыртқы рынокпен байланысты европалық типтес экономика құруға ұмтылады.

Осы бағытта экономикалық өсу және экологиялық мәселелерідің негізгі элеметтерін сынау қолданылады: нашар дамуды жою үшін технологиялық дамуды шешуші фактор ретінде қарастыру; рынок экономикалық дамудың автоматты реттеушісі ретінде; жоспарлау әлеуметтік мәселелерді шешу құралы ретінде. Шын мәнінде бұл факторлар технологиялық тәуелділіктің күшеюіне, экономиканың дезинтеграциясына, коррупцияның өсуі мен мемлекеттік бюрократизмнің күшеюіне жағдай жасайды.

Өндірістік мәселелерді шешудің қиыншылығы нақты себептерге: нашар тамақтану мен әлсіз денсаулыққа, өмір деңгейінің төмендеуіне; институционалдық жағдайлар мен еңбек рыногының жетілмегендігіне байланысты. Оның ойынша, кейнсиандық бағытты бұл елдерге қолдауға болмайды. Мюрдаль бойынша дамуы төмен болудың себебі - шетелдік капиталдың жетіспеушілігінде емес, еңбек ресурсын толық пайдаланбауда болып табылады.

2. 3 Қазақстан Республикасындағы экономикалық өсуді және экологиялық мәселелерді жетілдіру жолдары

Соңғы кездерге дейін экономикалық өсу мен қоршаған ортаны қорғау басымдылықтары арасында белгілі бір дәрежеде қарама-қайшылықтар болды. Экономикалық өсу табиғатқа зиян келтіруге апарып соқгырады деп саналды. Себебі, мемлекеттік мәселелерді шешуде оның болашақта неге апарып соқтыратынымен санаспай, көзсіз қадамдар жасау өмірде орны толмас трагедиялық жағдайларға кезіктіруде. Бүгінгі күні әлемдік сипат алған Арал өңіріндегі, Семей полигонындағы т. б. экологиялық дағдарыстар осындай біржақты көзқарастың, өткінші табыстарға жету үшін жасалған жұмыстардың салдарлары болып табылады.

Өткен ғасырдың екінші жартысынан Қазақстанда экологиялық апатты тудыратын шаралар жүргізіле бастады, Семей полигонындағы жарты ғасырға созылған жарылыстар, Байкоңыр ғарыш айлағынан жыл сайын тобымен ұшырылған түрлі зымырандар, Арал теңізінің тартылуына қолдан жол беріп, құрып кетуге айналуы т. б.

Бұл экологиялык апаттардың туындауына көріп, біле түра адамдардың өзі жол бергенін ашық айтуымыз керек. Әлемдегі ірі державалар арасындағы "Кім күшті?" дегенді сездіруге ұмтылған қоқан-лоққы бәсекелестік, ешбір зиян-зардаптары ескерілмей техникалық прогрессті осы мақсатқа пайдаланудағы біржақты көзқарас кез болып отырғандай дүниежүзілік апатты жағдайға әкелді. Егін шаруашылығында дақылдың шығымдылығы мен өнімділігін арттыруға озық технология, агротехникалық шараларды сақтау орнына егіс көлемін есепсіз көбейту арқылы жетуге ұмтылды. Соның салдарынан миллиондаған гектар мақта мен күріш егісін ен далаға орналастырып, оған су апару үшін Сырдария мен Амудария өзендері бойына сансыз тоспалар, су қоймаларын салып, каналдар қазды. Осындай халықтың болашығымен санаспай, табиғаттың бермесін тартып алу мақсатында жүргізілген теріс экономикалық саясат әлемдік Арал трагедиясын өмірге әкелді. Космосты игерудегі келешек жер бетіндегі өмірге, әуе кеңістігіне келтірер зиянын жете ойламай, жанталасқан әрекеттердің соңы неге апарып соқтыратынын әзір ешкім болжап білмейді.

Бір ғана Қызылорда облысындағы Арал өңірінің апатты аймаққа айналуы ғасырлар бойғы бодандық әсерінен шөлді мекенге ығыстырылған халқымыздың өмірге деген сенімін жоғалту қаупін туғызды. Теңіздің құрғауына байланысты халыктың жанкешті еңбегімен күн көріп отырган жерін сор басып, сортаңды, тұзбен шаңданған құрғақшылыққа айналдырды. Осыған байланысты халық негізгі күнкөрісі - балық аулау, мал өсіру, жер өңдеу мүмкіндігінен айырыла бастады. Су тартылған соң ол өңірде генетикалық және психикалық ауытқулар пайда болып, өз-өзіне қол салып, өмірін өлімге байлайтын адамдар қатары көбейді. Бауыр, асқазан, өкпе ауруларымен ауыратындар саны есепсіз өсіп кетті.

Семей полигонындағы адам өміріне аса қауіпті жарылыстардың қоршаған ортаға зардаптарын алайық. Бұл аймақтардың адам төзгісіз экологиялық апат өңіріне айналуы одан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау үшін Қазақстан Республикасының арнайы Заңдары қабылданды. Бұл заңдардың орындалуын қамтамасыз ету үшін жыл сайын мемлекеттік бюджеттен бірнеше миллиардтаған қаржы бөліп отыруға тура келді.

Жалпы Қазақстан дүниежүзілік бірлестік Аралға қатысты проблемалар мен алаңдаушылықтарға түсіністікпен қарауы керек деп есептейді. Өйткені тұрақты даму - бұл тек сөздердің жиынтығы емес, ал бүкіл адамзаттың тірі қалу формуласы.

Біздің экологиялық дипломатиямыз аймақтық экологиялық жүйені басқаруды реттейтін екі жакты және көпжакты мемлекеттік келісімдер жасауға бағытталатын болады. Оған Дунай және Рейн комиссиялары, Үлы көлдер жөніндегі канада-американ комиссиясы мысал бола алады. Бұларда халықаралық алакөздікті және өндіріс пен ауыл шаруашылығы мақсаттары үшін су бассейндерін пайдалануға байланысты жанжалдарды реттеудің нақты механизмі жасалған.

Елімізде экологиялық қауіпсіздікті сақтамау салдарынан бүгінде бүкіл әлемге қауіп төндіріп, адам өмірін қысқартып жатқан аса күрделі мәселені шешуге үкімет тиісті дәрежеде көңіл бөліп отырған жоқ. Арал өңіріндегі экологиялық апат аймағы тұрғындарын әлеуметтік қорғау туралы Заң 1999 жылдан бері қаржының жетімсіздігінен тоқтап тұр. Бүл Заң толық орындалған кезде мемлекет жыл сайын бұған 5 миллиард теңгедей қаржы бөліп, экологиялық апаттың зардабын шегіп отырған Арал өңірі халқының әлеуметтік мәселесін шешуіне көмектесуі тиіс болатын. Қазақстан Республикасы Үкіметі экологиялық қауіпсіздіктің сақталмай, өрескел бұзылуынан келген шығынды өтеу үшін қабылданған Занды қаржының тапшылығынан толық жүзеге асыра алмады. Алғашқы төрт-бес жылда қабылданған Заңның тек жекелеген баптары бойынша ғана жетімсіз қаржы бөліп келді.

Байқоңыр ғарыш айлағынан есепсіз ұшырып жатқан зымыран зардаптарын шегіп жатқан халық әлі күнге мемлекет тарапынан өз мәнінде қамқорлық көріп отырған жоқ. Қазақстан үкіметі бұл маңызды мәселелерге көмек беруге жылда уәде бергенмен орындалмай келеді.

... жалғасы

Жаһандық экономикалық дағдарыс

Экологиялық саясат

Демографиялық мәселелер

Саланың қазіргі жағдайы

Мұнай өндіру саласының пайдалылық деңгейіне әсер етуші инвестиция көрсеткішінің тренд үлгісі

Табиғатты пайдалану экономикасы

Қазақстан халқының өсу динамикасы мен қазіргі кезеңдегі түйінді мәселелері

Қазіргі әлемдік үрдісті реттеу және жаңа әлемдік саясат

Табиғат пайдалану экономикасы

Қоршаған орта және адам қоғамының тұрақты дамуы

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс