Қазіргі қазақ поэзиясы және ұлттық болмыс
КІРІСПЕ
1. БҮГІНГІ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ БОЛМЫС ҰҒЫМДАРЫ
1.1 Бүгінгі қазақ поэзиясының жанрлық . тақырыптық ерекшеліктері
Тәуелсіздік кезеңіндегі ұлттық поэзиядағы жаңашыл ізденістер
2. ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫ ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ БОЛМЫС
2.1. Қазақ поэзиясындағы ұлттық дүниетаным сипаты
2.2. Қазақ поэзиясындағы ұлттық дүниетаным сипаты
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. БҮГІНГІ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ БОЛМЫС ҰҒЫМДАРЫ
1.1 Бүгінгі қазақ поэзиясының жанрлық . тақырыптық ерекшеліктері
Тәуелсіздік кезеңіндегі ұлттық поэзиядағы жаңашыл ізденістер
2. ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫ ЖӘНЕ ҰЛТТЫҚ БОЛМЫС
2.1. Қазақ поэзиясындағы ұлттық дүниетаным сипаты
2.2. Қазақ поэзиясындағы ұлттық дүниетаным сипаты
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы:Тәуелсіздігімізге қол жеткізген кейінгі жиырма жылда руханият саласында үлкен сілкініс жүріп жатты. Солардың бірі – «қазақтың мәдени ұлттық брендін қалыптастыру», яғни қазақты әлемге таныту. Демек, қазіргі таңдағы басты міндет – қазақы болмысыңа оралу. Өзіңнің тамырыңа оралу – бүкіл халықтарға тән. Өзіңді өзің таны деген катигория: шыққан тегіңді, ұлтыңды халқыңды, әрі оның тарихын, мәдениетін, дәстүрін, болмысын тану алға қойылған. Бұны басқа халықтарға ұлттық құндылық ретінде көрсете білу керек. Өркениетті ұлт әлемдік мәдениеттің алтын қорына қосқан төл дәстүрімен мақтанады. Демек, мәдениетіміздің нығайту ұлттық мүдденің салтанат құруына ықпал етеді деген сөз. Қазақы ұлттық руханиятты жаңғыртып, қайта түлету – ұлттық деңгейдегі өзекті мәселе.
1.Қазіргі қазақ поэзиясындағы ежелгі әдебиет дәстүрі.– Алматы, 2009. – 376б.
2. Есдәулетов Ұ. Баллада. Өлеңдер: Көп томдық шығармалар. –Алматы: Қазғұрт, 2006. –1т-296б.
3. Қаратаев М. Алғы сөз: кітапта: «Жанр сипаты», –Алматы: Ғылым, 1971. –272б.
4. Ахметов З. Поэзия шыңы – даналық. – Астана: Фолиант, 2002. – 251б.
5. Медетбек Т. Көк түріктер сарыны. –Алматы: Жазушы, 2003. –598б.
6. Шаханов М. Эверестке шығу. –Алматы: Атамұра, 2003. –146б.
7. Тәжібаев Ә. Өмір және поэзия. – Алматы: Қазақтың мемелекеттік көркем әдебиет баспасы, 1960. – 339б
9. Сапарбай И. Түнгі әуендер. –Алматы: Жазушы, 2006. –280б.
10. Қабдолов З. Әдебиет ұлы болмай, ұлт ұлы болмайды //Қазақ әдебиеті. –2002. –6 желтоқсан. –№49.
11. Қанатбаев Д. Айқасқа.–Алматы: Жазушы, 2004–156б.
12.Бердібаев Р. Ғасырлар толғауы. – Алматы: Жазушы, 1977. – 311б.
13. Ахметова К.Күн шыққанда күліп оян.–Алматы: Ана тілі, 1996.–302б.
14. Қабдолов З. Сөз өнері. –Алматы: Қазақ уииверситеті, 1992.–352б.
15. Қартанов М. Қазағым.–Алматы: Жалын баспасы, 2007.–167б.
16. Раушанов Е. Бозаңға біткен боз жусан.–Алматы: Раритет, 2006. – 384б.
17. Сарин Қ. Арманымның бейнесі.–Алматы: Жалын баспасы, 2007–237б.
18. Тоқтарәлі Т. Түн пырақтары. –Алматы: Жалын баспасы, 2010.–278б.
19. Қайыртайұлы Р. Біздің ауыл. –Алматы: Жалын баспасы, 2011.–212б.
20. Асанқадыр И. Тамырдағы тәтті әуен.–Алматы: жалын баспасы, 2008.-216б.
21. Құнапияқызы М. Ай жүзіне көп қарап.–Алматы: Жалын баспасы,2012.–265б.
22. Мейірбекұлы Ә. Жүрекке жол.–Алматы: Жазушы,2006.–245б
23. Исаділ А. Көкжиекке сіңген жол. – Алматы: Жалын баспасы, 2012. – 160б.
24. Алдияр Б. Қазығұрттың қоңыры. – Алматы: Жалын баспасы, 2012. – 268б.
25. Шегебаев Ә. Әйнекке түскен ай сәуле. – Алматы: Үш қиян, 2003. – 144б.
26. Ақсұңқарұлы С. Өмір деген – күнді айналу. – Алматы: Жазушы, 2005. – 192б.
27. Мырза Әлі Қ. Шырғалаң.–Алматы: Жазушы, 2004.–368б.
28. Жақып Б. Абайдың қасқа бұлағы.– Алматы: Жазушы, 2012. – 216б.
29. Жайлыбай Ғ. Ардакүрең.– Алматы: Қайнар, 2008. – 288б.
30. Сарбалаұлы Б. Нұрлан. – Алматы: Ан Арыс, 2007. – 136.
31. Сәндібек О. Уәде.–Алматы: Жазушы, 2013.–235б.
2. Есдәулетов Ұ. Баллада. Өлеңдер: Көп томдық шығармалар. –Алматы: Қазғұрт, 2006. –1т-296б.
3. Қаратаев М. Алғы сөз: кітапта: «Жанр сипаты», –Алматы: Ғылым, 1971. –272б.
4. Ахметов З. Поэзия шыңы – даналық. – Астана: Фолиант, 2002. – 251б.
5. Медетбек Т. Көк түріктер сарыны. –Алматы: Жазушы, 2003. –598б.
6. Шаханов М. Эверестке шығу. –Алматы: Атамұра, 2003. –146б.
7. Тәжібаев Ә. Өмір және поэзия. – Алматы: Қазақтың мемелекеттік көркем әдебиет баспасы, 1960. – 339б
9. Сапарбай И. Түнгі әуендер. –Алматы: Жазушы, 2006. –280б.
10. Қабдолов З. Әдебиет ұлы болмай, ұлт ұлы болмайды //Қазақ әдебиеті. –2002. –6 желтоқсан. –№49.
11. Қанатбаев Д. Айқасқа.–Алматы: Жазушы, 2004–156б.
12.Бердібаев Р. Ғасырлар толғауы. – Алматы: Жазушы, 1977. – 311б.
13. Ахметова К.Күн шыққанда күліп оян.–Алматы: Ана тілі, 1996.–302б.
14. Қабдолов З. Сөз өнері. –Алматы: Қазақ уииверситеті, 1992.–352б.
15. Қартанов М. Қазағым.–Алматы: Жалын баспасы, 2007.–167б.
16. Раушанов Е. Бозаңға біткен боз жусан.–Алматы: Раритет, 2006. – 384б.
17. Сарин Қ. Арманымның бейнесі.–Алматы: Жалын баспасы, 2007–237б.
18. Тоқтарәлі Т. Түн пырақтары. –Алматы: Жалын баспасы, 2010.–278б.
19. Қайыртайұлы Р. Біздің ауыл. –Алматы: Жалын баспасы, 2011.–212б.
20. Асанқадыр И. Тамырдағы тәтті әуен.–Алматы: жалын баспасы, 2008.-216б.
21. Құнапияқызы М. Ай жүзіне көп қарап.–Алматы: Жалын баспасы,2012.–265б.
22. Мейірбекұлы Ә. Жүрекке жол.–Алматы: Жазушы,2006.–245б
23. Исаділ А. Көкжиекке сіңген жол. – Алматы: Жалын баспасы, 2012. – 160б.
24. Алдияр Б. Қазығұрттың қоңыры. – Алматы: Жалын баспасы, 2012. – 268б.
25. Шегебаев Ә. Әйнекке түскен ай сәуле. – Алматы: Үш қиян, 2003. – 144б.
26. Ақсұңқарұлы С. Өмір деген – күнді айналу. – Алматы: Жазушы, 2005. – 192б.
27. Мырза Әлі Қ. Шырғалаң.–Алматы: Жазушы, 2004.–368б.
28. Жақып Б. Абайдың қасқа бұлағы.– Алматы: Жазушы, 2012. – 216б.
29. Жайлыбай Ғ. Ардакүрең.– Алматы: Қайнар, 2008. – 288б.
30. Сарбалаұлы Б. Нұрлан. – Алматы: Ан Арыс, 2007. – 136.
31. Сәндібек О. Уәде.–Алматы: Жазушы, 2013.–235б.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Тәуелсіздігімізге қол жеткізген кейінгі жиырма жылда руханият саласында үлкен сілкініс жүріп жатты. Солардың бірі - қазақтың мәдени ұлттық брендін қалыптастыру, яғни қазақты әлемге таныту. Демек, қазіргі таңдағы басты міндет - қазақы болмысыңа оралу. Өзіңнің тамырыңа оралу - бүкіл халықтарға тән. Өзіңді өзің таны деген катигория: шыққан тегіңді, ұлтыңды халқыңды, әрі оның тарихын, мәдениетін, дәстүрін, болмысын тану алға қойылған. Бұны басқа халықтарға ұлттық құндылық ретінде көрсете білу керек. Өркениетті ұлт әлемдік мәдениеттің алтын қорына қосқан төл дәстүрімен мақтанады. Демек, мәдениетіміздің нығайту ұлттық мүдденің салтанат құруына ықпал етеді деген сөз. Қазақы ұлттық руханиятты жаңғыртып, қайта түлету - ұлттық деңгейдегі өзекті мәселе.
Қазақ халқының тұтастығын оның күретамыры болып табылатын ұлттық ойларды дүниетанымдық деңгейге көтеруде рухани дүниеміз ұлттық сипатта болуы тиіс. Ата-бабамыз әлімсақтан мұсылман қазақтың діні сол руханиятының ішінде тұнып тұрғанын түсіндіріп қалдырған аян. Ғылыми жұмыс барысында дәстүрлі қазақ отбасындағы салт-дәстүр, әдет-ғұрып, адами қарым-қатынастар, ұлттық кәде түрлері мен оның мән-мағынасын, ұрпақ өсіру философиясын сұрыптап, бірнеше бөлімдерге топтастырылған. Осы тұрғыда қазақы танымдағы атау ұғымдардың мазмұнын ашып, оның бүгінгі поэзияда бейнеленуінен көрініс берген.
Ғылыми тұрғыдан алып қарағанда онтология грек тілінен аударғанда онтос -- болмыс, логос - ілім, яғни болмыс туралы ілім болып табылады. Жалпы ұғымда болмыс -- тарихи қалыптасқан кең мағыналы, терең ауқымды философиялық ұғым. Әлемдік тәжірибеде мойындалған бір ақиқат бар. Ол - ел болудың биік мағыналы ұғым екені. Оның іргетасы - мемлекет, анығырағы ұлттық мемлекет. Әділіне көшсек, тек мемлекет құрған ел ғана әлемдік көшке ілесе алады, өзіндік келбеті бар өркениет жасай алады, өз кезегінде өркениет жасай алған ел ғана басқа өркениетті елдермен терезесі теңеседі. Олай болса, еліміздің тап бүгінгі болмысы мен әлемдік кеңістіктен өз орнын табуға ұмтылысын мемлекетшілдік бастаулары деп айтуға толық негіз бар. Ресейге отар ел болып тұрға - ны - мызда, туған ұлт, ұлттық, ұлтшылдық, ұлттық идея, ұлттық мүдде, ұлттық тәрбие мәселесі туралы сөз қозғау мүмкін болмады. Өйткені, бұл жайында сөз қозғау отарлаушы елдің "жасампаз" интернацио - налистік идеологиясына қарсы шыққандық деп есептелетін. Енді ұлттық биік сананы қалай қалып - тастырамыз, оны жүзеге асырудың жолдары қандай деген мәселеге келейік. Қазір барлық елдер мен мемлекеттер біркіндікті жаһандану жағдайында өмір сүруге бейімделу үстінде. Негізгі кіндігі еркін таңдау және жеке бастама жасай алатын жеке адам бостандығы идеясына негізделген Батыс өркениеті болып отыр. Соңғы жылдары жаһанданудың бір тетігі ретіндегі батыстану - бұл тек батыс - тың технология - лық жетістіктерін, экономи - калық өндірісті ұйымдастыру тәжірибелері мен ғылыми-техникалық мәдениетін қабылдау ғана емес, сонымен бірге әлеумет - тік реттеудің (адам құқығы, жеке адамның тұлғалық тұрпаты, діни сенімі, ұлттық төзім - ділік, әдептілік, т.б.) мәдени-өркениеттік қалыптар кешенін де қабылдау екенін түсінген дәстүрлі қоғамды жақтаушылардың табанды қарсылығына тап болуда. Анығырақ айтқанда, жаһан - дану барысында Батыс мәдени құндылық - тарының басымдық танытуы жергілікті халықтың байырғы төл тумалық сипатының жоғалуына түрткі болуы мүмкін деген қауіп - ке әкеліп тірейді. Өйткені, өткен ғасырдың орта шенінен айтыла бастаған өркениет бәсекесі қазір шын мәнінде ақиқатқа айнала бастады. Бәсеке бүгінгі күні экономикада, саясатта, идеологияда, мә - дениетте, білімде, ақпаратта, технологияда, тағы басқа салалар - да қызу қарқынмен жүріп жатыр. Рас, Батыстың білімі, ғылымы, техникасы, тех - нологиясы, біздер үшін өте қажет, алайда, Батыс өркениетінің қор - шаған ортаға тек пайда табу көзі деп қарау - ға үйретуі, оны технологиялық тұрғыдан бөлшектеп сату түрінде түсіндіруі, бұл мә - селеде бізге үлгі бола алмайды. Сондықтан Батыс өркение - тіне шамадан тыс еліктеуші - лік жақсылықтың нышаны емес. Сондай-ақ, батыстың технологиялық жаңалығына ұмтылу, экономикалық өндіріс - ті ұйымдастырудағы жетістіктерін игеру - қажеттілік, ал одан керісінше бүгінгі күнде рухани тапшылыққа айналып отырған ізгілік, кісілік, адамгершілік, бауырмалдық, әдептілік, тәрбиелік мазмұн іздеу - бос әурешілік. Өкінішке орай, Батыс өркениеті бұл тұрғыда ешқандай жетістікке жеткен жоқ, қайта тоқырауға ұшырады. Мысалы, дәстүрлі қазақ қоғамы мәдени құндылық - тарды еш уақытта тауар деп қабылдамайды, негізгі ұстанымы бойынша қоғамның шаңырағын шайқалтпай ұстап тұруға тиіс тетік, өмірлік ұстаным ретінде қарастырады. Ал Батыс өркениетінде бұл тұрғыдағы ұстаным мүлдем басқа, олар мәдени құндылықтарды тауар ретінде қабылдайды, мақсат - сату (сатылу) және пайда табу. Қанша аз уақыт жұмсалса, сонша пайдасы көп. Алайда басы ашық мәселенің бірі - қазақ қоғамы қазір қарқынды түрде жүріп жатқан жаһандану үрдісінің ықпалынан, өзі қаламаса да, оқшау бола алмайды. Бұл шығар күндей анық мәселе. Жаһандануды әрбір ұлт, әрбір этнос, әрбір мемлекет өзінің болмысына бейімдеп сіңіре алғанда ғана осынау қауіптілеу болып көрінетін құбылыстың игілігін көреді. Егер жаһандануды ұлттық мемлекеттік болмысқа икемдей алмасақ, оның ықпалына түсіп алып, жалаң еліктеуге ұрынатын болсақ, онда мемлекет те, сол мемлекетті жасап отырған ұлт та геосаяси тобырға айналып, рухани жаулаушы өркениеттің құлақкесті құлы болып қала береді. Оның бірден бір ең тиімді үлгісі - ұлттық тәрбиеге арқа сүйеу. Қазіргі кезеңде әлемнің әр түкпірінде өткір қойыла бастаған ең өзекті жайдың бірі - осы ұлттық тәрбие мәселесі болып отыр. Ол жайдан-жай емес, әрине. Ұлттық тәрбиенің ең маңызды тұсы адамды ойлануға үйретуі. Бұлай дегенде әрбір жеке адам ең алдымен өзінің белгілі бір ұлттың мүшесі екенін іштей терең сезініп, санада сілкініс жасауы керек екенін, содан кейін барып жалпы адамзаттық қоғамға лайық орнын белгілеуі қажеттігін сіңіруі болса керек.
Ұлттық негіз, ұлттық болмыс хақындағы толғанымның бір көрінісін әсіресе поэзиядан көруге болады. Қазақ сөз өнері ықылым заманнан қалыптасқалы бері - ұлт ретіндегі таным-түсініктен, болмыс-бітімнен, тұтастықтан еш уақытта да ажырамаған-ды. Жыраулардың толғаулары, жыршылардың төкпе жырлары, тіптен күйшілердің күмбір күйлерінің өзінде ұлттық нәр, ұлттық бояу, ұлттық мақам, ұлттық сарын, ұлттық құндылық ажырамай, бір тұтас, бірге үндес жүрген. Басқа ұлттардан Қазақ халқының бір ерекшелігі оның ішкі болмысымен тұрмыс-тіршілігі, ұлт ретіндегі салт-санасы, дүниетаным, қабылдауы, тіптен ойлауы, іс-әрекеті де бір-бірмен астасып, сабақтасып жататындығында болып отыр. Халықтың ауыз-екі сөйлеу мақамы, ондағы қолданылатын нақыл сөздер мен мақал-мәтелдер, даналықтар да, ұлттық сипатта құрылған. Осындай тұтас байланыстың бұзылмай, ыдырамай бір жүйеде болуы заңдылық. Ал, оның бүгінге ұсақталмай жетуіне бірден-бір ықпал етуші әдеби фактор - ақындар өлеңі. Поэзия - жүректің сөзі. Бір жүректен шыққан шымыр сөз кем дегенде жүз жүректе бұғып жатқан бұла сезімнің бұлықсып бас көтеруіне түрткі болады. Ұйықтап жатқан жүректі ән оятар деген ұлғатты сөздің өлеңге де, толық қатысы бар. Жүректегі сезімді оятқан өлең тегін өнер болмаса керек. Өлеңнің өнегесі сол, ол адамдық сезімді ғана оятып қоймайды, оны адамзаттық асқақ сезімнің дәрежесіне дейін көтереді. Азаматтық асқар сезімнің шыңы ұлттық сезім де, өлең арқылы оянып рухани күш алады [1, 29], - дейді сыншы С.Әшімбаев. Қазақ халқының поэзиясы барлық рухани-мәдени қазынаның ішіндегі тарихы тереңнен келе жатқан ең молы, бағалысы. Прозалық жанрдан бұрын халықтың дәстүр-салтына, өмір-тіршілік жағдайына орай көп ғасырлар бойы поэзия жетекші өнер саласы болып келді. Поэзия - өнердің асыл тегі. Өзге өнердің бәрінің өзін біреуде қолданатын құралының мүмкіндігіне қарай творчестволық әрекеті азды-көпті болса да қысымнан, тар өрісті боп келеді. Поэзия адамның еркін тілімен берілгендіктен, онда үн де, сурет те, пайымды, айқын айтылған түсінік те болмақ. Сондықтан өзге өнердің барлық элементтері поэзияда бар, сөйтіп, ол әлдебір өнердегі жеке-жеке тәсілдердің барлығын бірінен-бірін бөлектемей, бірден пайдаланатын секілді. Поэзия тұтас өнер соның ұйытқысы болып табылады және оның барлық жағын қамти отырып, бүкіл өзгешеліктерін айқын, анық түрде бойына жинақтады [1, 13], - дейді В.Г. Белинский. Өлең сөз қазақ халқының өмір, тіршілік, табиғат, адамдардың қарым-қатынасы, елдік салт-дәстүр, батырлық өнеге мен тәлім-тәрбие туралы жинақталған көркем таным дүниесінің көрінісі десек қателеспейміз. Одан халықтың сыншылдық-эстетикалық, философиялық-этикалық дүниетанымы көрінетінін аңғаруға болады.
Жұмыстың өзектілігі: Қай заманда да, қара сөздің қадірін түсінген қазақ жұртшылығына етенеден таныс төрт жолдан тұратын, ұйқасқа құрылған қара өлеңнің берер әсері мол. Хакім Абай атамыз: Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы... дегенде де, осы қара өлеңнің өрісін түсірмей, өнегесін арттырыңдар дегенді меңзесе керек-ті. Қазақтың қара өлеңін шекпен жауып өзіне қайтарған Мұқағали Мақатаев та, өлең-сөздің өшпес отты, өлмес жанды құбылыс екендігін жете байыптағандығынан десек, артық айтпаған болар едік. Қазақ халқының қанына біткен бұл құбылыс өз алдына, жеке алып қарғанда поэзияның өзі жылдамдық пен ұшқырлықты талап етіп, басқа жанрларға қарағанда шеңбері кең кеңістікке құрылғандығы - оның басты ерекшелігі болып отыр. Бір сөзбен қысқа қайырғанда, поэзия өзі артқан тақырыбын жетер жеріне жеткізіп, адам санасына ұтымды-ұшқыр, әсерлігімен бірден ықпал етіп, насихатқа құрылған, оқырманы көп бірден бір - жанр. Кезеңі жағынан алып қарағанда аз уақытты қамтымайтын бұл жанырдың бүгін де, жаңа бағытта дамып, ауқымы кеңейіп отырғандығы оның сұранысқа ие екендігін аңғартады. Осы орайда сан алуан әлеуметтік желілер арқылы жас жазба ақындардың өлеңдері сиясы кеппеген күйінде оқырмандарымен жылдам қауышып отыр. Поэзиядағы аға буын ақындардың тұсынан басталған өлең мәйегінің майлы бояуы көрініс беріп, өз арнасын қалаптастырған болатын. Ал, бүгінгі ақындардың бағыты жас буынның жалғастығына толықтай айналып отырмағандығына көз жеткізеді. Осы орайда, дәстүр мен жаңашылдықтың өзара астасқан, қарама-қайшы келетін тұстарына тап боламыз. Жалпы алғанда, бүгінгі поэзияның шеңберінде қарастырсақ, ұлттық қазақы болмыстағы ұлттық өлеңдердің көптеп қағаз бетіне түсуі, біріншіден идеология десек, екіншіден, тәрбиелік ықпалға ие. Осыны басшылыққа алып, Бүгінгі поэзиядағы ұлттық болмыс көрінісі тақырыбын кең әрі өзекті етіп танып білуде, ақындар өлеңдерін кезең-кезеңге бөліп, тақырыптар бойынша топшалап, белгілі бір деңгейде қарастырылған болатын.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Тәуелсіздік ақындарының шығармашылығына сараптама жүргізе отырып, ұлттық қазақы өлеңдерінің мағыналарын ашу. Сонымен қатар, сол өлеңдердің шығу төркінін, тарихи аспектілерін, тіпті ақын өмірімен байланысын анықтау. Қазақ халқының дүниетанымында мыңдаған жылдар бойына қалыптасқан салт-дәстүрлеріміздің өлеңде берілу көркемдігін нақтылау. Сауатты өлеңдерді сарқып алып, өз дәрежесінде сараптамалық анықтама беру, сонымен бірге, өлеңдердің дерек пен дәйектілігін, айтылмақ түпкі ойдың мағыналылығын танып-білу мақсат етілген. Жас ұрпаққа ұлттық болмыстағы құндылықтардан ұтымды ақпарат беретін өлеңдерді бір жүйеге жинақтау болып табылады.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері : Зерттеуді жүргізу барысында бастамаға алған еңбектер легі жеткілікті деп айтуға келмейді. Нақты тақырып аясында қарастырылған ғылыми зерттеулер бүгінгі поэзия төңірегінде болғанымен, нақтылы ұлттық болмысты дәйектейтінін жоқтың қасы деп айтуға болады. Мысалы, Сәуле Ержанованың докторлық дисертациясының тақырыбы Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ поэзиясының көркемдік тұтастығы мәселелері болса, Айтмұханбетова Жанат Әскербекқызы Мифтің поэтикадағы қызметі тақырыбында докторлық диссертация қорғаған. Сонымен қатар, Бағдат Кәрібозұлының Қазақ өлеңінің ұлттық сипаты атты докторлық диссертациясында ұлттық тұрғыдан қарастырғанымен дәл бүгінгі поэзияны жеке алмай, жалпы өлеңнің сипатымен ұштастырған еңбек екендігін ескеріп, зерттеудегі ұлт пен өлеңнің өзара байланыстырған тұстарына көңіл бөлдім. Жекелей талдамалы түрде қарастырылған Ақтаева Шұғыла Берікқызының Қазіргі ақындық поэзияның жанрлық, көркемдік-стильдік ерекшеліктері атты еңбегін және де ұлттық таным мен болмыс, бүгінгі ақындардың жеке шығарылымдағы жыр-жинақтары, әр жылдардағы кітап топтамалары негізге алынған.
Зерттеудің дереккөздері: Әрине, зерттеу жұмысын жазып шығу үшін, міндетті түрде арнаулы дереккөздеріне сүйенетініміз анық. Бұл ретте менде бірқатар газет-журналдар мен ақпараттық-танымдық сайттарды қарап шықтым. Әсіресе, ел газетіне айналған Қазақ әдебиеті газетінде жарық көрген ақындар өлеңдеріне сыни мақалалар бүгінгі поэзия төңірегіндегі ел ағаларының сұхбаттары қамтылған. Одан бөлек Егемен Қазақстан, Ана тілі, Түркістан, Айқын газеттері, әдеби-танымдық Жұлдыз, Ақиқат, Ақ желкен журналдары, abai.kz, masa.kz, jaksi.kz, kultobe.kz ақпараттық сайттары да көмекке келді. Сонымен қатар, жоғарыда аталған, докторлық диссертациялар да, басшылыққа алынды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы:
- ұлттық болмыстағы ақындар өлеңдері арқылы келер жас ұрпақты ұлтжандылыққа тәрбиелеумен қоса, насихатқа құрылған өлең-жырлардың саны артуына ықпал ету;
- ақындар өлеңдеріне сараптамалық талдау жасау арқылы олардың деңгейлік жүйесін анықтау;
- бүгінгі поэзия өкілдерінімен қоса, енді қалам тартып жүрген жас ақындар жайында көпшілік оқырмандарға ақпарат беру;
- ұлттық, қазақи өлеңдердің авторларын анықтап, олардың қарқынына қорытынды жасау;
Диплом жұмысының құрылымы: рефераттан, кіріспеден, екі бөлімнен, қортытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен, тұрады.
Рефератта аталмыш тақырыптың нақтылы құрылымы қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған. Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, жұмыс жүргізу барысындағы мақсаты мен міндеттері, зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері, зерттеудің дереккөздері, жұмыстың жаңашылдығы, жұмыстың теориялық-практикалық маңызы, баяндалады.
Қорытындыда зерттеудің нәтижелері бойынша сараптамалар жасалынып, өзекті мәселе бойынша келешекте орындалатын зерттеу перспективасы тұжырымдалады.
1. БҮГІНГІ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ БОЛМЫС ҰҒЫМДАРЫ
Бүгінгі поэзияның ауқымы, айтар сөзге саусақпен санарылықтай болып көрінбейтін, арысы мен берісі өлшемге сиятын, бөлшектелмейтін бүтін қалпында қарастырылуға тиіс атау. Тұтас алып қарағанда, поэзиялық шығармаға сезім-әсер байлығы айрықша тән болып, сол бағытта жазылса, ал прозалық шығармаларда оқиғаны баяндау, бейнелеу жағы басым келеді. Поэзияның көркемдік ерекшеліктері сыртқы ұсақ белгілер емес. Оның жанрлық-көркемдік тұрғыдан даралануында поэтикалық бейнелеу құралдарын қолдану өзгешіліктері, сөздің, тілдің ырғақтық, интонациялық байлығын кеңінен пайдалану тәрізді елеулі ерекшеліктер алдыңғы кезекте көрінеді. Сол себепті өлең-жырларда, дастан-поэмаларда өмір құбылыстарын терең эмоциялық-сезімталдықпен қабылдап, соған сәйкес әсерлі, тартымды көркем етіп бейнелеу басты принципке айналады. Қазақ өлеңінің сөз кестесін, құрылысын, өлшем-өрнектерін, ырғақтың жүйесін, идеялық-көркемдік бітім-болмысын, сыр-сымбатын әлемдік әдебиет теориясы деңгейінде қарастырған академик Заки Ахметов көп жылғы зерттеу тәжірбиесі негізінде: Поэзия - сөз өнері, көркемдік шеберліктің теңдесі жоқ озық үлгісі. Оның үстіне поэзияның аса маңызды әлеуметтік, қоғамдық құбылыстарды бейнелеп көрсете алатын зор мүмкіншілігі бар. Ол - айналамыздағы дүниені, өмірді танып-білудің күшті құралы, біздің қоғамдық ой-санамыздың, көркемдік, эстетикалық сезіміміздің үлкен, өнімді саласы [4, 11], -деп ой қорытқан еді.
Өткенін білмегеннің, болашағы бұлыңғыр деп Б.Момышұлы атамыз айтқандай, жаңа тақырыпты зерттемес бұрын, өткен кезеңдегі қазақ поэзиясындағы ұлттық болмыс қандай болғандығына көз жібергеніміз дұрыс. Өткен ғасырдың 60-80 - жылдарындағы қазақ поэзиясы мазмұн, түр, дәстүр, жаңашылдық жағынан толысып, кемеліне келген поэзия болды. Сол жылдары қазақ әдебиетіндегі сыншылардың сыни мақалаларынан жекелеген ақын-жазушылардың көркемдік ізденістерін саралауға, сол арқылы әдеби процестің беталысын пайымдауға негіздеді. А. Құнанбаев, М. Мақатаев, Ө. Нұрғалиев, О. Сүлейменов, Қ. Мырзалиев, Т.Бердияров, М. Шаханов, Ж. Әбдірашев сынды қазақ өлеңін жаңа сапалық биікке көтерген, өзіндік таным-өлең өрнегімен дараланған қазақ поэзиясының бірегей тұлғалары туралы жазылған мақалалары парасат-пайымының кеңдігімен, талдау тереңдігімен дараланады. Әр қаламгердің ерекшелігі - әрбір жазушының қолтаңба ерекшелігін дәл танып, өнер иесінің шығармашылық ішкі иірімдеріне, табиғатына тереңдеп ене білуімен және талдау арқылы ой қорыту, жинақтау сипатының логикалық нанымдылығымен ерекшеленеді.
Поэзия деген сөзде, бұған берілетін ұғымда қандай тамаша көрік, әсемдік, қанша сүйкімділік бар десеңізші! Таза әсемдіктің, көріктіліктің өзін поэзиямен теңеу де тегін емес. Тамаша сұлу табиғат көркін - рауандап келе жатқан әсем таңды, күн батардағы шұғылалы шапақты, айнадай жарқыраған шалқар көл мен мөлдір өзенді немесе теңіздің ақ бас айдынын, асқан сұлу, көрікті, сүйкімді қызды немесе гүл-шешек атқан бау-бақшаны көргенде біз көбінесе неткен поэзия еді мынау! деп сүйсіне, қайран қала айқайлап жіберетінімізді өзіміз де аңғармай қаламыз ғой. Азат еңбектің құлдық еңбектен артықшылығын бадырайта көрсетіп, баса айту үшін біз әдетте еңбек поэзиясы деген сөз тіркесін қолданамыз. Ол тұрсын, кейде тіпті бүкіл бір халық туралы ақын халық екен деп теңеу айтамыз, сөйтіп бұл халықтың ақындық келбетін айтып қана қоймай, оның рухани әсемдігін, табиғатқа, өнерге деген сүйіспеншілігін атап көрсетеміз [3, 75], - дейді ғалым М. Қаратаев. Поэзияның анықтамасын әр ақын, әдебиеттанушы ғалым өзінше түйсініп, тарата айтып, жалғастыра беруі мүмкін. Шындығында, поэзия - кең ұғым. Оны тар өлшеммен танып, қасаң қағидаға салып, шектеуге көнбейді. Аталған пікірде өзара үндестік бар. Ой мен сезімнің образға айналған көркемдік жарасымы мен әсемділік, көріктілікке балайтын бейнелілік суреттеледі. Поэзиялық көркемдік әр тақырыпты әр сипатта жеткізеді. Ал, ұлттық бояуды суреттеуде бүгінгі поэзияның өз артқан жүгі мен жүйесі қалыптасқандығына көз жеткізуге болады. Басты ұғымдар деп ең әуелі қазақ халқының тұрмысы мен таным-түсінігі, салт-дәстүрі, наным-сенімдері жалпы қазақ халқымен байланысты ұлттық құндылықтарды негізге аламыз. Оның ішіне бүгінгі қазақ поэзиясының жанрлық-тақырыптық ерекшеліктері мен ізденістері қамтылады. Жан-жақты сипатқа ие бұл аталмыш тақырыптың басты нысаны бүгінгі поэзия және ұлттың болмысы болып отыр. Екеуін өзара ұштастырып, поэзиядан ұлттық болмысты, ұлттық болмыстан поэзияны таба білу міндеті жүктеліп отыр. Әрқилы аспектіде көрініс беретін, сан-салалы аспектідегі атауларды өзара топтасытырып, байланыстыру арқылы жалпы жұмысты жүйелеуге деген бетбұрыс қалыптасады. Соның негізінде ұлттық ұғымның шеңберін анықтауға негіз бар. Мысалы, И. Сапарбайдың өлеңдерінде ұлттық ұғым тікелей де, жанамалай да, логикалық астар арқылы көрініс табады. Ұлттың белгілі бір қасиетін я болмаса, құндылығын нысана ретінде алып, оны өлеңде жай ғана сипаттай кейде баяндай отырып, тақырыптың қаншалықты деңгейде өзектілік танытатынын, оның бүгінгі таңда болып отырған өзекті мәселесін, тарихи көрсеткішін, ұлт өркениеті үшін мән-маңызын сыни көзқараспен сараптап, талқылап, жан-жақты қарастырып, жан бітіріп барып, қана қағаз бетіне түсіреді. Ал, Ұ. Есдәулеттің жылдарындағы қазақ халқының оның ұлттық нақышының бейнеленуі, өлең өрнегіндегі сипатталуы өзінше ерекшелікпен көрініс алғандығын аңғаруға болады. Кейбір өлеңдерінде кеше мен бүгінді салыстыру арқылы ұлттың өткенін, бүгінін тіпті келешегін кемел де келісті етіп, дөп басып жырлаған ұмытды тұстарына қарап, ақынның шеберлігін мойындайсың. Дәл осындай сипатта, М. Темірхан, Е. Раушанов, Ж. Бөдешұлы, Т. Әбдікәкімов, Ж. Жақыпбаев, кейінгі буын ішінен Н. Оразалин, Ғ. Жайлыбай, Б. Жақыптардың шығармашылығынан кездесіп жатты. Әр ақын, әр қаламгер ұлттың сипатын әрқырынан алып, өзінше жазған. Сабақтастық тұрғысынан тұтастық, жаңашылдық әр кезеңде әрқилы беріліп отырғандығын көруге болады.
0.1 Бүгінгі қазақ поэзиясының жанрлық - тақырыптық ерекшеліктері
Қазіргі қазақ әдебиетінің дамуында өткен ғасырдың алпысыншы жылдардың орны айрықша. Себебі, осы мерзімде әдебиеттің барлық жанрларында дерлік шығармашылық өсу ерекше байқалды. Әдебиетке келген талантты ұрпақтың бұл кезеңдегі үлкен ерекшелігі жан-жақты біліммен, үлкен дайындықпен келді. Олар кешегі бала кезінде соғыстың қиындығы мен қасіретін көріп, сезіп өскен ұрпақ болатын. Белгілі бір деңгейде оның да өз ықпалдастық танытатыны сөзсіз. Қазіргі қазақ поэзиясына интеллектуальдық-философиялық бағыттағы терең ой иірімдер, метафоралық тың образдар мен ізденістер тән.
Қазақ поэзиясының даму өрісін әдеби үдеріс негізінде үнемі қадағалап, дереу үн қатып, басты жайларын айқындап, бағыт-бағдар бергендігін біз жоғарыда келтірілген мысалдардан анық байқадық. Көркем өнер - өмір шындығының айнасы. Ал өмір шындығы ұшы-қиырсыз кең дүние. Әлеуметтік орта, саясат, халық тұрмысы - бәрі де өмір шындығының көріністері. Жалпы кез-келген көркем туынды өмірдің өзінен тамыр тартып, бастау алады. Ал өмір дерегін жаңаша көзқараспен сұрыптап, көркем мазмұнға айналдыру ақындар мен жазушылардың еншісінде. Мұнда шығармашылық иесінің өмір тәжірибесі, ой тұжырымы, суреткерлік шеберлігі, көркемдік ізденісі үлкен маңызға ие болады.
Үшінші мыңжылдықтың басында әлемдік қауымдастық жаңа тарихи дәуірге қадам басқан шақта адам өмірінің барлық салаларындағы өркениетті ғалымдану процесі қазіргі даму сатысының басты ерекшелігі болып табылады. Осы ретте қазіргі әлемде әдеби шығармашылық мәселелерін тереңірек зерттеудің мән-маңызы зор. Еліміздің қоғамдық өмірін қамтыған рухани жаңғыру мен жаңару процесі ғаламдану жағдайында ұлттық әдебиеттану саласындағы тәуелсіздік талаптарына сай жаңа ғылыми ізденістердің нақты нәтижеге бағдарлану міндеттерін алға тартады.
Сан ғасырлық тарихы бар қазақ әдебиетінің түп-төркінін, қайнар-бастауларын объективті түрде зерттеудің ғылыми принциптерінің бірі - ежелді әдебиет мұраларын қазіргі поэзияның озық шығармаларымен өзара байланысты түрде қарастыра отырып, көркемдік дәстүр жалғастық заңдылықтар тұрғысынан зерделеу болса, екінші қырынан тәуелсіздік алған тұстан бері төбе көрсетіп жүрген тәуелсіздік ақандарының шығармаларына талдау жасау арқылы ұлттық болмысты аша алған, төл болмысымызды өрілген өлең жолдарында қаншалықты бере алғандықтарын анықтау. Бұл міндеттерді іске асыруда ежелгі әдебиеттің белгілі бір даму кезеңінен екінші кезеңіне ауысып, бүгінгі күнге жеткен дәстүр жалғастығының басты ерекшеліктерін анықтау, әдеби ағымдардың пайда болу жолдарын, әдеби жанрлар мен әдеби тәсілдердің даму кезеңдерін терең зерттеу негізінде танып, білу қазіргі қазақ поэзиясы, көркем туындылардың тақырыбына, идеясына, сюжетіне, бейнелеу құралдарына, компазициясына, тіліне байланысты мәселелерді егжей-тегжейлі зерттеудің басты өлшемдерінен бастау алатыны сөзсіз.
Қазіргі қазақ әдебиеттану ғылымында тәуелсіздік алған соңғы он бес жыл шамасында ұлттық поэзияның көрнекі өкілдерінің ұлттық болмыстағы жыр қоржындарына талдау-сараптама жасай отырып, ұлттық бағыттағы туындылардың деңгейін анықтау басты мақсат болып отыр. Бүгінгі қазақ ақындарының шығармашылығына шабыт беріп, танымын кеңейткен, көзқарасын ұштаған ақындық кітапханасының ауқымын айқындау арқылы тәуелсіздік ақындарының толғаныстарын бағамдауға негіз таба аламыз.
Талай ұрпақ аңсаған тәуелсіздік таңы атты да, ақындар шығармашылығы жаңа бағытқа ауыса бастады. Бұл ақындардың ішкі ойларының ұлттық болмыста көрініс беруінің бір қыры ғана деп қабылдауға болады. Яғни, елмен бірге тыныстап, соның жоғын жоқтаған қара қалам иелерінің әдебиеттен бөлек қоғам алдындағы маңызы замана қозғалыстарына, қыспақтарына қарамай артып отырғандығының басты көрсеткіші деп айтуға болады. Поэзияның айырықша түрі әдебиеттің ұлттық және жалпы адамзаттық сипатының әдебиет теориясы мен эстетикалық жеке мәселесі, ерекше катигориясы тұрғысында қарастырылуының, зерттелуінің басқаларға қарғанда кенжелеу болуы - адамзат қоғамында ұлттық сананың қалыптасуна қажетті саяси-әлеуметтік жағдайлардың пісіп-жетілмеуінен деп айтуға толық негіз бар. Тақырыптық-жанрлық ерекшеліктері -- әдебиеттің ұлттық сипаты кей тұстарда жалпылама топтастырылып жүр. Поэзияның ұлттық және көпұлттық мәселесін зерттеуде еленуге тиіс тағы бір тұс - ұлттық және жалпыадамзаттық сипаттарды бір-біріне қарсы қоюға болмайтындығымен байланысты. Кез-келген ұлттық әдебиеттің өмірінен таза ұлттық туындыларды табуға болғанымен, осындай шығармалардың негізінде әдебиеттің ұлттық сипатын ғана уағыздап, оның көпұлттық яғни жалпы адамзаттық сипатын жоққа шығаруға болмайды...
Ал, поэзияның көркемдік мәселесі, бейнелілік сипаты турасындағы жұмыстар қатарына Р. Сыздықова, Т. Әбдірахманова, М. Қаратаев, Қ. Мұхаметқанов, М. Базарбаев, Б. Уақатов, Қ. Өміралиев, Қ. Мәшһүр Жүсіп, Ө. Күмісбаев, Қ. Алпысбаева, С. Негимов, Ж. Толысбаева және өзге ғалымдардың еңбектерін ерекше атап өтуге болады. Олар қазақ өлеңі тарихында ерекше орны бар жекелеген ақындар шығармашылығының ерекшеліктерін танытумен бірге қазақ поэзиясына ортақ теориялық мәселелер туралы құнды пікірлермен танылды.
Тәуелсіздік жырларындағы поэзиялық шығармардың дамуына қатысты Ә.Қайырбеков "Тәуелсіздік жырларындағы қазақ поэзиясы (1991-2001): проблемалар, ізденістер" атты кандидаттық диссертация қорғағаны белгілі. Зерттеуші аталған еңбегінде тәуелсіздік жылдарындағы поэзиялық шығармалардың жариялануына, жаңадан көрініп келе жатқан жас ақындардың шығармашылық ізденістеріне, аға буын ақындардың өзіндік қолтаңбаларының сақталуы тұрғысына баса мән беріп, жаңа буынның әдебиетімізден алатын орнын анықтап беруге күш салған. Сонымен қатар, Н.Мәуленұлының, Г. Салықбай, Т. Әбдікәкімов шығармаларына қатысты пікірлер Р. Мұқышеваның, Б. Қабоштың, Б. Жылқыбекұлының диссертациялық еңбектерінде жеке де кездеседі. Әр кездегі мерзімді басылым беттерінде Т. Шапай, Ә. Бөпежанова, жастардан Т. Бағашар, Қ.Құрман сынды жас сыншылардаң ақындар шығармашылығына қатысты мақалалары жарық көрді.
Уақыт қабылдау призмасы арқылы қарай отырып, әдебиеттің даму аумағындағы дәстүр мен жаңашылдық мәселесіне соқпай кету мүмкін еместігін еріксіз мойындаймыз. Бүгінгі қазақ поэзиясының зерттелуіне тікелей ықпал ететін бірнеше факторлар бар. Оның ішінде тарихи кезеңнің атқарар рольі маңызды. Қалай десек те, бүгінгі поэзияның ішкі құрылымы да оған айтылған пікірлер мен сындар, ғылыми тұжырымдар да тарих қойнауына ене қойған жоқ. Соған орай реттелу аясы мен шеңбері де енді қалыптасып келеді. Мыңдаған жылдар бойы жан-жақтан анталған, даланы кезіп, тіпті мүлде қоныстанып, қойындасып кеткен ықпалдардың бәріне берілмеген ұлттық діл - ақындық поэзияның тереңдіктеріндегі қуатты ағыстарымен арындаған болмысынан айырмады. Ақындардың ауызша импровизация мен жазбаша дәстүрді тоғыстыра, егіздей ұстанған шығармашылық сымбаты арқылы қазіргі қазақ мәдениетінің байырғы дәстүрлі ұлттық мәдениеті де әлемде, өркениеттер кеңістігінде даралана түсуде. Ақындық поэзияның ішінде тақырыптық-жанрлық ерекшелік аясында жеке қаламгердің стилі де қарастырылады. Соның негізінде халық тарихындағы өмір шындығын азаматтық-отаншылдық, парасатпен жырлануының көрсеткіші болып табылады. Халықтың ұлттық мінез-құлық психологиясын өзіндік дүниетаным арқылы жеткізу ақындық поэзияның стильдік болмысын айқындайды.
1.2 Тәуелсіздік кезеңіндегі ұлттық поэзиядағы жаңашыл ізденістер
Тәуелсіздікке қол жетіп, дербес мемлекет құру ақындардың шабытына тың жігер қосып, ой еркіндігіне мүмкіндік береді. Ақындар осының алдыңғы бей-жай самарқау қалыптан тез арылып, азаматтық серпінді жылдар өмірге әкелді. Қоғамдағы өзгерістерге жылдам тіл қататын поэзияда сілкініс пайда болды. Ақындар тәуелсіздікті тың шабытпен жырға қосумен бірге ел басына қиын кезең келгенін көріп, нарықтың қатал заңы әкелген бұл жағдайға бейтарап қарай алмайтынын сезінді. Санадағы сол сілкініс айбынды азаматтық жырлар жазуға итермелейді. Айқын азаматтық көзқарасымен ерекшеленіп,танылып жүрген Темірхан Медетбек жұртшылықты тығырыққа тіреген бұл сұраққа - Ұлы заман деп нақты анықтама беріп, ақындық ойын турасынан тіліп айтты:
...Сұм ұрлықтан сан үміт сөніп жатыр,
Сонда-дағы дүние көніп жатыр.
Үйім емес, тек қана үйім емес,
Елім жатыр тоналып, елім жатыр
Жерім жатыр тоналып, жерім жатыр... [5,11] деген өлең жолдары даму бағыты әлі толық айқындалмай, әрі-сәрі күн кешкен ел тіршілігінің қиын сәттерінен сыр шертіп, талан-таражға түскен халық тағдырын көз алдына елестетеді. Бұл ақын айғағы, ақынның заманға үкімі. Өлең соңғы көркемдік түсінікті шешіммен құнды.
Тәуелсіздікпен бірге ел ішінде басқа да түбегейлі, күрмеуі қиын мәселелер туындайды. Қоғам дамуының алдыңғы шебінде жүретін ақындар тағы қалам қайратын ел тағдырын шешуге жұмсап, үлкен азаматтық танытты, жер сатуға, қос тілділікке, қос азаматтыққа қазақтар басбұзарлығына ашық қарсы шығып, ашынған жырлар жазады. Осылайша қазақ жырының жорықшыл ақындардың қалыптастырған дәстүрін қайта жаңғырту арқылы, оның көшбастар көсемдігін, топ жарған шешендігін қалпына келтіріп, қаһармандық рухын күшейту, адамдардың адамдығы, елдің елдігі үшін күресте азаттық жырды желбіретіп жоғары ұстап, алдыңғы сапқа шығару қазақ ақындарының қасиетті борышы мен ақындық, азаматтық парызына айналды.
Дербес мемлекетке қол жеткізіп, тәуелсіз ел атанған тұста әлемдік жаһандану деген алапат нәубет пайда болып, руһани құндылыққа, тіпті ұлт болып, халақ болып қалуға қауіп төнген заманда ақындар тағы да байыз таппады. Кеуделерін тәуелсіз ел азаматы ретінде қуаныш кернеген қалам иелері әлемтапырық мына беймағұл заман ағымына өз үндерін ашық білдіріп, көкейде булығып жатқан ыза-кектерін, арман-тілектері мен қауіп-қатерлерін жыр жолдарымен өрнектеді. Зымырап бара жатқан уақыт ақын атаулының осындай белсенді іс-әрекетін талап етті. Поэзия қайта үн қатты. Ақындар да тың шабытпен қайта сергіп, жыр қанатын қомдады.
Осы орайда, дәстүр сабақтастығын негізге алып, шығыстық сарын мен діл, рухани құндылықтар әр хикметті бір-бірінен үзбей, тұтас бір поэтикалық шығарма кейпін жасайды десек, Қ.А.Иассауи, Ж. Баласағұн шығармаларымен рухани үндестік Қ. Мырза Әли, М. Шаханов, Ғ. Жайлыбай және басқа да көптеген ақындар поэзиясында айқын байқалады. Мұхтар Шаханов Жас қазақтар өлеңінде:
Жаңа қазақ, шала қазақ жас інім,
Алшысынан тұрды бүгін асығың.
Саған қарап ойландым да жасыдым.
Айырмаған азығы мен асылын
Мына ғасыр, бәлкім, сенің ғасырың[6, 27],- деп өз ойын ортаға сала отырып, ақындық шеберлікпен батыл жеткізді. Заманды да, ұлты да, ділді де, тереңнен меңзеп, құндылықтарымыздан құр қалып қалмайық деп менмұндалап тұрған кейіпте жырлады.
Қазақ өлеңінің сөз кестесін, құрылысын, өлшем-өрнектерін, ырғақтық жүйесін, идеялық-көркемдік бітім-болмысын, сыр-сымбатын, әлемідік әдебиет теориясы деңгейінде қарастырған академик Зәки Ахметов көп жылғы зерттеу тәжірбиесі неігзінде: Поэзия - сөз өнері, көркемідік шеберліктік теңдесі жоқ озық үлгісі. Оның үстіне поэзияның аса маңызды әлеуметтік, қоғамдық құбылыстарды бейнелеп көрсете алатын зор мүмкіншілігі бар. Ол - айналамыздағы дүниені, өмірді танып-білудің күшті құралы, біздің қоғамдық ой-санамыздың, көркемдік, эстетикалық сезіміміздің үлкен, өнімді саласы, - деп ой қорытқан еді. З. Ахметов сөз өнеріне жоғарғы талғаммен қарап, поэзияның терең, нәзік сезімнен туатындығына және көңілдің толқынын, жүректің лүпілін білдіретіндігіне баса назар аударады. Сезімнің шынайлығы мен әсерленуден шыққан жүрек жарды теңеу, шендестіру, бейнелеу, салыстыру, ұқсату, алмастыру сынды бейнелі сөздердің мол кездесетіндігін атап көрсетеді.
Тәуелсіздік жылдарындағы шығармалар қазақ поэзиясын ерекше бір белеске көтерген кезең әдебиеті болып қалыптасуына орасан зор ықпалдастық танытқан ақындардың қатарында: Қ. Мырза Әли, Ф. Оңғарсынова, М. Шаханов, Н. Оразалин, Иран-Ғайып, С. Ақсұңқарұлы, Б. Жақып, М. Ақдәулет, Ә. Қайран, Б. Серікбай, Н. Айтов, Е. Раушанов, С. Нұржан, Н. Мәуленұлы, Т. Әбдікәкімов, Г. Салықбай, Ж. Әскербекқызы, Б. Шарахымбай, М. Райымбекұлы, Ж. Сәрсек, Ә.Балқыбек, Ә.Ыбырайымұлы, Б.Бабажанұлы, Д. Берікқажыұлы қазақ әдебиетіндегі жаңашылдық рухтағы поэзия тудырған ақындар деп атай аламыз.
Санамыздың түкпірінде бұлқынып жатқан көзқарасымыз жұлқынып сыртқа шығуға мүмкіндік алды. Қазіргі қоғам біз үшін солай, яғни көненің көзі мен жаңа дәуірдің бастауы. Поэзия қай дәуірде де, қай заманда да, адам көңіл-күйінің буырқанған, босаңсыған, қайрат шығарған, қамыққан, қайтадан рухтанған өмірлік мұраттарға ұмтылған сәттерінің бәрінің де көркем шежіресі, бейнелі суреті, мың құбылған әуені. Өлеңнің бір тармағында яки бір шумағында ел тағдырына қатысты қара сөзбен айтылып жеткізе алмайтын қуатты сөз бас құрайтыны содан.
Бұл ретте біз тәуелсіз қоғамда туып еді деп қалам ұстағанның барлығының шығармаларына тамсана қараудан аулақпыз. Біздің негізгі нысанымыз ата-бабамыздың ғасырлар бойы аңсаған егемендікті алғаннан кейін дүниеге келген рухы тәуелсіз, көркемдік бояуы қалың, жаңа поэтикалық, ұлттық негіздегі шығармаларға сипаттама жасау. Тәуелсіздікті жырлау басқа тақырып болғанда оны қандай деңгейде жырлау басқа талаптарды қажет етеді. Өзіміз межелеген өзектің тұсынан қарап тұрып айтқанымыздай, қуана қарсы алған тәуелсіздік біздің әдебиетке, соның ішінде поэзия жанрына еркін ойлауды, сана бостандығын, рухани танымды алып келді ме немесе оның біздің әдебиет субъектілерінің поэтикалық потенциялы қаншалықты деңгейде жарыққа шығарып бере алды?
Аталған мәселеге байланысты кандидаттық диссертация қорғаған Ә.Қайырбеков тәуелсіздік жарияланғаннан кейінгі алғашқы онжылдықта 1991-2001 жылдар аралығында жарық көрген кітаптарға шолу жасап өткен. Алдыңғы буын ағалардан Ә. Тәжібаев, Х. Ерғали, Д. Әбілев, С. Сейтов, Т. Әбдірахманқызы, Ә. Сәрсенбайұлы, Ғ. Қайырбеков, Қ. Шаңғытбаев, Ш. Әбенұлы, К. Салықов, Е. Әукебаев, Қ. Мырза-Әли, Т. Молдағалиев, Ө. Нұрғалиев, С. Иманасов, М. Айтқожа, О. Асқар, А. Бақтыгереева, Д. Қанатбаев, Е. Дүйсенбай, М. Шаханов т.б жаңа өлеңдері мен, жаңа жыр жинақтары мен көрінгені орта буын ақындардың арасынан Н. Оразалинның Ғасырмен қоштасу, Құралайдың салқыны, Т. Медетбектің Тағдырлы жылдар жырлары, Иран-Ғайыптың Жыр әлемі, К. Ахметваның Күн шыққанда күліп оян, И. Сапарбайдың Махаббат пен ғадауат, Қ. Бұғыбаеваның Қоштасқым келмейді, А. Егеубайдың Аламан, Н.Айтұлының Рухымның падишасы, С. Тұрғынбекұлының Жерорта, А. Әлімнің Ай нұры алақанымда, С. Ақсұңқарұлының Адам ата-һауа ана, М. Ақдаулетұлының Дәруішнама, Т. Тұяқбаевтың Жан дауысы, Б. Серікбайұлы Қошым- Ноғайдың сам жамыраған шақ, Ұ. Есдәулеттің Жүректегі жарылыстар, Киіз кітап, Е. Раушановтың Қара бауыр қасқалдақ, Бозаңға біткен боз жусан, Ш. Жұбатованың Кездесу, К. Әлімбектің Намыс найзагері, С. Адайдың Әр қазақ-менің жалғызым, Б. Бекетованың Көлбастау, О. Асқардың Тәуелсіздік тартулары, Н. Мәукенұлының Бойтұмар, Құснитхат, С. Мұқтарұлының Қарашаңырақ, сондай-ақ әдебиетке тәуелсіздік жылдары келіп қосылған жаңа есімдер, жас толқындар Е. Алаштуғанның Тақсыр күн, Ж. Әшімжанның Тұңғиық, С. Қамшыгердің Сайгүлік, А. Исаділдің Жолдар, жолдар, Ә. Шегебайдың Алакеуім, Б. Айболатұлының Көзмоншақ, А. Ақынбабаққызының Мен Алтайдан ұшқан ақсұңқар, Б. Бабажанұлының аспан мен жердің арасы, Б. Беделханұлының Көкмарал, Д. Берікқажыұлының Қынаптан шыққан қылыш т.б сынды ақындардың жыр жинақтары қазақ поэзиясының көркемдік сипатын танытатын кез-келген ғылыми тұжырымға негіз болатындай сипаттарымен ерекшеленеді. Сонымен қатар, зерттеуші қазақ әдебиетіне тәуелсіздік жылдары келіп қосылған ақындардың бірқатарын - Ж. Сәрсек, М. Райымбекұлы, Р. Қараева, Ж. Әскербекқызы, Т. Толқынқызы, Н. Бердалы, А. Исаділ, Б. Айболатұлы, Ә. Шегебай, С. Қамшыгер, Е. Алаштуған, А.Ақынбабақызы, Ж. Әшімжан, Б.Бабажанұлы, М. Ершутегі, Д.Берікқажыұлы, А.Шамшидинова, М. Құнапияқызы, Т. Қамзиндерді атап өтуге болады. Тәуелсіздің жылдарының алғашқы онжылдығы тұрғысынан қаралған С.Б. Ержанованың Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ поэзиясының көркемдік тұтастығы мәселелері атты диссертациясында берілген поэзияның сипатымен келісе отырып, кейінгі кездердегі Қанипа Бұғыбаеваның Өң мен түс, Есләм Зікібаев Жыр-тағдыр, Күләш Ахметованың Кек, Есенғали Раушановтың Періштелер мен құстар, Нұрлан Қалқаның Күлтегін атты жинақтарында айтуға болады.
Сонымен қатар, негізінен алғанда, тәуелсіздік жылдары шығармашылыққа шынымен-ақ еркін ойлауды алып келгенін көруге болады. Әрбір ақын халі жеткенше қоғамшындығын жеткізіп жатты. Ол шындықтың көркем әдебиетте поэтикалық өрнектелуінің деңгей-дәрежесі басқа әңгіме де, ол шындықтың айтылуы бұл жерде басқаша сөз болып отыр. Қалай болған күнде де әдебиет мінберінен ашық әңгіменің айтыла бастағаны белгілі. Бұл тәуелсіздіктің ең бірінші әрі басты жетістігі болатын.
Тағы бір ақындар жаңашылдығында сипат алған көнеден келе жатқан толғау түрлерінің ішіндегі марқайыс толғауы: көңіл шын таза болып, марқайып өскен шақта шығатын сөз - марқайыс болады деген анықтама бар. Көңілдің шын өсіп марқаюуы қуанышты ұлы оқиғаның үстінде болады. Ұлы оқиғалар ұлы адамдардың яки бүкіл елдің, халықтың, таптың өмірінде де сирек болатындықтан, марқайыс түрлі тұлғаларда әдебиет жүзінде ұшырайды. Бұндағы елдің, халықтың жоғын жоқтап, шерін тарқататын ақындар көп болған. Сол дәстүрдің жалғасы бүгінгі поэзияның өкілдерінің бірі Т. Медетбектің жырларынан да кездестіруге болады. Доспанбет жыраудың туындыларымен үндес, саралас, тектес келетін Құс жолы өлеңін мысалға алып көрейік:
Туған жерді аңсап жүрек тілінер,
Жата алмаспын ондай кезде түнімен.
Сол бір кезде жұлдыздарды шаңытқан,
Құс жолына түсіп алып жүгірем.
Шығамын да шарықтау биік ұшып-ақ,
Жүгіремін Құс жолына түсіп ап.
Жол-жөнекей қолға қонған жұлдызды,
Көкірегіме қысып ап,
Жүрегіммен құс жолына түсіп ап [5, 15],-
Т. Медетбек өз Отанын, өз өскен өлкесін, айрықша толғайды, ол: Туған жерді аңсап, жүрек тілінер, жата алмаспын ондай кезде түнімен,- десе, адам баласы үшін өз елі, өз жерінен артық дүние жоқ екендігі анық байқалады.
Халқымыз қаншама азапты да, қиындықты да, жоқтықты да басынан өткерген, соның өзінде намысын жоғары бағалап: ерді намыс өлтіреді, қоянды қамыс өлтіреді деп қаншама күрделі ойды екі-ақ сөйлемнің құрамына сыйғызған. Ақын залымдықты, надандықты көріп, күйінгенде қандай күйге түсіп толғанатынын көбіне көп хакім Абайдың өлеңдерінен кездестіріп жатамыз. Бүгінгі ақындарымыздың көркем жырлары, терең ойлы толғаулары ел тыныштығын сақтауға, Отанын, жерін қорғауға арналғаны мәлім. Ұлттық қасиеттер мен мінезге бүгінгі күннің тарбиесімен емес тектіліктен, арғы ата мұрасынан талдау салап, пайымдайтын Ә. Тәжібаевтың Ата көрдік атты өлеңін мысал ете кеткен жөн:
Ата көрдік,
Оқ жондық,
Солардың үлгісімен.
Бармыз дедік ұрандап бір кісідей.
Жау киліксе жалтармай алдық тосып,
Зеңбірек пен найзаны сүңгісімен.
Намысымыз - қайралған қанжарымыз,
Қымбат емес намыстан мал-жанымыз.
Еркек болып туған соң, ерке болып,
Өле білу ежелден арманымыз.
Ал, ерлдерім, буынып - түйініңдер,
Қару алып көк сауыт киініңдер!
Құйын көрем қиырдан үйірілген,
Жақындаған секілді қиын күндер [7, 68].
Халқымыздың ата көрген оқ жонар, ана көрген тон пішер дейтін еді ғой, өлең авторының бұл толғауы сол көнеден қалған жақсы дәстүрдің жалғасы секілді қабылданады. Сондай-ақ ол кісі биіктен сөйлейді. Жырларында алда болар қорқынышты еркере кетеді және де сол қиын кезді қашан келіп қалады деп күтіп жүрмей, оған тас түйін болып әзір тұруды қалағаны құптарлық іс.
Азатықты қай ақын жырламаған, бәрі де майын тамыза толғаған, сондай ақындардың бірі - Дүйсенбек Қанатбаев дер едік. Ол Қасиетті қас қағым атты өлеңінде:
Бар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Тәуелсіздігімізге қол жеткізген кейінгі жиырма жылда руханият саласында үлкен сілкініс жүріп жатты. Солардың бірі - қазақтың мәдени ұлттық брендін қалыптастыру, яғни қазақты әлемге таныту. Демек, қазіргі таңдағы басты міндет - қазақы болмысыңа оралу. Өзіңнің тамырыңа оралу - бүкіл халықтарға тән. Өзіңді өзің таны деген катигория: шыққан тегіңді, ұлтыңды халқыңды, әрі оның тарихын, мәдениетін, дәстүрін, болмысын тану алға қойылған. Бұны басқа халықтарға ұлттық құндылық ретінде көрсете білу керек. Өркениетті ұлт әлемдік мәдениеттің алтын қорына қосқан төл дәстүрімен мақтанады. Демек, мәдениетіміздің нығайту ұлттық мүдденің салтанат құруына ықпал етеді деген сөз. Қазақы ұлттық руханиятты жаңғыртып, қайта түлету - ұлттық деңгейдегі өзекті мәселе.
Қазақ халқының тұтастығын оның күретамыры болып табылатын ұлттық ойларды дүниетанымдық деңгейге көтеруде рухани дүниеміз ұлттық сипатта болуы тиіс. Ата-бабамыз әлімсақтан мұсылман қазақтың діні сол руханиятының ішінде тұнып тұрғанын түсіндіріп қалдырған аян. Ғылыми жұмыс барысында дәстүрлі қазақ отбасындағы салт-дәстүр, әдет-ғұрып, адами қарым-қатынастар, ұлттық кәде түрлері мен оның мән-мағынасын, ұрпақ өсіру философиясын сұрыптап, бірнеше бөлімдерге топтастырылған. Осы тұрғыда қазақы танымдағы атау ұғымдардың мазмұнын ашып, оның бүгінгі поэзияда бейнеленуінен көрініс берген.
Ғылыми тұрғыдан алып қарағанда онтология грек тілінен аударғанда онтос -- болмыс, логос - ілім, яғни болмыс туралы ілім болып табылады. Жалпы ұғымда болмыс -- тарихи қалыптасқан кең мағыналы, терең ауқымды философиялық ұғым. Әлемдік тәжірибеде мойындалған бір ақиқат бар. Ол - ел болудың биік мағыналы ұғым екені. Оның іргетасы - мемлекет, анығырағы ұлттық мемлекет. Әділіне көшсек, тек мемлекет құрған ел ғана әлемдік көшке ілесе алады, өзіндік келбеті бар өркениет жасай алады, өз кезегінде өркениет жасай алған ел ғана басқа өркениетті елдермен терезесі теңеседі. Олай болса, еліміздің тап бүгінгі болмысы мен әлемдік кеңістіктен өз орнын табуға ұмтылысын мемлекетшілдік бастаулары деп айтуға толық негіз бар. Ресейге отар ел болып тұрға - ны - мызда, туған ұлт, ұлттық, ұлтшылдық, ұлттық идея, ұлттық мүдде, ұлттық тәрбие мәселесі туралы сөз қозғау мүмкін болмады. Өйткені, бұл жайында сөз қозғау отарлаушы елдің "жасампаз" интернацио - налистік идеологиясына қарсы шыққандық деп есептелетін. Енді ұлттық биік сананы қалай қалып - тастырамыз, оны жүзеге асырудың жолдары қандай деген мәселеге келейік. Қазір барлық елдер мен мемлекеттер біркіндікті жаһандану жағдайында өмір сүруге бейімделу үстінде. Негізгі кіндігі еркін таңдау және жеке бастама жасай алатын жеке адам бостандығы идеясына негізделген Батыс өркениеті болып отыр. Соңғы жылдары жаһанданудың бір тетігі ретіндегі батыстану - бұл тек батыс - тың технология - лық жетістіктерін, экономи - калық өндірісті ұйымдастыру тәжірибелері мен ғылыми-техникалық мәдениетін қабылдау ғана емес, сонымен бірге әлеумет - тік реттеудің (адам құқығы, жеке адамның тұлғалық тұрпаты, діни сенімі, ұлттық төзім - ділік, әдептілік, т.б.) мәдени-өркениеттік қалыптар кешенін де қабылдау екенін түсінген дәстүрлі қоғамды жақтаушылардың табанды қарсылығына тап болуда. Анығырақ айтқанда, жаһан - дану барысында Батыс мәдени құндылық - тарының басымдық танытуы жергілікті халықтың байырғы төл тумалық сипатының жоғалуына түрткі болуы мүмкін деген қауіп - ке әкеліп тірейді. Өйткені, өткен ғасырдың орта шенінен айтыла бастаған өркениет бәсекесі қазір шын мәнінде ақиқатқа айнала бастады. Бәсеке бүгінгі күні экономикада, саясатта, идеологияда, мә - дениетте, білімде, ақпаратта, технологияда, тағы басқа салалар - да қызу қарқынмен жүріп жатыр. Рас, Батыстың білімі, ғылымы, техникасы, тех - нологиясы, біздер үшін өте қажет, алайда, Батыс өркениетінің қор - шаған ортаға тек пайда табу көзі деп қарау - ға үйретуі, оны технологиялық тұрғыдан бөлшектеп сату түрінде түсіндіруі, бұл мә - селеде бізге үлгі бола алмайды. Сондықтан Батыс өркение - тіне шамадан тыс еліктеуші - лік жақсылықтың нышаны емес. Сондай-ақ, батыстың технологиялық жаңалығына ұмтылу, экономикалық өндіріс - ті ұйымдастырудағы жетістіктерін игеру - қажеттілік, ал одан керісінше бүгінгі күнде рухани тапшылыққа айналып отырған ізгілік, кісілік, адамгершілік, бауырмалдық, әдептілік, тәрбиелік мазмұн іздеу - бос әурешілік. Өкінішке орай, Батыс өркениеті бұл тұрғыда ешқандай жетістікке жеткен жоқ, қайта тоқырауға ұшырады. Мысалы, дәстүрлі қазақ қоғамы мәдени құндылық - тарды еш уақытта тауар деп қабылдамайды, негізгі ұстанымы бойынша қоғамның шаңырағын шайқалтпай ұстап тұруға тиіс тетік, өмірлік ұстаным ретінде қарастырады. Ал Батыс өркениетінде бұл тұрғыдағы ұстаным мүлдем басқа, олар мәдени құндылықтарды тауар ретінде қабылдайды, мақсат - сату (сатылу) және пайда табу. Қанша аз уақыт жұмсалса, сонша пайдасы көп. Алайда басы ашық мәселенің бірі - қазақ қоғамы қазір қарқынды түрде жүріп жатқан жаһандану үрдісінің ықпалынан, өзі қаламаса да, оқшау бола алмайды. Бұл шығар күндей анық мәселе. Жаһандануды әрбір ұлт, әрбір этнос, әрбір мемлекет өзінің болмысына бейімдеп сіңіре алғанда ғана осынау қауіптілеу болып көрінетін құбылыстың игілігін көреді. Егер жаһандануды ұлттық мемлекеттік болмысқа икемдей алмасақ, оның ықпалына түсіп алып, жалаң еліктеуге ұрынатын болсақ, онда мемлекет те, сол мемлекетті жасап отырған ұлт та геосаяси тобырға айналып, рухани жаулаушы өркениеттің құлақкесті құлы болып қала береді. Оның бірден бір ең тиімді үлгісі - ұлттық тәрбиеге арқа сүйеу. Қазіргі кезеңде әлемнің әр түкпірінде өткір қойыла бастаған ең өзекті жайдың бірі - осы ұлттық тәрбие мәселесі болып отыр. Ол жайдан-жай емес, әрине. Ұлттық тәрбиенің ең маңызды тұсы адамды ойлануға үйретуі. Бұлай дегенде әрбір жеке адам ең алдымен өзінің белгілі бір ұлттың мүшесі екенін іштей терең сезініп, санада сілкініс жасауы керек екенін, содан кейін барып жалпы адамзаттық қоғамға лайық орнын белгілеуі қажеттігін сіңіруі болса керек.
Ұлттық негіз, ұлттық болмыс хақындағы толғанымның бір көрінісін әсіресе поэзиядан көруге болады. Қазақ сөз өнері ықылым заманнан қалыптасқалы бері - ұлт ретіндегі таным-түсініктен, болмыс-бітімнен, тұтастықтан еш уақытта да ажырамаған-ды. Жыраулардың толғаулары, жыршылардың төкпе жырлары, тіптен күйшілердің күмбір күйлерінің өзінде ұлттық нәр, ұлттық бояу, ұлттық мақам, ұлттық сарын, ұлттық құндылық ажырамай, бір тұтас, бірге үндес жүрген. Басқа ұлттардан Қазақ халқының бір ерекшелігі оның ішкі болмысымен тұрмыс-тіршілігі, ұлт ретіндегі салт-санасы, дүниетаным, қабылдауы, тіптен ойлауы, іс-әрекеті де бір-бірмен астасып, сабақтасып жататындығында болып отыр. Халықтың ауыз-екі сөйлеу мақамы, ондағы қолданылатын нақыл сөздер мен мақал-мәтелдер, даналықтар да, ұлттық сипатта құрылған. Осындай тұтас байланыстың бұзылмай, ыдырамай бір жүйеде болуы заңдылық. Ал, оның бүгінге ұсақталмай жетуіне бірден-бір ықпал етуші әдеби фактор - ақындар өлеңі. Поэзия - жүректің сөзі. Бір жүректен шыққан шымыр сөз кем дегенде жүз жүректе бұғып жатқан бұла сезімнің бұлықсып бас көтеруіне түрткі болады. Ұйықтап жатқан жүректі ән оятар деген ұлғатты сөздің өлеңге де, толық қатысы бар. Жүректегі сезімді оятқан өлең тегін өнер болмаса керек. Өлеңнің өнегесі сол, ол адамдық сезімді ғана оятып қоймайды, оны адамзаттық асқақ сезімнің дәрежесіне дейін көтереді. Азаматтық асқар сезімнің шыңы ұлттық сезім де, өлең арқылы оянып рухани күш алады [1, 29], - дейді сыншы С.Әшімбаев. Қазақ халқының поэзиясы барлық рухани-мәдени қазынаның ішіндегі тарихы тереңнен келе жатқан ең молы, бағалысы. Прозалық жанрдан бұрын халықтың дәстүр-салтына, өмір-тіршілік жағдайына орай көп ғасырлар бойы поэзия жетекші өнер саласы болып келді. Поэзия - өнердің асыл тегі. Өзге өнердің бәрінің өзін біреуде қолданатын құралының мүмкіндігіне қарай творчестволық әрекеті азды-көпті болса да қысымнан, тар өрісті боп келеді. Поэзия адамның еркін тілімен берілгендіктен, онда үн де, сурет те, пайымды, айқын айтылған түсінік те болмақ. Сондықтан өзге өнердің барлық элементтері поэзияда бар, сөйтіп, ол әлдебір өнердегі жеке-жеке тәсілдердің барлығын бірінен-бірін бөлектемей, бірден пайдаланатын секілді. Поэзия тұтас өнер соның ұйытқысы болып табылады және оның барлық жағын қамти отырып, бүкіл өзгешеліктерін айқын, анық түрде бойына жинақтады [1, 13], - дейді В.Г. Белинский. Өлең сөз қазақ халқының өмір, тіршілік, табиғат, адамдардың қарым-қатынасы, елдік салт-дәстүр, батырлық өнеге мен тәлім-тәрбие туралы жинақталған көркем таным дүниесінің көрінісі десек қателеспейміз. Одан халықтың сыншылдық-эстетикалық, философиялық-этикалық дүниетанымы көрінетінін аңғаруға болады.
Жұмыстың өзектілігі: Қай заманда да, қара сөздің қадірін түсінген қазақ жұртшылығына етенеден таныс төрт жолдан тұратын, ұйқасқа құрылған қара өлеңнің берер әсері мол. Хакім Абай атамыз: Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы... дегенде де, осы қара өлеңнің өрісін түсірмей, өнегесін арттырыңдар дегенді меңзесе керек-ті. Қазақтың қара өлеңін шекпен жауып өзіне қайтарған Мұқағали Мақатаев та, өлең-сөздің өшпес отты, өлмес жанды құбылыс екендігін жете байыптағандығынан десек, артық айтпаған болар едік. Қазақ халқының қанына біткен бұл құбылыс өз алдына, жеке алып қарғанда поэзияның өзі жылдамдық пен ұшқырлықты талап етіп, басқа жанрларға қарағанда шеңбері кең кеңістікке құрылғандығы - оның басты ерекшелігі болып отыр. Бір сөзбен қысқа қайырғанда, поэзия өзі артқан тақырыбын жетер жеріне жеткізіп, адам санасына ұтымды-ұшқыр, әсерлігімен бірден ықпал етіп, насихатқа құрылған, оқырманы көп бірден бір - жанр. Кезеңі жағынан алып қарағанда аз уақытты қамтымайтын бұл жанырдың бүгін де, жаңа бағытта дамып, ауқымы кеңейіп отырғандығы оның сұранысқа ие екендігін аңғартады. Осы орайда сан алуан әлеуметтік желілер арқылы жас жазба ақындардың өлеңдері сиясы кеппеген күйінде оқырмандарымен жылдам қауышып отыр. Поэзиядағы аға буын ақындардың тұсынан басталған өлең мәйегінің майлы бояуы көрініс беріп, өз арнасын қалаптастырған болатын. Ал, бүгінгі ақындардың бағыты жас буынның жалғастығына толықтай айналып отырмағандығына көз жеткізеді. Осы орайда, дәстүр мен жаңашылдықтың өзара астасқан, қарама-қайшы келетін тұстарына тап боламыз. Жалпы алғанда, бүгінгі поэзияның шеңберінде қарастырсақ, ұлттық қазақы болмыстағы ұлттық өлеңдердің көптеп қағаз бетіне түсуі, біріншіден идеология десек, екіншіден, тәрбиелік ықпалға ие. Осыны басшылыққа алып, Бүгінгі поэзиядағы ұлттық болмыс көрінісі тақырыбын кең әрі өзекті етіп танып білуде, ақындар өлеңдерін кезең-кезеңге бөліп, тақырыптар бойынша топшалап, белгілі бір деңгейде қарастырылған болатын.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Тәуелсіздік ақындарының шығармашылығына сараптама жүргізе отырып, ұлттық қазақы өлеңдерінің мағыналарын ашу. Сонымен қатар, сол өлеңдердің шығу төркінін, тарихи аспектілерін, тіпті ақын өмірімен байланысын анықтау. Қазақ халқының дүниетанымында мыңдаған жылдар бойына қалыптасқан салт-дәстүрлеріміздің өлеңде берілу көркемдігін нақтылау. Сауатты өлеңдерді сарқып алып, өз дәрежесінде сараптамалық анықтама беру, сонымен бірге, өлеңдердің дерек пен дәйектілігін, айтылмақ түпкі ойдың мағыналылығын танып-білу мақсат етілген. Жас ұрпаққа ұлттық болмыстағы құндылықтардан ұтымды ақпарат беретін өлеңдерді бір жүйеге жинақтау болып табылады.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері : Зерттеуді жүргізу барысында бастамаға алған еңбектер легі жеткілікті деп айтуға келмейді. Нақты тақырып аясында қарастырылған ғылыми зерттеулер бүгінгі поэзия төңірегінде болғанымен, нақтылы ұлттық болмысты дәйектейтінін жоқтың қасы деп айтуға болады. Мысалы, Сәуле Ержанованың докторлық дисертациясының тақырыбы Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ поэзиясының көркемдік тұтастығы мәселелері болса, Айтмұханбетова Жанат Әскербекқызы Мифтің поэтикадағы қызметі тақырыбында докторлық диссертация қорғаған. Сонымен қатар, Бағдат Кәрібозұлының Қазақ өлеңінің ұлттық сипаты атты докторлық диссертациясында ұлттық тұрғыдан қарастырғанымен дәл бүгінгі поэзияны жеке алмай, жалпы өлеңнің сипатымен ұштастырған еңбек екендігін ескеріп, зерттеудегі ұлт пен өлеңнің өзара байланыстырған тұстарына көңіл бөлдім. Жекелей талдамалы түрде қарастырылған Ақтаева Шұғыла Берікқызының Қазіргі ақындық поэзияның жанрлық, көркемдік-стильдік ерекшеліктері атты еңбегін және де ұлттық таным мен болмыс, бүгінгі ақындардың жеке шығарылымдағы жыр-жинақтары, әр жылдардағы кітап топтамалары негізге алынған.
Зерттеудің дереккөздері: Әрине, зерттеу жұмысын жазып шығу үшін, міндетті түрде арнаулы дереккөздеріне сүйенетініміз анық. Бұл ретте менде бірқатар газет-журналдар мен ақпараттық-танымдық сайттарды қарап шықтым. Әсіресе, ел газетіне айналған Қазақ әдебиеті газетінде жарық көрген ақындар өлеңдеріне сыни мақалалар бүгінгі поэзия төңірегіндегі ел ағаларының сұхбаттары қамтылған. Одан бөлек Егемен Қазақстан, Ана тілі, Түркістан, Айқын газеттері, әдеби-танымдық Жұлдыз, Ақиқат, Ақ желкен журналдары, abai.kz, masa.kz, jaksi.kz, kultobe.kz ақпараттық сайттары да көмекке келді. Сонымен қатар, жоғарыда аталған, докторлық диссертациялар да, басшылыққа алынды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы:
- ұлттық болмыстағы ақындар өлеңдері арқылы келер жас ұрпақты ұлтжандылыққа тәрбиелеумен қоса, насихатқа құрылған өлең-жырлардың саны артуына ықпал ету;
- ақындар өлеңдеріне сараптамалық талдау жасау арқылы олардың деңгейлік жүйесін анықтау;
- бүгінгі поэзия өкілдерінімен қоса, енді қалам тартып жүрген жас ақындар жайында көпшілік оқырмандарға ақпарат беру;
- ұлттық, қазақи өлеңдердің авторларын анықтап, олардың қарқынына қорытынды жасау;
Диплом жұмысының құрылымы: рефераттан, кіріспеден, екі бөлімнен, қортытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен, тұрады.
Рефератта аталмыш тақырыптың нақтылы құрылымы қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жазылған. Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, жұмыс жүргізу барысындағы мақсаты мен міндеттері, зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері, зерттеудің дереккөздері, жұмыстың жаңашылдығы, жұмыстың теориялық-практикалық маңызы, баяндалады.
Қорытындыда зерттеудің нәтижелері бойынша сараптамалар жасалынып, өзекті мәселе бойынша келешекте орындалатын зерттеу перспективасы тұжырымдалады.
1. БҮГІНГІ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ БОЛМЫС ҰҒЫМДАРЫ
Бүгінгі поэзияның ауқымы, айтар сөзге саусақпен санарылықтай болып көрінбейтін, арысы мен берісі өлшемге сиятын, бөлшектелмейтін бүтін қалпында қарастырылуға тиіс атау. Тұтас алып қарағанда, поэзиялық шығармаға сезім-әсер байлығы айрықша тән болып, сол бағытта жазылса, ал прозалық шығармаларда оқиғаны баяндау, бейнелеу жағы басым келеді. Поэзияның көркемдік ерекшеліктері сыртқы ұсақ белгілер емес. Оның жанрлық-көркемдік тұрғыдан даралануында поэтикалық бейнелеу құралдарын қолдану өзгешіліктері, сөздің, тілдің ырғақтық, интонациялық байлығын кеңінен пайдалану тәрізді елеулі ерекшеліктер алдыңғы кезекте көрінеді. Сол себепті өлең-жырларда, дастан-поэмаларда өмір құбылыстарын терең эмоциялық-сезімталдықпен қабылдап, соған сәйкес әсерлі, тартымды көркем етіп бейнелеу басты принципке айналады. Қазақ өлеңінің сөз кестесін, құрылысын, өлшем-өрнектерін, ырғақтың жүйесін, идеялық-көркемдік бітім-болмысын, сыр-сымбатын әлемдік әдебиет теориясы деңгейінде қарастырған академик Заки Ахметов көп жылғы зерттеу тәжірбиесі негізінде: Поэзия - сөз өнері, көркемдік шеберліктің теңдесі жоқ озық үлгісі. Оның үстіне поэзияның аса маңызды әлеуметтік, қоғамдық құбылыстарды бейнелеп көрсете алатын зор мүмкіншілігі бар. Ол - айналамыздағы дүниені, өмірді танып-білудің күшті құралы, біздің қоғамдық ой-санамыздың, көркемдік, эстетикалық сезіміміздің үлкен, өнімді саласы [4, 11], -деп ой қорытқан еді.
Өткенін білмегеннің, болашағы бұлыңғыр деп Б.Момышұлы атамыз айтқандай, жаңа тақырыпты зерттемес бұрын, өткен кезеңдегі қазақ поэзиясындағы ұлттық болмыс қандай болғандығына көз жібергеніміз дұрыс. Өткен ғасырдың 60-80 - жылдарындағы қазақ поэзиясы мазмұн, түр, дәстүр, жаңашылдық жағынан толысып, кемеліне келген поэзия болды. Сол жылдары қазақ әдебиетіндегі сыншылардың сыни мақалаларынан жекелеген ақын-жазушылардың көркемдік ізденістерін саралауға, сол арқылы әдеби процестің беталысын пайымдауға негіздеді. А. Құнанбаев, М. Мақатаев, Ө. Нұрғалиев, О. Сүлейменов, Қ. Мырзалиев, Т.Бердияров, М. Шаханов, Ж. Әбдірашев сынды қазақ өлеңін жаңа сапалық биікке көтерген, өзіндік таным-өлең өрнегімен дараланған қазақ поэзиясының бірегей тұлғалары туралы жазылған мақалалары парасат-пайымының кеңдігімен, талдау тереңдігімен дараланады. Әр қаламгердің ерекшелігі - әрбір жазушының қолтаңба ерекшелігін дәл танып, өнер иесінің шығармашылық ішкі иірімдеріне, табиғатына тереңдеп ене білуімен және талдау арқылы ой қорыту, жинақтау сипатының логикалық нанымдылығымен ерекшеленеді.
Поэзия деген сөзде, бұған берілетін ұғымда қандай тамаша көрік, әсемдік, қанша сүйкімділік бар десеңізші! Таза әсемдіктің, көріктіліктің өзін поэзиямен теңеу де тегін емес. Тамаша сұлу табиғат көркін - рауандап келе жатқан әсем таңды, күн батардағы шұғылалы шапақты, айнадай жарқыраған шалқар көл мен мөлдір өзенді немесе теңіздің ақ бас айдынын, асқан сұлу, көрікті, сүйкімді қызды немесе гүл-шешек атқан бау-бақшаны көргенде біз көбінесе неткен поэзия еді мынау! деп сүйсіне, қайран қала айқайлап жіберетінімізді өзіміз де аңғармай қаламыз ғой. Азат еңбектің құлдық еңбектен артықшылығын бадырайта көрсетіп, баса айту үшін біз әдетте еңбек поэзиясы деген сөз тіркесін қолданамыз. Ол тұрсын, кейде тіпті бүкіл бір халық туралы ақын халық екен деп теңеу айтамыз, сөйтіп бұл халықтың ақындық келбетін айтып қана қоймай, оның рухани әсемдігін, табиғатқа, өнерге деген сүйіспеншілігін атап көрсетеміз [3, 75], - дейді ғалым М. Қаратаев. Поэзияның анықтамасын әр ақын, әдебиеттанушы ғалым өзінше түйсініп, тарата айтып, жалғастыра беруі мүмкін. Шындығында, поэзия - кең ұғым. Оны тар өлшеммен танып, қасаң қағидаға салып, шектеуге көнбейді. Аталған пікірде өзара үндестік бар. Ой мен сезімнің образға айналған көркемдік жарасымы мен әсемділік, көріктілікке балайтын бейнелілік суреттеледі. Поэзиялық көркемдік әр тақырыпты әр сипатта жеткізеді. Ал, ұлттық бояуды суреттеуде бүгінгі поэзияның өз артқан жүгі мен жүйесі қалыптасқандығына көз жеткізуге болады. Басты ұғымдар деп ең әуелі қазақ халқының тұрмысы мен таным-түсінігі, салт-дәстүрі, наным-сенімдері жалпы қазақ халқымен байланысты ұлттық құндылықтарды негізге аламыз. Оның ішіне бүгінгі қазақ поэзиясының жанрлық-тақырыптық ерекшеліктері мен ізденістері қамтылады. Жан-жақты сипатқа ие бұл аталмыш тақырыптың басты нысаны бүгінгі поэзия және ұлттың болмысы болып отыр. Екеуін өзара ұштастырып, поэзиядан ұлттық болмысты, ұлттық болмыстан поэзияны таба білу міндеті жүктеліп отыр. Әрқилы аспектіде көрініс беретін, сан-салалы аспектідегі атауларды өзара топтасытырып, байланыстыру арқылы жалпы жұмысты жүйелеуге деген бетбұрыс қалыптасады. Соның негізінде ұлттық ұғымның шеңберін анықтауға негіз бар. Мысалы, И. Сапарбайдың өлеңдерінде ұлттық ұғым тікелей де, жанамалай да, логикалық астар арқылы көрініс табады. Ұлттың белгілі бір қасиетін я болмаса, құндылығын нысана ретінде алып, оны өлеңде жай ғана сипаттай кейде баяндай отырып, тақырыптың қаншалықты деңгейде өзектілік танытатынын, оның бүгінгі таңда болып отырған өзекті мәселесін, тарихи көрсеткішін, ұлт өркениеті үшін мән-маңызын сыни көзқараспен сараптап, талқылап, жан-жақты қарастырып, жан бітіріп барып, қана қағаз бетіне түсіреді. Ал, Ұ. Есдәулеттің жылдарындағы қазақ халқының оның ұлттық нақышының бейнеленуі, өлең өрнегіндегі сипатталуы өзінше ерекшелікпен көрініс алғандығын аңғаруға болады. Кейбір өлеңдерінде кеше мен бүгінді салыстыру арқылы ұлттың өткенін, бүгінін тіпті келешегін кемел де келісті етіп, дөп басып жырлаған ұмытды тұстарына қарап, ақынның шеберлігін мойындайсың. Дәл осындай сипатта, М. Темірхан, Е. Раушанов, Ж. Бөдешұлы, Т. Әбдікәкімов, Ж. Жақыпбаев, кейінгі буын ішінен Н. Оразалин, Ғ. Жайлыбай, Б. Жақыптардың шығармашылығынан кездесіп жатты. Әр ақын, әр қаламгер ұлттың сипатын әрқырынан алып, өзінше жазған. Сабақтастық тұрғысынан тұтастық, жаңашылдық әр кезеңде әрқилы беріліп отырғандығын көруге болады.
0.1 Бүгінгі қазақ поэзиясының жанрлық - тақырыптық ерекшеліктері
Қазіргі қазақ әдебиетінің дамуында өткен ғасырдың алпысыншы жылдардың орны айрықша. Себебі, осы мерзімде әдебиеттің барлық жанрларында дерлік шығармашылық өсу ерекше байқалды. Әдебиетке келген талантты ұрпақтың бұл кезеңдегі үлкен ерекшелігі жан-жақты біліммен, үлкен дайындықпен келді. Олар кешегі бала кезінде соғыстың қиындығы мен қасіретін көріп, сезіп өскен ұрпақ болатын. Белгілі бір деңгейде оның да өз ықпалдастық танытатыны сөзсіз. Қазіргі қазақ поэзиясына интеллектуальдық-философиялық бағыттағы терең ой иірімдер, метафоралық тың образдар мен ізденістер тән.
Қазақ поэзиясының даму өрісін әдеби үдеріс негізінде үнемі қадағалап, дереу үн қатып, басты жайларын айқындап, бағыт-бағдар бергендігін біз жоғарыда келтірілген мысалдардан анық байқадық. Көркем өнер - өмір шындығының айнасы. Ал өмір шындығы ұшы-қиырсыз кең дүние. Әлеуметтік орта, саясат, халық тұрмысы - бәрі де өмір шындығының көріністері. Жалпы кез-келген көркем туынды өмірдің өзінен тамыр тартып, бастау алады. Ал өмір дерегін жаңаша көзқараспен сұрыптап, көркем мазмұнға айналдыру ақындар мен жазушылардың еншісінде. Мұнда шығармашылық иесінің өмір тәжірибесі, ой тұжырымы, суреткерлік шеберлігі, көркемдік ізденісі үлкен маңызға ие болады.
Үшінші мыңжылдықтың басында әлемдік қауымдастық жаңа тарихи дәуірге қадам басқан шақта адам өмірінің барлық салаларындағы өркениетті ғалымдану процесі қазіргі даму сатысының басты ерекшелігі болып табылады. Осы ретте қазіргі әлемде әдеби шығармашылық мәселелерін тереңірек зерттеудің мән-маңызы зор. Еліміздің қоғамдық өмірін қамтыған рухани жаңғыру мен жаңару процесі ғаламдану жағдайында ұлттық әдебиеттану саласындағы тәуелсіздік талаптарына сай жаңа ғылыми ізденістердің нақты нәтижеге бағдарлану міндеттерін алға тартады.
Сан ғасырлық тарихы бар қазақ әдебиетінің түп-төркінін, қайнар-бастауларын объективті түрде зерттеудің ғылыми принциптерінің бірі - ежелді әдебиет мұраларын қазіргі поэзияның озық шығармаларымен өзара байланысты түрде қарастыра отырып, көркемдік дәстүр жалғастық заңдылықтар тұрғысынан зерделеу болса, екінші қырынан тәуелсіздік алған тұстан бері төбе көрсетіп жүрген тәуелсіздік ақандарының шығармаларына талдау жасау арқылы ұлттық болмысты аша алған, төл болмысымызды өрілген өлең жолдарында қаншалықты бере алғандықтарын анықтау. Бұл міндеттерді іске асыруда ежелгі әдебиеттің белгілі бір даму кезеңінен екінші кезеңіне ауысып, бүгінгі күнге жеткен дәстүр жалғастығының басты ерекшеліктерін анықтау, әдеби ағымдардың пайда болу жолдарын, әдеби жанрлар мен әдеби тәсілдердің даму кезеңдерін терең зерттеу негізінде танып, білу қазіргі қазақ поэзиясы, көркем туындылардың тақырыбына, идеясына, сюжетіне, бейнелеу құралдарына, компазициясына, тіліне байланысты мәселелерді егжей-тегжейлі зерттеудің басты өлшемдерінен бастау алатыны сөзсіз.
Қазіргі қазақ әдебиеттану ғылымында тәуелсіздік алған соңғы он бес жыл шамасында ұлттық поэзияның көрнекі өкілдерінің ұлттық болмыстағы жыр қоржындарына талдау-сараптама жасай отырып, ұлттық бағыттағы туындылардың деңгейін анықтау басты мақсат болып отыр. Бүгінгі қазақ ақындарының шығармашылығына шабыт беріп, танымын кеңейткен, көзқарасын ұштаған ақындық кітапханасының ауқымын айқындау арқылы тәуелсіздік ақындарының толғаныстарын бағамдауға негіз таба аламыз.
Талай ұрпақ аңсаған тәуелсіздік таңы атты да, ақындар шығармашылығы жаңа бағытқа ауыса бастады. Бұл ақындардың ішкі ойларының ұлттық болмыста көрініс беруінің бір қыры ғана деп қабылдауға болады. Яғни, елмен бірге тыныстап, соның жоғын жоқтаған қара қалам иелерінің әдебиеттен бөлек қоғам алдындағы маңызы замана қозғалыстарына, қыспақтарына қарамай артып отырғандығының басты көрсеткіші деп айтуға болады. Поэзияның айырықша түрі әдебиеттің ұлттық және жалпы адамзаттық сипатының әдебиет теориясы мен эстетикалық жеке мәселесі, ерекше катигориясы тұрғысында қарастырылуының, зерттелуінің басқаларға қарғанда кенжелеу болуы - адамзат қоғамында ұлттық сананың қалыптасуна қажетті саяси-әлеуметтік жағдайлардың пісіп-жетілмеуінен деп айтуға толық негіз бар. Тақырыптық-жанрлық ерекшеліктері -- әдебиеттің ұлттық сипаты кей тұстарда жалпылама топтастырылып жүр. Поэзияның ұлттық және көпұлттық мәселесін зерттеуде еленуге тиіс тағы бір тұс - ұлттық және жалпыадамзаттық сипаттарды бір-біріне қарсы қоюға болмайтындығымен байланысты. Кез-келген ұлттық әдебиеттің өмірінен таза ұлттық туындыларды табуға болғанымен, осындай шығармалардың негізінде әдебиеттің ұлттық сипатын ғана уағыздап, оның көпұлттық яғни жалпы адамзаттық сипатын жоққа шығаруға болмайды...
Ал, поэзияның көркемдік мәселесі, бейнелілік сипаты турасындағы жұмыстар қатарына Р. Сыздықова, Т. Әбдірахманова, М. Қаратаев, Қ. Мұхаметқанов, М. Базарбаев, Б. Уақатов, Қ. Өміралиев, Қ. Мәшһүр Жүсіп, Ө. Күмісбаев, Қ. Алпысбаева, С. Негимов, Ж. Толысбаева және өзге ғалымдардың еңбектерін ерекше атап өтуге болады. Олар қазақ өлеңі тарихында ерекше орны бар жекелеген ақындар шығармашылығының ерекшеліктерін танытумен бірге қазақ поэзиясына ортақ теориялық мәселелер туралы құнды пікірлермен танылды.
Тәуелсіздік жырларындағы поэзиялық шығармардың дамуына қатысты Ә.Қайырбеков "Тәуелсіздік жырларындағы қазақ поэзиясы (1991-2001): проблемалар, ізденістер" атты кандидаттық диссертация қорғағаны белгілі. Зерттеуші аталған еңбегінде тәуелсіздік жылдарындағы поэзиялық шығармалардың жариялануына, жаңадан көрініп келе жатқан жас ақындардың шығармашылық ізденістеріне, аға буын ақындардың өзіндік қолтаңбаларының сақталуы тұрғысына баса мән беріп, жаңа буынның әдебиетімізден алатын орнын анықтап беруге күш салған. Сонымен қатар, Н.Мәуленұлының, Г. Салықбай, Т. Әбдікәкімов шығармаларына қатысты пікірлер Р. Мұқышеваның, Б. Қабоштың, Б. Жылқыбекұлының диссертациялық еңбектерінде жеке де кездеседі. Әр кездегі мерзімді басылым беттерінде Т. Шапай, Ә. Бөпежанова, жастардан Т. Бағашар, Қ.Құрман сынды жас сыншылардаң ақындар шығармашылығына қатысты мақалалары жарық көрді.
Уақыт қабылдау призмасы арқылы қарай отырып, әдебиеттің даму аумағындағы дәстүр мен жаңашылдық мәселесіне соқпай кету мүмкін еместігін еріксіз мойындаймыз. Бүгінгі қазақ поэзиясының зерттелуіне тікелей ықпал ететін бірнеше факторлар бар. Оның ішінде тарихи кезеңнің атқарар рольі маңызды. Қалай десек те, бүгінгі поэзияның ішкі құрылымы да оған айтылған пікірлер мен сындар, ғылыми тұжырымдар да тарих қойнауына ене қойған жоқ. Соған орай реттелу аясы мен шеңбері де енді қалыптасып келеді. Мыңдаған жылдар бойы жан-жақтан анталған, даланы кезіп, тіпті мүлде қоныстанып, қойындасып кеткен ықпалдардың бәріне берілмеген ұлттық діл - ақындық поэзияның тереңдіктеріндегі қуатты ағыстарымен арындаған болмысынан айырмады. Ақындардың ауызша импровизация мен жазбаша дәстүрді тоғыстыра, егіздей ұстанған шығармашылық сымбаты арқылы қазіргі қазақ мәдениетінің байырғы дәстүрлі ұлттық мәдениеті де әлемде, өркениеттер кеңістігінде даралана түсуде. Ақындық поэзияның ішінде тақырыптық-жанрлық ерекшелік аясында жеке қаламгердің стилі де қарастырылады. Соның негізінде халық тарихындағы өмір шындығын азаматтық-отаншылдық, парасатпен жырлануының көрсеткіші болып табылады. Халықтың ұлттық мінез-құлық психологиясын өзіндік дүниетаным арқылы жеткізу ақындық поэзияның стильдік болмысын айқындайды.
1.2 Тәуелсіздік кезеңіндегі ұлттық поэзиядағы жаңашыл ізденістер
Тәуелсіздікке қол жетіп, дербес мемлекет құру ақындардың шабытына тың жігер қосып, ой еркіндігіне мүмкіндік береді. Ақындар осының алдыңғы бей-жай самарқау қалыптан тез арылып, азаматтық серпінді жылдар өмірге әкелді. Қоғамдағы өзгерістерге жылдам тіл қататын поэзияда сілкініс пайда болды. Ақындар тәуелсіздікті тың шабытпен жырға қосумен бірге ел басына қиын кезең келгенін көріп, нарықтың қатал заңы әкелген бұл жағдайға бейтарап қарай алмайтынын сезінді. Санадағы сол сілкініс айбынды азаматтық жырлар жазуға итермелейді. Айқын азаматтық көзқарасымен ерекшеленіп,танылып жүрген Темірхан Медетбек жұртшылықты тығырыққа тіреген бұл сұраққа - Ұлы заман деп нақты анықтама беріп, ақындық ойын турасынан тіліп айтты:
...Сұм ұрлықтан сан үміт сөніп жатыр,
Сонда-дағы дүние көніп жатыр.
Үйім емес, тек қана үйім емес,
Елім жатыр тоналып, елім жатыр
Жерім жатыр тоналып, жерім жатыр... [5,11] деген өлең жолдары даму бағыты әлі толық айқындалмай, әрі-сәрі күн кешкен ел тіршілігінің қиын сәттерінен сыр шертіп, талан-таражға түскен халық тағдырын көз алдына елестетеді. Бұл ақын айғағы, ақынның заманға үкімі. Өлең соңғы көркемдік түсінікті шешіммен құнды.
Тәуелсіздікпен бірге ел ішінде басқа да түбегейлі, күрмеуі қиын мәселелер туындайды. Қоғам дамуының алдыңғы шебінде жүретін ақындар тағы қалам қайратын ел тағдырын шешуге жұмсап, үлкен азаматтық танытты, жер сатуға, қос тілділікке, қос азаматтыққа қазақтар басбұзарлығына ашық қарсы шығып, ашынған жырлар жазады. Осылайша қазақ жырының жорықшыл ақындардың қалыптастырған дәстүрін қайта жаңғырту арқылы, оның көшбастар көсемдігін, топ жарған шешендігін қалпына келтіріп, қаһармандық рухын күшейту, адамдардың адамдығы, елдің елдігі үшін күресте азаттық жырды желбіретіп жоғары ұстап, алдыңғы сапқа шығару қазақ ақындарының қасиетті борышы мен ақындық, азаматтық парызына айналды.
Дербес мемлекетке қол жеткізіп, тәуелсіз ел атанған тұста әлемдік жаһандану деген алапат нәубет пайда болып, руһани құндылыққа, тіпті ұлт болып, халақ болып қалуға қауіп төнген заманда ақындар тағы да байыз таппады. Кеуделерін тәуелсіз ел азаматы ретінде қуаныш кернеген қалам иелері әлемтапырық мына беймағұл заман ағымына өз үндерін ашық білдіріп, көкейде булығып жатқан ыза-кектерін, арман-тілектері мен қауіп-қатерлерін жыр жолдарымен өрнектеді. Зымырап бара жатқан уақыт ақын атаулының осындай белсенді іс-әрекетін талап етті. Поэзия қайта үн қатты. Ақындар да тың шабытпен қайта сергіп, жыр қанатын қомдады.
Осы орайда, дәстүр сабақтастығын негізге алып, шығыстық сарын мен діл, рухани құндылықтар әр хикметті бір-бірінен үзбей, тұтас бір поэтикалық шығарма кейпін жасайды десек, Қ.А.Иассауи, Ж. Баласағұн шығармаларымен рухани үндестік Қ. Мырза Әли, М. Шаханов, Ғ. Жайлыбай және басқа да көптеген ақындар поэзиясында айқын байқалады. Мұхтар Шаханов Жас қазақтар өлеңінде:
Жаңа қазақ, шала қазақ жас інім,
Алшысынан тұрды бүгін асығың.
Саған қарап ойландым да жасыдым.
Айырмаған азығы мен асылын
Мына ғасыр, бәлкім, сенің ғасырың[6, 27],- деп өз ойын ортаға сала отырып, ақындық шеберлікпен батыл жеткізді. Заманды да, ұлты да, ділді де, тереңнен меңзеп, құндылықтарымыздан құр қалып қалмайық деп менмұндалап тұрған кейіпте жырлады.
Қазақ өлеңінің сөз кестесін, құрылысын, өлшем-өрнектерін, ырғақтық жүйесін, идеялық-көркемдік бітім-болмысын, сыр-сымбатын, әлемідік әдебиет теориясы деңгейінде қарастырған академик Зәки Ахметов көп жылғы зерттеу тәжірбиесі неігзінде: Поэзия - сөз өнері, көркемідік шеберліктік теңдесі жоқ озық үлгісі. Оның үстіне поэзияның аса маңызды әлеуметтік, қоғамдық құбылыстарды бейнелеп көрсете алатын зор мүмкіншілігі бар. Ол - айналамыздағы дүниені, өмірді танып-білудің күшті құралы, біздің қоғамдық ой-санамыздың, көркемдік, эстетикалық сезіміміздің үлкен, өнімді саласы, - деп ой қорытқан еді. З. Ахметов сөз өнеріне жоғарғы талғаммен қарап, поэзияның терең, нәзік сезімнен туатындығына және көңілдің толқынын, жүректің лүпілін білдіретіндігіне баса назар аударады. Сезімнің шынайлығы мен әсерленуден шыққан жүрек жарды теңеу, шендестіру, бейнелеу, салыстыру, ұқсату, алмастыру сынды бейнелі сөздердің мол кездесетіндігін атап көрсетеді.
Тәуелсіздік жылдарындағы шығармалар қазақ поэзиясын ерекше бір белеске көтерген кезең әдебиеті болып қалыптасуына орасан зор ықпалдастық танытқан ақындардың қатарында: Қ. Мырза Әли, Ф. Оңғарсынова, М. Шаханов, Н. Оразалин, Иран-Ғайып, С. Ақсұңқарұлы, Б. Жақып, М. Ақдәулет, Ә. Қайран, Б. Серікбай, Н. Айтов, Е. Раушанов, С. Нұржан, Н. Мәуленұлы, Т. Әбдікәкімов, Г. Салықбай, Ж. Әскербекқызы, Б. Шарахымбай, М. Райымбекұлы, Ж. Сәрсек, Ә.Балқыбек, Ә.Ыбырайымұлы, Б.Бабажанұлы, Д. Берікқажыұлы қазақ әдебиетіндегі жаңашылдық рухтағы поэзия тудырған ақындар деп атай аламыз.
Санамыздың түкпірінде бұлқынып жатқан көзқарасымыз жұлқынып сыртқа шығуға мүмкіндік алды. Қазіргі қоғам біз үшін солай, яғни көненің көзі мен жаңа дәуірдің бастауы. Поэзия қай дәуірде де, қай заманда да, адам көңіл-күйінің буырқанған, босаңсыған, қайрат шығарған, қамыққан, қайтадан рухтанған өмірлік мұраттарға ұмтылған сәттерінің бәрінің де көркем шежіресі, бейнелі суреті, мың құбылған әуені. Өлеңнің бір тармағында яки бір шумағында ел тағдырына қатысты қара сөзбен айтылып жеткізе алмайтын қуатты сөз бас құрайтыны содан.
Бұл ретте біз тәуелсіз қоғамда туып еді деп қалам ұстағанның барлығының шығармаларына тамсана қараудан аулақпыз. Біздің негізгі нысанымыз ата-бабамыздың ғасырлар бойы аңсаған егемендікті алғаннан кейін дүниеге келген рухы тәуелсіз, көркемдік бояуы қалың, жаңа поэтикалық, ұлттық негіздегі шығармаларға сипаттама жасау. Тәуелсіздікті жырлау басқа тақырып болғанда оны қандай деңгейде жырлау басқа талаптарды қажет етеді. Өзіміз межелеген өзектің тұсынан қарап тұрып айтқанымыздай, қуана қарсы алған тәуелсіздік біздің әдебиетке, соның ішінде поэзия жанрына еркін ойлауды, сана бостандығын, рухани танымды алып келді ме немесе оның біздің әдебиет субъектілерінің поэтикалық потенциялы қаншалықты деңгейде жарыққа шығарып бере алды?
Аталған мәселеге байланысты кандидаттық диссертация қорғаған Ә.Қайырбеков тәуелсіздік жарияланғаннан кейінгі алғашқы онжылдықта 1991-2001 жылдар аралығында жарық көрген кітаптарға шолу жасап өткен. Алдыңғы буын ағалардан Ә. Тәжібаев, Х. Ерғали, Д. Әбілев, С. Сейтов, Т. Әбдірахманқызы, Ә. Сәрсенбайұлы, Ғ. Қайырбеков, Қ. Шаңғытбаев, Ш. Әбенұлы, К. Салықов, Е. Әукебаев, Қ. Мырза-Әли, Т. Молдағалиев, Ө. Нұрғалиев, С. Иманасов, М. Айтқожа, О. Асқар, А. Бақтыгереева, Д. Қанатбаев, Е. Дүйсенбай, М. Шаханов т.б жаңа өлеңдері мен, жаңа жыр жинақтары мен көрінгені орта буын ақындардың арасынан Н. Оразалинның Ғасырмен қоштасу, Құралайдың салқыны, Т. Медетбектің Тағдырлы жылдар жырлары, Иран-Ғайыптың Жыр әлемі, К. Ахметваның Күн шыққанда күліп оян, И. Сапарбайдың Махаббат пен ғадауат, Қ. Бұғыбаеваның Қоштасқым келмейді, А. Егеубайдың Аламан, Н.Айтұлының Рухымның падишасы, С. Тұрғынбекұлының Жерорта, А. Әлімнің Ай нұры алақанымда, С. Ақсұңқарұлының Адам ата-һауа ана, М. Ақдаулетұлының Дәруішнама, Т. Тұяқбаевтың Жан дауысы, Б. Серікбайұлы Қошым- Ноғайдың сам жамыраған шақ, Ұ. Есдәулеттің Жүректегі жарылыстар, Киіз кітап, Е. Раушановтың Қара бауыр қасқалдақ, Бозаңға біткен боз жусан, Ш. Жұбатованың Кездесу, К. Әлімбектің Намыс найзагері, С. Адайдың Әр қазақ-менің жалғызым, Б. Бекетованың Көлбастау, О. Асқардың Тәуелсіздік тартулары, Н. Мәукенұлының Бойтұмар, Құснитхат, С. Мұқтарұлының Қарашаңырақ, сондай-ақ әдебиетке тәуелсіздік жылдары келіп қосылған жаңа есімдер, жас толқындар Е. Алаштуғанның Тақсыр күн, Ж. Әшімжанның Тұңғиық, С. Қамшыгердің Сайгүлік, А. Исаділдің Жолдар, жолдар, Ә. Шегебайдың Алакеуім, Б. Айболатұлының Көзмоншақ, А. Ақынбабаққызының Мен Алтайдан ұшқан ақсұңқар, Б. Бабажанұлының аспан мен жердің арасы, Б. Беделханұлының Көкмарал, Д. Берікқажыұлының Қынаптан шыққан қылыш т.б сынды ақындардың жыр жинақтары қазақ поэзиясының көркемдік сипатын танытатын кез-келген ғылыми тұжырымға негіз болатындай сипаттарымен ерекшеленеді. Сонымен қатар, зерттеуші қазақ әдебиетіне тәуелсіздік жылдары келіп қосылған ақындардың бірқатарын - Ж. Сәрсек, М. Райымбекұлы, Р. Қараева, Ж. Әскербекқызы, Т. Толқынқызы, Н. Бердалы, А. Исаділ, Б. Айболатұлы, Ә. Шегебай, С. Қамшыгер, Е. Алаштуған, А.Ақынбабақызы, Ж. Әшімжан, Б.Бабажанұлы, М. Ершутегі, Д.Берікқажыұлы, А.Шамшидинова, М. Құнапияқызы, Т. Қамзиндерді атап өтуге болады. Тәуелсіздің жылдарының алғашқы онжылдығы тұрғысынан қаралған С.Б. Ержанованың Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ поэзиясының көркемдік тұтастығы мәселелері атты диссертациясында берілген поэзияның сипатымен келісе отырып, кейінгі кездердегі Қанипа Бұғыбаеваның Өң мен түс, Есләм Зікібаев Жыр-тағдыр, Күләш Ахметованың Кек, Есенғали Раушановтың Періштелер мен құстар, Нұрлан Қалқаның Күлтегін атты жинақтарында айтуға болады.
Сонымен қатар, негізінен алғанда, тәуелсіздік жылдары шығармашылыққа шынымен-ақ еркін ойлауды алып келгенін көруге болады. Әрбір ақын халі жеткенше қоғамшындығын жеткізіп жатты. Ол шындықтың көркем әдебиетте поэтикалық өрнектелуінің деңгей-дәрежесі басқа әңгіме де, ол шындықтың айтылуы бұл жерде басқаша сөз болып отыр. Қалай болған күнде де әдебиет мінберінен ашық әңгіменің айтыла бастағаны белгілі. Бұл тәуелсіздіктің ең бірінші әрі басты жетістігі болатын.
Тағы бір ақындар жаңашылдығында сипат алған көнеден келе жатқан толғау түрлерінің ішіндегі марқайыс толғауы: көңіл шын таза болып, марқайып өскен шақта шығатын сөз - марқайыс болады деген анықтама бар. Көңілдің шын өсіп марқаюуы қуанышты ұлы оқиғаның үстінде болады. Ұлы оқиғалар ұлы адамдардың яки бүкіл елдің, халықтың, таптың өмірінде де сирек болатындықтан, марқайыс түрлі тұлғаларда әдебиет жүзінде ұшырайды. Бұндағы елдің, халықтың жоғын жоқтап, шерін тарқататын ақындар көп болған. Сол дәстүрдің жалғасы бүгінгі поэзияның өкілдерінің бірі Т. Медетбектің жырларынан да кездестіруге болады. Доспанбет жыраудың туындыларымен үндес, саралас, тектес келетін Құс жолы өлеңін мысалға алып көрейік:
Туған жерді аңсап жүрек тілінер,
Жата алмаспын ондай кезде түнімен.
Сол бір кезде жұлдыздарды шаңытқан,
Құс жолына түсіп алып жүгірем.
Шығамын да шарықтау биік ұшып-ақ,
Жүгіремін Құс жолына түсіп ап.
Жол-жөнекей қолға қонған жұлдызды,
Көкірегіме қысып ап,
Жүрегіммен құс жолына түсіп ап [5, 15],-
Т. Медетбек өз Отанын, өз өскен өлкесін, айрықша толғайды, ол: Туған жерді аңсап, жүрек тілінер, жата алмаспын ондай кезде түнімен,- десе, адам баласы үшін өз елі, өз жерінен артық дүние жоқ екендігі анық байқалады.
Халқымыз қаншама азапты да, қиындықты да, жоқтықты да басынан өткерген, соның өзінде намысын жоғары бағалап: ерді намыс өлтіреді, қоянды қамыс өлтіреді деп қаншама күрделі ойды екі-ақ сөйлемнің құрамына сыйғызған. Ақын залымдықты, надандықты көріп, күйінгенде қандай күйге түсіп толғанатынын көбіне көп хакім Абайдың өлеңдерінен кездестіріп жатамыз. Бүгінгі ақындарымыздың көркем жырлары, терең ойлы толғаулары ел тыныштығын сақтауға, Отанын, жерін қорғауға арналғаны мәлім. Ұлттық қасиеттер мен мінезге бүгінгі күннің тарбиесімен емес тектіліктен, арғы ата мұрасынан талдау салап, пайымдайтын Ә. Тәжібаевтың Ата көрдік атты өлеңін мысал ете кеткен жөн:
Ата көрдік,
Оқ жондық,
Солардың үлгісімен.
Бармыз дедік ұрандап бір кісідей.
Жау киліксе жалтармай алдық тосып,
Зеңбірек пен найзаны сүңгісімен.
Намысымыз - қайралған қанжарымыз,
Қымбат емес намыстан мал-жанымыз.
Еркек болып туған соң, ерке болып,
Өле білу ежелден арманымыз.
Ал, ерлдерім, буынып - түйініңдер,
Қару алып көк сауыт киініңдер!
Құйын көрем қиырдан үйірілген,
Жақындаған секілді қиын күндер [7, 68].
Халқымыздың ата көрген оқ жонар, ана көрген тон пішер дейтін еді ғой, өлең авторының бұл толғауы сол көнеден қалған жақсы дәстүрдің жалғасы секілді қабылданады. Сондай-ақ ол кісі биіктен сөйлейді. Жырларында алда болар қорқынышты еркере кетеді және де сол қиын кезді қашан келіп қалады деп күтіп жүрмей, оған тас түйін болып әзір тұруды қалағаны құптарлық іс.
Азатықты қай ақын жырламаған, бәрі де майын тамыза толғаған, сондай ақындардың бірі - Дүйсенбек Қанатбаев дер едік. Ол Қасиетті қас қағым атты өлеңінде:
Бар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz