Лизингтік операциялар туралы ақпарат
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАР ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Лизингтің мәні, міндеттері және ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Лизингтік операциялардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРІНІҢ ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі лизингтік
қызметтер жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.2 Коммерциялық банктердің лизингтік операцияларын «Альянс Банк» мысалында талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ ЛИЗИНГТІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ КЕЛЕШЕГІ ... ... ... ... 32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
1 ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАР ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Лизингтің мәні, міндеттері және ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Лизингтік операциялардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРІНІҢ ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі лизингтік
қызметтер жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.2 Коммерциялық банктердің лизингтік операцияларын «Альянс Банк» мысалында талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ ЛИЗИНГТІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ КЕЛЕШЕГІ ... ... ... ... 32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
Өндіріс секторындағы негізгі құралдарды жаңарту және дамыту Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық даму стратегиясының міндеті болып табылады. Бұл қойылған міндеттерді шешудегу негізгі қол жеткізерлік механизм болып шағын және орта бизнестегі лизингті дамыту айқындалады [1].
ҚР Президентінің 2012 жылғы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты халыққа Жолдауында ең басты мәселе Жолдаудың өзі атап тұрғандай әлеуметтік жаңғырту мемлекет дамуының басты бағыты болып табылады. [2]
ҚР Президентінің 2012 жылғы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты халыққа Жолдауында ең басты мәселе Жолдаудың өзі атап тұрғандай әлеуметтік жаңғырту мемлекет дамуының басты бағыты болып табылады. [2]
1. «Инвестиция туралы» ҚР Заңы 08.01.2011ж.
2. «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» Қазақстан Республикасының Президенті – Ұлт Көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, 2012 ж.
3. 2010-2014 жж арналған Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы. – ҚР Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы №958 Жарлығы. – Астана. 2010ж.
4. ҚР-да шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту бойынша жеделдетілген шаралардың 2009-2011жылдарға арналған бағдарламасы. – Астана 2008.
5. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 29 наурыздағы “2007 жылға ауыл шаруашылығында лизингті ұйымдастыру Ережелерін бекіту туралы” № 405 Қаулысы.
6. Сагадиев К.А. Лизинг Казахстане, Учебник для Вузов. - Алматы: 2007г.
7. Смагулов А.С Лизинг: Учебное пособие. – Алматы: Балауса, 2008. – 176с.
8. Смагулов А.С. Қазақстандағы лизинг: тәжірибесі, мәселелері, болашағы. – Алматы: Экономика, 2008. – 416 б.
9. Каренов Р. Лизингтiк қызметтер. Оның ерекшелiгi неде? // Егемен Қазақстан. – 2010. – 24 сәуiр (№105106). – 2 б.
10. Мырзабеков Ш. Қазақстанның банк жүйесi ТМД көлемiнде бiрiншi орында: “Центркредит” банкiнiң директорымен сұхбат // Дала мен қала. – 2010.-1 қазан (№39).-13 бет.
11. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы. 2-шi басылым, - Алматы: ИздатМаркет, 2010. – 272 б.
12. “Развитие франчайзинга и лизинга в сфере предпринимательства” Методические рекомендации для предпринимателей, Астана – 2011г. 80с.
13. Стратегия / “Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2009-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы” – Алматы, 2009 ж.
14. Дәуренбекова Ә.Н. “Бәсеке қабiлеттi өнеркәсiптi дамыту – индустриялық-инновациялық стратегияның басты бағыты” // Аль-Пари, №2-3. 2011 ж.
15. Статистический ежегодник. Алматы. – 2012г. №1.
16. Мақыш С.Б. «Коммерциялық банктер операциялары»- Алматы: Қазақ университеті, 2006 – 272б.
2. «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» Қазақстан Республикасының Президенті – Ұлт Көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, 2012 ж.
3. 2010-2014 жж арналған Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы. – ҚР Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы №958 Жарлығы. – Астана. 2010ж.
4. ҚР-да шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту бойынша жеделдетілген шаралардың 2009-2011жылдарға арналған бағдарламасы. – Астана 2008.
5. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 29 наурыздағы “2007 жылға ауыл шаруашылығында лизингті ұйымдастыру Ережелерін бекіту туралы” № 405 Қаулысы.
6. Сагадиев К.А. Лизинг Казахстане, Учебник для Вузов. - Алматы: 2007г.
7. Смагулов А.С Лизинг: Учебное пособие. – Алматы: Балауса, 2008. – 176с.
8. Смагулов А.С. Қазақстандағы лизинг: тәжірибесі, мәселелері, болашағы. – Алматы: Экономика, 2008. – 416 б.
9. Каренов Р. Лизингтiк қызметтер. Оның ерекшелiгi неде? // Егемен Қазақстан. – 2010. – 24 сәуiр (№105106). – 2 б.
10. Мырзабеков Ш. Қазақстанның банк жүйесi ТМД көлемiнде бiрiншi орында: “Центркредит” банкiнiң директорымен сұхбат // Дала мен қала. – 2010.-1 қазан (№39).-13 бет.
11. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. Оқу құралы. 2-шi басылым, - Алматы: ИздатМаркет, 2010. – 272 б.
12. “Развитие франчайзинга и лизинга в сфере предпринимательства” Методические рекомендации для предпринимателей, Астана – 2011г. 80с.
13. Стратегия / “Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2009-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы” – Алматы, 2009 ж.
14. Дәуренбекова Ә.Н. “Бәсеке қабiлеттi өнеркәсiптi дамыту – индустриялық-инновациялық стратегияның басты бағыты” // Аль-Пари, №2-3. 2011 ж.
15. Статистический ежегодник. Алматы. – 2012г. №1.
16. Мақыш С.Б. «Коммерциялық банктер операциялары»- Алматы: Қазақ университеті, 2006 – 272б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАР ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Лизингтің мәні, міндеттері және ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 5
1.2 Лизингтік операциялардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРІНІҢ ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі лизингтік
қызметтер жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.2 Коммерциялық банктердің лизингтік операцияларын Альянс Банк мысалында талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ ЛИЗИНГТІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ КЕЛЕШЕГІ ... ... ... ... 32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .39
КІРІСПЕ
Өндіріс секторындағы негізгі құралдарды жаңарту және дамыту Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық даму стратегиясының міндеті болып табылады. Бұл қойылған міндеттерді шешудегу негізгі қол жеткізерлік механизм болып шағын және орта бизнестегі лизингті дамыту айқындалады [1].
ҚР Президентінің 2012 жылғы Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты атты халыққа Жолдауында ең басты мәселе Жолдаудың өзі атап тұрғандай әлеуметтік жаңғырту мемлекет дамуының басты бағыты болып табылады. [2]
Лизинг нарығының қалыптасуын қоса, Қазақстандағы лизинг дамуының өзектілігі, алдын-ала, жабдықтар паркінің жағымсыз жағдайымен сипатталады: моральды ескірген жабдықтардың үлес салмағының көптігі, оларды қолданудағы тиімділіктің төмендігі, қажетті қосалқы бөлшектермен қамтамасыз етілмеу және т.б. Бұл мәселелердің шешуін табудың амалы ретінде, өзіне сыртқы саудалық, несиелік және инвестициялық операциялардың барлық элементтерін қамтитын, лизинг болуы мүмкін.
Қазіргі таңда, қазақстандық кәсіпорыдардың көп бөлігінде айналым құралдарының жетіспеушілігі байқалады. Олар өз негізгі қорларын жаңарта алмайды, ғылыми-теникалық прогресс жетістіктерін енгізе алмайды және несие алуға мұқтаж болады. Жалпы несиелендірудің көп түрлері анықталған: ипотекалық, бағалы қағаздарды кепілдендіру, тауарлар партияларын, жылжымайтын мүлікті кепілдендіру сияқты. Бірақ өзінің негізгі құралдарын жаңартуға шешім қабылдаған кәсіпорын үшін жабдықты лизингке алу тиімдірек болады. Бұл жағдайда негізгі құралдарды сатып алуға бағытталған жай кредитпен салыстырғанда лизингтің толық мерзімі, көбінесе, ол бір жылдан бес жыл аралығы, ішінде жабдық құнының 10%-на дейін кәсіпорын үшін үнемделеді. ҚР-ғы қазіргі экономикалық жағдай лизинг үшін қолайлы деп саналады. Модернизацияға мүмкіндігі жоқ кәсіпорын мен инвестициялатын қаражаттардың қайтарылуына кепілдігі толық еместігі есебінен, бұл кәсіпорынға несиені толғанулармен беретін банк арасындағы қарама-қайшылықтарды қарастыратын нысан лизинг болады. Лизингтік операция барлық қатысушыларына тиімді: бір жағына кезең бойынша өтелетін несие мен керекті жабдығына қол жеткізу мүмкіндігі; басқа қатысушысы - несиенің өтелуіне кепілдік алады, өйткені лизинг объектісі лизинг берушінің немесе соңғы төлемнің өтелуіне дейін лизингтік операцияны қаржыландырушысы, банктің меншігі болып табылады. Қазақстандағы жабдықтардың 80% ескірген, негізгі құралдарды инвестицияландыруды көздейтін кәсіпорындарды қаржыландырудың құралы ретінде лизингті дамытудың мемлекеттік саясатын жүзеге асыру қажет деп санаймын.
Лизингтің ерекшелігі ұзақ мерзімді жалға алудың дәстүрлі нысаны ретінде еместігінде, оның болашақта жұмыс атқарудағы ерекше нысаны екенінде.
Лизинг - анықталған өндірістік күштердің арақатынасын өзара тығыз байланыстағы өндірістік қатынастарын сипаттайтын меншік қатынасын жүзеге асырудың тәсілі [4].
Лизингтік қарекеттің ерекше экономикалық ролі, оның жеке меншіктің өндірістік құралдарға өтуіне жағдай жасайды, ал басқа жағынан меншік иесінің және орындаушының ауысуына әкеледі. Лизинг процесі кезінде мемлекеттік меншіктің өздігінен дамуы байқалады.
Бірақ, қазіргі Қазақстанның экономикалық жағдайына сай әлі лизинг қызметі нарығының дамуының кейбір аспектілерінің зерттелмей қалуы, курстық жұмыстың тақырыбын таңдауыма әсерін тигізді.
Жұмыстың мақсатына сәйкес жұмысқа келесі міндеттер қойылады:
oo қазіргі замаңғы жағжайдағы лизинг дамуының теориялық негізін танып білу;
oo лизингтік операциялардың түрлері мен олардың жіктелуін талдау;
oo коммерциялық банктерде лизингтік операциялардың жүргізілу механизмі мен лизингтік төлемдерді есептеуді Альянс Банк мысалында талдау;
oo республикамыздағы лизинг дамуының жағдайына талдау жасау;
oo лизинг қызметіндегітәуекелдерді басқару және оларды азайтудың жолдарын қарастыру;
oo лизинг дамуының мәселелерін анықтау;
oo лизинг дамуын жетілдіру бойынша тұжырымдар ұсыну.
Жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Курстық жұмыстың бірінші тарауында лизингтік операциялар дамуының теориялық негіздерін, лизингтің мәні мен оның түрлерін, лизингті қолданудың шетелдік тәжірибелері қарастырылды.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасы коммерциялық банктердің лизингтік операцияларының дамуы мен бүгінгі таңдағы жағдайы қарастырылып, банктердің лизингтік операцияларжы жүргізу механизмі мен төлемдерін есептеуді Альянс Банк мысалында талданды.
Үшінші тарауда Қазақстандағы коммерциялық банктерде лизингтік операцияларды жетілдіру жолдары, лизингтік қызметтегі тәуекелдерді басқару және Қазақстандағы лизингті дамыту келешегін жақсарту бойынша ұсыныстар қарастырылды.
1 ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАР ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Лизингтің мәні, міндеттері және ерекшелігі
Лизинг ұғымы шетелдік және отандық әдебиеттерінде және кәсіпкерлік қызмет тәжірибесінде жеткілікті көлемде қарастырылады. Лизингтің қаржылық-коммерциялық, құқықтық және техникалық аспектілерін иеленеді. Орташа есеппен алғанда, қазіргі уақытта, экономикалық және заң бойынша әдебиеттерде лизингтің жүзден аса анықтамасы бар. Бұл лизинг ұғымының тар, аралық және жалпы мағынасы есебінен келесі қасиеттерін көрсетуге болады.
oo лизингтік келісім-шарттың экономикалық мазмұны және құқықтық нысаны;
oo келісім мерзімі;
oo лизингтік келісім объектілерінің шеңбері;
oo келісімге қатысушылардың саны және құрамы.
Отандық әдебиеттерде, көп жағдайларда, лизингті машиналарды, құрал-жабдықтарды, транспорттық құралдарды және өндірістік сипаттағы ғимпараттарды жалға алу немесе ұзақ мерзімді жалға алу деп көрсетеді. Бірақ бұл жағдайда мазмұны жағынан лизинг ұғымының тар мағынасын ашады және шаруашылық қатынастар нысанының мағынасын толықтай көрсете алмайды.
Лизингтік мәмілелердің бірнеше түрлері бар. Барлық лизингтік операциялар екі түрге бөлінеді: шұғыл және қаржылық лизингтер.
Шұғыл лизинг - бұл мүліктің қызмет ету мерзіміне қарағанда, оның пайдалану мерзімінің қысқалығын және мүліктің құнын толық өтемеуін сипаттайды.
Қаржы лизингі - бұл уақытша пайдалануға берген лизинг затының мерзімі ішінде өзінің толық амортизациялық құнын төлеп шығумен немесе өзін-өзі өтеумен байлагысты сипатталады.
Осы лизингтердің отандық және халықаралық тәжірибиеде қолданылатын мынандай түрлері бар:
Ішкі лизинг - бұл, оның қатысушыларының бір елден болып келуімен байланысты сипатталады.
Халықаралық лизинг - бір тарап немесе барлық тараптардың әр елден болып келуін сипаттайды.
Сыртқы лизингтің экспорттық және импорттық болып бөлінеді. Экспорттық лизингте шетел лизинг алушы болса, импорттық лизингте шетел лизинг беруші болып табылады.
Салық және амортизациялық жеңілдіктерге қатысты лизинг мынандай болып бөлінеді:
- Жалған лизинг - қызмет алыпсатарлық сипатта болады және жеңілдіктер есебінен пайда табу мақсатында жүргізіледі;
- Нағыз лизинг - жалға берушінің инвестициялық жеңілдік және Шұғыл амортизация сияқты салық жеңілдіктеріне құқы бар, ал жалға алушы салық төлеу үшін жарияланған кірістер есебінен жалдық төлемдерді алып тастай алады.
Лизингтік төлемдерін сипатына қарай былай бөледі:
- Ақша төлемімен жүргізілетін лизинг - барлық төлемдер ақша нысанында жүргізіледі;
- Компенсациялық төлеммен жүргізілетін лизинг - төлем аталған жабдықта өндірілген тауарларды жеткізу немесе қарсы қызмет көрсету нысанында жүзеге асырылады;
- Аралас төлемді лизинг;
Мүлікті типіне қарай былай бөлуге болады:
- Жылжымалы мүлік лизингі;
- Жылжымайтын мүлік лизингі;
- Бұрын пайдаланылған мүлік лизингі;
Өтеу деңгейіне қарай:
- Бір келісімнің әрекет ету мерзімінде мүлік құны толдық өтелетін лизинг;
- Толық өтелмейтін лизинг;
Амортизация шарты бойынша:
- Толық амортизация және соған сәйкес лизинг объектісінің құны толық төленетін лизинг;
- Толық емес амортизациялы лизинг;
Қызмет объектісіне қарай:
- Егер жалданатын затқа көрсетілетін барлық қызметті лизинг алушы өз мойнына алса, таза лизинг;
- Толық қызмет жиынтығы бар лизинг - объектіге толық қызмет көрсету лизинг берушіге жүктеледі;
- Жартылай қызмет жиынтығы бар лизинг;
Лизингтің кеңінен таралуының басты себебі - оның қарапайым нсиелерден мынандай артықшылықтарының болуына байланысты:
- Лизинг көмегімен кепілге беретін мүлкі жоқ ұсақ кәсіпорындарды несиелеуге болады. Бұл былай: лизингтік мәміле жасалған мерзім бойынша лизинг объектісі лизингке берушінің меншігінде қалады, лизинг алушы банкротқа ұшыраған жағдайда несиелік тәуекел деген болмайды;
- Лизинг 100 пайызға дейін несиелеуді ұсынады, яғни кәсіпорынға қысқа мерзім ішінде өзінің меншікті капиталын жұмсалмай-ақ, жаңа құрал-жабдықты пайдалана отырып, өнеркәсіптік өнім шығаруға және пайда табуға мүмкіндік береді;
- Кәсіпорынға мүлікті несиеге сатып алғаннан, лизинг бойынша алған қолайлы, себебі, бұл жерде ол мүлік кепіл ретінде болады.
- Құрал-жабдықтың лизинг берушінің меншігінде болатындығына байланысты, өнімнің құнына лизингтік төлемдер ғана қосылып, мүлікке салынатын салықты жалғы берушінің өзі төлейді. Сөйтіп, лизинг алушы салықтық жеңілдіктер алады.
- Несие берушінің көзқарасымен қарағанда, несиенің мақсатты пайдалануына ешқандай да қадағалау болмайды.
Лизинг операциясына тән кемшіліктер:
- жалғы алушы құрал-жабдықтың қалдық құнының жоғарлауынан ештеңе ұтпайды;
- ұйымдастырудың күрделілігі;
- лизинг құны несиеген қарағанда жоғары, бірақ та ескірген құрал-жабдықтан туындайтын тәуекелдің лизинг берушінің басында болатынын ұмытпау қажет, сондықтан да ол осындай шығынның орнын толтыру үшін комиссияны көбірек алуға тырысады.
Лизинг дегеніміз - лизингтік компаниядан қарызға алу есебінен өндіріске қажетті құрал - жабдыққы Шұғыл қол жеткізуге мүмкіндік беретін құрал. Негізінен лизингтік операциялар екіге бөлінеді: шұғыл және қаржылық.
Шетелдік зерттеушілер лизинг операциясының жасалғандығы туралы нақты зерттеулер ретінде 1877 жылы Белл Телефон Компани деген американдық компанияның телефондарды сатудың орнына жалға бергендігін тілге тиек етеді.
Ең алғашқы лизинг туралы заңдардың бірі 1284 жылғы Уэльс Заңы болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы лизингтің құрылымдардың қалыптасуы 1989 ж. екінші жартысынан бастау алады. Республика көлемінде алғашқы лизингтік кәсіпорындар коммерциялық банктердің және жабдықтаушы ұйымдардың қатысуымен құрылады. Олар кең көлемі қызметтегі акционерлік кәсіпорындар және де олар тек қана сатып алу- сатумен емес, сонымен қатар техникалық құралдарды жалға және лизингке берумен айналысып отырды. Мысалы, 1989 жылы лизингтік операцияларды жүзеге асыру үшін республикадағы алғашқы коммерциялық банктердің бірі КРАМДС-Банк құрылтайшысы болған КРАМДС-Лизинг акционерлік кәсіпорыны құрылып, өз жұмысын кіріс етті.
1992 жылдың орталарында республика экономикасының мемелкеттік емес секторында 120-дай коммерциялық банктер мен 20 лизингтік фирмалар жұмыс істеп отырды. Олардың қатарында КРАМДС-Лизинг, Алма-ата Техлизинг, ТехникаЛизинг, ТуранЛизинг және тағы басқа,
1992-1994 жылдар Қазақстанда лизингтік бизнестің дамуына ең қолайсыз кезең болды. Бұл аралықта ішкі экономикалық жағдай қайта құрылған лизингтік фирмалар мен коммерциялық банклердің ұзақ мерзімді операцияларды жүзеге асыруына жағдай жасай алмады. Бірақ та кейбір компаниялар лизингке негізделген бір реттік экспорттық-импорттық операцияларды жүзеге асыруды тоқтатпады.
1995 жылдың 29 сәуірінде Қазақстан Республикасының Үкіметі мемелкеттік мүлікті басқару жөніндегі мемлекеттік комитет жанынан лизинг жөніндегі департамент құру туралы қаулысын қабылдады. Ол өндіріске ірі мөлшердегі инвестициялар тарту құралы ретінде лизингті пайдалану ачсында біртұтас мемлекеттік саясатты қамтамасыз ететін атқарушы биліктің орталық органы болды.
Бүкіл әлемде көптеген кәсіпкерлер бизнес үшін қажетті мүліктерді меншікке емес, жалға алғанды жөн көреді. Жалгерлік, бірінші кезекте кепіл есебімен (кепілдік, тапсырыс) несиелеу элементтері, дамыған нарық қатынасына тән ір түрлі қаржылық механизмдер және қарыз міндеттемелері бойынша есеп айырысулар кездесетін келешекті қаржыландырудың арнайы қосымша көзі ретінде енгізіледі.
2001 жылы Оттавада қабылданған халықаралық қаржылық лизинг конвенциясында былай деп айтылған: Халықаралық тәжірибиеде лизинг үш жақты қатынастар кешенін білдіреді, мұнда лизинг компаниясы (лизинг беруші) пайдаланушы өтініші мен нұсқауы бойынша оған өндірістік жабдықты уақытша пайдалануға береді, ал келісім мерзімі аяқталған соң алынған жабдықтың сатып алушы меншігінде қалдырылуы мүмкін.
Қатысушылар құрамына қарай лизингті былай топтастыруға болады:
- Тура лизинг - бұл кезде мүлік иесі өз еркімен объектіні лизингке өткізеді (екі жақты келісім);
- Жанама лизинг (үш жақты немесе көпжақты лизинг), бұл кезде мүлікті беру делдал арқылы жүзеге асырылады.
Тура лизингтің жиі кездесетін түрі - қайтарысды лизинг, лизинг фирмасы иесінен мүлікті сатып алып, оны оған қайта жалға беретін лизинг.
Лизингтік мәмілеге үш жақ қатысады:
- Лизингберуші - меншігіне лизинг затын алушы және оны лизинг шарты талаптарында Лизингалушыға беруші жақ.
- Лизингалушы - кәсіпкерлік мақсаттар үшін лизинг шарты талаптарында лизинг затын қабылдаушы жақ.
- Сатушы - Лизингберуші лизинг затын алатын жақ.
Лизингтік нарықта арнайы субъектілерді атап көрсетуге болады, олар:
- Банк (немесе басқа несиелік ұйым) келісім - шарттағы затты алуға қаражат беруші жақ.
Қаржылық лизинг туралы Қазақстан Республикасының заңында қаржылық лизинг түсінігі инвестициялық қызмет түрі ретінде анықталады, бұл кезде:
- Лизинг беруші - лизинг шартымен лизинг затын сатушыдан алуға және оны лизинг алушыға белгілі төлеммен, белгіленген мерзімге және анықталған шартпен уақытша пайдалануға және кәсіпкерлік мақсаттар үшін қолдануға міндеттенеді. Лизинг заты лизинг алушыға берілетін мерзім ұзақтығы жағынан лизинг заты құнының түгелдей немесе белгілі бөлігінің (80 пайыздан кем емес) амортизациясымен өлшенеді.
- Лизинг алушы лизинг келісіміне сәйкес, келісім жасау кезіндегі баға бойынша лизинг заты құнының түгелдей немесе белгілі бөлігінің (80 пайыздан кем емес) көлемде қалпына келтірілуімен (амортизация) есептелетін қылыпты кезеңдік төлемдерді төлейге міндеттенеді.
1.2 Лизингтік операциялардың түрлері және жіктелуі
Отандық сондай-ақ шетелдік мамандар лизингтің негізгі түрлері ретінде қаржылық және оперативтік лизингті көрсетеді.
Оперативті лизинг (operating lease) - жабдық құнының тек бөлігі ғана жалға алу төлемақылары арқылы амортизацияланатын қысқа немесе орта мерзімдік келісім. Оперативті лизинг бойынша жіберілетін жабдықтар жалға алушының балансына қойылмайды. Көп жағдайда бұл келісімдер бойынша техникалық қызмет көрсету, сақтандыру, меншік салығын төлеу және қаржылық есеп беру мен есептілік тұрғысынан оперативті лизингке жатқызылатын категориялар бойынша сұрақтарды лизинг беруші өзіне алады.
Оперативті лизинг үшін келесі негізгі сипаттар тән:
Лизинг беруші өзінің барлық шығындарын бір лизинг алушыдан келіп түсетін лизингтік төлемдер есебінен орнын толтыруды көздемейді.
Көбінесе лизингтік келісім-шарт екі-бес жылға дейінгі мерзімге жасалады, ол жабдықтың қаржылық тозуынан әлдеқайда төмен және кезкелген уақытта лизинг алушы оны тоқтату мүмкіндігі бар болады.
Объектінің қирауы немесе жойылуы тәуекелі негізінен лизинг берушіге жүктеледі.
Лизингтік төлемдер мөлшерлемесі қаржылық лизингке қарағанда көбіне жоғарырақ болады. Бұл лизинг берішунің шығындарын толық өтеу кепілдігінің болмауына байланысты, өз қызметіне бағаларын жоғарлату арқылы әртүрлі коммециялық тәуекелділіктерді (қолда бар жабдықтардың толық көлемі үшін жалға алушыларды таппау тәуекелі, келісім объектінің істен шығуы тәуекелі, келісім-шартын мерзімнен бұрын тоқтату қаупі) ескеру қажеттілігінен түсіндіріледі.
Келісім объектілері, көбіне машиналар мен жабдықтардың ең танымал түрлері болады [12].
Оперативті лизинг кезінде лизингтік компания нақты жалға алушыны
білмей, алдын-ала жабдықтарын сатып алады. Сондықтан, оперативті лизингпен айналысатын фирма, жаңа, сондай-ақ қолданыста болған инвестициялық тауарлар нарығының коньюктурасын жақсы білуі қажет. Бұл лизинг түрі кезінде лизингтік компаниялар қолданысқа (жалға) берілетін мүлікті өздері сақтандырады және оған техникалық қызмет пен жөндеу жұмыстарын жүзеге асырады. Лизингтік келісім-шарт аяқталғаннан кейін лизинг алушының құқықтары:
* өзіне ыңғайлы жағдайларда келісім-шарт мерзімін ұзарту;
* лизинг берушіге жабдықтарды қайтаруға;
* нақты нарықтық құны бойынша сатып алу келісімінің (опционның) бар болуы негізінде жабдықты сатып алу. Өйткені келісім-шартты жасау кезінде келісім объектісінің нарықтық қалдық құнын анықтау мүмкін емес, бұл лизингтік фирмалардың қолданылған жабдықтар нарығының коньюктурасын жақсы танып білуін қажет тұтады.
Лизинг алушы оперативті лизинг арқылы мүлікті иемдену бойынша
тәуекелділіктерден қорғануды көздейді, мысал ретінде, моральды қартаю, өндірілген өнімге сұраныстың өзгеруіне байланысты рентабельділіктің төмендеуі, жабдықтың сынуы, жөндеу мен тоқтап тұруына байланысты тікелей және жанама өндірістік емес шығындардың өсуі және т.с.с. Сондықтан лизинг алушы келесі жағдайларда оперативті лизингті таңдайды:
1. қарастырылатын табыстардың қолданылатын жалдамалы жабдықтың алғашқы бағасын өтемейтін кезде;
2. жабдықтардың қысқа мерзімге керек болған жағдайларда (маусымдық жұмыстар немесе бір реттік қолданылғанда);
3. жабдыққа арнайы техникалық қызмет көрсету қажет болған жағдайда;
4. келісім объектісі ретінде жаңа, тексерілмеген жабдық қолданылған кезінде.
Оперативті лизингтің көрсетілген ерекшеліктері, оның ауыл шаруашылығы, транспорт, қазба өндірісі, құрылыс, ақпараттарды электронды өңдеу салаларында таралуын анықтады [11].
Қаржылық лизинг келесі негізгі ерекшеліктерімен сипатталады:
1. үшінші жақтың қатысуы (келісім объектісін өндіруші немесе жабдықтаушы);
2. жалға алудың негізгі мерзімі ішінде келісім-шартты бұзу мүмкіндігі болмайды, яғни жалға беруші шығындарын өтеу үшін қажетті мерзім. Бірақ тәжірибеде бұл кейде ғана жүзеге асады, ол лизингтік келісім-шартта қарастырылады, бірақ бұл жағдайда операция құны жоғарлайды.
3. лизингтік келісім периодының ұзақ болуы (көбіне келісім объектісінің қызмет ету мерзімімен жақын болады);
4. қаржылық лизинг келісімінің объектілерінің құны жоғары бағалармен ерекшеленеді9.
Оперативті лизинг кезінде сияқты, келісім мерзімі аяқталғаннан соң
лизинг алушының мүмкіндігі:
* қалдық құны бойынша келісім объектісін сатып алуға;
* қысқа мерзімге және жеңілдетілген мөлшерлемеде жаңа келісім-шарт жасауға;
* келісім объектісін лизингтік компанияға қайтаруға.
Лизинг алушы лизинг берушіге өз қалауы туралы келісім-шарт аяқталуына дейінгі алты ай немесе басқа мерзімі ішінде жеткізуі тиіс. Егер келісім-шартта келісім затын сатып алуға келісуі (опцион) бар болса, онда объектінің қалдық құны алдын-ала анықталады. Көбіне ол алғашқы құнының 1-10% аралығында болады, бұл лизинг берушіге амортизацияны жабдықтың толық құнына есептеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық лизинг экономикалық ерекшелігі жағынан ұзақ мерзірзімді банктік несиелендірудің капитал салымдарымен ұқсас келеді, қаржылық лизинг нарығында банктер, банктермен тығыз байланысқан қаржылық компаниялар мен маманданған лизингтік компаниялар ерекше орын алады. Кейбір мемлекеттер қатарында банктерге тек қана қаржылық лизингпен айналысуға рұқсат етілген. Оперативті лизинг пен қаржылық лизинг арасында негізгі айырмашылықтар кесте-1 көрсетілген [5].
Біздің ойымызша, оперативті және қаржылық лизинг лизингтік операциялардың екі негізгі түрі, ал барлық қалғандары бұл екі негізгі түрдің әртүрлілігі болып келеді.
Халықаралық тәжірибеде ең танымал келесі лизингтің түрі қарастырылады:
oo Капиталды лизинг (capital lease). Сатып алу-сату келісім -шарттың ерекшеліктерін қамтитын лизингтік келісім, сондай-ақ заңмен қарастырылып анықталған критериилерге сәйкес болады.
Кесте 1. Оперативті және қаржылық лизинг арасындағы негізгі айырмашылықтар
Оперативті лизинг
Қаржылық лизинг
Қысқа және орта мерзімді сипаттағы келісімдер
Орта және ұзақ мерзімді мипаттағы келісімдер
Жалға алудың алғашқы мерзімінде жабдық амортизациясының бөлігі төленеді. Келісім-шарт аяқталғаннан кейін жабдық қайта жалға берілуі мүмкін.
Жалға алудың алғашқы мерзімінде жабдық амортизациясының толық немесе бөлігінің көбі төленеді.
Келісім-шарт негізінде, көбінесе, лизинг беруші техникалық қызмет көрсетеді, жөндеуді өзіне алады және жабдықты сақтандырады.
Лизингтік келісім қаржыландыруға негізделеді, лизинг берушінің жөндеу бойынша міндеттерін қарастырмайды.
Кезкелген уақытта келісімді бұзу құқығы.
Негізгі (базисті) мерзім ішінде келісімді бұзу құқығы болмайды.
Инвестициялаумен ұқсас келеді.
Капитал салымдарын ұзақ мерзімді несиелендірумен ұқсас келеді.
Лизинг беруші тәуекелділіктер бойынша меншік және құқықты басқару сұрақтарын өзіне жүктейді және міндеттемелер мен кепілдемелер қарапайым жалға алу келісімдер негізінде жүзеге асырылады.
Меншік құқығымен байланысты, міндеттердің бөлігін лизинг алушы өзіне жүктейді. Ол сатып алу-сату келісімдер негізінде құқықтық басқарумен ұқсас келеді.
Өндіруші компаниялармен, сондай-ақ еншілес лизингтік фирмалармен және сауда компанияларымен ұсынылады.
Банктер мен олардың еншілес лизингтік компаниялармен ұсынылады.
Дерек көзі: Оралбаева Ж.З. Қазақстандағы лизингтік қатынастарды басқару тетіктерін жетілдіру:. э.ғ.д. ғылыми дәрежесін алу үшін дайынжалған дис. авторефераты. - Алматы, 2008. - 26б. [17]
Бұндай келісімдерде жалға алынған мүлік, көбінесе жалға алушының
балансына қойылады және негізгі қорлар категориясында есепке алынады.
oo Түзу қаржылық лизинг (direct financing lease), қарыз құралдарын тартпай жасалатын лизингтік келісім, бұнда лизинг беруші өндіруші немесе саудалық фирма болып табылмайды, ал келісім өз ерекшеліктерімен капиталды лизинг категориясына жатады. Бұл категорияға жатқызылудың қосымша шарты болып, жалға алушының төлемдердің толық сомасын өтеудің жоғарғы ықтималдылығы.
oo Ливеридж лизинг (diverged lease). Қарыз құралдарын тарту бойынша лизингтік келісім. Бұл категорияға қаржылық лизингтің келесі сипаттарына сай келетін келісімдер жатқызылады:
а) келісім қатысушылары үш жақтан кем емес: лизинг беруші, лизинг алушы және ұзақ мерзімді несиелендіруші;
ә) несиелендіруші лизинг берушіге қатысты айналымнан тыс негізде жабдық құнының көп бөлігін қаржыландырады;
б) несиелендіруші ссуда бойынша қарыз бен проценттер көлеміндегі жалға алу төлемдерін талап етуге ерекше құқықты иеленеді;
в) нетто көрсеткіші - лизинг мерзімінің аяғына қарай лизинг берушінің инвестицияларын прогресивті жоғарлайды, ал қарыз құралдары көрсеткіші төмендейді.
Қарызды тарту арқылы жасалатын лизинг кейде бөлек лизинг немесе
лизинг берушімен бөлігі қаржыландырылатын лизинг деп атайды. Бұл келісім инвестициялық типтегі жалға алу немесе үшінші жақ қатысуымен жалға алу келісі атауын алды.
Бөлек лизингтің жай қарапайым нысаны лизинг беруші, лизинг алушы және қаржыландырушы ұйымның қатысуын қарастырады.
Күрделі нысанында бес және одан да көп жақтар қатысады: брокер (көбінесе, ірі лизингтік компаниялар); траст құрылтайшылары; меншік иесі (лизинг беруші); қаржыландыру мекемесі; лизинг алушы.
Бұл лизингтің аса күрделі әртүрлілігі болып саналады, өйткені көп каналды қаржыландырумен байланысты және көбінесе қымбат жобаларды жүзеге асыруға бағытталған.
Лизингтің бұл түрінің ерекше сипаты болып, лизинг беруші жабдықтарды сатып алу кезінде, өз қаражатынан толық соманы төлемейді, тек бөлігін (20%) ғана, қалған соманы (80%) ол ссудаға бір немесе бірнеше несиелендірушілерді тарту арқылы өтейді. Сонымен қатар компания лизингтік компания мүліктің толық құны есептелетін кезіндегі, барлық салықтық жеңілдіктерді қолдана береді.
Лизингтің бұл түрінің тағы бір ерекшелігі, ол лизинг берушінің отандық қаржы-несиелілік қатынастарға тән емес, анықталған жағдайларда ссуда алады. Қарыз алушы - лизинг беруші несиелендірушілер алдында несиенің қайтарылуына кепіл болмайды, ол лизингтік төлемдер сомасы есебінен өтеледі. Сондықтан лизинг беруші мүлік кепілдігін, лизингтік төлемдердің ссуданы өтегенше дейінгі мерзімге, несиелендіруші жағына ұтымды етіп рәсімделеді.
Сондай-ақ келісім бойынша негізгі тәуекелділікті несиелендіруші банктер, сақтандыру компаниялары, инвестициялық қорлар және басқа да қаржылық ұйымдар өзіне алады, ал ссуданың қайтарылу кепілі тек лизингтік төлемдер мен лизингке берілген мүлік болады [13].
oo Топтық лизинг. Ол, лизинг берушінің лизингке берілген жабдықты сатып алуға тартылған қаражатты қолданатын, қаржылық лизингтің әртүрлілігі. Жабдықтың толық құны үлесінде тартылған қаражаттар мөлшері 60-80%-ға дейін жетуі мүмкін. Сонымен қатар лизинг беруші болып, меншік иелері атынан шығатын қатысушылар (акционерлердің) тобы шығады. Бұл лизингтің түрі ірі масштабты объектілерді жалға беру кезінде кең қолданылады, мысалға, самолеттер, темір жол жабдықтары, платформалар және кәсіпорынның комплектті жабдықтары және т.б.
oo Сату типіндегі лизинг (sale-type lease). Лизинг берушінің орнына өндіруші немесе сауда компаниясы болатын келісім, ал келісімнің өз капиталды немесе түзу қаржылық лизинг критериилеріне жауап береді.
oo Келісілген лизинг - сату (sale aid lease). Өндірушілердің жабдықтарды ынталандыру мақсатындағы ұсынылатын лизинг нысаны.
oo Вендор-лизингі немесе таратушы, сатушы лизингі, тек ірі өнеркәсіптік компаниялар өндіретін күрделі, ірі және қымбат жабдықтарды сатып алуды банктермен ұсынылады.
oo Сублизинг (sub lease). Субжалға алу, яғни лизинг бойынша алған жабдықты, келесі үшінші жаққа жалға беру келімі болып табылады.
oo Қайтармалы лизинг (sale lease back), жабдықтың иесі оны лизингтік фирмаға сатады және сол уақытта бұл жабдықты қайта олардан жалға алады. Бұл операция нәтижесінде сатушы лизинг алушыға айналады. Ол мына келесі жағдайда қолданылады, объектінің иесі ақшақұралдарына мұқтаж болғанда және бұл лизинг нысаны арқылы өзінің қаржылық жағдайын жақсартады. Қайтармалы лизинг өндірістегі бар құралдарды немесе олардың бөлігін сату арқылы кәсіпорындар өтімділігін жақсартуға мүмкіндік береді. Босатылған қаражаттар жаңа капиталды салымдарға немесе айналысқа жіберілуі мүмкін. Қайтармалы лизинг келісімдерінің рентабельділігі жаңа капиталды салымдардың табыстарының лизингтік төлемдер құнынан жоғары болатындығымен байланысты болады. Қайтармалы лизинг екі жақты лизингтік келісімнің әртүрлілігі болып саналады [12].
oo Жылжымайтын мүлік лизингі, өз ерекшеліктерін иеленген. Жылжымайтын мүлікті жалға алу бойынша операциялардың қолданылу мерзімі (10-20 жыл) және келісімнің жоғарғы сомасына байланысты аса күрделі болып келеді. Олар типтік келісімдер бойынша емес, жеке келісім-шарты бойынша рәсімделеді. Келісім-шарт міндеттері ұқсас болып келеді: лизиннгтік компания объектіні өндірістік мақсатта сатып алады немесе оның салынуына қатысу арқылы иеленеді және кейін оны өнеркәсіптік немесе саудалық кәсіпорынға жалға береді. Оперция объектілері келесілер болуы мүмкін: жер, ғимараттар мен сәулеттер, хабарлау жолдарының жүйесі, сондай-ақ өзінің қолданылу мақсатында жылжымайтын болып есептелетін жабдықтар болуы мүмкін. Заңнамалық актілердің жылжымайтын заттарға, сондай-ақ мемлекеттік тіркеуге алынатын әуе, су және өзен кемелері жатқызылады [8].
oo Бас (генеральный) лизинг - лизинг беруші мен лизинг алушы арасындағы лизинг бойынша жасалатын жалпы келісім, ол лизинг алушыға жалға алынған жабдықтар тізімін жаңа келісімдер жасаспау арқылы толықтыру құқығын береді. Кейде оны лизингтік несиелік желі деп атайды. Өз мағынасы бойынша банктік несиелік желімен ұқсас келеді.
oo Қайта жаңғыртылатын (револьверный) лизинг. Бұл нысан бойынша лизингтік келісімдер жалға алу бойынша жаңартылып отырады. Ол лизинг келісім бойынша, базалық келісім-шарты жағдайы бойынша жаңа келісімдер жасаспай және жалға алынған жабдықтарды жақсарту, жаңарту құқығындағы несиелік желі.
oo Контрактілік жалдау - бұл лизингтің арнайы нысаны, мұнда лизинг алушы ауыл шаруашылық машиналар паркі кешенін, жол құрылысы техникасы, тракторлар, автокөлік құралдары жалға беріледі. Ол оперативті және қаржылық лизинг элементтерін қамтиды. Контрактілік жалдау кезінде жалға алынған мүлік пайдаланушымен иесіне келісілген жалдау мерзімінен кейін қайтарылады, көбінесе ол 12 айдан 36 ай ішінде және жалға алынатын техниканың қызмет ету мерзімінен күрт қысқа. Жалға алу төлемдері қатаң тіркеледі және иесімен жасалатын жөндеу және қызмет көрсетулер шығындарын қосылады. Бірақ, кейбір жағдайларда бұл жұмыстарда жалға алушы өзі немесе келісім жасасқан арнайы фирма жүзеге асырады [10].
oo Дымқыл лизинг (wet lease). Міндетті техникалық қызмет көрсету, жабдықты жөндеу, оны сақтандыру, меншік салықтарын және басқа операциялар лизинг берушіге жүктелген. Сондай-ақ лизинг алушы лизинг берушіден арнайы мамандандырылған маркетинг персоналын және дайын өнім жарнамасын, шикізатпен қамтамасыз ету, жанармаймен және т.б. қамтамасыз етуді сұрауы мүмкін. Жалпы алғанда, дымқыл лизинг оперативті лизингке негізінен ұқсас келеді. Дымқыл лизинг әуе техникасы және теңіз кемелері лизингі кезінде кең қолданылады.
oo Құрғақ лизинг (dry lease) ұғымы лизинг берушінің тек әуе техникасын, теңіз кемелерін және т.б. жалға беру кезінде қолданылады. Жалға алушы өз есебінен экипажды жалдау, жанармай және т.б. төлейді [6].
oo Салықтық жеңілдіктермен байланысты лизинг (tax lease). Ол көбінесе лизинг берушінің немесе лизинг алушының салықтық жеңілдіктерін максимилизациялау мақсатында жаслады. Бұндай келісім шарттары көптеген мемлекеттер заңнамасына жақсы бейімделеген. Лизингтің бұл нысанының дамуы инвестициялық салықтық жеңілдіктер мен негізгі қорларды істен шығарудың үдемелі тәсілін енгізу қажеттілігімен сипатталады. Қаржылық лизингтің көп бөлігі халықтың жеңілдіктерді алумен байланысты [13].
oo Нақтылы лизинг (true lease). Лизингтің бұл түрінде барлық экономикалық және құқықтық міндеттер, артықшылықтар лизинг берушінің атына жүктеледі. Лизингтің бұл нысанында сатып алу опционы қарастырылуы мүмкін, бірақ бағасы лизингтік төлемдер сияқты алдын-ала анықталуы қажет болады.
Бұл нысанның ерекшелігі лизинг алушыға көрсетілетін қосымша қызметтер (жабдықтарды ұқыптау, оларды жөндеу, сақтандыру). Қосымша қызметтер жалға алу төлемдеріне енеді, сондытан бұл нысан салыстырмалы қымбат болады. Бұл лизингпен көбінесе жабдықтарды (компьтерлер, самолеттер және т.б.) өндірушілер айналысады.
oo Муниципалды лизинг. Қатысушысы муниципалды орган болатын, лизингтік келісім арқылы рәсімделеген, қатысты сату келісімі. Бұл келісімнің төлемдері, яғни жалға берушіге (муниципалитетін) салық салынбайды [11].
Жалпы алғанда, халықаралық лизингті ішкі лизингпен салыстырғанда
біріншісі он жылдыққа кейін пайда болды. Операция халықаралық деңгейді иеленеді, егер жабдықты өндіруші, лизинг беруші және лизинг алушы әртүрлі мемлекеттерде болған жағдайда. Лизинг беруші үшін халықаралық лизингтегі қызығұшылығының бірі - шетел валюталық, қаржылық және салықтық жеңілдіктерге қол жеткізу деп таниды.
Халықаралық лизингтің нысандар мен әртүрліліктер қатарын иеленеді, олар экспорттық, импорттық, транзиттік лизинг, конпенсациялық лизинг және дабл дип типтік келісім және с.с. болып келеді.
Компенсациялық лизинг, лизингтің бұл нысаны кезінде жалға алу төлемдері, лизингтік келісімнің объектісі болып табылатын, жабдықта жасалған, өнім жабдықтаушылары есебінен жүзеге асырылады.
Халықаралық тәжірибеде сублизингтік келісімдер, дабл дип атауын алған, екі және одан да көп мемлекеттерді салықтық артықшылықтар комбинациясын қолданатын келісімдерді айтамыз.
Халықаралық ынтымақтастық тәжірибесінде көбінеес халықаралық келісімдердің екі түрін ажыратады: түзу шетелдік лизинг және жанама лизинг. Түзу шетелдік келісімі топтық лизинг операцияларын қарастырады. Жанама шетелдік лизинг - лизинг беруші мен лизинг алушы бір мемлекеттің заңды тұлғалары бола тура, бірақ бірішісінің капитал бөлігі шетелдік фирмаларға және қаржылық ұйымдарға тиесілі (көбінесе, банктерге немесе шетелдік лизинг компанияларға) жағдайындағы лизингтік келісім. Лизингтік келісімнің объектісі, көп жағдайда, лизинг алушының мемлекетіне импортталатын жабдық болады.
Бұл лизингтік қатынастар түзу лизингпен байланысты болатын, кейбір шектеулерден өтуге мүмкіндік береді:
* лизингтік төлемдерді шетелге аудару бойынша салық;
* шетелдік партнерлер - лизинг берушілердің қарекетіне заңды шектеулер;
* шетелдік меншік иесіне жабдықтарды рәсімдеу қиыншылықтары [14].
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
4.1 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі
лизингтік қызметтер жағдайын талдау
Қазақстандық лизингтік компанияларды үш негізгі категорияларға бөлуге болады:
- банкімен құрылған компаниялар;
- коммерциялық құрылымдармен құрылған және жергілікті әкімшілікпен қолданатын компаниялар;
- мемлекетпен құрылған және қаржылындырылатын компаниялар.
Төртінші категорияға шетел компаниясымен қаржыландырылатын және қазақстанның заңнамасына сәйкес заңды тұлға мәртебесі бар лизингтік компаниялар жатады. Бірге алынған осы төрт топ лизингтік компания-резиденттерін құрады.
Лизингтік нарықтағы лизингтік қызмет көрсететін белгілі Қазақстан компанияларына және банктеріне мыналар жатады: "БТА-Лизинг", "Валют-транзит Банк", "Лариба-Банк", "Алматинский торгово-финансовый банк", "ТехаКа банк", "Лизинг-центр" ЖШС, "Налык-лизинг" АҚ, "Қарағанды лизинг компаниясы", "Спутник" ЖШС, "Алматы-техлизинг" ЖШС, "Техника-лизинг" ЖШС, "Казтехлизинг" СП, "Инвестлизинг" АҚ, "Казинвест" АҚ, "Алмаз Интерненшнл Трейдинг компани" АҚ, "Астана-инвест" АҚ, "АГР-ЭВО" СП, "Агро-лизинг" АҚ- мемлекеттің қатысуымен.
Лизингтік компаниялар әрекетінің анализі банкпен қолданатын лизингтік компаниялар перспективті болып табылатынын көрсетеді. Осы компаниялардың жақсы жағдайларда лизингтік әрекетпен айналасуға және лизингтік шарттарды жүзеге асыруға мүмкіндіктері болған, өйткені олардың бірінші лизингтік шарттарының көптеген бөлігін өздерінің құрылтайшы-банктеріне және олардың аймақтық бөлімдеріне жабдықтар жеткізу туралы шарттар құрады. Бұдан басқа, осы компаниялар банктік капиталға қол жеткізеді және де құрылтайшы-банкінің бақылауында жүреді. Негізінде осы компаниялар құрылтайшы-банкіге және оның корпоративтік клиенттеріне қызмет қөрсетуде шоғырланады, және де олардың іс-әрекетінің шамалы пайызы ғана сыртқы клиенттерге бөлінеді
"БТА-Лизинг" компаниясы ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру және қайта өндеу үшін жабдықтар мен техниканың жетекші компания-өндірушілерімен қатар жұмыс жасайды, олар: "Джон Дир", Case АКШ, Class, Lemken, Ferrostaal, Скиолд Германия, Трилис Қытай, Ana Food Түркия, Cebeco, Ван дер Плуг Нидерланды, Elopac Финляндия, ИТО, Ралот, Pavan Италия, Ростсельмаш, Красноярск трактор заводы, Акмалбко Ресей. 2005 жылы есеп айырылысу банктік жүйесін дамыту үшін банктік жабдықтар мен техниканың импорты бойынша жаңарту және дамыту Еуропа банкінің есебінен АҚШ 100 млн.доллар сомада заем алынған.
Екінші топ - коммерциялық лизингтік компаниялар - муниципалды және коммерциялық көздерге байланысты тікелей қаржыландыруға сенеді.
Үшінші топ - мемлекеттің қатысуымен лизингтік компаниялар, олардың барлығы - екеу ғана, сонымен қатар, ҚР Мүлік мемкомитеттің атынан мемлекеттің қатысу үлесі 25 пайыздан аспайды. Агороөнеркәсіп кешенінде мемлекеттің қатысуымен лизингтік қатынастарды ішкісалалық реттеуін қолдануы туралы айта отырып, Қазақстан Республикасында Казагрофинанс бірінші лизингтік компаниясын құрылу мысалын келтірейік.
Мемлекеттік лизингтік компаниялар Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылықтың басымды саласында жұмыс жасайтын лизинг алушылар-ауылшаруашылық өндірісшілерімен жұмыс жасайды.
Лизингтік операцияларға бюджеттік қаржылар есебінен бөлінген 1,4 млрд теңгеден 31,7 млн тенге ғана лизинг алушылармен жабылды.
Лизингтік операциялардың нәтижелілігін тереңірек талдау үшін Қазақстанда 2008-2011 ж.ж. лизингтік қызметтердің құрылымы қаралған (4- кесте).
Кесте 2. Қазақстан Республикасында 2008-2011 ж.ж көрсетілген лизингтік қызметтер түрінің құрылымы, (мың АҚШ доллары)
Персоналсыз лизингтік қызметтердің түрі
2009 ж
2010 ж
2011
Жеңіл автомобильдер лизингі
618856,3
144440,5
564121,2
Басқа да жаяу транспорттық жабдықтардың лизингі
1040746,2
275346,0
410745,9
Кемелердің лизингі
39894,4
41050,8
39468,0
Әуе кемелерінің лизингі
30524,0
89104,8
95226,2
Ауылшаруашылық машиналардың лизингі
240338,2
2104,3
364454,1
Құрылыс машиналар мен жабдықтардың лизингі
840483,7
341876,2
447339,6
Компьютерлердің лизингі
301422,3
341087,5
384451,8
Басқа машиналар мен жабдықтардың лизингі
223282,9
51564,0
102451,2
Басқа да негізгі құралдардың лизингі
5388,9
1259,5
5974,1
Барлығы
2568264,5
501637,9
2414231,1
Дерек көзі: http:www.Stat.kz [25]
Сонымен бірге, 2008-2011 жж. түрлер бойынша ұсынылған лизингтік қызметтердің кесіндісінде келесі тенденциялар айқындалды. Әсіресе жоғары қарқынмен төменде көрсетілген бойынша лизингтік операциялар жүргізілді:
oo ауылшаруашылық машиналардың лизингі бойынша 229,4 рет өсті
oo құрылыс машиналар мен жабдықтардың лизингі 63,8 рет өсті
oo компьютерлердің лизингі, олардың көлемі 39,6 рет өсті
oo басқа да машиналар мен жабдықтардың лизингі 14,6 рет өсті
oo әуе кемелердің лизингі бойынша 7,4 рет өсті
oo басқа да жаяу көлік жабдықтардың лизингі 6,2 рет өсті
oo жеңіл автомобильдер лизингі бойынша 3,8 рет өсті
Қазақстан Республикасында нақты секторды дамытудағы лизингтік қаржыландырудың маңызы зор болып табылады.
2012 жылғы қаңтар-наурызда өңдеу өнеркәсібіне салынған инвестициялар көлемі (салыстырмалы бағада) 2011 жылғы қаңтар-наурызбен салыстырғанда 26,4%-ға өсті. Өңдеу өнеркәсібіне салу үлесі негізгі капиталға салынған инвестициялардың жалпы көлемінде 9,8%-ды құрап, 1,8 пайыздық тармаққа ұлғайды.
Саланың негізгі капиталына салынған инвестицияларды қаржыландырудың басым көздері инвесторлардың меншікті қаражаты (72,0% инвестициялардың жалпы көлемінен) болып табылады.
Өңдеу өнеркәсібінде негізгі капиталға салынған қаржыларды келесі суреттен көре аламыз.
нақты көлем индексі,
2011 жылғы қаңтар-наурызға %-бен
Сурет 1. Өңдеу өнеркәсібінде негізгі капиталға салынған қаржылар
Дерек көзі: http:www.Stat.kz [25]
Сонымен бірге, қаралып отырған кезеңде кеме лизингілері 0,9 рет азаю және басқа да негізгі құралдар 0,4 рет азаю байқалды.
Кәсіпорын-
дардың саны, бірлік
Берілген лизинг саны, бірлік
Берілген лизинг сомасы, мың теңге
жеке тұлғалар-ға
заңды тұлғалар-ға
жеке тұлғаларға
заңды тұлғаларға
Қазақстан Республикасы
258
1 522
90
1 467 479
583 416
Ақмола
14
52
4
82 428
10 600
Ақтөбе
27
17
-
23 452
-
Алматы
21
152
3
326 404
18 000
Атырау
3
5
-
14 225
-
Батыс Қазақстан
13
52
1
44 990
10 300
Жамбыл
23
119
-
142 802
-
Қарағанды
15
63
1
132 819
4 500
Қостанай
16
506
8
80 133
81 266
Қызылорда
19
44
2
105 660
33 000
Маңғыстау
3
-
-
-
-
Оңтүстіқ Қазақстан
40
282
15
325 837
67 700
Павлодар
12
35
36
77 696
80 000
Солтүстіқ Қазақстан
32
154
12
59 472
173 550
Шығыс Қазақстан
20
41
8
51 561
104 500
Астана қаласы
-
-
-
-
-
Алматы қаласы
-
-
-
-
-
Дерек көзі: http:www.Stat.kz. - Ауыл шаруашылығы бөлімі материалдары. [25]
Кесте 3. 2011 жылғы 4 тоқсандағы ауылдық жердегі берілген лизинг сомасы және лизинг берумен айналысатын ұйымдар саны
Жоғарыдағы кестеден көріп отырғанымыздай ҚР-да ауыл шаруашылығын қаржыландыру мен қолдауда ауылшаруашылығына берілетін лизингтердің маңызы зор болып табылады. Кестеге назар аударсақ лизинг беруші ҚР бойынша 258 ұйым тіркелген, ал олардың ең көп тіркелген облыстары Солтүстік Қазақстан облысы (32 ұйым) мен Оңтүстік Қазақстан облысы (40 ұйым), ал ең аз тіркелген облыстарға Маңғыстау (3 ұйым) мен Атырау облыстары (3 ұйым). Жалпы Қазақстанда лизинг беру сомасы 1 467 479 мың теңгені құрады, сондай-ақ жеке тұлғалардың лизинг алу сомасы Алматы және Оңтүстік Қазақстан облыстары болып табылса, заңды тұлғалардың лизинг алу сомасы бойынша Солтүстік Қазақстан мен Шығыс Қазақстан облыстары болып табылады. [29]
Осындай құрылымдық қозғалыстар нарық қажеттіліктерінің және лизингтік қатынастарды реттеу саласындағы мемлекеттік саясаттың өзгерістеріне байланысты. Сондай-ақ, түрлі лизингтік компаниялармен лизингтік операциялар жүргізу кезінде жиналған тәжірибеде маңызды роль ойнайды.
Кесте 4. Несиемен салыстырғанда лизинг пайдасының факторларының анализі
Факторлар
Лизинг
Несие
Қаржыландыру мерзімі
60 айға дейін
12 ай
Кепіл
Жоқ
150-200 пайыздық қамтамасыз ету
Кәсіпкерлік тәуекел
Аванс 10-30 пайыз
150-200 пайыздық қамтамасыз ету
Бизнес-жоспардың болуы
Жоқ
Бизнес-жоспар, ТЭО
Жобаны қарайтын тұлғалардың аясы
Несиелік бөлім, заңгер, шарт бойынша менеджер
Несиелік бөлім, заңгер, кепіл беруші, қазынашы
Жабдықты жеткізу шарты бойынша қауіптер
Жеткізгенге дейін - лизинг беруші, жеткізгеннен кейін - кепіл беруші
Жеткізуге дейін және кейін - кепіл беруші
Бейілділік
Бейілді
Консервативті
Төлемдердің бағаны
Оралымды баған
Қатаң баған
Қаржыландыру көзі
Негізгі қаржылар
Айналымды қаржылар
Жеңілдіктер
Табыс салығы, мүлікке салық, жерге салық
Жеңілдіктер жоқ
Дерек көзі: Сагадиев К.А., Смагулов А.С., Мырзахметов А.И. Лизинг в Казахстане: теория и практика - Алматы: Агроуниверситет, Фонд Евразия, Учебно-консалтинговый центр лизинг, 2009 - 202б. [22]
Қазіргі күнге лизингтік бизнесте сатушылар тарапын банктер және олардың еншілес компаниялары өкіл етеді. Сонымен қатар, көптеген бактерде лизингтік мәмілелер ерекше сипатталады, әдетте, олармен несие беру бөлімдері айналысады. Сонымен бірге, бірқатар ірі банктер өз инвестициялық әрекеттерінің даму шеңберінде қаңды оқшауланған жеке құрылымдық бөлімшелер ашқан (еншілес лизингтік компаниялар), олардың іс-әрекетінің негізі - лизингтік операциялар. Банктердің лизинг дамуына мүдделері инвестициялық әрекетті экономиканың нақты секторына, әсіресе, ауыл шаруашылығында кеңейту үшін перспективті қолданылуына байланысты.
КазАгроФинанс компаниясы өз әрекеттерін жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасы ұсынған қаржылық ресурстарды пайдаланады, ол біздің компанияның лизингтік қызметтерін шаруашылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАР ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Лизингтің мәні, міндеттері және ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 5
1.2 Лизингтік операциялардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРІНІҢ ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі лизингтік
қызметтер жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.2 Коммерциялық банктердің лизингтік операцияларын Альянс Банк мысалында талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ ЛИЗИНГТІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУ КЕЛЕШЕГІ ... ... ... ... 32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .39
КІРІСПЕ
Өндіріс секторындағы негізгі құралдарды жаңарту және дамыту Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық даму стратегиясының міндеті болып табылады. Бұл қойылған міндеттерді шешудегу негізгі қол жеткізерлік механизм болып шағын және орта бизнестегі лизингті дамыту айқындалады [1].
ҚР Президентінің 2012 жылғы Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты атты халыққа Жолдауында ең басты мәселе Жолдаудың өзі атап тұрғандай әлеуметтік жаңғырту мемлекет дамуының басты бағыты болып табылады. [2]
Лизинг нарығының қалыптасуын қоса, Қазақстандағы лизинг дамуының өзектілігі, алдын-ала, жабдықтар паркінің жағымсыз жағдайымен сипатталады: моральды ескірген жабдықтардың үлес салмағының көптігі, оларды қолданудағы тиімділіктің төмендігі, қажетті қосалқы бөлшектермен қамтамасыз етілмеу және т.б. Бұл мәселелердің шешуін табудың амалы ретінде, өзіне сыртқы саудалық, несиелік және инвестициялық операциялардың барлық элементтерін қамтитын, лизинг болуы мүмкін.
Қазіргі таңда, қазақстандық кәсіпорыдардың көп бөлігінде айналым құралдарының жетіспеушілігі байқалады. Олар өз негізгі қорларын жаңарта алмайды, ғылыми-теникалық прогресс жетістіктерін енгізе алмайды және несие алуға мұқтаж болады. Жалпы несиелендірудің көп түрлері анықталған: ипотекалық, бағалы қағаздарды кепілдендіру, тауарлар партияларын, жылжымайтын мүлікті кепілдендіру сияқты. Бірақ өзінің негізгі құралдарын жаңартуға шешім қабылдаған кәсіпорын үшін жабдықты лизингке алу тиімдірек болады. Бұл жағдайда негізгі құралдарды сатып алуға бағытталған жай кредитпен салыстырғанда лизингтің толық мерзімі, көбінесе, ол бір жылдан бес жыл аралығы, ішінде жабдық құнының 10%-на дейін кәсіпорын үшін үнемделеді. ҚР-ғы қазіргі экономикалық жағдай лизинг үшін қолайлы деп саналады. Модернизацияға мүмкіндігі жоқ кәсіпорын мен инвестициялатын қаражаттардың қайтарылуына кепілдігі толық еместігі есебінен, бұл кәсіпорынға несиені толғанулармен беретін банк арасындағы қарама-қайшылықтарды қарастыратын нысан лизинг болады. Лизингтік операция барлық қатысушыларына тиімді: бір жағына кезең бойынша өтелетін несие мен керекті жабдығына қол жеткізу мүмкіндігі; басқа қатысушысы - несиенің өтелуіне кепілдік алады, өйткені лизинг объектісі лизинг берушінің немесе соңғы төлемнің өтелуіне дейін лизингтік операцияны қаржыландырушысы, банктің меншігі болып табылады. Қазақстандағы жабдықтардың 80% ескірген, негізгі құралдарды инвестицияландыруды көздейтін кәсіпорындарды қаржыландырудың құралы ретінде лизингті дамытудың мемлекеттік саясатын жүзеге асыру қажет деп санаймын.
Лизингтің ерекшелігі ұзақ мерзімді жалға алудың дәстүрлі нысаны ретінде еместігінде, оның болашақта жұмыс атқарудағы ерекше нысаны екенінде.
Лизинг - анықталған өндірістік күштердің арақатынасын өзара тығыз байланыстағы өндірістік қатынастарын сипаттайтын меншік қатынасын жүзеге асырудың тәсілі [4].
Лизингтік қарекеттің ерекше экономикалық ролі, оның жеке меншіктің өндірістік құралдарға өтуіне жағдай жасайды, ал басқа жағынан меншік иесінің және орындаушының ауысуына әкеледі. Лизинг процесі кезінде мемлекеттік меншіктің өздігінен дамуы байқалады.
Бірақ, қазіргі Қазақстанның экономикалық жағдайына сай әлі лизинг қызметі нарығының дамуының кейбір аспектілерінің зерттелмей қалуы, курстық жұмыстың тақырыбын таңдауыма әсерін тигізді.
Жұмыстың мақсатына сәйкес жұмысқа келесі міндеттер қойылады:
oo қазіргі замаңғы жағжайдағы лизинг дамуының теориялық негізін танып білу;
oo лизингтік операциялардың түрлері мен олардың жіктелуін талдау;
oo коммерциялық банктерде лизингтік операциялардың жүргізілу механизмі мен лизингтік төлемдерді есептеуді Альянс Банк мысалында талдау;
oo республикамыздағы лизинг дамуының жағдайына талдау жасау;
oo лизинг қызметіндегітәуекелдерді басқару және оларды азайтудың жолдарын қарастыру;
oo лизинг дамуының мәселелерін анықтау;
oo лизинг дамуын жетілдіру бойынша тұжырымдар ұсыну.
Жұмыстың құрылымы. Курстық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Курстық жұмыстың бірінші тарауында лизингтік операциялар дамуының теориялық негіздерін, лизингтің мәні мен оның түрлерін, лизингті қолданудың шетелдік тәжірибелері қарастырылды.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасы коммерциялық банктердің лизингтік операцияларының дамуы мен бүгінгі таңдағы жағдайы қарастырылып, банктердің лизингтік операцияларжы жүргізу механизмі мен төлемдерін есептеуді Альянс Банк мысалында талданды.
Үшінші тарауда Қазақстандағы коммерциялық банктерде лизингтік операцияларды жетілдіру жолдары, лизингтік қызметтегі тәуекелдерді басқару және Қазақстандағы лизингті дамыту келешегін жақсарту бойынша ұсыныстар қарастырылды.
1 ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАР ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Лизингтің мәні, міндеттері және ерекшелігі
Лизинг ұғымы шетелдік және отандық әдебиеттерінде және кәсіпкерлік қызмет тәжірибесінде жеткілікті көлемде қарастырылады. Лизингтің қаржылық-коммерциялық, құқықтық және техникалық аспектілерін иеленеді. Орташа есеппен алғанда, қазіргі уақытта, экономикалық және заң бойынша әдебиеттерде лизингтің жүзден аса анықтамасы бар. Бұл лизинг ұғымының тар, аралық және жалпы мағынасы есебінен келесі қасиеттерін көрсетуге болады.
oo лизингтік келісім-шарттың экономикалық мазмұны және құқықтық нысаны;
oo келісім мерзімі;
oo лизингтік келісім объектілерінің шеңбері;
oo келісімге қатысушылардың саны және құрамы.
Отандық әдебиеттерде, көп жағдайларда, лизингті машиналарды, құрал-жабдықтарды, транспорттық құралдарды және өндірістік сипаттағы ғимпараттарды жалға алу немесе ұзақ мерзімді жалға алу деп көрсетеді. Бірақ бұл жағдайда мазмұны жағынан лизинг ұғымының тар мағынасын ашады және шаруашылық қатынастар нысанының мағынасын толықтай көрсете алмайды.
Лизингтік мәмілелердің бірнеше түрлері бар. Барлық лизингтік операциялар екі түрге бөлінеді: шұғыл және қаржылық лизингтер.
Шұғыл лизинг - бұл мүліктің қызмет ету мерзіміне қарағанда, оның пайдалану мерзімінің қысқалығын және мүліктің құнын толық өтемеуін сипаттайды.
Қаржы лизингі - бұл уақытша пайдалануға берген лизинг затының мерзімі ішінде өзінің толық амортизациялық құнын төлеп шығумен немесе өзін-өзі өтеумен байлагысты сипатталады.
Осы лизингтердің отандық және халықаралық тәжірибиеде қолданылатын мынандай түрлері бар:
Ішкі лизинг - бұл, оның қатысушыларының бір елден болып келуімен байланысты сипатталады.
Халықаралық лизинг - бір тарап немесе барлық тараптардың әр елден болып келуін сипаттайды.
Сыртқы лизингтің экспорттық және импорттық болып бөлінеді. Экспорттық лизингте шетел лизинг алушы болса, импорттық лизингте шетел лизинг беруші болып табылады.
Салық және амортизациялық жеңілдіктерге қатысты лизинг мынандай болып бөлінеді:
- Жалған лизинг - қызмет алыпсатарлық сипатта болады және жеңілдіктер есебінен пайда табу мақсатында жүргізіледі;
- Нағыз лизинг - жалға берушінің инвестициялық жеңілдік және Шұғыл амортизация сияқты салық жеңілдіктеріне құқы бар, ал жалға алушы салық төлеу үшін жарияланған кірістер есебінен жалдық төлемдерді алып тастай алады.
Лизингтік төлемдерін сипатына қарай былай бөледі:
- Ақша төлемімен жүргізілетін лизинг - барлық төлемдер ақша нысанында жүргізіледі;
- Компенсациялық төлеммен жүргізілетін лизинг - төлем аталған жабдықта өндірілген тауарларды жеткізу немесе қарсы қызмет көрсету нысанында жүзеге асырылады;
- Аралас төлемді лизинг;
Мүлікті типіне қарай былай бөлуге болады:
- Жылжымалы мүлік лизингі;
- Жылжымайтын мүлік лизингі;
- Бұрын пайдаланылған мүлік лизингі;
Өтеу деңгейіне қарай:
- Бір келісімнің әрекет ету мерзімінде мүлік құны толдық өтелетін лизинг;
- Толық өтелмейтін лизинг;
Амортизация шарты бойынша:
- Толық амортизация және соған сәйкес лизинг объектісінің құны толық төленетін лизинг;
- Толық емес амортизациялы лизинг;
Қызмет объектісіне қарай:
- Егер жалданатын затқа көрсетілетін барлық қызметті лизинг алушы өз мойнына алса, таза лизинг;
- Толық қызмет жиынтығы бар лизинг - объектіге толық қызмет көрсету лизинг берушіге жүктеледі;
- Жартылай қызмет жиынтығы бар лизинг;
Лизингтің кеңінен таралуының басты себебі - оның қарапайым нсиелерден мынандай артықшылықтарының болуына байланысты:
- Лизинг көмегімен кепілге беретін мүлкі жоқ ұсақ кәсіпорындарды несиелеуге болады. Бұл былай: лизингтік мәміле жасалған мерзім бойынша лизинг объектісі лизингке берушінің меншігінде қалады, лизинг алушы банкротқа ұшыраған жағдайда несиелік тәуекел деген болмайды;
- Лизинг 100 пайызға дейін несиелеуді ұсынады, яғни кәсіпорынға қысқа мерзім ішінде өзінің меншікті капиталын жұмсалмай-ақ, жаңа құрал-жабдықты пайдалана отырып, өнеркәсіптік өнім шығаруға және пайда табуға мүмкіндік береді;
- Кәсіпорынға мүлікті несиеге сатып алғаннан, лизинг бойынша алған қолайлы, себебі, бұл жерде ол мүлік кепіл ретінде болады.
- Құрал-жабдықтың лизинг берушінің меншігінде болатындығына байланысты, өнімнің құнына лизингтік төлемдер ғана қосылып, мүлікке салынатын салықты жалғы берушінің өзі төлейді. Сөйтіп, лизинг алушы салықтық жеңілдіктер алады.
- Несие берушінің көзқарасымен қарағанда, несиенің мақсатты пайдалануына ешқандай да қадағалау болмайды.
Лизинг операциясына тән кемшіліктер:
- жалғы алушы құрал-жабдықтың қалдық құнының жоғарлауынан ештеңе ұтпайды;
- ұйымдастырудың күрделілігі;
- лизинг құны несиеген қарағанда жоғары, бірақ та ескірген құрал-жабдықтан туындайтын тәуекелдің лизинг берушінің басында болатынын ұмытпау қажет, сондықтан да ол осындай шығынның орнын толтыру үшін комиссияны көбірек алуға тырысады.
Лизинг дегеніміз - лизингтік компаниядан қарызға алу есебінен өндіріске қажетті құрал - жабдыққы Шұғыл қол жеткізуге мүмкіндік беретін құрал. Негізінен лизингтік операциялар екіге бөлінеді: шұғыл және қаржылық.
Шетелдік зерттеушілер лизинг операциясының жасалғандығы туралы нақты зерттеулер ретінде 1877 жылы Белл Телефон Компани деген американдық компанияның телефондарды сатудың орнына жалға бергендігін тілге тиек етеді.
Ең алғашқы лизинг туралы заңдардың бірі 1284 жылғы Уэльс Заңы болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы лизингтің құрылымдардың қалыптасуы 1989 ж. екінші жартысынан бастау алады. Республика көлемінде алғашқы лизингтік кәсіпорындар коммерциялық банктердің және жабдықтаушы ұйымдардың қатысуымен құрылады. Олар кең көлемі қызметтегі акционерлік кәсіпорындар және де олар тек қана сатып алу- сатумен емес, сонымен қатар техникалық құралдарды жалға және лизингке берумен айналысып отырды. Мысалы, 1989 жылы лизингтік операцияларды жүзеге асыру үшін республикадағы алғашқы коммерциялық банктердің бірі КРАМДС-Банк құрылтайшысы болған КРАМДС-Лизинг акционерлік кәсіпорыны құрылып, өз жұмысын кіріс етті.
1992 жылдың орталарында республика экономикасының мемелкеттік емес секторында 120-дай коммерциялық банктер мен 20 лизингтік фирмалар жұмыс істеп отырды. Олардың қатарында КРАМДС-Лизинг, Алма-ата Техлизинг, ТехникаЛизинг, ТуранЛизинг және тағы басқа,
1992-1994 жылдар Қазақстанда лизингтік бизнестің дамуына ең қолайсыз кезең болды. Бұл аралықта ішкі экономикалық жағдай қайта құрылған лизингтік фирмалар мен коммерциялық банклердің ұзақ мерзімді операцияларды жүзеге асыруына жағдай жасай алмады. Бірақ та кейбір компаниялар лизингке негізделген бір реттік экспорттық-импорттық операцияларды жүзеге асыруды тоқтатпады.
1995 жылдың 29 сәуірінде Қазақстан Республикасының Үкіметі мемелкеттік мүлікті басқару жөніндегі мемлекеттік комитет жанынан лизинг жөніндегі департамент құру туралы қаулысын қабылдады. Ол өндіріске ірі мөлшердегі инвестициялар тарту құралы ретінде лизингті пайдалану ачсында біртұтас мемлекеттік саясатты қамтамасыз ететін атқарушы биліктің орталық органы болды.
Бүкіл әлемде көптеген кәсіпкерлер бизнес үшін қажетті мүліктерді меншікке емес, жалға алғанды жөн көреді. Жалгерлік, бірінші кезекте кепіл есебімен (кепілдік, тапсырыс) несиелеу элементтері, дамыған нарық қатынасына тән ір түрлі қаржылық механизмдер және қарыз міндеттемелері бойынша есеп айырысулар кездесетін келешекті қаржыландырудың арнайы қосымша көзі ретінде енгізіледі.
2001 жылы Оттавада қабылданған халықаралық қаржылық лизинг конвенциясында былай деп айтылған: Халықаралық тәжірибиеде лизинг үш жақты қатынастар кешенін білдіреді, мұнда лизинг компаниясы (лизинг беруші) пайдаланушы өтініші мен нұсқауы бойынша оған өндірістік жабдықты уақытша пайдалануға береді, ал келісім мерзімі аяқталған соң алынған жабдықтың сатып алушы меншігінде қалдырылуы мүмкін.
Қатысушылар құрамына қарай лизингті былай топтастыруға болады:
- Тура лизинг - бұл кезде мүлік иесі өз еркімен объектіні лизингке өткізеді (екі жақты келісім);
- Жанама лизинг (үш жақты немесе көпжақты лизинг), бұл кезде мүлікті беру делдал арқылы жүзеге асырылады.
Тура лизингтің жиі кездесетін түрі - қайтарысды лизинг, лизинг фирмасы иесінен мүлікті сатып алып, оны оған қайта жалға беретін лизинг.
Лизингтік мәмілеге үш жақ қатысады:
- Лизингберуші - меншігіне лизинг затын алушы және оны лизинг шарты талаптарында Лизингалушыға беруші жақ.
- Лизингалушы - кәсіпкерлік мақсаттар үшін лизинг шарты талаптарында лизинг затын қабылдаушы жақ.
- Сатушы - Лизингберуші лизинг затын алатын жақ.
Лизингтік нарықта арнайы субъектілерді атап көрсетуге болады, олар:
- Банк (немесе басқа несиелік ұйым) келісім - шарттағы затты алуға қаражат беруші жақ.
Қаржылық лизинг туралы Қазақстан Республикасының заңында қаржылық лизинг түсінігі инвестициялық қызмет түрі ретінде анықталады, бұл кезде:
- Лизинг беруші - лизинг шартымен лизинг затын сатушыдан алуға және оны лизинг алушыға белгілі төлеммен, белгіленген мерзімге және анықталған шартпен уақытша пайдалануға және кәсіпкерлік мақсаттар үшін қолдануға міндеттенеді. Лизинг заты лизинг алушыға берілетін мерзім ұзақтығы жағынан лизинг заты құнының түгелдей немесе белгілі бөлігінің (80 пайыздан кем емес) амортизациясымен өлшенеді.
- Лизинг алушы лизинг келісіміне сәйкес, келісім жасау кезіндегі баға бойынша лизинг заты құнының түгелдей немесе белгілі бөлігінің (80 пайыздан кем емес) көлемде қалпына келтірілуімен (амортизация) есептелетін қылыпты кезеңдік төлемдерді төлейге міндеттенеді.
1.2 Лизингтік операциялардың түрлері және жіктелуі
Отандық сондай-ақ шетелдік мамандар лизингтің негізгі түрлері ретінде қаржылық және оперативтік лизингті көрсетеді.
Оперативті лизинг (operating lease) - жабдық құнының тек бөлігі ғана жалға алу төлемақылары арқылы амортизацияланатын қысқа немесе орта мерзімдік келісім. Оперативті лизинг бойынша жіберілетін жабдықтар жалға алушының балансына қойылмайды. Көп жағдайда бұл келісімдер бойынша техникалық қызмет көрсету, сақтандыру, меншік салығын төлеу және қаржылық есеп беру мен есептілік тұрғысынан оперативті лизингке жатқызылатын категориялар бойынша сұрақтарды лизинг беруші өзіне алады.
Оперативті лизинг үшін келесі негізгі сипаттар тән:
Лизинг беруші өзінің барлық шығындарын бір лизинг алушыдан келіп түсетін лизингтік төлемдер есебінен орнын толтыруды көздемейді.
Көбінесе лизингтік келісім-шарт екі-бес жылға дейінгі мерзімге жасалады, ол жабдықтың қаржылық тозуынан әлдеқайда төмен және кезкелген уақытта лизинг алушы оны тоқтату мүмкіндігі бар болады.
Объектінің қирауы немесе жойылуы тәуекелі негізінен лизинг берушіге жүктеледі.
Лизингтік төлемдер мөлшерлемесі қаржылық лизингке қарағанда көбіне жоғарырақ болады. Бұл лизинг берішунің шығындарын толық өтеу кепілдігінің болмауына байланысты, өз қызметіне бағаларын жоғарлату арқылы әртүрлі коммециялық тәуекелділіктерді (қолда бар жабдықтардың толық көлемі үшін жалға алушыларды таппау тәуекелі, келісім объектінің істен шығуы тәуекелі, келісім-шартын мерзімнен бұрын тоқтату қаупі) ескеру қажеттілігінен түсіндіріледі.
Келісім объектілері, көбіне машиналар мен жабдықтардың ең танымал түрлері болады [12].
Оперативті лизинг кезінде лизингтік компания нақты жалға алушыны
білмей, алдын-ала жабдықтарын сатып алады. Сондықтан, оперативті лизингпен айналысатын фирма, жаңа, сондай-ақ қолданыста болған инвестициялық тауарлар нарығының коньюктурасын жақсы білуі қажет. Бұл лизинг түрі кезінде лизингтік компаниялар қолданысқа (жалға) берілетін мүлікті өздері сақтандырады және оған техникалық қызмет пен жөндеу жұмыстарын жүзеге асырады. Лизингтік келісім-шарт аяқталғаннан кейін лизинг алушының құқықтары:
* өзіне ыңғайлы жағдайларда келісім-шарт мерзімін ұзарту;
* лизинг берушіге жабдықтарды қайтаруға;
* нақты нарықтық құны бойынша сатып алу келісімінің (опционның) бар болуы негізінде жабдықты сатып алу. Өйткені келісім-шартты жасау кезінде келісім объектісінің нарықтық қалдық құнын анықтау мүмкін емес, бұл лизингтік фирмалардың қолданылған жабдықтар нарығының коньюктурасын жақсы танып білуін қажет тұтады.
Лизинг алушы оперативті лизинг арқылы мүлікті иемдену бойынша
тәуекелділіктерден қорғануды көздейді, мысал ретінде, моральды қартаю, өндірілген өнімге сұраныстың өзгеруіне байланысты рентабельділіктің төмендеуі, жабдықтың сынуы, жөндеу мен тоқтап тұруына байланысты тікелей және жанама өндірістік емес шығындардың өсуі және т.с.с. Сондықтан лизинг алушы келесі жағдайларда оперативті лизингті таңдайды:
1. қарастырылатын табыстардың қолданылатын жалдамалы жабдықтың алғашқы бағасын өтемейтін кезде;
2. жабдықтардың қысқа мерзімге керек болған жағдайларда (маусымдық жұмыстар немесе бір реттік қолданылғанда);
3. жабдыққа арнайы техникалық қызмет көрсету қажет болған жағдайда;
4. келісім объектісі ретінде жаңа, тексерілмеген жабдық қолданылған кезінде.
Оперативті лизингтің көрсетілген ерекшеліктері, оның ауыл шаруашылығы, транспорт, қазба өндірісі, құрылыс, ақпараттарды электронды өңдеу салаларында таралуын анықтады [11].
Қаржылық лизинг келесі негізгі ерекшеліктерімен сипатталады:
1. үшінші жақтың қатысуы (келісім объектісін өндіруші немесе жабдықтаушы);
2. жалға алудың негізгі мерзімі ішінде келісім-шартты бұзу мүмкіндігі болмайды, яғни жалға беруші шығындарын өтеу үшін қажетті мерзім. Бірақ тәжірибеде бұл кейде ғана жүзеге асады, ол лизингтік келісім-шартта қарастырылады, бірақ бұл жағдайда операция құны жоғарлайды.
3. лизингтік келісім периодының ұзақ болуы (көбіне келісім объектісінің қызмет ету мерзімімен жақын болады);
4. қаржылық лизинг келісімінің объектілерінің құны жоғары бағалармен ерекшеленеді9.
Оперативті лизинг кезінде сияқты, келісім мерзімі аяқталғаннан соң
лизинг алушының мүмкіндігі:
* қалдық құны бойынша келісім объектісін сатып алуға;
* қысқа мерзімге және жеңілдетілген мөлшерлемеде жаңа келісім-шарт жасауға;
* келісім объектісін лизингтік компанияға қайтаруға.
Лизинг алушы лизинг берушіге өз қалауы туралы келісім-шарт аяқталуына дейінгі алты ай немесе басқа мерзімі ішінде жеткізуі тиіс. Егер келісім-шартта келісім затын сатып алуға келісуі (опцион) бар болса, онда объектінің қалдық құны алдын-ала анықталады. Көбіне ол алғашқы құнының 1-10% аралығында болады, бұл лизинг берушіге амортизацияны жабдықтың толық құнына есептеуге мүмкіндік береді.
Қаржылық лизинг экономикалық ерекшелігі жағынан ұзақ мерзірзімді банктік несиелендірудің капитал салымдарымен ұқсас келеді, қаржылық лизинг нарығында банктер, банктермен тығыз байланысқан қаржылық компаниялар мен маманданған лизингтік компаниялар ерекше орын алады. Кейбір мемлекеттер қатарында банктерге тек қана қаржылық лизингпен айналысуға рұқсат етілген. Оперативті лизинг пен қаржылық лизинг арасында негізгі айырмашылықтар кесте-1 көрсетілген [5].
Біздің ойымызша, оперативті және қаржылық лизинг лизингтік операциялардың екі негізгі түрі, ал барлық қалғандары бұл екі негізгі түрдің әртүрлілігі болып келеді.
Халықаралық тәжірибеде ең танымал келесі лизингтің түрі қарастырылады:
oo Капиталды лизинг (capital lease). Сатып алу-сату келісім -шарттың ерекшеліктерін қамтитын лизингтік келісім, сондай-ақ заңмен қарастырылып анықталған критериилерге сәйкес болады.
Кесте 1. Оперативті және қаржылық лизинг арасындағы негізгі айырмашылықтар
Оперативті лизинг
Қаржылық лизинг
Қысқа және орта мерзімді сипаттағы келісімдер
Орта және ұзақ мерзімді мипаттағы келісімдер
Жалға алудың алғашқы мерзімінде жабдық амортизациясының бөлігі төленеді. Келісім-шарт аяқталғаннан кейін жабдық қайта жалға берілуі мүмкін.
Жалға алудың алғашқы мерзімінде жабдық амортизациясының толық немесе бөлігінің көбі төленеді.
Келісім-шарт негізінде, көбінесе, лизинг беруші техникалық қызмет көрсетеді, жөндеуді өзіне алады және жабдықты сақтандырады.
Лизингтік келісім қаржыландыруға негізделеді, лизинг берушінің жөндеу бойынша міндеттерін қарастырмайды.
Кезкелген уақытта келісімді бұзу құқығы.
Негізгі (базисті) мерзім ішінде келісімді бұзу құқығы болмайды.
Инвестициялаумен ұқсас келеді.
Капитал салымдарын ұзақ мерзімді несиелендірумен ұқсас келеді.
Лизинг беруші тәуекелділіктер бойынша меншік және құқықты басқару сұрақтарын өзіне жүктейді және міндеттемелер мен кепілдемелер қарапайым жалға алу келісімдер негізінде жүзеге асырылады.
Меншік құқығымен байланысты, міндеттердің бөлігін лизинг алушы өзіне жүктейді. Ол сатып алу-сату келісімдер негізінде құқықтық басқарумен ұқсас келеді.
Өндіруші компаниялармен, сондай-ақ еншілес лизингтік фирмалармен және сауда компанияларымен ұсынылады.
Банктер мен олардың еншілес лизингтік компаниялармен ұсынылады.
Дерек көзі: Оралбаева Ж.З. Қазақстандағы лизингтік қатынастарды басқару тетіктерін жетілдіру:. э.ғ.д. ғылыми дәрежесін алу үшін дайынжалған дис. авторефераты. - Алматы, 2008. - 26б. [17]
Бұндай келісімдерде жалға алынған мүлік, көбінесе жалға алушының
балансына қойылады және негізгі қорлар категориясында есепке алынады.
oo Түзу қаржылық лизинг (direct financing lease), қарыз құралдарын тартпай жасалатын лизингтік келісім, бұнда лизинг беруші өндіруші немесе саудалық фирма болып табылмайды, ал келісім өз ерекшеліктерімен капиталды лизинг категориясына жатады. Бұл категорияға жатқызылудың қосымша шарты болып, жалға алушының төлемдердің толық сомасын өтеудің жоғарғы ықтималдылығы.
oo Ливеридж лизинг (diverged lease). Қарыз құралдарын тарту бойынша лизингтік келісім. Бұл категорияға қаржылық лизингтің келесі сипаттарына сай келетін келісімдер жатқызылады:
а) келісім қатысушылары үш жақтан кем емес: лизинг беруші, лизинг алушы және ұзақ мерзімді несиелендіруші;
ә) несиелендіруші лизинг берушіге қатысты айналымнан тыс негізде жабдық құнының көп бөлігін қаржыландырады;
б) несиелендіруші ссуда бойынша қарыз бен проценттер көлеміндегі жалға алу төлемдерін талап етуге ерекше құқықты иеленеді;
в) нетто көрсеткіші - лизинг мерзімінің аяғына қарай лизинг берушінің инвестицияларын прогресивті жоғарлайды, ал қарыз құралдары көрсеткіші төмендейді.
Қарызды тарту арқылы жасалатын лизинг кейде бөлек лизинг немесе
лизинг берушімен бөлігі қаржыландырылатын лизинг деп атайды. Бұл келісім инвестициялық типтегі жалға алу немесе үшінші жақ қатысуымен жалға алу келісі атауын алды.
Бөлек лизингтің жай қарапайым нысаны лизинг беруші, лизинг алушы және қаржыландырушы ұйымның қатысуын қарастырады.
Күрделі нысанында бес және одан да көп жақтар қатысады: брокер (көбінесе, ірі лизингтік компаниялар); траст құрылтайшылары; меншік иесі (лизинг беруші); қаржыландыру мекемесі; лизинг алушы.
Бұл лизингтің аса күрделі әртүрлілігі болып саналады, өйткені көп каналды қаржыландырумен байланысты және көбінесе қымбат жобаларды жүзеге асыруға бағытталған.
Лизингтің бұл түрінің ерекше сипаты болып, лизинг беруші жабдықтарды сатып алу кезінде, өз қаражатынан толық соманы төлемейді, тек бөлігін (20%) ғана, қалған соманы (80%) ол ссудаға бір немесе бірнеше несиелендірушілерді тарту арқылы өтейді. Сонымен қатар компания лизингтік компания мүліктің толық құны есептелетін кезіндегі, барлық салықтық жеңілдіктерді қолдана береді.
Лизингтің бұл түрінің тағы бір ерекшелігі, ол лизинг берушінің отандық қаржы-несиелілік қатынастарға тән емес, анықталған жағдайларда ссуда алады. Қарыз алушы - лизинг беруші несиелендірушілер алдында несиенің қайтарылуына кепіл болмайды, ол лизингтік төлемдер сомасы есебінен өтеледі. Сондықтан лизинг беруші мүлік кепілдігін, лизингтік төлемдердің ссуданы өтегенше дейінгі мерзімге, несиелендіруші жағына ұтымды етіп рәсімделеді.
Сондай-ақ келісім бойынша негізгі тәуекелділікті несиелендіруші банктер, сақтандыру компаниялары, инвестициялық қорлар және басқа да қаржылық ұйымдар өзіне алады, ал ссуданың қайтарылу кепілі тек лизингтік төлемдер мен лизингке берілген мүлік болады [13].
oo Топтық лизинг. Ол, лизинг берушінің лизингке берілген жабдықты сатып алуға тартылған қаражатты қолданатын, қаржылық лизингтің әртүрлілігі. Жабдықтың толық құны үлесінде тартылған қаражаттар мөлшері 60-80%-ға дейін жетуі мүмкін. Сонымен қатар лизинг беруші болып, меншік иелері атынан шығатын қатысушылар (акционерлердің) тобы шығады. Бұл лизингтің түрі ірі масштабты объектілерді жалға беру кезінде кең қолданылады, мысалға, самолеттер, темір жол жабдықтары, платформалар және кәсіпорынның комплектті жабдықтары және т.б.
oo Сату типіндегі лизинг (sale-type lease). Лизинг берушінің орнына өндіруші немесе сауда компаниясы болатын келісім, ал келісімнің өз капиталды немесе түзу қаржылық лизинг критериилеріне жауап береді.
oo Келісілген лизинг - сату (sale aid lease). Өндірушілердің жабдықтарды ынталандыру мақсатындағы ұсынылатын лизинг нысаны.
oo Вендор-лизингі немесе таратушы, сатушы лизингі, тек ірі өнеркәсіптік компаниялар өндіретін күрделі, ірі және қымбат жабдықтарды сатып алуды банктермен ұсынылады.
oo Сублизинг (sub lease). Субжалға алу, яғни лизинг бойынша алған жабдықты, келесі үшінші жаққа жалға беру келімі болып табылады.
oo Қайтармалы лизинг (sale lease back), жабдықтың иесі оны лизингтік фирмаға сатады және сол уақытта бұл жабдықты қайта олардан жалға алады. Бұл операция нәтижесінде сатушы лизинг алушыға айналады. Ол мына келесі жағдайда қолданылады, объектінің иесі ақшақұралдарына мұқтаж болғанда және бұл лизинг нысаны арқылы өзінің қаржылық жағдайын жақсартады. Қайтармалы лизинг өндірістегі бар құралдарды немесе олардың бөлігін сату арқылы кәсіпорындар өтімділігін жақсартуға мүмкіндік береді. Босатылған қаражаттар жаңа капиталды салымдарға немесе айналысқа жіберілуі мүмкін. Қайтармалы лизинг келісімдерінің рентабельділігі жаңа капиталды салымдардың табыстарының лизингтік төлемдер құнынан жоғары болатындығымен байланысты болады. Қайтармалы лизинг екі жақты лизингтік келісімнің әртүрлілігі болып саналады [12].
oo Жылжымайтын мүлік лизингі, өз ерекшеліктерін иеленген. Жылжымайтын мүлікті жалға алу бойынша операциялардың қолданылу мерзімі (10-20 жыл) және келісімнің жоғарғы сомасына байланысты аса күрделі болып келеді. Олар типтік келісімдер бойынша емес, жеке келісім-шарты бойынша рәсімделеді. Келісім-шарт міндеттері ұқсас болып келеді: лизиннгтік компания объектіні өндірістік мақсатта сатып алады немесе оның салынуына қатысу арқылы иеленеді және кейін оны өнеркәсіптік немесе саудалық кәсіпорынға жалға береді. Оперция объектілері келесілер болуы мүмкін: жер, ғимараттар мен сәулеттер, хабарлау жолдарының жүйесі, сондай-ақ өзінің қолданылу мақсатында жылжымайтын болып есептелетін жабдықтар болуы мүмкін. Заңнамалық актілердің жылжымайтын заттарға, сондай-ақ мемлекеттік тіркеуге алынатын әуе, су және өзен кемелері жатқызылады [8].
oo Бас (генеральный) лизинг - лизинг беруші мен лизинг алушы арасындағы лизинг бойынша жасалатын жалпы келісім, ол лизинг алушыға жалға алынған жабдықтар тізімін жаңа келісімдер жасаспау арқылы толықтыру құқығын береді. Кейде оны лизингтік несиелік желі деп атайды. Өз мағынасы бойынша банктік несиелік желімен ұқсас келеді.
oo Қайта жаңғыртылатын (револьверный) лизинг. Бұл нысан бойынша лизингтік келісімдер жалға алу бойынша жаңартылып отырады. Ол лизинг келісім бойынша, базалық келісім-шарты жағдайы бойынша жаңа келісімдер жасаспай және жалға алынған жабдықтарды жақсарту, жаңарту құқығындағы несиелік желі.
oo Контрактілік жалдау - бұл лизингтің арнайы нысаны, мұнда лизинг алушы ауыл шаруашылық машиналар паркі кешенін, жол құрылысы техникасы, тракторлар, автокөлік құралдары жалға беріледі. Ол оперативті және қаржылық лизинг элементтерін қамтиды. Контрактілік жалдау кезінде жалға алынған мүлік пайдаланушымен иесіне келісілген жалдау мерзімінен кейін қайтарылады, көбінесе ол 12 айдан 36 ай ішінде және жалға алынатын техниканың қызмет ету мерзімінен күрт қысқа. Жалға алу төлемдері қатаң тіркеледі және иесімен жасалатын жөндеу және қызмет көрсетулер шығындарын қосылады. Бірақ, кейбір жағдайларда бұл жұмыстарда жалға алушы өзі немесе келісім жасасқан арнайы фирма жүзеге асырады [10].
oo Дымқыл лизинг (wet lease). Міндетті техникалық қызмет көрсету, жабдықты жөндеу, оны сақтандыру, меншік салықтарын және басқа операциялар лизинг берушіге жүктелген. Сондай-ақ лизинг алушы лизинг берушіден арнайы мамандандырылған маркетинг персоналын және дайын өнім жарнамасын, шикізатпен қамтамасыз ету, жанармаймен және т.б. қамтамасыз етуді сұрауы мүмкін. Жалпы алғанда, дымқыл лизинг оперативті лизингке негізінен ұқсас келеді. Дымқыл лизинг әуе техникасы және теңіз кемелері лизингі кезінде кең қолданылады.
oo Құрғақ лизинг (dry lease) ұғымы лизинг берушінің тек әуе техникасын, теңіз кемелерін және т.б. жалға беру кезінде қолданылады. Жалға алушы өз есебінен экипажды жалдау, жанармай және т.б. төлейді [6].
oo Салықтық жеңілдіктермен байланысты лизинг (tax lease). Ол көбінесе лизинг берушінің немесе лизинг алушының салықтық жеңілдіктерін максимилизациялау мақсатында жаслады. Бұндай келісім шарттары көптеген мемлекеттер заңнамасына жақсы бейімделеген. Лизингтің бұл нысанының дамуы инвестициялық салықтық жеңілдіктер мен негізгі қорларды істен шығарудың үдемелі тәсілін енгізу қажеттілігімен сипатталады. Қаржылық лизингтің көп бөлігі халықтың жеңілдіктерді алумен байланысты [13].
oo Нақтылы лизинг (true lease). Лизингтің бұл түрінде барлық экономикалық және құқықтық міндеттер, артықшылықтар лизинг берушінің атына жүктеледі. Лизингтің бұл нысанында сатып алу опционы қарастырылуы мүмкін, бірақ бағасы лизингтік төлемдер сияқты алдын-ала анықталуы қажет болады.
Бұл нысанның ерекшелігі лизинг алушыға көрсетілетін қосымша қызметтер (жабдықтарды ұқыптау, оларды жөндеу, сақтандыру). Қосымша қызметтер жалға алу төлемдеріне енеді, сондытан бұл нысан салыстырмалы қымбат болады. Бұл лизингпен көбінесе жабдықтарды (компьтерлер, самолеттер және т.б.) өндірушілер айналысады.
oo Муниципалды лизинг. Қатысушысы муниципалды орган болатын, лизингтік келісім арқылы рәсімделеген, қатысты сату келісімі. Бұл келісімнің төлемдері, яғни жалға берушіге (муниципалитетін) салық салынбайды [11].
Жалпы алғанда, халықаралық лизингті ішкі лизингпен салыстырғанда
біріншісі он жылдыққа кейін пайда болды. Операция халықаралық деңгейді иеленеді, егер жабдықты өндіруші, лизинг беруші және лизинг алушы әртүрлі мемлекеттерде болған жағдайда. Лизинг беруші үшін халықаралық лизингтегі қызығұшылығының бірі - шетел валюталық, қаржылық және салықтық жеңілдіктерге қол жеткізу деп таниды.
Халықаралық лизингтің нысандар мен әртүрліліктер қатарын иеленеді, олар экспорттық, импорттық, транзиттік лизинг, конпенсациялық лизинг және дабл дип типтік келісім және с.с. болып келеді.
Компенсациялық лизинг, лизингтің бұл нысаны кезінде жалға алу төлемдері, лизингтік келісімнің объектісі болып табылатын, жабдықта жасалған, өнім жабдықтаушылары есебінен жүзеге асырылады.
Халықаралық тәжірибеде сублизингтік келісімдер, дабл дип атауын алған, екі және одан да көп мемлекеттерді салықтық артықшылықтар комбинациясын қолданатын келісімдерді айтамыз.
Халықаралық ынтымақтастық тәжірибесінде көбінеес халықаралық келісімдердің екі түрін ажыратады: түзу шетелдік лизинг және жанама лизинг. Түзу шетелдік келісімі топтық лизинг операцияларын қарастырады. Жанама шетелдік лизинг - лизинг беруші мен лизинг алушы бір мемлекеттің заңды тұлғалары бола тура, бірақ бірішісінің капитал бөлігі шетелдік фирмаларға және қаржылық ұйымдарға тиесілі (көбінесе, банктерге немесе шетелдік лизинг компанияларға) жағдайындағы лизингтік келісім. Лизингтік келісімнің объектісі, көп жағдайда, лизинг алушының мемлекетіне импортталатын жабдық болады.
Бұл лизингтік қатынастар түзу лизингпен байланысты болатын, кейбір шектеулерден өтуге мүмкіндік береді:
* лизингтік төлемдерді шетелге аудару бойынша салық;
* шетелдік партнерлер - лизинг берушілердің қарекетіне заңды шектеулер;
* шетелдік меншік иесіне жабдықтарды рәсімдеу қиыншылықтары [14].
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫҢ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
4.1 Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі
лизингтік қызметтер жағдайын талдау
Қазақстандық лизингтік компанияларды үш негізгі категорияларға бөлуге болады:
- банкімен құрылған компаниялар;
- коммерциялық құрылымдармен құрылған және жергілікті әкімшілікпен қолданатын компаниялар;
- мемлекетпен құрылған және қаржылындырылатын компаниялар.
Төртінші категорияға шетел компаниясымен қаржыландырылатын және қазақстанның заңнамасына сәйкес заңды тұлға мәртебесі бар лизингтік компаниялар жатады. Бірге алынған осы төрт топ лизингтік компания-резиденттерін құрады.
Лизингтік нарықтағы лизингтік қызмет көрсететін белгілі Қазақстан компанияларына және банктеріне мыналар жатады: "БТА-Лизинг", "Валют-транзит Банк", "Лариба-Банк", "Алматинский торгово-финансовый банк", "ТехаКа банк", "Лизинг-центр" ЖШС, "Налык-лизинг" АҚ, "Қарағанды лизинг компаниясы", "Спутник" ЖШС, "Алматы-техлизинг" ЖШС, "Техника-лизинг" ЖШС, "Казтехлизинг" СП, "Инвестлизинг" АҚ, "Казинвест" АҚ, "Алмаз Интерненшнл Трейдинг компани" АҚ, "Астана-инвест" АҚ, "АГР-ЭВО" СП, "Агро-лизинг" АҚ- мемлекеттің қатысуымен.
Лизингтік компаниялар әрекетінің анализі банкпен қолданатын лизингтік компаниялар перспективті болып табылатынын көрсетеді. Осы компаниялардың жақсы жағдайларда лизингтік әрекетпен айналасуға және лизингтік шарттарды жүзеге асыруға мүмкіндіктері болған, өйткені олардың бірінші лизингтік шарттарының көптеген бөлігін өздерінің құрылтайшы-банктеріне және олардың аймақтық бөлімдеріне жабдықтар жеткізу туралы шарттар құрады. Бұдан басқа, осы компаниялар банктік капиталға қол жеткізеді және де құрылтайшы-банкінің бақылауында жүреді. Негізінде осы компаниялар құрылтайшы-банкіге және оның корпоративтік клиенттеріне қызмет қөрсетуде шоғырланады, және де олардың іс-әрекетінің шамалы пайызы ғана сыртқы клиенттерге бөлінеді
"БТА-Лизинг" компаниясы ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру және қайта өндеу үшін жабдықтар мен техниканың жетекші компания-өндірушілерімен қатар жұмыс жасайды, олар: "Джон Дир", Case АКШ, Class, Lemken, Ferrostaal, Скиолд Германия, Трилис Қытай, Ana Food Түркия, Cebeco, Ван дер Плуг Нидерланды, Elopac Финляндия, ИТО, Ралот, Pavan Италия, Ростсельмаш, Красноярск трактор заводы, Акмалбко Ресей. 2005 жылы есеп айырылысу банктік жүйесін дамыту үшін банктік жабдықтар мен техниканың импорты бойынша жаңарту және дамыту Еуропа банкінің есебінен АҚШ 100 млн.доллар сомада заем алынған.
Екінші топ - коммерциялық лизингтік компаниялар - муниципалды және коммерциялық көздерге байланысты тікелей қаржыландыруға сенеді.
Үшінші топ - мемлекеттің қатысуымен лизингтік компаниялар, олардың барлығы - екеу ғана, сонымен қатар, ҚР Мүлік мемкомитеттің атынан мемлекеттің қатысу үлесі 25 пайыздан аспайды. Агороөнеркәсіп кешенінде мемлекеттің қатысуымен лизингтік қатынастарды ішкісалалық реттеуін қолдануы туралы айта отырып, Қазақстан Республикасында Казагрофинанс бірінші лизингтік компаниясын құрылу мысалын келтірейік.
Мемлекеттік лизингтік компаниялар Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылықтың басымды саласында жұмыс жасайтын лизинг алушылар-ауылшаруашылық өндірісшілерімен жұмыс жасайды.
Лизингтік операцияларға бюджеттік қаржылар есебінен бөлінген 1,4 млрд теңгеден 31,7 млн тенге ғана лизинг алушылармен жабылды.
Лизингтік операциялардың нәтижелілігін тереңірек талдау үшін Қазақстанда 2008-2011 ж.ж. лизингтік қызметтердің құрылымы қаралған (4- кесте).
Кесте 2. Қазақстан Республикасында 2008-2011 ж.ж көрсетілген лизингтік қызметтер түрінің құрылымы, (мың АҚШ доллары)
Персоналсыз лизингтік қызметтердің түрі
2009 ж
2010 ж
2011
Жеңіл автомобильдер лизингі
618856,3
144440,5
564121,2
Басқа да жаяу транспорттық жабдықтардың лизингі
1040746,2
275346,0
410745,9
Кемелердің лизингі
39894,4
41050,8
39468,0
Әуе кемелерінің лизингі
30524,0
89104,8
95226,2
Ауылшаруашылық машиналардың лизингі
240338,2
2104,3
364454,1
Құрылыс машиналар мен жабдықтардың лизингі
840483,7
341876,2
447339,6
Компьютерлердің лизингі
301422,3
341087,5
384451,8
Басқа машиналар мен жабдықтардың лизингі
223282,9
51564,0
102451,2
Басқа да негізгі құралдардың лизингі
5388,9
1259,5
5974,1
Барлығы
2568264,5
501637,9
2414231,1
Дерек көзі: http:www.Stat.kz [25]
Сонымен бірге, 2008-2011 жж. түрлер бойынша ұсынылған лизингтік қызметтердің кесіндісінде келесі тенденциялар айқындалды. Әсіресе жоғары қарқынмен төменде көрсетілген бойынша лизингтік операциялар жүргізілді:
oo ауылшаруашылық машиналардың лизингі бойынша 229,4 рет өсті
oo құрылыс машиналар мен жабдықтардың лизингі 63,8 рет өсті
oo компьютерлердің лизингі, олардың көлемі 39,6 рет өсті
oo басқа да машиналар мен жабдықтардың лизингі 14,6 рет өсті
oo әуе кемелердің лизингі бойынша 7,4 рет өсті
oo басқа да жаяу көлік жабдықтардың лизингі 6,2 рет өсті
oo жеңіл автомобильдер лизингі бойынша 3,8 рет өсті
Қазақстан Республикасында нақты секторды дамытудағы лизингтік қаржыландырудың маңызы зор болып табылады.
2012 жылғы қаңтар-наурызда өңдеу өнеркәсібіне салынған инвестициялар көлемі (салыстырмалы бағада) 2011 жылғы қаңтар-наурызбен салыстырғанда 26,4%-ға өсті. Өңдеу өнеркәсібіне салу үлесі негізгі капиталға салынған инвестициялардың жалпы көлемінде 9,8%-ды құрап, 1,8 пайыздық тармаққа ұлғайды.
Саланың негізгі капиталына салынған инвестицияларды қаржыландырудың басым көздері инвесторлардың меншікті қаражаты (72,0% инвестициялардың жалпы көлемінен) болып табылады.
Өңдеу өнеркәсібінде негізгі капиталға салынған қаржыларды келесі суреттен көре аламыз.
нақты көлем индексі,
2011 жылғы қаңтар-наурызға %-бен
Сурет 1. Өңдеу өнеркәсібінде негізгі капиталға салынған қаржылар
Дерек көзі: http:www.Stat.kz [25]
Сонымен бірге, қаралып отырған кезеңде кеме лизингілері 0,9 рет азаю және басқа да негізгі құралдар 0,4 рет азаю байқалды.
Кәсіпорын-
дардың саны, бірлік
Берілген лизинг саны, бірлік
Берілген лизинг сомасы, мың теңге
жеке тұлғалар-ға
заңды тұлғалар-ға
жеке тұлғаларға
заңды тұлғаларға
Қазақстан Республикасы
258
1 522
90
1 467 479
583 416
Ақмола
14
52
4
82 428
10 600
Ақтөбе
27
17
-
23 452
-
Алматы
21
152
3
326 404
18 000
Атырау
3
5
-
14 225
-
Батыс Қазақстан
13
52
1
44 990
10 300
Жамбыл
23
119
-
142 802
-
Қарағанды
15
63
1
132 819
4 500
Қостанай
16
506
8
80 133
81 266
Қызылорда
19
44
2
105 660
33 000
Маңғыстау
3
-
-
-
-
Оңтүстіқ Қазақстан
40
282
15
325 837
67 700
Павлодар
12
35
36
77 696
80 000
Солтүстіқ Қазақстан
32
154
12
59 472
173 550
Шығыс Қазақстан
20
41
8
51 561
104 500
Астана қаласы
-
-
-
-
-
Алматы қаласы
-
-
-
-
-
Дерек көзі: http:www.Stat.kz. - Ауыл шаруашылығы бөлімі материалдары. [25]
Кесте 3. 2011 жылғы 4 тоқсандағы ауылдық жердегі берілген лизинг сомасы және лизинг берумен айналысатын ұйымдар саны
Жоғарыдағы кестеден көріп отырғанымыздай ҚР-да ауыл шаруашылығын қаржыландыру мен қолдауда ауылшаруашылығына берілетін лизингтердің маңызы зор болып табылады. Кестеге назар аударсақ лизинг беруші ҚР бойынша 258 ұйым тіркелген, ал олардың ең көп тіркелген облыстары Солтүстік Қазақстан облысы (32 ұйым) мен Оңтүстік Қазақстан облысы (40 ұйым), ал ең аз тіркелген облыстарға Маңғыстау (3 ұйым) мен Атырау облыстары (3 ұйым). Жалпы Қазақстанда лизинг беру сомасы 1 467 479 мың теңгені құрады, сондай-ақ жеке тұлғалардың лизинг алу сомасы Алматы және Оңтүстік Қазақстан облыстары болып табылса, заңды тұлғалардың лизинг алу сомасы бойынша Солтүстік Қазақстан мен Шығыс Қазақстан облыстары болып табылады. [29]
Осындай құрылымдық қозғалыстар нарық қажеттіліктерінің және лизингтік қатынастарды реттеу саласындағы мемлекеттік саясаттың өзгерістеріне байланысты. Сондай-ақ, түрлі лизингтік компаниялармен лизингтік операциялар жүргізу кезінде жиналған тәжірибеде маңызды роль ойнайды.
Кесте 4. Несиемен салыстырғанда лизинг пайдасының факторларының анализі
Факторлар
Лизинг
Несие
Қаржыландыру мерзімі
60 айға дейін
12 ай
Кепіл
Жоқ
150-200 пайыздық қамтамасыз ету
Кәсіпкерлік тәуекел
Аванс 10-30 пайыз
150-200 пайыздық қамтамасыз ету
Бизнес-жоспардың болуы
Жоқ
Бизнес-жоспар, ТЭО
Жобаны қарайтын тұлғалардың аясы
Несиелік бөлім, заңгер, шарт бойынша менеджер
Несиелік бөлім, заңгер, кепіл беруші, қазынашы
Жабдықты жеткізу шарты бойынша қауіптер
Жеткізгенге дейін - лизинг беруші, жеткізгеннен кейін - кепіл беруші
Жеткізуге дейін және кейін - кепіл беруші
Бейілділік
Бейілді
Консервативті
Төлемдердің бағаны
Оралымды баған
Қатаң баған
Қаржыландыру көзі
Негізгі қаржылар
Айналымды қаржылар
Жеңілдіктер
Табыс салығы, мүлікке салық, жерге салық
Жеңілдіктер жоқ
Дерек көзі: Сагадиев К.А., Смагулов А.С., Мырзахметов А.И. Лизинг в Казахстане: теория и практика - Алматы: Агроуниверситет, Фонд Евразия, Учебно-консалтинговый центр лизинг, 2009 - 202б. [22]
Қазіргі күнге лизингтік бизнесте сатушылар тарапын банктер және олардың еншілес компаниялары өкіл етеді. Сонымен қатар, көптеген бактерде лизингтік мәмілелер ерекше сипатталады, әдетте, олармен несие беру бөлімдері айналысады. Сонымен бірге, бірқатар ірі банктер өз инвестициялық әрекеттерінің даму шеңберінде қаңды оқшауланған жеке құрылымдық бөлімшелер ашқан (еншілес лизингтік компаниялар), олардың іс-әрекетінің негізі - лизингтік операциялар. Банктердің лизинг дамуына мүдделері инвестициялық әрекетті экономиканың нақты секторына, әсіресе, ауыл шаруашылығында кеңейту үшін перспективті қолданылуына байланысты.
КазАгроФинанс компаниясы өз әрекеттерін жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасы ұсынған қаржылық ресурстарды пайдаланады, ол біздің компанияның лизингтік қызметтерін шаруашылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz