Тұлға аралық ортақтасу түрлері
1. Тұлға ұғымының педагогикалық.психологиялық негіздері
2. Тұлға дамуындағы әлеуметтік.экономикалық факторлар.
2. Тұлға дамуындағы әлеуметтік.экономикалық факторлар.
1. Тұлға ұғымының педагогикалық-психологиялық негіздері
Қазіргі кезеңде тәуелсіз еліміздің ертеңі - жастардың білімінің тереңдігімен өлшенеді. Білімді, жан-жақты қабілетті ұрпақ- ұлтымыздың баға жетпес қазынасы. Бүгінгі таңда педагогика ғылымының өзекті мәселелерінің бірі – жеке тұлғаны жетілдіруде, жан-жақты дамытуда, білім беруде ғылымның соңғы жетістіктерін қолданып, шығармашылық жұмыстарды жасауға қабілетті, дүниетанымдық көзқарасы кең, рухани бай азамат дайындау.
А.Н. Леонтьевтің [6,Б.11] пікірі бойынша “Жеке тұлғаның жетістіктері мен кемшіліктері, жақсы және әлсіз жақтарымен көрінетін тек өзіне ғана тән даралық белгілері оның өзгелермен қарым-қатынас жасауы, қайырымдылығы, мейірімділігі, тәкәппарлығы, жағымды және жағымсыз қасиеттерінің көрінуіне де байланысты. Олардың сыртқы ортамен қарым-қатынас жасауы, өмірдің алуан түрлі ерекшеліктерін тануға, танымдық қасиеттері мен рухани байлығын арттыра түседі” деп қарастырады.
Демек, жеке тұлға өзіне тән ерекшеліктері арқылы дараланады. Ондай ерекшеліктерге сенім, дүниетаным, мұрат, бейімділік, қызығу, түрткі, қабілет, талғам, көзқарас т.б. қасиеттер жатады
[14,Б.114]. Адам бойындағы танымдық қасиеттерін қарастырмас бұрын жеке тұлға ұғымына тоқталып өтейік.
Жеке тұлға атауын отандық ғалымдар “жеке адам”, “дара тұлға”, “даралық”,”жеке тұлға”, “адам”,”кісі” тағы басқа ұғым ретінде қарастырады. Біз ғылыми еңбегімізде “жеке тұлға” деп қарастыруды жөн көрдік. Өйткені, “жеке тұлға” ұғымы көп мағыналы, біріншіден даралық қасиеттердің бірлігі және әлеуметтік рольдегі іс-әрекеттің субъектісі, екіншіден басқа адамдармен қарым-қатынасқа түсу үрдісінде еңбектің, танымның, қатынастың субъектісі ретінде сипатталады.
Белгілі психолог Б.Г. Ананьевтің еңбегінде “Адам –физиологиялық, психологиялық жағынан қалыптасып келе жатқан тіршілік иесі. Адам еңбек ету нәтижесінде жануарлар дүниесінен бөлініп шығып, тілдің көмегімен бір-бірімен қарым-қатынас жасайтын, дүниені танып білетін оны өзгертетін және еңбек құралдарын жасайтын жағдайға біртіндеп ие болды. Оның өмірдегі көрінісі физиологиялық, психологиялық, әлеуметтік ерекшеліктеріне, даралық қасиеттеріне байланысты жеке адам немесе жеке тұлға екендігінен көрінеді”-деп қарастырады [18,Б. 8].
Тұлғаның дамуы мен жан-жақты қалыптасу мәселесі, оның тарихы болашағы туралы көптеген ғалымдардың еңбектерінде зерттелген.
Республикамызға танымал ғалымдарымыздың бірі Қ.Б. Жарықбаев: “жеке тұлға - тек адамзатқа арналған. Жеке тұлға - жеке даралық, психикалық қасиеті және әлеуметтік қызметі бар нақты қоғамның мүшесі” [5,Б.9].
Педагогикалық-психологиялық еңбектерді жүйелей келе жеке тұлғаның қалыптасу ерекшеліктерін төмендегідей бағыттарға бөлдік:
- психологиялық, яғни жеке тұлғаның белсенділігін, қалыптасу жағдайларына жауап іздейтін, белгілі бір нәрсеге ұмтылып, оны керек ететін, тіршілік етуде белсенділік танытатын бағыт;
- жеке тұлғаның іс-әрекетін зерттейтін бағыт;
- жеке тұлғаның ерекшеліктерін зерделейтін бағыт;
- жеке тұлғаның ішкі психологиялық құрылымын зерттеу бағыттары.
Бұл жөнінде, А.Н.Тугаринов: “Жеке тұлғаны жауапкершілік пен саналылықты ішкі қасиеттерімен сәйкес құқық пен еркіндікке сай қолданған адам”, - деп көрсетеді [5,Б.7]. Ал, зерттеуші Т.Тәжібаевтың еңбегінде: “Жеке адам әлеуметтік қатынастар мен саналы іс-әрекетті жүзеге асырушы, нақты қоғамның мүшесі, өзін басқалардан ажырата білетін, өзінің кім екенін түсінетін есі кірген ересек кісі” - деген түсінік беріледі [2,Б.3].
Ал, Ә. Алдамұратов “Адам - табиғатта кемелденіп жетілген, ақыл ойы дамыған қоғамдық тұлға” деп анықтама берсе [24,Б.7], зерттеуші К.К. Платонов: “Жеке тұлға - қоғам мүшесі ретіндегі адам. Әр адамның рухани байлығы оның басқа адамдармен байланысының алуан түрлігіне, өмірге белсене қатысуына байланысты болады”, - деп тұжырымдайды.
Жоғарыда аталған еңбектерді сараптай келе “жеке тұлға” ұғымына өзіндік тұрғыдан анықтама беруді жөн көрдік.
Жеке тұлға дегеніміз - сана сезімі, тұлғалық, ізгілік қасиеті қалыптасқан, өзіндік мақсаты мен өмір жолын таңдай білетін, тәрбиелі, білімді, іскер, танымдық қызығушылығы басым, барлық күш жігерін өзіндік игілігіне жұмсай алатын, саналы тіршілік иесі.
Осы тұрғыдан келгенде жеке тұлға мәселесін зерттеу жүйесінде сана-сезімін, адамзат психикасының күрделі мәселелерінің пайда болуын зерттеуде философия, психология, педагогика, этика, физиология, әлеуметтану, құқықтану, жаратылыстану, медицина т.б. ғылымдармен тығыз байланыстыруда өмір бойы әртүрлі өзгерістерге ұшырайтын жеке тұлғаның даму үрдістерінің заңдылықтарын педагогика ғылымдарымен тығыз байланыста зерттеуде әртүрлі ғылыми жаңалықтар енгізіліп отыр.
XX ғасырдағы психолог ғалым А.Н. Леонтьев: “Менің өмірімде нені меңгере алдым, я болмаса соны ұғына алдым ба, жоқ па, егер ұғынсам, меңгерсем, қаншалықты, қандай дәрежеде ұғындым, оның мен үшін, менің жеке тұлғам үшін, маңыздылығы қандай …” – деп “мән” мен “маңыз” ұғымдарының мағынасын зерттеген [9,Б.16]. Бұл арқылы біз, оқушылар мен студенттерге берілген білім мен тәрбиенің қаншалықты меңгерілгендігін үнемі бақылап отыруымыз қажеттігіне мән берілуі тиіс деп ұғынамыз.
Бірінші курс студенттерінің жас шамалары деңгейлес болғандықтан бір кезеңге тоғыстыруды жөн көрдік. Жоғары сынып оқушыларының жас кезеңі – жас өспірімдік шақтан жастық шаққа ауысудағы өмірлік кезең. Жастық шақ адам өміріндегі көптеген өзгерістермен анықталады. Өмірдің бұл кезеңінде физиологиялық жетілу процесі аяқталады. Адам қоғамдағы белгілі бір әлеуметтік статусты игереді. Бұл кезеңдегі жастардың негізгі проблемаларының бірі - өзіндік сана сезімнің дамуын айтуға болады. Құндылық бағдарлауы, мамандық таңдауы және ересектер өміріне аяқ басуы
Қазіргі кезеңде тәуелсіз еліміздің ертеңі - жастардың білімінің тереңдігімен өлшенеді. Білімді, жан-жақты қабілетті ұрпақ- ұлтымыздың баға жетпес қазынасы. Бүгінгі таңда педагогика ғылымының өзекті мәселелерінің бірі – жеке тұлғаны жетілдіруде, жан-жақты дамытуда, білім беруде ғылымның соңғы жетістіктерін қолданып, шығармашылық жұмыстарды жасауға қабілетті, дүниетанымдық көзқарасы кең, рухани бай азамат дайындау.
А.Н. Леонтьевтің [6,Б.11] пікірі бойынша “Жеке тұлғаның жетістіктері мен кемшіліктері, жақсы және әлсіз жақтарымен көрінетін тек өзіне ғана тән даралық белгілері оның өзгелермен қарым-қатынас жасауы, қайырымдылығы, мейірімділігі, тәкәппарлығы, жағымды және жағымсыз қасиеттерінің көрінуіне де байланысты. Олардың сыртқы ортамен қарым-қатынас жасауы, өмірдің алуан түрлі ерекшеліктерін тануға, танымдық қасиеттері мен рухани байлығын арттыра түседі” деп қарастырады.
Демек, жеке тұлға өзіне тән ерекшеліктері арқылы дараланады. Ондай ерекшеліктерге сенім, дүниетаным, мұрат, бейімділік, қызығу, түрткі, қабілет, талғам, көзқарас т.б. қасиеттер жатады
[14,Б.114]. Адам бойындағы танымдық қасиеттерін қарастырмас бұрын жеке тұлға ұғымына тоқталып өтейік.
Жеке тұлға атауын отандық ғалымдар “жеке адам”, “дара тұлға”, “даралық”,”жеке тұлға”, “адам”,”кісі” тағы басқа ұғым ретінде қарастырады. Біз ғылыми еңбегімізде “жеке тұлға” деп қарастыруды жөн көрдік. Өйткені, “жеке тұлға” ұғымы көп мағыналы, біріншіден даралық қасиеттердің бірлігі және әлеуметтік рольдегі іс-әрекеттің субъектісі, екіншіден басқа адамдармен қарым-қатынасқа түсу үрдісінде еңбектің, танымның, қатынастың субъектісі ретінде сипатталады.
Белгілі психолог Б.Г. Ананьевтің еңбегінде “Адам –физиологиялық, психологиялық жағынан қалыптасып келе жатқан тіршілік иесі. Адам еңбек ету нәтижесінде жануарлар дүниесінен бөлініп шығып, тілдің көмегімен бір-бірімен қарым-қатынас жасайтын, дүниені танып білетін оны өзгертетін және еңбек құралдарын жасайтын жағдайға біртіндеп ие болды. Оның өмірдегі көрінісі физиологиялық, психологиялық, әлеуметтік ерекшеліктеріне, даралық қасиеттеріне байланысты жеке адам немесе жеке тұлға екендігінен көрінеді”-деп қарастырады [18,Б. 8].
Тұлғаның дамуы мен жан-жақты қалыптасу мәселесі, оның тарихы болашағы туралы көптеген ғалымдардың еңбектерінде зерттелген.
Республикамызға танымал ғалымдарымыздың бірі Қ.Б. Жарықбаев: “жеке тұлға - тек адамзатқа арналған. Жеке тұлға - жеке даралық, психикалық қасиеті және әлеуметтік қызметі бар нақты қоғамның мүшесі” [5,Б.9].
Педагогикалық-психологиялық еңбектерді жүйелей келе жеке тұлғаның қалыптасу ерекшеліктерін төмендегідей бағыттарға бөлдік:
- психологиялық, яғни жеке тұлғаның белсенділігін, қалыптасу жағдайларына жауап іздейтін, белгілі бір нәрсеге ұмтылып, оны керек ететін, тіршілік етуде белсенділік танытатын бағыт;
- жеке тұлғаның іс-әрекетін зерттейтін бағыт;
- жеке тұлғаның ерекшеліктерін зерделейтін бағыт;
- жеке тұлғаның ішкі психологиялық құрылымын зерттеу бағыттары.
Бұл жөнінде, А.Н.Тугаринов: “Жеке тұлғаны жауапкершілік пен саналылықты ішкі қасиеттерімен сәйкес құқық пен еркіндікке сай қолданған адам”, - деп көрсетеді [5,Б.7]. Ал, зерттеуші Т.Тәжібаевтың еңбегінде: “Жеке адам әлеуметтік қатынастар мен саналы іс-әрекетті жүзеге асырушы, нақты қоғамның мүшесі, өзін басқалардан ажырата білетін, өзінің кім екенін түсінетін есі кірген ересек кісі” - деген түсінік беріледі [2,Б.3].
Ал, Ә. Алдамұратов “Адам - табиғатта кемелденіп жетілген, ақыл ойы дамыған қоғамдық тұлға” деп анықтама берсе [24,Б.7], зерттеуші К.К. Платонов: “Жеке тұлға - қоғам мүшесі ретіндегі адам. Әр адамның рухани байлығы оның басқа адамдармен байланысының алуан түрлігіне, өмірге белсене қатысуына байланысты болады”, - деп тұжырымдайды.
Жоғарыда аталған еңбектерді сараптай келе “жеке тұлға” ұғымына өзіндік тұрғыдан анықтама беруді жөн көрдік.
Жеке тұлға дегеніміз - сана сезімі, тұлғалық, ізгілік қасиеті қалыптасқан, өзіндік мақсаты мен өмір жолын таңдай білетін, тәрбиелі, білімді, іскер, танымдық қызығушылығы басым, барлық күш жігерін өзіндік игілігіне жұмсай алатын, саналы тіршілік иесі.
Осы тұрғыдан келгенде жеке тұлға мәселесін зерттеу жүйесінде сана-сезімін, адамзат психикасының күрделі мәселелерінің пайда болуын зерттеуде философия, психология, педагогика, этика, физиология, әлеуметтану, құқықтану, жаратылыстану, медицина т.б. ғылымдармен тығыз байланыстыруда өмір бойы әртүрлі өзгерістерге ұшырайтын жеке тұлғаның даму үрдістерінің заңдылықтарын педагогика ғылымдарымен тығыз байланыста зерттеуде әртүрлі ғылыми жаңалықтар енгізіліп отыр.
XX ғасырдағы психолог ғалым А.Н. Леонтьев: “Менің өмірімде нені меңгере алдым, я болмаса соны ұғына алдым ба, жоқ па, егер ұғынсам, меңгерсем, қаншалықты, қандай дәрежеде ұғындым, оның мен үшін, менің жеке тұлғам үшін, маңыздылығы қандай …” – деп “мән” мен “маңыз” ұғымдарының мағынасын зерттеген [9,Б.16]. Бұл арқылы біз, оқушылар мен студенттерге берілген білім мен тәрбиенің қаншалықты меңгерілгендігін үнемі бақылап отыруымыз қажеттігіне мән берілуі тиіс деп ұғынамыз.
Бірінші курс студенттерінің жас шамалары деңгейлес болғандықтан бір кезеңге тоғыстыруды жөн көрдік. Жоғары сынып оқушыларының жас кезеңі – жас өспірімдік шақтан жастық шаққа ауысудағы өмірлік кезең. Жастық шақ адам өміріндегі көптеген өзгерістермен анықталады. Өмірдің бұл кезеңінде физиологиялық жетілу процесі аяқталады. Адам қоғамдағы белгілі бір әлеуметтік статусты игереді. Бұл кезеңдегі жастардың негізгі проблемаларының бірі - өзіндік сана сезімнің дамуын айтуға болады. Құндылық бағдарлауы, мамандық таңдауы және ересектер өміріне аяқ басуы
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1. Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания.Л., ЛГУ,1968г.с 339
2. Т.Т. Тәжібаев. Абай жастарды тәрбиелеу туралы. Алматы, 1964.
3. Алдамұратов Ә.А. Қызықты психология. Алматы, “Қазақ университеті”, 1991-112 б
4. Жарықбаев Қ.Б. Психология. Педучилищелерге арналған. Алматы,”мектеп”, 1982
1. Ананьев Б.Г. Человек как предмет познания.Л., ЛГУ,1968г.с 339
2. Т.Т. Тәжібаев. Абай жастарды тәрбиелеу туралы. Алматы, 1964.
3. Алдамұратов Ә.А. Қызықты психология. Алматы, “Қазақ университеті”, 1991-112 б
4. Жарықбаев Қ.Б. Психология. Педучилищелерге арналған. Алматы,”мектеп”, 1982
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Тұлға аралық ортақтасу түрлрі
1. Тұлға ұғымының педагогикалық-психологиялық негіздері
2. Тұлға дамуындағы әлеуметтік-экономикалық факторлар.
1. Тұлға ұғымының педагогикалық-психологиялық негіздері
Қазіргі кезеңде тәуелсіз еліміздің ертеңі - жастардың білімінің
тереңдігімен өлшенеді. Білімді, жан-жақты қабілетті ұрпақ- ұлтымыздың баға
жетпес қазынасы. Бүгінгі таңда педагогика ғылымының өзекті мәселелерінің
бірі – жеке тұлғаны жетілдіруде, жан-жақты дамытуда, білім беруде ғылымның
соңғы жетістіктерін қолданып, шығармашылық жұмыстарды жасауға қабілетті,
дүниетанымдық көзқарасы кең, рухани бай азамат дайындау.
А.Н. Леонтьевтің [6,Б.11] пікірі бойынша “Жеке тұлғаның жетістіктері
мен кемшіліктері, жақсы және әлсіз жақтарымен көрінетін тек өзіне ғана тән
даралық белгілері оның өзгелермен қарым-қатынас жасауы, қайырымдылығы,
мейірімділігі, тәкәппарлығы, жағымды және жағымсыз қасиеттерінің көрінуіне
де байланысты. Олардың сыртқы ортамен қарым-қатынас жасауы, өмірдің алуан
түрлі ерекшеліктерін тануға, танымдық қасиеттері мен рухани байлығын
арттыра түседі” деп қарастырады.
Демек, жеке тұлға өзіне тән ерекшеліктері арқылы дараланады. Ондай
ерекшеліктерге сенім, дүниетаным, мұрат, бейімділік, қызығу, түрткі,
қабілет, талғам, көзқарас т.б. қасиеттер жатады
[14,Б.114]. Адам бойындағы танымдық қасиеттерін қарастырмас бұрын жеке
тұлға ұғымына тоқталып өтейік.
Жеке тұлға атауын отандық ғалымдар “жеке адам”, “дара тұлға”,
“даралық”,”жеке тұлға”, “адам”,”кісі” тағы басқа ұғым ретінде қарастырады.
Біз ғылыми еңбегімізде “жеке тұлға” деп қарастыруды жөн көрдік. Өйткені,
“жеке тұлға” ұғымы көп мағыналы, біріншіден даралық қасиеттердің бірлігі
және әлеуметтік рольдегі іс-әрекеттің субъектісі, екіншіден басқа
адамдармен қарым-қатынасқа түсу үрдісінде еңбектің, танымның, қатынастың
субъектісі ретінде сипатталады.
Белгілі психолог Б.Г. Ананьевтің еңбегінде “Адам –физиологиялық,
психологиялық жағынан қалыптасып келе жатқан тіршілік иесі. Адам еңбек ету
нәтижесінде жануарлар дүниесінен бөлініп шығып, тілдің көмегімен бір-
бірімен қарым-қатынас жасайтын, дүниені танып білетін оны өзгертетін және
еңбек құралдарын жасайтын жағдайға біртіндеп ие болды. Оның өмірдегі
көрінісі физиологиялық, психологиялық, әлеуметтік ерекшеліктеріне, даралық
қасиеттеріне байланысты жеке адам немесе жеке тұлға екендігінен көрінеді”-
деп қарастырады [18,Б. 8].
Тұлғаның дамуы мен жан-жақты қалыптасу мәселесі, оның тарихы болашағы
туралы көптеген ғалымдардың еңбектерінде зерттелген.
Республикамызға танымал ғалымдарымыздың бірі Қ.Б. Жарықбаев: “жеке
тұлға - тек адамзатқа арналған. Жеке тұлға - жеке даралық, психикалық
қасиеті және әлеуметтік қызметі бар нақты қоғамның мүшесі” [5,Б.9].
Педагогикалық-психологиялық еңбектерді жүйелей келе жеке тұлғаның
қалыптасу ерекшеліктерін төмендегідей бағыттарға бөлдік:
- психологиялық, яғни жеке тұлғаның белсенділігін, қалыптасу жағдайларына
жауап іздейтін, белгілі бір нәрсеге ұмтылып, оны керек ететін, тіршілік
етуде белсенділік танытатын бағыт;
- жеке тұлғаның іс-әрекетін зерттейтін бағыт;
- жеке тұлғаның ерекшеліктерін зерделейтін бағыт;
- жеке тұлғаның ішкі психологиялық құрылымын зерттеу бағыттары.
Бұл жөнінде, А.Н.Тугаринов: “Жеке тұлғаны жауапкершілік пен саналылықты
ішкі қасиеттерімен сәйкес құқық пен еркіндікке сай қолданған адам”, - деп
көрсетеді [5,Б.7]. Ал, зерттеуші Т.Тәжібаевтың еңбегінде: “Жеке адам
әлеуметтік қатынастар мен саналы іс-әрекетті жүзеге асырушы, нақты қоғамның
мүшесі, өзін басқалардан ажырата білетін, өзінің кім екенін түсінетін есі
кірген ересек кісі” - деген түсінік беріледі [2,Б.3].
Ал, Ә. Алдамұратов “Адам - табиғатта кемелденіп жетілген, ақыл ойы
дамыған қоғамдық тұлға” деп анықтама берсе [24,Б.7], зерттеуші К.К.
Платонов: “Жеке тұлға - қоғам мүшесі ретіндегі адам. Әр адамның рухани
байлығы оның басқа адамдармен байланысының алуан түрлігіне, өмірге белсене
қатысуына байланысты болады”, - деп тұжырымдайды.
Жоғарыда аталған еңбектерді сараптай келе “жеке тұлға” ұғымына өзіндік
тұрғыдан анықтама беруді жөн көрдік.
Жеке тұлға дегеніміз - сана сезімі, тұлғалық, ізгілік қасиеті
қалыптасқан, өзіндік мақсаты мен өмір жолын таңдай білетін, тәрбиелі,
білімді, іскер, танымдық қызығушылығы басым, барлық күш жігерін өзіндік
игілігіне жұмсай алатын, саналы тіршілік иесі.
Осы тұрғыдан келгенде жеке тұлға мәселесін зерттеу жүйесінде сана-
сезімін, адамзат психикасының күрделі мәселелерінің пайда болуын зерттеуде
философия, психология, педагогика, этика, физиология, әлеуметтану,
құқықтану, жаратылыстану, медицина т.б. ғылымдармен тығыз байланыстыруда
өмір бойы әртүрлі өзгерістерге ұшырайтын жеке тұлғаның даму үрдістерінің
заңдылықтарын педагогика ғылымдарымен тығыз байланыста зерттеуде әртүрлі
ғылыми жаңалықтар енгізіліп отыр.
XX ғасырдағы психолог ғалым А.Н. Леонтьев: “Менің өмірімде нені
меңгере алдым, я болмаса соны ұғына алдым ба, жоқ па, егер ұғынсам,
меңгерсем, қаншалықты, қандай дәрежеде ұғындым, оның мен үшін, менің жеке
тұлғам үшін, маңыздылығы қандай ...” – деп “мән” мен “маңыз” ұғымдарының
мағынасын зерттеген [9,Б.16]. Бұл арқылы біз, оқушылар мен студенттерге
берілген білім мен тәрбиенің қаншалықты меңгерілгендігін үнемі бақылап
отыруымыз қажеттігіне мән берілуі тиіс деп ұғынамыз.
Бірінші курс студенттерінің жас шамалары деңгейлес болғандықтан бір
кезеңге тоғыстыруды жөн көрдік. Жоғары сынып оқушыларының жас кезеңі – жас
өспірімдік шақтан жастық шаққа ауысудағы өмірлік кезең. Жастық шақ адам
өміріндегі көптеген өзгерістермен анықталады. Өмірдің бұл кезеңінде
физиологиялық жетілу процесі аяқталады. Адам қоғамдағы белгілі бір
әлеуметтік статусты игереді. Бұл кезеңдегі жастардың негізгі
проблемаларының бірі - өзіндік сана сезімнің дамуын айтуға болады. Құндылық
бағдарлауы, мамандық таңдауы және ересектер өміріне аяқ басуы мен жеке өмір
сүруі қалыптасады. Бір топ ғалымдарымыздың пайымдауынша “Жастық шақ“ 16-
18 жас пен 22-25 жас аралығы болып есептелінген. Біз осы ұсынысқа сүйене
отырып, жоғары сынып оқушылары мен бірінші курс студенттерін осы топқа
енгіздік. Бұл кезеңде адамның жеке тұлға болып қалыптасуына жанұясы,
қоршаған ортасы, тәрбие, салт-дәстүрлер әсер етеді.
ХІХ-ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы психологтардың шығарған теориялық
көзқарастары жастық шақтың романтикалық концепциясы болады. Оның жалпы
пішінін Жан Жак Руссо ұсынған болатын [6,Б. 22]. Психолог Гезеллдің пікірі
бойынша 11-21 жасқа дейінгі аралық жастық шақтың еншісінде, осы шақ
балалықтан үлкендікке өту кезеңі болып табылады. 11-16 жас аралығының
маңыздылығын ескерте отырып, Гезелл он жасты “алтын жас“ деп атайды
[6,Б.11]. Мүшелі жасқа өту кезеңінде бала өмірдің қиыншылықтарын жеңіл
қабылдап, сыртқы жағдайларға аз көңіл бөледі. Ересек шаққа өту кезеңінен
бастап, жас өспірімдердің өзіндік ойымен философиясы қалыптаса бастайды.
Философия ғылымы жеке адамның дамуын, дүниетанымын, қоршаған ортамен
байланыстылығының басты қасиеттері жайында зерттейді. Философия тілдің
танымдық қызметін санамен байланыстырады. Терең де орнықты білім мен
іскерлік дағдылары адамның теориялық, дүниетанымдық негізін қалыптастырады.
Дүниетанымның түрлерін тоқталып өтелік:
- ағартушылық - ғылыми дүниетаным адам үшін қоғам мен табиғат әлемін
анықтайтын ағартушылық сананы қалыптастырып, философиялық принциптер
методологиясы мен таным тәсілдерімен қаруландырылады;
- тәрбиелік - қабылданған көзқарастар мен сенімдер нәтижесі адамнан
шындыққа негізделген моралдық-ерік бастамаларымен эстетикалық қатынастарды
талап етеді;
- дамытушы - дүниені қабылдау мазмұнын меңгеру арқылы, ішкі рухани
қозғалыс әсіресе ойлауды белсенді әрекет етуге итермелейді. Ғылыми
дүниетаным негізінде ойлаудың дамуына түрткі болатын және шығармашылыққа
ынталандыратын диалектикалық тәсілдердің принциптері жатады;
- ұйымдастырушылық - адамдардың тәжірибелік іс-әрекеті барысында
қолайлы позиция болып табылады;
- болжамдық - ғылыми дүниетаным, ғылыми теория және тәжірибенің
меңгеру белгілерімен алға жылжуы;
- тәрбиелік мақсаты - баланың тұлғалық құрылымының тұрақтылығы мен
сенімді орталық ұйымының қалыптасуын қадағалайды да, табиғатқа қоғамға және
ойлауға деген қатынастың негізінде мінез құлық пен ерік сезімдердің
санадағы бірлігін айқындайды.
Жеке адамның өзіндік сана сезімінің әртүрлі себептері - адамның өз-
өзіне қарым-қатынас жасауы, яғни мұның өзіндік іштей сөйлеудің дамуына,
ойлаудың, танымдық қасиеттердің жеткілікті түрде қалыптасуына абстракция
және жалпылау сияқты индивидтің өзінің “Мен” туралы ұғымын, көрінісін
құруға мүмкіндік беру үшін және “Менін” басқалардан ажырата алуы үшін қажет
[65,Б. 12].
Жалпы айтқанда, әрбір жеке адам қоғам тұлғасы ретінде жеке тәрбие
жұмысына, жеке өзіндік өмір бейнесіне, жеке құқыққа, танымдық қасиетке,
жеке түрткі күшіне ие болатын жан. Адам белгілі бір қоғамның мүшесі, ол
қандай да болмасын бір іспен айналысады, оның азды-көпті тәжірибесі, білімі
өзіне тән ерекшеліктері болады. Осы айтылғандардың жиынтығы оны “жеке адам”
етеді. Жеке адамның өзіндік ерекшелігі оның дүниетанымынан, сенімінен,
талғам, мұратынан, бағытынан, қабілет қызығушылығынан жақсы байқалады.
Адамның айналасын қоршаған дүние үнемі өзгеріп отырғандықтан оның түрлі
ерекшеліктері, танымдық қызығушылықтарын да дамып өзгеріп отырады. Танымдық
іс-әрекеттер адам мақсаттарымен ұмтылыстарының негізі болатын, білімін
қалыптастыратын шығармашылық қызметінің тарихи үрдісі. Ой еңбегімен дене
еңбегі арасында танымдық іс-әрекет шығармашылық қабілетін арттыруда жаңалық
ашушы мен тудырушы болып табылады.
Таным - рухани өндірістің (ғылым, эстетика, діни, парасаттылық және
т.б.) түрлі салаларындағы кәсіби мамандардың ерекше қызметі ретінде
көрінеді. Таным - адамның табиғатқа белсенді түрде әсер етуінен, табиғат
заттарын өңдеуден, зат қасиетін өндірісте пайдаланудан бағыт алады
[66,Б.6].
Танымдық қасиеттер - оқушының тіл байлығының дамуынан, ойлау қызметінің
артуынан байқалады. Егер оқушылар өздерінің оқыту процесіндегі бағдарының
мәнін, маңыздылығын ұғынып, оның ерекшеліктері мен заңдылықтарын,
компоненттерін меңгеруге қажетті білім негіздерін игерсе, онда танымдық
қызығушылық пен танымдық іс-әрекеттің артқаны. Оқушы білімді уақытша
қажеттілік деп санаса, онда білімнің маңыздылығы төмендейді.
Аталған тұжырымдарға орай отандық психолог С.М. Жақыповтың
“Психологическая структура процесса обучения” еңбегінде оқу-тәрбие
процесінің тиімділік, дәстүрлік оқыту жүйесімен жаңаша оқыту үрдісінде
танымдық іс-әрекеттің жолын ұсынады [67,Б.15]. Ғылыми еңбектерді сараптай
келе танымдық іс-әрекеттің жүргізілу жолдарын төмендегідей бағыттарда
жүйеледік:
бағыттылық - жеке адамның маңызды қасиеті, адамның қоғамдық тірі ағза
ретінде дамуының динамикасы;
қажеттілік - адамның белгілі бір тіршілікке немесе дамуда бір нәрсені
керек етуі;
мотивтер немесе түрткілер - бұл әрекетке талаптанған немесе ниеттенген
белгілі бір қажеттіліктің қанағаттануымен байланысты;
түрткілер - қажетті қанағаттандыра алатын қабілеттің материалдық немесе
идеалдық объектісі және оның қанағаттану қабілетін әкелетін қимыл-
қозғалыстар;
мотивация - бұл түрткілердің біршама тұрақты және қайталанбайтын
жүйесі;
темперамент - индивидтің психикалық әрекетінің жүйкелік динамикалық
ерекшелігі жағынан мінездеме беру;
қабілеттілік - қандай да бір немесе бірнеше әрекетті жемісті атқарудағы
психикалық қасиет;
мінез-құлық - адамның өміріндегі қарым-қатынасты оның барлық қимыл-
қозғалыстары мен қылықтарының танылу ерекшеліктері немесе белгілері;
белсенділік - қоршаған ортадағы ақиқат шындық пен өзара қимылының
өлшемі, кез-келген әрекеттің немесе қимыл-қозғалысы орындалуындағы
өнімділігі және қарқындылығы;
өзін-өзі реттеу сферасы - жеке адам өзінің жүріс-тұрысы мен әрекетін
реттеуге бағытталған;
талаптану, ниеттену - мінез-құлықтың мотивициялық компонентіне
жатқызылады;
ерік - кедергі қиыншылықты жеңудегі қажеттілік.
Адам - өзінің қажеттерін орындау үшін бар мүмкіндігін пайдаланып,
қажеттерін өтеу жолында сыртқы ортаны, табиғатты өзгертуге дейін барады.
Қажеттердің өтелуі, өтелмеуі адам психологиясына, оның күйініш-сүйінішіне
әсер етеді. Қажеттер орындалу тәсіліне қарай кісіде мазасыздану, не
тынышталу, рахат, ләззаттану, не азап шегу сезімдерін туғызып, өз
қажеттіліктерін өтеу арқылы адам тиісті құралдарды іздестіріп солардың
күшімен мақсатқа жетуге тырысады [8,Б.12].
Ал, қажеттілік - адамның ойлану қызметін тудыратын негізгі себептердің
бірі. Олай болса адамдардың қажеттері іс-әрекеттерінің негізгі түрткілері,
яғни оның психологиясының қайнар көзі, бастамасы. Қажеттілік - өмір
сүрудің, тіршілік етудің арқауы. Егер табиғи қажеттілік өтелмесе, өмір
сүру үшін тиісті жағдайлар болмаса, адам да жануарлар да тіршілік ете
алмайды. Адам өмірі үшін рухани қажеттердің өтелмеуінен адам көп қиыншылық
көреді, өйткені бұл оның сана сезімінің өсуіне кедергі келтіреді. Сонымен
қажеттілік - адамның белгілі бір тіршілікке немесе дамуда бір нәрсені керек
етуі. Педагогикалық, психологиялық әдебиеттерде “мотив” ұғымы әртүрлі
мағынада түрткі, ниет, ынта, ықылас т.б. ұғымдар арқылы берілген. Біз
сараптай келе зерттеу жұмысымызда “түрткі” деп қарастыруды жөн көрдік.
Ал, түрткі бір әрекетке талаптанған немесе ниеттенген белгілі бір
қажеттіліктің қанағаттануымен байланысты. Түрткі орындалу барысында адамда
қызығушылық пайда болады [6,Б.17]. Өйткені, түрткі дегеніміз белгілі бір
қажеттілікті өтеуге әсер ететін тұлғаның іштей құлшынысындағы белсенділігі.
Мұның өзі іс-әрекетте, қарым-қатынаста, мінез-құлықта көрінеді. Ал,
түрткінің сапасы мұратқа ұмтылу, қызығушылық, сенім, әлеуметтік тәртіп
саласындағы құндылықтардан көрінеді. Ізденуге себеп болатын бағдар -
таңдаған әрекетті мойындап, оны тауып, қажеттілікті өтеудегі ынта-ықылас.
Мұның мән-мағынасы қажеттілікпен байланысты деп білсек, қажеттілікті өтеу -
тұлғаны белсенділікке ұмтылдыратын қозғаушы күш деп түсінуге болады. Сонда
түрткі адамды ынталандырады, ізденуге, оны табуға ықпал етеді. Былайша
айтқанда түрткіні тұлғаның мінез-құлқы мен әрекетіндегі белсенділігін
реттейтін жетекші фактор деп танимыз.
Түрткі жөнінде және оған анықтама беруге байланысты ұсынылған пікірлер
баршылық. Мысалы:
- түрткі психологиялық құбылыс, іс-әрекетке деген ынта-ықыласты
қозғаушы күш, қызығушылық;
- түрткі әрекеттенуші тұлғаның таңдауына лайықты болған себепке
байланысты қарым-қатынас;
- түрткі өзінің қажеттілігін өтеудегі бағдары және іс-әрекет пен қарым-
қатынастағы адамның санасындағы түрткінің көрінісі т.б.
Осындай анықтамаларды қорыта келгенде түрткі - қажеттіліктің өзі емес,
оның құралы және тұлғаның бағдарлайтын жол екендігін мойындап, мынандай
тұжырым жасауды орынды деп білеміз.
Түрткі - қажеттілікті өтеудегі тұлғаның ізденуі, іс-әрекет, қарым-
қатынастағы белсенділігі, ұмтылысы, үміт еткен қызығушылықтың нәтижесіне
жетуге іс-әрекет жасауы. Қызығу - заттар мен құбылыстарды белсенділікпен
танып, білуге бағыттылған адамның біршама тұрақты ерекшелігінің бір
көрінісі.
Сөйтіп, адамның қызығуы - асыра зейін қоюдан, оған құмартудан, соны
үнемі ойланудан туындайды [7,Б.14-18]. Түрткілер мамандықты таңдап алуға
байланысты шәкірттің пәнге қызығушылығы, келешек мамандыққа байланысы жоқ
(сурет, ән, әдебиет, спорт т.б.). Бұл әрекетте мұғалім оқушыны белгілі
мақсатқа ынталандыру қажет
Белгілі бір зат, оқиғалар, жағдайлар немесе іс-әрекет адамның
айқындалған белсенділігінің негіздерімен байланысты болғандықтан, іс-
әрекеттің себептеріне айналады және оны үш категорияларға бөлуге болады:
1. Ішкі негіздер. Олар адамның қажеттіліктерімен анықталып, ағзаның туа
біткен немесе қоғам қалыптастыратын әлеуметтік қажеттіліктерді
білдіретін жүре біткен сипатта болуы мүмкін.
2. ыртқы негіздер. Олар адамның іс-әрекетінің қоғамдық жағдайларымен
анықталады. Мұндай негіздерге талаптану, үміт күту сияқты мүмкіндіктері
жатады.
3. Жеке түпкі негіздер. Олар адамның мүдделері, ұмтылыстары,
бағдарламалары, сенімімен, дүниеге, қоғамға көзқарастарымен, өзі туралы
түсінігімен анықталады.
Г.И.Щукинаның зерделеуі бойынша оқушылардың танымдық қажеттіктерін
қалыптастыратын ықпалды жолдар, танымдық қажеттілік ынталандыруының негізгі
көзі, оқу материалдарының мазмұны, оқушыға әкелетін алдағы ақпараттардың
белгісіздігі, таңқаларлық сезімдерді оятатын, айқын құбылыстарға жаңаша
қарауға мүмкіндік беретін, білімді жаңа өлшемдерді ашатын материалдар;
ғылыми білімдердің пайда болуы мен даму тарихын айқындайтын, алған
білімдердің практикалық мәнін сипаттайтын мазмұны тұрғысында негізделеді.
Яғни, танымдық қызығушылықтың негізі ойлау үрдісі болып табылады.
К.Д.Ушинский еңбектерінде танымдық қызығушылық оқушының білімге, бір
нәрсені білуге құштарлығын арттырып қана қоймайды сонымен қатар айналадағы
бізге белгісіз, жұмбақ, сырлаға жауап іздеуге ұмтылады.
Оқушылардың танымдық қызығушылығының қалыптасуына ең алдымен пән
мұғалімдерінің ықпалы зор. Ол үшін мұғалім сабақта қызықты, тартымды оқыту
үшін жиі пайдаланатын әдістерді оқу барысында пайдалануында екі маңызды
мақсаттарды ескергені жөн.
1. Танымдық қызығушылықты тек қана оқыту, балаларды сабаққа тарту,
қызықтыру құралы деп қарамай, сонымен қатар баланың ішкі психологиялық
жан-тербеністері, жекелік ішкі үрдістерін қалыптастыруда маңызы ерекше
әсер деп қарау.
2. Оқушының өзінің көңілі қалаған сабағын оқуына жағдай жасау немесе
сабақты ішкі сезіммен ұнату, ұнатпауын қадағалап сол арқылы ықпал етді.
Тұлғаның дамуына әсер
ететін факторлар
макро Меза микро
-жеке дара -белсенділігі -ұнайтын мамандығы
қасиеттері -қоршаған орта -ата-анасының кәсібі
-ниет - білім
-тілік
-ынта
-ықылас
-себеп
Танымдық қызығушылықтың даму
кезеңдері
қажеттіліктен ұнайтын іс-әрекетке тұлғаның қалыптасуының
туындайтын қызығушылығын бағыт-бағдарына, өмірлік
қызығушылықтың тұрақтандыру мақсаттары мен жоспарына
алғашқы туындысы сәйкестендіру жүйесіне
қажеттіліктен туындайтын
қызығушылықтың сипаты
1сурет-Оқушылардың танымдық қызығушылығының дамуы
Жеке адамды тәрбиесіне ұжымның тигізер әсері орасан үлкен. Баланы ұжым
арқылы тәрбиелеу сонау көне заманнан бері күн тәртібіне қойылып келеді.
Солардың ішінде балаларды ұжымдық негізде тәрбиелеу мәселесін тәжірибе
арқылы іске асыру әрекетін жасаған швейцар педагогі И.Г.Песталоцин болды.
Ол балалар үйін ұйымдастырып, оны үлкен отбасына айналдыруға тырысты, онда
мейірбандық бірліккен әрекет және еңбек әуені орын алды.
Жалпы алғанда баланы өмірге қызықтыру отбасы – мектепте берілетін тәрбиеге
баланың оқыған әдеби кітабына, ол қатынасқан әр түрлі кештерге, ол белсене
арласқан пікір таластарына, т.б. сайыс – жарыстарға байланысты. Балалардың
бойына оқу орындарында, отбасында, қоғамдық орындарда өзін мәдениетті ұстай
білу дағдыларын қалыптастыруда мұғалімдердің, ата-аналардың, қоғамдық
ұйымдардың, бүкіл жұртшылықтың алдында тұрған аса жауапты міндет өсіп келе
жатқан ұрпақ алдында.
3. Жеке адам еңбексіз дамымайды. Еңбек арқылы адамның дене бітімі,
адамгершілік, эстетикалық және ақыл-ой деңгейі дамып, жетіледі. Кәсіби
еңбектің әлеуметтік мәні және құндылығы арта түседі. Кәсіби еңбек
процесінде өзінің және бүкіл қоғам мүшелерінің қажеттілігін қанағаттандыру
үшін адам материалдық және рухани құндылықты жасайды. Жеке адам өз күшінің
шамасын және қабілетін, творчествалық қабілетін анықтайды. Неғұрлым адам өз
еңбегінің қоғамдық маңызын терең түсінсе, соғұрлым оның жұмысы нәтижелі, өз
басының және отбасының бағыты толыса түседі.
Болашақ маманның еңбекке тәрбиелеудің жалпы міндеттері:
1. психологиялық және практикалық тұрғыда даярлау;
2. ұжымдық еңбек дағдыларын қалыптастыру;
3. еңбек мәдениеті дағдыларын дарыту;
4. ынтасын және қабілетін дамыту;
5. өз бетімен өз еркін пайдаланып отыруға дағдыландыру.
Бұл процесс екі фактордың ықпалымен жүзеге асырылады: объективтік
фактор қоғамның материалдық-техникалық базасын және жаңа қоғамдық
қатынастарды жасау. Болашақ маманның еңбек мәдениетінің көрсеткіші: жұмысты
сапалы және тиімді істеу, уақытты ұтымды пайдалану, еңбек құралдарына,
түрлі материалдарға құндылықпен қарау, өзінің инициативасын көрсете білу,
дербестік, алдағы жұмысының кезеңдерін белгілей білу, еңбек процесін талдау
және іс құжаттарын сауатты жасай білуі. Болашақ маман тәрбиесінің мақсат,
міндеттерінің бірі халық шаруашылығында электрониканы, радиотехниканы,
компьютерлерді, автоматтарды, роботтарды т.б. қолдану барлық мамандардан
жоғары техникалық сауттылықты талап етеді. Сондықтан мектепте оқыту және
тәрбие жұмысының барысында оқушылардың ынтасын ғылыми-техникалық білімді
игеруге дамыту және тәрбиелеу қажет. Болашақ маман тұлғасының кәсіби
қалыптасуындағы бағыттар – бұл әр түрлі мамандықтар және сол мамандықтардың
адамға қоятын талаптары жөнінде білім мен қаруландыру. Кәсіптік білім
берудің негізіг принципі оны өмірмен байланыстыру, былайша айтқанда, халық
шаруашылығы оның салалары, мамандықтар туралы түсінігін еңбектен ұштастыру.
Болашақ маман тұлғасын қалыптасытруда олардың бейімділігін, қабілетін
психофизиологиялық қасиеттерін еске алу қажет. Дамудағы диагностиканың
ролі, медицинадағы аурудың табумен теңдесе де болады: егер оның
себептерімен қасиеттері уақытында және дұрыс ашылса, онда емдеудің қолайлы
аяқталуына үміт артуға болады.
Дамудағы жас ерекшеліктер мен тұлғаның дербес өзгешеліктері:
- тұлға дамудағы заңдар және көрсеткіштер;
- даму барысындағы жас кезеңдерін жүйелеу;
- жас кезеңдеріне орай білім және тәрбие берудің бағдары;
Тәрбие теориясының және практикасының күрделі және негізгі
проблемаларының бірі өсіп келе жатқан ұрпақтың даму проблемасы. Бұл
проблема көптеген аспектерден тұрады, сондықтан, әр-түрлі ғылымдармен
қарастырылады: анатомия, физиология, социология, бала және педагогикалық
психология, педагогика және т.б.
Педагогика баланы тұлға ретінде жанжақты, дамуының тиімді шарттарын
зерттеп айқындайды. Бұл сұрақты шешу үшін біріншіден, тұлғаның жалпы
атықтамасын, оның даму заңдарын және көрсеткіштерін талқылау қажет,
екіншіден, индивидтін даму процессіндегі кезеңдерін, яғни жас кезеңдерді
жүйелеу проблемасын шешу, үшіншіден баланың тұлға ретінде қалыптасу
процессіндегі тәрбие мен белсенділіктің ролін айқындап, білім мен тәрбие
берудің жолдарын көрсету керек.
2.Тұлға дамуындағы әлеуметтік-экономикалық факторлар.
Даму процесі - адамның организміндегі сандық және сапалық өзгерісте
болады. Мысалы, баланың әсерленуі, суреттеуі, ойлауы, сезуі ер жеткен
адамнан басқа. Баланың бұл жан көрністерінің әрқайсысының жеке-жеке алғанда
басқаша бұлардың бәрін тұтас алғанда да басқашалық бар.
Бірінші баланың барлық жан әсері бір-біріне берік байланған болады,
бірімен-бірі бірге жүреді. Мысалы, баланың денесі мен жаны, ақылы мен
сезімі қайраты бәрі бірге іс қимылды, бұлар бір-бірімен күресе білмейді,
бірін-бірі тізгіндей білмейді. Бала бір нәрсеге ұмтылса, сол нәрсеге
баланың денесі, жаны, ақылы, сезімі, қайраты бәрі бірге жұмсалады. Балалық
шақта алынған әсер ер жеткенде адамның ақылының, ой-пікірінің, мінезінің
қандай дәрежеде болуына негіз болады. Балалықта жағымсыз әсер алса,қорлық,
зомбылық жоқшылық көрсе, адамның күншілдігі, қызғаншақтығы, адам өмір бойы
қасіретке бейім болуы осыдан.
Екінші, бала ылғи іске ұмтылса, бірақ не істеу, қалай істеуді
білмейді. Сондықтан ересек адамдардың не істегенін қалай істегенін өнеге
тұтады. Сондықтан бала еліктегіш келеді және бала өте сезімпаз болады.
Сондықтан баланы өз күшіне өзін сендіріп үйрету керек. Қолыңнан түк
келмейді дей берсең, бала жасқаншақ жасық болып қалады. Осыдан сақтану
керек. Мағжан Жұмабаевтың сөзімен айтсақ ‘’Жас бала- жас бір шыбық
’’,тәрбиеші баланың қаһарлы қожасы болмасын, жұмсақ жолдасы болсын ’’,
деген екен.
Сонымен адамның Биологиялық даму деп адамның морфологиялық,
биохимиялық және физиологиялық тұрғыдан даму процесін айтады. Ал,
әлеуметтік даму адамның психолгиялық, рухани-мәдениеттілік тұрғыдан дамуы.
Адам тұлға болып тумайды, ол тек даму процесінің нәтижесінде ғана
тұлға деген атқа ие болады.
Егер адам белгілі бір білім дәрежесіне жетік, өмірден алған
тәжірибесі мол болып, өз бетінше қоғам үшін өзі үшін, жанұясы үшін күрделі
жұмыстарды атқара алатын даму деңгейіне жететін болса, адамды ’’тұлға’’ деп
атайды.
Халқымыздың алтындай ардақты, күмістей салмақты асыл тұлғаларының
бірі - Бауыржан Момышұлы, Нұрғиса Тілендиев т.б.
Б.Момышұлының, Н.Тілендиевтің бойындағы ізгі қасиеттердің қалыптасу
жолдары халықымызды гүлге қонған бал іздеген арадай сан жылдар бойы
жинақтаған әдет-ғұрып, салт-сана, тәлім-тәрбие дәстүрі мен іштей түлеп
сұрыпталған рухани мәдениетінде жатыр.
Бауыржан, Нұрғиса ағалардың барлық өмір жолы халық педагогикасының
адастырмас қысқа жолы, шығар көзі.
’’Адам’’ деген түсініктің ’’тұлға’’ түсінігінен айырмашылығы бар, бұл
айырмашылық адамның әлеуметтік мінездемесі болып табылады да қоғамдық
қатынастардың әсерінен және басқа адамдармен жасалған қарым-қатынас
негізінде қалыптасады. Әлеуметтік жүйеде адам белгілі бір мақсатта
көзделген тәрбие нәтижесінде ғана тұлға болып қалыптасады. Тұлға қоғамдық
тәжірибе алу деңгейімен және де қоғамға, материалды және рухани байлыққа
қосқан үлесінің деңгейімен анықталады.
Даму процесі - өте күрделі, ұзақ, ішкі және сыртқы қайшылықтардан
тұратын процесс болғандықтан біздің организміміздегі өзгерістер өмір бойы
болып жатады. Адамның рухани дүниетанымы мен физиологиялық тұрғыдан даму
бала кезде және жеткіншек шағында интенсивті түрде өзгереді. Бұл өзгеріс
физиологиялық, психологиялық және рухани сипаттамалар сияқты сапалық
өзгерістерге өтіп түрленеді. Адам дамуы - өте күрделі және диалектикалық
процесс. Бала анадан туа біткеннен белгілі түсініктері және өжет, жұмсақ
немесе байсалды мінез болмайды. Адамның бүкіл өмірі, оның ішіндегі баланың
өмірі, дамудың көрсеткіші болып табылады. Ол сан алуан дене, ақыл-ой
жағынан сандық және сапалық өзхгерістерге ұшыраумен байланысты. Адамның
адамгершілік, әуестік, белсенділік және батылдық сияқты қасиертері даму
процесінде қалыптасады. Дене күштері өзгерістеріне - сүйек және бұлшық ет
системасының, ішкі органдарының нерв системаларының өсуі және дамуы жатады.
Психикалық өзгерістер, ең алдымен, ақыл-ойының дамуына, жеке басының
қалыптасуымен қоғамда тіршілік ету үшін қажетті әлеуметтік жағдайларға
байланысты оның мінезінде әртүрлі ерекшеліктер мен қасиеттер пайда болады.
Даму өмір жағдайына байланысты. Адамның өзінің өсіп өнуіне, өмір
сүруіне өзі әрекет жасап, жағдай туғызады, еңбек етеді, өмірдің биік
шыңдары: білімге, ілімге талпынады. Дамудың қозғалыс күші қарама-қайшылық
күресі болып табылады. Қарама-қайшылықты адам іздеп немесе ойлап таппайды,
ол өзгерістің қажеттілігінің салдарынан туындап, адамның әрбір қадамында
кездесіп отырады.
Қарама-қайшылықтың ішкі және сыртқы екі түрі болады. Ішкі қайшылықтар
адамның ішкі дүниесінің қайшылықтары болып табылады. Адам өзінің еркіне
қарсы іс әрекет жасаған кезде ішкі қайшылықтар пайда болады. Мәселен,
қазіргі кезде С.Назарбаева Порфирии Ивановтың әдістемесін ел арасында
кеңінен таратуда, суық сумен шомылуды ’’стресс’’ адам организмінде, мұздай
су адам организмінде тітіркену, адамның үрейленуі, қобалжуы, қанның
қысымының төмендеуі 1-2 минуттан соң адам организмінің бейімделу әсері
көбейеді, ’’антитела’’ бөлінеді, былайша организмнің қорғау қасиеті күшейіп
оның бейімделу қасиеті көбейеді. Адам организмнің клеткалар бір- бірімен
қарым-қатынасы күшейіп, адам қорғаушы энергия күшейеді.
Сол сияқты адам ауырғанда t көтерілуі адам организінде антитела
көбиеді, t-ны бірден басуға болмайды, организм өзімен- өзі күреседі, сүйтіп
организм адамның сауығуына көмектеседі. Ал, сыртқы қайшылықтар адамның
басқа адамдармен, табиғатпен қарым-қатынасында байқалады.
Дамып келе жатқан жеке бастың тәрбиесі оны тек іс-әрекет процесінде
араластырғанда ғана жүзеге асады. Бұл заңдылықты (қандай болмасын жеке
бастың дамуында) адамға қоғамдық тәжірибені бергенде ғана жүзеге асыруға
болады. Мысалы, адамды еңбек сүйгіш етіп тәрбиелеу үшін еңбекке
араластырмай, ұжымшыл ету үшін, ұжымның ісін шешуге араластырмай болмайды.
Ол тәрбиенің әр түрлі әрекет түрлерін енгізу арқылы шешіледі.
2. Тәрбие жеке басты қалыптастыруда оның белсенділігін қолдау іс-әрекетін
ұйымдастыру. Бұл заңдылық жеке бастың қалыптасуы оның белсенділігіне
байланысты. П.П.Блонский кезінде көптеген тәжірибеде біздің көзімізді
жеткізе түсетін бір нәрсе - тәрбиешінің, тәрбиеленушінің өз күшіне сүйенуі
оның білімге деген ынтасын оятуы.
Психолог С.Л.Рубинштейн жалпы даму барысында жеке адам қалыптасады.
Оның сыртқы қалпын тек ішкі орта арқылы сол жеке бастың өз қуаты, өз
белсенділігі арқылы іске асырады дейді.
Белсенділік дегеніміз не? Белсенді деп тегінде суъектінің іс- әрекет
үстіндегі күйін, іс-әрекетін айтады. Әрекет ұғымына белсенділікті қолдануға
болмайды, өйткені әрекет қалайда жеке бастың белсенділігі. Адам еңбекке
берілгендігі емес, еңбек етуге тәуелділігінен еңбектенеді.
Қажеттілік адамның техникалық, психикалық ішкі өтініш, ренішін
қажетсінуінен, әр адамда жетіспегендіктен туындайды. Соның нәтижесінде
адамның әрекетке ұмтылысын, ішкі қажеттілігін, ілгері ұмтылысын туғызады.
3. Тәрбиеде жас және дербес ерекшеліктерін еске алу.
Жеке адамның дербес ерекшеліктері.
А) темперамент, оның типтері (сангвиник, холерик, флегматик, меланхолик);
Ә) мінез жеке адамның өзіне, өмір сүрген ортасына қатынасын білдіретін
негізгі психикалық сипаттары;
Б) қабілет, оның түрлері: жалпы және арнайы қабілеттер. Қабілет - адамның
түрлі іс-әрекеттеріндегі мүмкіншілігі.
4. Ұжым арқылы жеке адамның өзара байланысы. Жеке адамды қалыптастырудың
негізгі көзі ұжым болады. Ұжымсыз жеке адам дамымайды, азғындайды, кері
кетеді.
Ұжымның басты борышы - әрбір адамның түлеп өсуіне қамқоршы болуы
тиіс.
5. Тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеудің бірлігі. Жеке адамның дамуы мен
қалыптасуына белсенділіктің ролі өте зор. Іс-әрекетінің барысында
белсенділіктің бірнеше түрлерін байқауға болады. Олар: қарым-қатынас
белсенділігі, таным белсенділігі және өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі.
Қарым-қатынас белсенділігі арқылы адам жолдастарымен, адамдармен қарым-
қатынас жасайды.
Қарым-қатынас белесенділігінің нәтижесінде жеке адамның бойындағы
адамгершілік қасиеттері (қамқорлық, қайрымдылық, ілтипаттық, жауапкершілік
сезімі т.б.) қалыптасады.
Таным белсенділігі адамның ақыл-ой қабілеті, білімді өз бетімен
меңгеру белсенділігі дамиды, заттың мәнін, ғылыми ұғымдары терең түсінуге,
іздену нәтижесінде пайда болған сұрақтарға жауаптарын табады.
Жеке адамның даму процесінде өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі сапа
жағынан ішкі фатроға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Тұлға аралық ортақтасу түрлрі
1. Тұлға ұғымының педагогикалық-психологиялық негіздері
2. Тұлға дамуындағы әлеуметтік-экономикалық факторлар.
1. Тұлға ұғымының педагогикалық-психологиялық негіздері
Қазіргі кезеңде тәуелсіз еліміздің ертеңі - жастардың білімінің
тереңдігімен өлшенеді. Білімді, жан-жақты қабілетті ұрпақ- ұлтымыздың баға
жетпес қазынасы. Бүгінгі таңда педагогика ғылымының өзекті мәселелерінің
бірі – жеке тұлғаны жетілдіруде, жан-жақты дамытуда, білім беруде ғылымның
соңғы жетістіктерін қолданып, шығармашылық жұмыстарды жасауға қабілетті,
дүниетанымдық көзқарасы кең, рухани бай азамат дайындау.
А.Н. Леонтьевтің [6,Б.11] пікірі бойынша “Жеке тұлғаның жетістіктері
мен кемшіліктері, жақсы және әлсіз жақтарымен көрінетін тек өзіне ғана тән
даралық белгілері оның өзгелермен қарым-қатынас жасауы, қайырымдылығы,
мейірімділігі, тәкәппарлығы, жағымды және жағымсыз қасиеттерінің көрінуіне
де байланысты. Олардың сыртқы ортамен қарым-қатынас жасауы, өмірдің алуан
түрлі ерекшеліктерін тануға, танымдық қасиеттері мен рухани байлығын
арттыра түседі” деп қарастырады.
Демек, жеке тұлға өзіне тән ерекшеліктері арқылы дараланады. Ондай
ерекшеліктерге сенім, дүниетаным, мұрат, бейімділік, қызығу, түрткі,
қабілет, талғам, көзқарас т.б. қасиеттер жатады
[14,Б.114]. Адам бойындағы танымдық қасиеттерін қарастырмас бұрын жеке
тұлға ұғымына тоқталып өтейік.
Жеке тұлға атауын отандық ғалымдар “жеке адам”, “дара тұлға”,
“даралық”,”жеке тұлға”, “адам”,”кісі” тағы басқа ұғым ретінде қарастырады.
Біз ғылыми еңбегімізде “жеке тұлға” деп қарастыруды жөн көрдік. Өйткені,
“жеке тұлға” ұғымы көп мағыналы, біріншіден даралық қасиеттердің бірлігі
және әлеуметтік рольдегі іс-әрекеттің субъектісі, екіншіден басқа
адамдармен қарым-қатынасқа түсу үрдісінде еңбектің, танымның, қатынастың
субъектісі ретінде сипатталады.
Белгілі психолог Б.Г. Ананьевтің еңбегінде “Адам –физиологиялық,
психологиялық жағынан қалыптасып келе жатқан тіршілік иесі. Адам еңбек ету
нәтижесінде жануарлар дүниесінен бөлініп шығып, тілдің көмегімен бір-
бірімен қарым-қатынас жасайтын, дүниені танып білетін оны өзгертетін және
еңбек құралдарын жасайтын жағдайға біртіндеп ие болды. Оның өмірдегі
көрінісі физиологиялық, психологиялық, әлеуметтік ерекшеліктеріне, даралық
қасиеттеріне байланысты жеке адам немесе жеке тұлға екендігінен көрінеді”-
деп қарастырады [18,Б. 8].
Тұлғаның дамуы мен жан-жақты қалыптасу мәселесі, оның тарихы болашағы
туралы көптеген ғалымдардың еңбектерінде зерттелген.
Республикамызға танымал ғалымдарымыздың бірі Қ.Б. Жарықбаев: “жеке
тұлға - тек адамзатқа арналған. Жеке тұлға - жеке даралық, психикалық
қасиеті және әлеуметтік қызметі бар нақты қоғамның мүшесі” [5,Б.9].
Педагогикалық-психологиялық еңбектерді жүйелей келе жеке тұлғаның
қалыптасу ерекшеліктерін төмендегідей бағыттарға бөлдік:
- психологиялық, яғни жеке тұлғаның белсенділігін, қалыптасу жағдайларына
жауап іздейтін, белгілі бір нәрсеге ұмтылып, оны керек ететін, тіршілік
етуде белсенділік танытатын бағыт;
- жеке тұлғаның іс-әрекетін зерттейтін бағыт;
- жеке тұлғаның ерекшеліктерін зерделейтін бағыт;
- жеке тұлғаның ішкі психологиялық құрылымын зерттеу бағыттары.
Бұл жөнінде, А.Н.Тугаринов: “Жеке тұлғаны жауапкершілік пен саналылықты
ішкі қасиеттерімен сәйкес құқық пен еркіндікке сай қолданған адам”, - деп
көрсетеді [5,Б.7]. Ал, зерттеуші Т.Тәжібаевтың еңбегінде: “Жеке адам
әлеуметтік қатынастар мен саналы іс-әрекетті жүзеге асырушы, нақты қоғамның
мүшесі, өзін басқалардан ажырата білетін, өзінің кім екенін түсінетін есі
кірген ересек кісі” - деген түсінік беріледі [2,Б.3].
Ал, Ә. Алдамұратов “Адам - табиғатта кемелденіп жетілген, ақыл ойы
дамыған қоғамдық тұлға” деп анықтама берсе [24,Б.7], зерттеуші К.К.
Платонов: “Жеке тұлға - қоғам мүшесі ретіндегі адам. Әр адамның рухани
байлығы оның басқа адамдармен байланысының алуан түрлігіне, өмірге белсене
қатысуына байланысты болады”, - деп тұжырымдайды.
Жоғарыда аталған еңбектерді сараптай келе “жеке тұлға” ұғымына өзіндік
тұрғыдан анықтама беруді жөн көрдік.
Жеке тұлға дегеніміз - сана сезімі, тұлғалық, ізгілік қасиеті
қалыптасқан, өзіндік мақсаты мен өмір жолын таңдай білетін, тәрбиелі,
білімді, іскер, танымдық қызығушылығы басым, барлық күш жігерін өзіндік
игілігіне жұмсай алатын, саналы тіршілік иесі.
Осы тұрғыдан келгенде жеке тұлға мәселесін зерттеу жүйесінде сана-
сезімін, адамзат психикасының күрделі мәселелерінің пайда болуын зерттеуде
философия, психология, педагогика, этика, физиология, әлеуметтану,
құқықтану, жаратылыстану, медицина т.б. ғылымдармен тығыз байланыстыруда
өмір бойы әртүрлі өзгерістерге ұшырайтын жеке тұлғаның даму үрдістерінің
заңдылықтарын педагогика ғылымдарымен тығыз байланыста зерттеуде әртүрлі
ғылыми жаңалықтар енгізіліп отыр.
XX ғасырдағы психолог ғалым А.Н. Леонтьев: “Менің өмірімде нені
меңгере алдым, я болмаса соны ұғына алдым ба, жоқ па, егер ұғынсам,
меңгерсем, қаншалықты, қандай дәрежеде ұғындым, оның мен үшін, менің жеке
тұлғам үшін, маңыздылығы қандай ...” – деп “мән” мен “маңыз” ұғымдарының
мағынасын зерттеген [9,Б.16]. Бұл арқылы біз, оқушылар мен студенттерге
берілген білім мен тәрбиенің қаншалықты меңгерілгендігін үнемі бақылап
отыруымыз қажеттігіне мән берілуі тиіс деп ұғынамыз.
Бірінші курс студенттерінің жас шамалары деңгейлес болғандықтан бір
кезеңге тоғыстыруды жөн көрдік. Жоғары сынып оқушыларының жас кезеңі – жас
өспірімдік шақтан жастық шаққа ауысудағы өмірлік кезең. Жастық шақ адам
өміріндегі көптеген өзгерістермен анықталады. Өмірдің бұл кезеңінде
физиологиялық жетілу процесі аяқталады. Адам қоғамдағы белгілі бір
әлеуметтік статусты игереді. Бұл кезеңдегі жастардың негізгі
проблемаларының бірі - өзіндік сана сезімнің дамуын айтуға болады. Құндылық
бағдарлауы, мамандық таңдауы және ересектер өміріне аяқ басуы мен жеке өмір
сүруі қалыптасады. Бір топ ғалымдарымыздың пайымдауынша “Жастық шақ“ 16-
18 жас пен 22-25 жас аралығы болып есептелінген. Біз осы ұсынысқа сүйене
отырып, жоғары сынып оқушылары мен бірінші курс студенттерін осы топқа
енгіздік. Бұл кезеңде адамның жеке тұлға болып қалыптасуына жанұясы,
қоршаған ортасы, тәрбие, салт-дәстүрлер әсер етеді.
ХІХ-ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы психологтардың шығарған теориялық
көзқарастары жастық шақтың романтикалық концепциясы болады. Оның жалпы
пішінін Жан Жак Руссо ұсынған болатын [6,Б. 22]. Психолог Гезеллдің пікірі
бойынша 11-21 жасқа дейінгі аралық жастық шақтың еншісінде, осы шақ
балалықтан үлкендікке өту кезеңі болып табылады. 11-16 жас аралығының
маңыздылығын ескерте отырып, Гезелл он жасты “алтын жас“ деп атайды
[6,Б.11]. Мүшелі жасқа өту кезеңінде бала өмірдің қиыншылықтарын жеңіл
қабылдап, сыртқы жағдайларға аз көңіл бөледі. Ересек шаққа өту кезеңінен
бастап, жас өспірімдердің өзіндік ойымен философиясы қалыптаса бастайды.
Философия ғылымы жеке адамның дамуын, дүниетанымын, қоршаған ортамен
байланыстылығының басты қасиеттері жайында зерттейді. Философия тілдің
танымдық қызметін санамен байланыстырады. Терең де орнықты білім мен
іскерлік дағдылары адамның теориялық, дүниетанымдық негізін қалыптастырады.
Дүниетанымның түрлерін тоқталып өтелік:
- ағартушылық - ғылыми дүниетаным адам үшін қоғам мен табиғат әлемін
анықтайтын ағартушылық сананы қалыптастырып, философиялық принциптер
методологиясы мен таным тәсілдерімен қаруландырылады;
- тәрбиелік - қабылданған көзқарастар мен сенімдер нәтижесі адамнан
шындыққа негізделген моралдық-ерік бастамаларымен эстетикалық қатынастарды
талап етеді;
- дамытушы - дүниені қабылдау мазмұнын меңгеру арқылы, ішкі рухани
қозғалыс әсіресе ойлауды белсенді әрекет етуге итермелейді. Ғылыми
дүниетаным негізінде ойлаудың дамуына түрткі болатын және шығармашылыққа
ынталандыратын диалектикалық тәсілдердің принциптері жатады;
- ұйымдастырушылық - адамдардың тәжірибелік іс-әрекеті барысында
қолайлы позиция болып табылады;
- болжамдық - ғылыми дүниетаным, ғылыми теория және тәжірибенің
меңгеру белгілерімен алға жылжуы;
- тәрбиелік мақсаты - баланың тұлғалық құрылымының тұрақтылығы мен
сенімді орталық ұйымының қалыптасуын қадағалайды да, табиғатқа қоғамға және
ойлауға деген қатынастың негізінде мінез құлық пен ерік сезімдердің
санадағы бірлігін айқындайды.
Жеке адамның өзіндік сана сезімінің әртүрлі себептері - адамның өз-
өзіне қарым-қатынас жасауы, яғни мұның өзіндік іштей сөйлеудің дамуына,
ойлаудың, танымдық қасиеттердің жеткілікті түрде қалыптасуына абстракция
және жалпылау сияқты индивидтің өзінің “Мен” туралы ұғымын, көрінісін
құруға мүмкіндік беру үшін және “Менін” басқалардан ажырата алуы үшін қажет
[65,Б. 12].
Жалпы айтқанда, әрбір жеке адам қоғам тұлғасы ретінде жеке тәрбие
жұмысына, жеке өзіндік өмір бейнесіне, жеке құқыққа, танымдық қасиетке,
жеке түрткі күшіне ие болатын жан. Адам белгілі бір қоғамның мүшесі, ол
қандай да болмасын бір іспен айналысады, оның азды-көпті тәжірибесі, білімі
өзіне тән ерекшеліктері болады. Осы айтылғандардың жиынтығы оны “жеке адам”
етеді. Жеке адамның өзіндік ерекшелігі оның дүниетанымынан, сенімінен,
талғам, мұратынан, бағытынан, қабілет қызығушылығынан жақсы байқалады.
Адамның айналасын қоршаған дүние үнемі өзгеріп отырғандықтан оның түрлі
ерекшеліктері, танымдық қызығушылықтарын да дамып өзгеріп отырады. Танымдық
іс-әрекеттер адам мақсаттарымен ұмтылыстарының негізі болатын, білімін
қалыптастыратын шығармашылық қызметінің тарихи үрдісі. Ой еңбегімен дене
еңбегі арасында танымдық іс-әрекет шығармашылық қабілетін арттыруда жаңалық
ашушы мен тудырушы болып табылады.
Таным - рухани өндірістің (ғылым, эстетика, діни, парасаттылық және
т.б.) түрлі салаларындағы кәсіби мамандардың ерекше қызметі ретінде
көрінеді. Таным - адамның табиғатқа белсенді түрде әсер етуінен, табиғат
заттарын өңдеуден, зат қасиетін өндірісте пайдаланудан бағыт алады
[66,Б.6].
Танымдық қасиеттер - оқушының тіл байлығының дамуынан, ойлау қызметінің
артуынан байқалады. Егер оқушылар өздерінің оқыту процесіндегі бағдарының
мәнін, маңыздылығын ұғынып, оның ерекшеліктері мен заңдылықтарын,
компоненттерін меңгеруге қажетті білім негіздерін игерсе, онда танымдық
қызығушылық пен танымдық іс-әрекеттің артқаны. Оқушы білімді уақытша
қажеттілік деп санаса, онда білімнің маңыздылығы төмендейді.
Аталған тұжырымдарға орай отандық психолог С.М. Жақыповтың
“Психологическая структура процесса обучения” еңбегінде оқу-тәрбие
процесінің тиімділік, дәстүрлік оқыту жүйесімен жаңаша оқыту үрдісінде
танымдық іс-әрекеттің жолын ұсынады [67,Б.15]. Ғылыми еңбектерді сараптай
келе танымдық іс-әрекеттің жүргізілу жолдарын төмендегідей бағыттарда
жүйеледік:
бағыттылық - жеке адамның маңызды қасиеті, адамның қоғамдық тірі ағза
ретінде дамуының динамикасы;
қажеттілік - адамның белгілі бір тіршілікке немесе дамуда бір нәрсені
керек етуі;
мотивтер немесе түрткілер - бұл әрекетке талаптанған немесе ниеттенген
белгілі бір қажеттіліктің қанағаттануымен байланысты;
түрткілер - қажетті қанағаттандыра алатын қабілеттің материалдық немесе
идеалдық объектісі және оның қанағаттану қабілетін әкелетін қимыл-
қозғалыстар;
мотивация - бұл түрткілердің біршама тұрақты және қайталанбайтын
жүйесі;
темперамент - индивидтің психикалық әрекетінің жүйкелік динамикалық
ерекшелігі жағынан мінездеме беру;
қабілеттілік - қандай да бір немесе бірнеше әрекетті жемісті атқарудағы
психикалық қасиет;
мінез-құлық - адамның өміріндегі қарым-қатынасты оның барлық қимыл-
қозғалыстары мен қылықтарының танылу ерекшеліктері немесе белгілері;
белсенділік - қоршаған ортадағы ақиқат шындық пен өзара қимылының
өлшемі, кез-келген әрекеттің немесе қимыл-қозғалысы орындалуындағы
өнімділігі және қарқындылығы;
өзін-өзі реттеу сферасы - жеке адам өзінің жүріс-тұрысы мен әрекетін
реттеуге бағытталған;
талаптану, ниеттену - мінез-құлықтың мотивициялық компонентіне
жатқызылады;
ерік - кедергі қиыншылықты жеңудегі қажеттілік.
Адам - өзінің қажеттерін орындау үшін бар мүмкіндігін пайдаланып,
қажеттерін өтеу жолында сыртқы ортаны, табиғатты өзгертуге дейін барады.
Қажеттердің өтелуі, өтелмеуі адам психологиясына, оның күйініш-сүйінішіне
әсер етеді. Қажеттер орындалу тәсіліне қарай кісіде мазасыздану, не
тынышталу, рахат, ләззаттану, не азап шегу сезімдерін туғызып, өз
қажеттіліктерін өтеу арқылы адам тиісті құралдарды іздестіріп солардың
күшімен мақсатқа жетуге тырысады [8,Б.12].
Ал, қажеттілік - адамның ойлану қызметін тудыратын негізгі себептердің
бірі. Олай болса адамдардың қажеттері іс-әрекеттерінің негізгі түрткілері,
яғни оның психологиясының қайнар көзі, бастамасы. Қажеттілік - өмір
сүрудің, тіршілік етудің арқауы. Егер табиғи қажеттілік өтелмесе, өмір
сүру үшін тиісті жағдайлар болмаса, адам да жануарлар да тіршілік ете
алмайды. Адам өмірі үшін рухани қажеттердің өтелмеуінен адам көп қиыншылық
көреді, өйткені бұл оның сана сезімінің өсуіне кедергі келтіреді. Сонымен
қажеттілік - адамның белгілі бір тіршілікке немесе дамуда бір нәрсені керек
етуі. Педагогикалық, психологиялық әдебиеттерде “мотив” ұғымы әртүрлі
мағынада түрткі, ниет, ынта, ықылас т.б. ұғымдар арқылы берілген. Біз
сараптай келе зерттеу жұмысымызда “түрткі” деп қарастыруды жөн көрдік.
Ал, түрткі бір әрекетке талаптанған немесе ниеттенген белгілі бір
қажеттіліктің қанағаттануымен байланысты. Түрткі орындалу барысында адамда
қызығушылық пайда болады [6,Б.17]. Өйткені, түрткі дегеніміз белгілі бір
қажеттілікті өтеуге әсер ететін тұлғаның іштей құлшынысындағы белсенділігі.
Мұның өзі іс-әрекетте, қарым-қатынаста, мінез-құлықта көрінеді. Ал,
түрткінің сапасы мұратқа ұмтылу, қызығушылық, сенім, әлеуметтік тәртіп
саласындағы құндылықтардан көрінеді. Ізденуге себеп болатын бағдар -
таңдаған әрекетті мойындап, оны тауып, қажеттілікті өтеудегі ынта-ықылас.
Мұның мән-мағынасы қажеттілікпен байланысты деп білсек, қажеттілікті өтеу -
тұлғаны белсенділікке ұмтылдыратын қозғаушы күш деп түсінуге болады. Сонда
түрткі адамды ынталандырады, ізденуге, оны табуға ықпал етеді. Былайша
айтқанда түрткіні тұлғаның мінез-құлқы мен әрекетіндегі белсенділігін
реттейтін жетекші фактор деп танимыз.
Түрткі жөнінде және оған анықтама беруге байланысты ұсынылған пікірлер
баршылық. Мысалы:
- түрткі психологиялық құбылыс, іс-әрекетке деген ынта-ықыласты
қозғаушы күш, қызығушылық;
- түрткі әрекеттенуші тұлғаның таңдауына лайықты болған себепке
байланысты қарым-қатынас;
- түрткі өзінің қажеттілігін өтеудегі бағдары және іс-әрекет пен қарым-
қатынастағы адамның санасындағы түрткінің көрінісі т.б.
Осындай анықтамаларды қорыта келгенде түрткі - қажеттіліктің өзі емес,
оның құралы және тұлғаның бағдарлайтын жол екендігін мойындап, мынандай
тұжырым жасауды орынды деп білеміз.
Түрткі - қажеттілікті өтеудегі тұлғаның ізденуі, іс-әрекет, қарым-
қатынастағы белсенділігі, ұмтылысы, үміт еткен қызығушылықтың нәтижесіне
жетуге іс-әрекет жасауы. Қызығу - заттар мен құбылыстарды белсенділікпен
танып, білуге бағыттылған адамның біршама тұрақты ерекшелігінің бір
көрінісі.
Сөйтіп, адамның қызығуы - асыра зейін қоюдан, оған құмартудан, соны
үнемі ойланудан туындайды [7,Б.14-18]. Түрткілер мамандықты таңдап алуға
байланысты шәкірттің пәнге қызығушылығы, келешек мамандыққа байланысы жоқ
(сурет, ән, әдебиет, спорт т.б.). Бұл әрекетте мұғалім оқушыны белгілі
мақсатқа ынталандыру қажет
Белгілі бір зат, оқиғалар, жағдайлар немесе іс-әрекет адамның
айқындалған белсенділігінің негіздерімен байланысты болғандықтан, іс-
әрекеттің себептеріне айналады және оны үш категорияларға бөлуге болады:
1. Ішкі негіздер. Олар адамның қажеттіліктерімен анықталып, ағзаның туа
біткен немесе қоғам қалыптастыратын әлеуметтік қажеттіліктерді
білдіретін жүре біткен сипатта болуы мүмкін.
2. ыртқы негіздер. Олар адамның іс-әрекетінің қоғамдық жағдайларымен
анықталады. Мұндай негіздерге талаптану, үміт күту сияқты мүмкіндіктері
жатады.
3. Жеке түпкі негіздер. Олар адамның мүдделері, ұмтылыстары,
бағдарламалары, сенімімен, дүниеге, қоғамға көзқарастарымен, өзі туралы
түсінігімен анықталады.
Г.И.Щукинаның зерделеуі бойынша оқушылардың танымдық қажеттіктерін
қалыптастыратын ықпалды жолдар, танымдық қажеттілік ынталандыруының негізгі
көзі, оқу материалдарының мазмұны, оқушыға әкелетін алдағы ақпараттардың
белгісіздігі, таңқаларлық сезімдерді оятатын, айқын құбылыстарға жаңаша
қарауға мүмкіндік беретін, білімді жаңа өлшемдерді ашатын материалдар;
ғылыми білімдердің пайда болуы мен даму тарихын айқындайтын, алған
білімдердің практикалық мәнін сипаттайтын мазмұны тұрғысында негізделеді.
Яғни, танымдық қызығушылықтың негізі ойлау үрдісі болып табылады.
К.Д.Ушинский еңбектерінде танымдық қызығушылық оқушының білімге, бір
нәрсені білуге құштарлығын арттырып қана қоймайды сонымен қатар айналадағы
бізге белгісіз, жұмбақ, сырлаға жауап іздеуге ұмтылады.
Оқушылардың танымдық қызығушылығының қалыптасуына ең алдымен пән
мұғалімдерінің ықпалы зор. Ол үшін мұғалім сабақта қызықты, тартымды оқыту
үшін жиі пайдаланатын әдістерді оқу барысында пайдалануында екі маңызды
мақсаттарды ескергені жөн.
1. Танымдық қызығушылықты тек қана оқыту, балаларды сабаққа тарту,
қызықтыру құралы деп қарамай, сонымен қатар баланың ішкі психологиялық
жан-тербеністері, жекелік ішкі үрдістерін қалыптастыруда маңызы ерекше
әсер деп қарау.
2. Оқушының өзінің көңілі қалаған сабағын оқуына жағдай жасау немесе
сабақты ішкі сезіммен ұнату, ұнатпауын қадағалап сол арқылы ықпал етді.
Тұлғаның дамуына әсер
ететін факторлар
макро Меза микро
-жеке дара -белсенділігі -ұнайтын мамандығы
қасиеттері -қоршаған орта -ата-анасының кәсібі
-ниет - білім
-тілік
-ынта
-ықылас
-себеп
Танымдық қызығушылықтың даму
кезеңдері
қажеттіліктен ұнайтын іс-әрекетке тұлғаның қалыптасуының
туындайтын қызығушылығын бағыт-бағдарына, өмірлік
қызығушылықтың тұрақтандыру мақсаттары мен жоспарына
алғашқы туындысы сәйкестендіру жүйесіне
қажеттіліктен туындайтын
қызығушылықтың сипаты
1сурет-Оқушылардың танымдық қызығушылығының дамуы
Жеке адамды тәрбиесіне ұжымның тигізер әсері орасан үлкен. Баланы ұжым
арқылы тәрбиелеу сонау көне заманнан бері күн тәртібіне қойылып келеді.
Солардың ішінде балаларды ұжымдық негізде тәрбиелеу мәселесін тәжірибе
арқылы іске асыру әрекетін жасаған швейцар педагогі И.Г.Песталоцин болды.
Ол балалар үйін ұйымдастырып, оны үлкен отбасына айналдыруға тырысты, онда
мейірбандық бірліккен әрекет және еңбек әуені орын алды.
Жалпы алғанда баланы өмірге қызықтыру отбасы – мектепте берілетін тәрбиеге
баланың оқыған әдеби кітабына, ол қатынасқан әр түрлі кештерге, ол белсене
арласқан пікір таластарына, т.б. сайыс – жарыстарға байланысты. Балалардың
бойына оқу орындарында, отбасында, қоғамдық орындарда өзін мәдениетті ұстай
білу дағдыларын қалыптастыруда мұғалімдердің, ата-аналардың, қоғамдық
ұйымдардың, бүкіл жұртшылықтың алдында тұрған аса жауапты міндет өсіп келе
жатқан ұрпақ алдында.
3. Жеке адам еңбексіз дамымайды. Еңбек арқылы адамның дене бітімі,
адамгершілік, эстетикалық және ақыл-ой деңгейі дамып, жетіледі. Кәсіби
еңбектің әлеуметтік мәні және құндылығы арта түседі. Кәсіби еңбек
процесінде өзінің және бүкіл қоғам мүшелерінің қажеттілігін қанағаттандыру
үшін адам материалдық және рухани құндылықты жасайды. Жеке адам өз күшінің
шамасын және қабілетін, творчествалық қабілетін анықтайды. Неғұрлым адам өз
еңбегінің қоғамдық маңызын терең түсінсе, соғұрлым оның жұмысы нәтижелі, өз
басының және отбасының бағыты толыса түседі.
Болашақ маманның еңбекке тәрбиелеудің жалпы міндеттері:
1. психологиялық және практикалық тұрғыда даярлау;
2. ұжымдық еңбек дағдыларын қалыптастыру;
3. еңбек мәдениеті дағдыларын дарыту;
4. ынтасын және қабілетін дамыту;
5. өз бетімен өз еркін пайдаланып отыруға дағдыландыру.
Бұл процесс екі фактордың ықпалымен жүзеге асырылады: объективтік
фактор қоғамның материалдық-техникалық базасын және жаңа қоғамдық
қатынастарды жасау. Болашақ маманның еңбек мәдениетінің көрсеткіші: жұмысты
сапалы және тиімді істеу, уақытты ұтымды пайдалану, еңбек құралдарына,
түрлі материалдарға құндылықпен қарау, өзінің инициативасын көрсете білу,
дербестік, алдағы жұмысының кезеңдерін белгілей білу, еңбек процесін талдау
және іс құжаттарын сауатты жасай білуі. Болашақ маман тәрбиесінің мақсат,
міндеттерінің бірі халық шаруашылығында электрониканы, радиотехниканы,
компьютерлерді, автоматтарды, роботтарды т.б. қолдану барлық мамандардан
жоғары техникалық сауттылықты талап етеді. Сондықтан мектепте оқыту және
тәрбие жұмысының барысында оқушылардың ынтасын ғылыми-техникалық білімді
игеруге дамыту және тәрбиелеу қажет. Болашақ маман тұлғасының кәсіби
қалыптасуындағы бағыттар – бұл әр түрлі мамандықтар және сол мамандықтардың
адамға қоятын талаптары жөнінде білім мен қаруландыру. Кәсіптік білім
берудің негізіг принципі оны өмірмен байланыстыру, былайша айтқанда, халық
шаруашылығы оның салалары, мамандықтар туралы түсінігін еңбектен ұштастыру.
Болашақ маман тұлғасын қалыптасытруда олардың бейімділігін, қабілетін
психофизиологиялық қасиеттерін еске алу қажет. Дамудағы диагностиканың
ролі, медицинадағы аурудың табумен теңдесе де болады: егер оның
себептерімен қасиеттері уақытында және дұрыс ашылса, онда емдеудің қолайлы
аяқталуына үміт артуға болады.
Дамудағы жас ерекшеліктер мен тұлғаның дербес өзгешеліктері:
- тұлға дамудағы заңдар және көрсеткіштер;
- даму барысындағы жас кезеңдерін жүйелеу;
- жас кезеңдеріне орай білім және тәрбие берудің бағдары;
Тәрбие теориясының және практикасының күрделі және негізгі
проблемаларының бірі өсіп келе жатқан ұрпақтың даму проблемасы. Бұл
проблема көптеген аспектерден тұрады, сондықтан, әр-түрлі ғылымдармен
қарастырылады: анатомия, физиология, социология, бала және педагогикалық
психология, педагогика және т.б.
Педагогика баланы тұлға ретінде жанжақты, дамуының тиімді шарттарын
зерттеп айқындайды. Бұл сұрақты шешу үшін біріншіден, тұлғаның жалпы
атықтамасын, оның даму заңдарын және көрсеткіштерін талқылау қажет,
екіншіден, индивидтін даму процессіндегі кезеңдерін, яғни жас кезеңдерді
жүйелеу проблемасын шешу, үшіншіден баланың тұлға ретінде қалыптасу
процессіндегі тәрбие мен белсенділіктің ролін айқындап, білім мен тәрбие
берудің жолдарын көрсету керек.
2.Тұлға дамуындағы әлеуметтік-экономикалық факторлар.
Даму процесі - адамның организміндегі сандық және сапалық өзгерісте
болады. Мысалы, баланың әсерленуі, суреттеуі, ойлауы, сезуі ер жеткен
адамнан басқа. Баланың бұл жан көрністерінің әрқайсысының жеке-жеке алғанда
басқаша бұлардың бәрін тұтас алғанда да басқашалық бар.
Бірінші баланың барлық жан әсері бір-біріне берік байланған болады,
бірімен-бірі бірге жүреді. Мысалы, баланың денесі мен жаны, ақылы мен
сезімі қайраты бәрі бірге іс қимылды, бұлар бір-бірімен күресе білмейді,
бірін-бірі тізгіндей білмейді. Бала бір нәрсеге ұмтылса, сол нәрсеге
баланың денесі, жаны, ақылы, сезімі, қайраты бәрі бірге жұмсалады. Балалық
шақта алынған әсер ер жеткенде адамның ақылының, ой-пікірінің, мінезінің
қандай дәрежеде болуына негіз болады. Балалықта жағымсыз әсер алса,қорлық,
зомбылық жоқшылық көрсе, адамның күншілдігі, қызғаншақтығы, адам өмір бойы
қасіретке бейім болуы осыдан.
Екінші, бала ылғи іске ұмтылса, бірақ не істеу, қалай істеуді
білмейді. Сондықтан ересек адамдардың не істегенін қалай істегенін өнеге
тұтады. Сондықтан бала еліктегіш келеді және бала өте сезімпаз болады.
Сондықтан баланы өз күшіне өзін сендіріп үйрету керек. Қолыңнан түк
келмейді дей берсең, бала жасқаншақ жасық болып қалады. Осыдан сақтану
керек. Мағжан Жұмабаевтың сөзімен айтсақ ‘’Жас бала- жас бір шыбық
’’,тәрбиеші баланың қаһарлы қожасы болмасын, жұмсақ жолдасы болсын ’’,
деген екен.
Сонымен адамның Биологиялық даму деп адамның морфологиялық,
биохимиялық және физиологиялық тұрғыдан даму процесін айтады. Ал,
әлеуметтік даму адамның психолгиялық, рухани-мәдениеттілік тұрғыдан дамуы.
Адам тұлға болып тумайды, ол тек даму процесінің нәтижесінде ғана
тұлға деген атқа ие болады.
Егер адам белгілі бір білім дәрежесіне жетік, өмірден алған
тәжірибесі мол болып, өз бетінше қоғам үшін өзі үшін, жанұясы үшін күрделі
жұмыстарды атқара алатын даму деңгейіне жететін болса, адамды ’’тұлға’’ деп
атайды.
Халқымыздың алтындай ардақты, күмістей салмақты асыл тұлғаларының
бірі - Бауыржан Момышұлы, Нұрғиса Тілендиев т.б.
Б.Момышұлының, Н.Тілендиевтің бойындағы ізгі қасиеттердің қалыптасу
жолдары халықымызды гүлге қонған бал іздеген арадай сан жылдар бойы
жинақтаған әдет-ғұрып, салт-сана, тәлім-тәрбие дәстүрі мен іштей түлеп
сұрыпталған рухани мәдениетінде жатыр.
Бауыржан, Нұрғиса ағалардың барлық өмір жолы халық педагогикасының
адастырмас қысқа жолы, шығар көзі.
’’Адам’’ деген түсініктің ’’тұлға’’ түсінігінен айырмашылығы бар, бұл
айырмашылық адамның әлеуметтік мінездемесі болып табылады да қоғамдық
қатынастардың әсерінен және басқа адамдармен жасалған қарым-қатынас
негізінде қалыптасады. Әлеуметтік жүйеде адам белгілі бір мақсатта
көзделген тәрбие нәтижесінде ғана тұлға болып қалыптасады. Тұлға қоғамдық
тәжірибе алу деңгейімен және де қоғамға, материалды және рухани байлыққа
қосқан үлесінің деңгейімен анықталады.
Даму процесі - өте күрделі, ұзақ, ішкі және сыртқы қайшылықтардан
тұратын процесс болғандықтан біздің организміміздегі өзгерістер өмір бойы
болып жатады. Адамның рухани дүниетанымы мен физиологиялық тұрғыдан даму
бала кезде және жеткіншек шағында интенсивті түрде өзгереді. Бұл өзгеріс
физиологиялық, психологиялық және рухани сипаттамалар сияқты сапалық
өзгерістерге өтіп түрленеді. Адам дамуы - өте күрделі және диалектикалық
процесс. Бала анадан туа біткеннен белгілі түсініктері және өжет, жұмсақ
немесе байсалды мінез болмайды. Адамның бүкіл өмірі, оның ішіндегі баланың
өмірі, дамудың көрсеткіші болып табылады. Ол сан алуан дене, ақыл-ой
жағынан сандық және сапалық өзхгерістерге ұшыраумен байланысты. Адамның
адамгершілік, әуестік, белсенділік және батылдық сияқты қасиертері даму
процесінде қалыптасады. Дене күштері өзгерістеріне - сүйек және бұлшық ет
системасының, ішкі органдарының нерв системаларының өсуі және дамуы жатады.
Психикалық өзгерістер, ең алдымен, ақыл-ойының дамуына, жеке басының
қалыптасуымен қоғамда тіршілік ету үшін қажетті әлеуметтік жағдайларға
байланысты оның мінезінде әртүрлі ерекшеліктер мен қасиеттер пайда болады.
Даму өмір жағдайына байланысты. Адамның өзінің өсіп өнуіне, өмір
сүруіне өзі әрекет жасап, жағдай туғызады, еңбек етеді, өмірдің биік
шыңдары: білімге, ілімге талпынады. Дамудың қозғалыс күші қарама-қайшылық
күресі болып табылады. Қарама-қайшылықты адам іздеп немесе ойлап таппайды,
ол өзгерістің қажеттілігінің салдарынан туындап, адамның әрбір қадамында
кездесіп отырады.
Қарама-қайшылықтың ішкі және сыртқы екі түрі болады. Ішкі қайшылықтар
адамның ішкі дүниесінің қайшылықтары болып табылады. Адам өзінің еркіне
қарсы іс әрекет жасаған кезде ішкі қайшылықтар пайда болады. Мәселен,
қазіргі кезде С.Назарбаева Порфирии Ивановтың әдістемесін ел арасында
кеңінен таратуда, суық сумен шомылуды ’’стресс’’ адам организмінде, мұздай
су адам организмінде тітіркену, адамның үрейленуі, қобалжуы, қанның
қысымының төмендеуі 1-2 минуттан соң адам организмінің бейімделу әсері
көбейеді, ’’антитела’’ бөлінеді, былайша организмнің қорғау қасиеті күшейіп
оның бейімделу қасиеті көбейеді. Адам организмнің клеткалар бір- бірімен
қарым-қатынасы күшейіп, адам қорғаушы энергия күшейеді.
Сол сияқты адам ауырғанда t көтерілуі адам организінде антитела
көбиеді, t-ны бірден басуға болмайды, организм өзімен- өзі күреседі, сүйтіп
организм адамның сауығуына көмектеседі. Ал, сыртқы қайшылықтар адамның
басқа адамдармен, табиғатпен қарым-қатынасында байқалады.
Дамып келе жатқан жеке бастың тәрбиесі оны тек іс-әрекет процесінде
араластырғанда ғана жүзеге асады. Бұл заңдылықты (қандай болмасын жеке
бастың дамуында) адамға қоғамдық тәжірибені бергенде ғана жүзеге асыруға
болады. Мысалы, адамды еңбек сүйгіш етіп тәрбиелеу үшін еңбекке
араластырмай, ұжымшыл ету үшін, ұжымның ісін шешуге араластырмай болмайды.
Ол тәрбиенің әр түрлі әрекет түрлерін енгізу арқылы шешіледі.
2. Тәрбие жеке басты қалыптастыруда оның белсенділігін қолдау іс-әрекетін
ұйымдастыру. Бұл заңдылық жеке бастың қалыптасуы оның белсенділігіне
байланысты. П.П.Блонский кезінде көптеген тәжірибеде біздің көзімізді
жеткізе түсетін бір нәрсе - тәрбиешінің, тәрбиеленушінің өз күшіне сүйенуі
оның білімге деген ынтасын оятуы.
Психолог С.Л.Рубинштейн жалпы даму барысында жеке адам қалыптасады.
Оның сыртқы қалпын тек ішкі орта арқылы сол жеке бастың өз қуаты, өз
белсенділігі арқылы іске асырады дейді.
Белсенділік дегеніміз не? Белсенді деп тегінде суъектінің іс- әрекет
үстіндегі күйін, іс-әрекетін айтады. Әрекет ұғымына белсенділікті қолдануға
болмайды, өйткені әрекет қалайда жеке бастың белсенділігі. Адам еңбекке
берілгендігі емес, еңбек етуге тәуелділігінен еңбектенеді.
Қажеттілік адамның техникалық, психикалық ішкі өтініш, ренішін
қажетсінуінен, әр адамда жетіспегендіктен туындайды. Соның нәтижесінде
адамның әрекетке ұмтылысын, ішкі қажеттілігін, ілгері ұмтылысын туғызады.
3. Тәрбиеде жас және дербес ерекшеліктерін еске алу.
Жеке адамның дербес ерекшеліктері.
А) темперамент, оның типтері (сангвиник, холерик, флегматик, меланхолик);
Ә) мінез жеке адамның өзіне, өмір сүрген ортасына қатынасын білдіретін
негізгі психикалық сипаттары;
Б) қабілет, оның түрлері: жалпы және арнайы қабілеттер. Қабілет - адамның
түрлі іс-әрекеттеріндегі мүмкіншілігі.
4. Ұжым арқылы жеке адамның өзара байланысы. Жеке адамды қалыптастырудың
негізгі көзі ұжым болады. Ұжымсыз жеке адам дамымайды, азғындайды, кері
кетеді.
Ұжымның басты борышы - әрбір адамның түлеп өсуіне қамқоршы болуы
тиіс.
5. Тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеудің бірлігі. Жеке адамның дамуы мен
қалыптасуына белсенділіктің ролі өте зор. Іс-әрекетінің барысында
белсенділіктің бірнеше түрлерін байқауға болады. Олар: қарым-қатынас
белсенділігі, таным белсенділігі және өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі.
Қарым-қатынас белсенділігі арқылы адам жолдастарымен, адамдармен қарым-
қатынас жасайды.
Қарым-қатынас белесенділігінің нәтижесінде жеке адамның бойындағы
адамгершілік қасиеттері (қамқорлық, қайрымдылық, ілтипаттық, жауапкершілік
сезімі т.б.) қалыптасады.
Таным белсенділігі адамның ақыл-ой қабілеті, білімді өз бетімен
меңгеру белсенділігі дамиды, заттың мәнін, ғылыми ұғымдары терең түсінуге,
іздену нәтижесінде пайда болған сұрақтарға жауаптарын табады.
Жеке адамның даму процесінде өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі сапа
жағынан ішкі фатроға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz