Дарк туризм
КІРІСПЕ
1 ДАРК ТУРИЗМНІҢ КАЛЫПТАСУЫ МЕН ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Дарк туризмнің пайда болу тарихы
1.2 Дарк туризмнің жіктелуі мен түрлері
1.3 Қазіргі туризм жіктелуінде дарк туризмнің орны
2 ДАРК ТУРИЗМНІҢ ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕСІ
2.1 Әлемдегі қара туризм орталықтары
2.3 ТМД . дағы Дарк туризмнің дамуы
3 ДАРК ТУРИЗМНІҢ ҚАЗАҚСТАНДА ДАМУ БОЛАШАҒЫ
3.1 Қазақстанда Дарк туризмді дамыту мүмкіндіктері
3.3 Дарк туризмді дамыту мәселелері мен болашағы
ҚОРЫТЫНДЫ
1 ДАРК ТУРИЗМНІҢ КАЛЫПТАСУЫ МЕН ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Дарк туризмнің пайда болу тарихы
1.2 Дарк туризмнің жіктелуі мен түрлері
1.3 Қазіргі туризм жіктелуінде дарк туризмнің орны
2 ДАРК ТУРИЗМНІҢ ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕСІ
2.1 Әлемдегі қара туризм орталықтары
2.3 ТМД . дағы Дарк туризмнің дамуы
3 ДАРК ТУРИЗМНІҢ ҚАЗАҚСТАНДА ДАМУ БОЛАШАҒЫ
3.1 Қазақстанда Дарк туризмді дамыту мүмкіндіктері
3.3 Дарк туризмді дамыту мәселелері мен болашағы
ҚОРЫТЫНДЫ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі Дарк туризм халықаралық және ішкі туризм жүйесінде қазіргі кезеңде маңызды роль алады. Адамдардың қайғылы оқиға болған жерлерде, өмірден өткен адам өмірімен танысу мақсатында алыс елден сапар шегіп келіп жатқан адамдар саны жылдан жылға артуда. Дарк туризм бұл – өткен жылдарда өмірден озған атақты адамдардың жерленген молаларында, тарих сахнасында орны қалған белгілі соғыс алаңдары, адам өлімімен байланысы болған апаттық жағдайлар болған жерлерде, адамның үрейін алатын беймәлім, жұмбақ болған қорқынышты жерлерде саяхат жасау мақсатында туындаған туризм түрі.
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі Дарк туризм халықаралық және ішкі туризм жүйесінде қазіргі кезеңде маңызды роль алады. Адамдардың қайғылы оқиға болған жерлерде, өмірден өткен адам өмірімен танысу мақсатында алыс елден сапар шегіп келіп жатқан адамдар саны жылдан жылға артуда. Дарк туризм бұл - өткен жылдарда өмірден озған атақты адамдардың жерленген молаларында, тарих сахнасында орны қалған белгілі соғыс алаңдары, адам өлімімен байланысы болған апаттық жағдайлар болған жерлерде, адамның үрейін алатын беймәлім, жұмбақ болған қорқынышты жерлерде саяхат жасау мақсатында туындаған туризм түрі. Қазіргі уақытта, көпшілік туристердің не себепті қайғылы оқиғалар белең алған жерлерге қызығушылық танытуларына, зерттеушілердің пікірлері әртүрлі. Олардың айтуынша, бұндай саяхат жасау барысында біраз туристер эмоционалдық қозуды сезу үшін барса, кейбір туристер өздерін қорқыту мақсатында барады екен. Ал, Глазго қаласындағы Шотлан Университетінің профессоры Джон Леннонның зерттеуі бойынша, бұндай қаралы жерлерде болу, адамдардың жаман соның ішінде зұлым әрекеттер жасауына талпындырады деп айтылды[1].
Жұмыстың мақсаты Қазақстандағы дарк туризмнің даму мүмкіншіліктерін қарастыру.
Зерттеулердің мақсатына жету үшін келесідей міндеттердішешу қажет болды:
- Дарк туризмнің маңызын, мәнін және түрлерің қарастыру;
- Дарк туризм маңызын, бағыттарын анықтай отырып, олардың потенциалдық объектілерін көрсету;
- Қазақстан Республикасындағы дарк туризмнің даму мүмкіншіліктерін қарастыру.
Зерттеу объектісі: Дарк туризм.
Жұмыстың зерттеу пәні: Қазақстан Республикасындағы дарк туризмнің даму мүмкіншіліктерінің ерекшеліктерін, маңызын мен мәнің зерттеу.
Зерттеу әдістері: Жұмыс барысында талдау, статистикалық, шолу және т.б. әдістер пайдаландық
Жұмыстың практикалың маңыздылығы. Туризм комитетінің мен ведомстваларға, дарктуризмді дамыту мүмкіншіліктері туризм дамуымен айналысатын туристік ұйымдарға ұсынылуы мүмкін, яғни дарк туризмді дамыту мақсатында Алматы облысының территориясында экскурсиялық бағдарлама жасау мүмкіншілігі көрсетілген; Батыс Қазақстан облысы бойынша экскурсиялық бағдарлма үлгісі ұсынылған.
Зерттеу нәтижелері мемлекеттің бөлек аймақтарында, сонымен қатар, жалпы Қазақстанда, туризмді аумақтық ұйымдастыруды жоспарлауды және басқару ғылыми негіздеу мақсатында туризм саласында мемлекеттік уәкілетті органдармен, қоғамдық туристік ұйымдармен де, туристік кәсіпкерлік субъекттермен де пайдалануы мүмкін.
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде:Қазақстан Республикасының туризм және спорт министрлігі, жаңа технологиялар министрлігі, 1993-2013 жылдар аралығындағы елдердің әлеуметтік - экономикалық статистикалық мәліметтер жинағы, экология және биоресурстарды, туризм және спорт, мәдениет, экономика, қаржылық ақпараттарды аймақтың басқару жүйесі, географиялық туризм мен рекреациялық география саласындағы авторефераттар диссертациясы.
Теориялықнәтижесіне. Қазіргі таңда дарк туризм туралы қазақ тілінде теориялық материалдар жоқ болғандықтардан, бұл жұмыс барлық материалдарды жинақтап отыр, яғни теориялық маңызы өте жоғары. Материалдар мен теориялық жағдайларды жоғарғы оқу орындарында оқыту жөнінде ұсынуға болады.
Ғылыми жаңалығы: Дарк туризмді дамыту мақсатындағы Қазақстанның ресурстық потенциялының сипаттамасы жасалынған; дарк туризмнің даму мүмкіншіліктерін зерттеу оны Қазақстан территориясында ұйымдастыру мүмкіндіктерін талдауға жол береді; туристік-ресурстық объектілерді ескере отыра аудандарға бөлу негізінде дарк туризмді дамыту мақсатында Қазақстанды перспективті аудандарын бөліп көрсетеді.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарау Дарк туризімнің теориялық негіздері бөлімді қамтиды, онда ел дамуының қазіргі кезеңіндегі Дарк туризмнің ролі қарастырылады.
Екінші тарау Әлемде дарк туризмнің дамуының қазіргі жағдайы бөлімді қамти отыра, әлемде дарк туризм орталықтарына спаттама бере отырып, мемлекеттерде даму перспективаларына талдау жұмыстары жүргізіледі.
Үшінші тарауда Қазақстанда дарк туризмнің дамыту қажеттігі, оның бүгінгі күндегі мүмкіндіктері түсіндіріледі. Объектілерге сипаттама беріліп, дарк туризмді дамыту мақсатында оларды бағалау жүргізіледі. Жұмыс барысында карталар әзірленіп, олардың негізінде дарк туризмді дамыту үшін мүмкіншілігі бар аудандар айқындалды.
Қорытындыда автордың ұсыныстары мен негізгі түйіндер көрсетілген.
1 ДАРК ТУРИЗМНІҢ КАЛЫПТАСУЫ МЕН ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Дарк туризмнің пайда болу тарихы
Жер бетінде қанша адамзат баласы өмір сүрсе, әрқайсысының өзінше қайталанбас талғамы бар. Соған орай, жер шарын саяхат жасаушы туристер талғамдарына қарай әртүрлі жерлерге баруда. Адамдар көп жағдайда саяхаттау дегенде, ең алдымен көз алдыларына таңғажайып ертегі әлеміндегідей жерлерде жүргендей елестетеді. Сонымен қатар әлемге әйгілі болған тұлғалардың музейде қойылған еңбектерімен немесе сол адамның өмірімен танысып жатқандай ойлайды. Туризм өз ішінде бірнеше түрлерге бөлінсе, туристер де талғамдарына қарай бірнешеге топтарға бөлінеде. Бұл әрине, туризмнің бөлінуі тікелей туристердің қажеттіліктерімен байланысы болып тұр. Жоғарыда айтып кеткендей, адам талғамы әртүрлі. Талғамдардың әртүрлі болуына орай, кейбір туристер көңіл көтеру, демалу мақсатында емес, керісінше негативті эмоцияны қалыптастыратын жерлерге баруға тырысады. Осыдан келіп, туризмде қара туризм деген түсінік пайда болады. дарк туризм дегеніміз не? Не үшін туристерді қара туризм қызықтырады? - деген сұрақтар туындауы мүмкін.
Жалпы, қара туризм немесе дарк туризм бұл - өткен жылдарда өмірден озған атақты адамдардың жерленген молаларында, тарих сахнасында орны қалған белгілі соғыс алаңдары, адам өлімімен байланысы болған апаттық жағдайлар болған жерлерде, адамның үрейін алатын беймәлім, жұмбақ болған қорқынышты жерлерде саяхат жасау мақсатында туындаған туризм түрі. Қазіргі уақытта, көпшілік туристердің не себепті қайғылы оқиғалар белең алған жерлерге қызығушылық танытуларына, зерттеушілердің пікірлері әртүрлі. Олардың айтуынша, бұндай саяхат жасау барысында біраз туристер эмоционалдық қозуды сезу үшін барса, кейбір туристер өздерін қорқыту мақсатында барады екен. Ал, Глазго қаласындағы Шотлан Университетінің профессоры Джон Леннонның зерттеуі бойынша, бұндай қаралы жерлерде болу, адамдардың жаман соның ішінде зұлым әрекеттер жасауына талпындырады деп айтылды. Әр заттың жақсы жағы да, әрі жаман жағы да болады демекші, Дарк туризмімен айналысқан адамдар кей жағдайларды жақсы әсермен оралады. Мысалы, қаралы жерлерде саяхат жасау барысында бұл өмірдің мәңгі еместігі, кез - келген уақытта өлімнің келетіні, өткен уақыттан сабақ алуға, ойлануға мүмкіндік береді [1].
Дарк туризмінің ең басты мәселесі - саяхаттау мақсатында дарк туризмінің туризм саласында қаншалықты дәрежеде әдепті болып көрінуінде. Өйткені, кей жағдайда бұл саяхат әрекеттері ерсі болып көрінетін кездері болып жатады. Мысалы, қайтыс болған адамның моласының қасында туристер суретке түсіп жатады. Бұл өз кезегінде марқұм болған адамға деген құрметсіздікті түсіндіреді. Сондықтан, дарк туризмімен айналысатын адамдар және турларды ұйымдастырушы адамдардың қайғылы оқиғадан мерт болған адамдарға жанашырлық сезімін тудыру, құрмет көрсетуін басты талаптарының бірі ретінде қарастыру керек [2].
Қазіргі экономикасы дамыған мемлекеттерде өліммен байланысы болған туризмнің жаңа бағыты - дарк туризм туристердің қызығушылығын оятуда. Қоғамда болып жатырған өлім, қайғылы оқиғалар анализі нәтижелерінен бұл дипломдық жұмыста туризмнің қара бағыты баяндалады. Зерттеу нәтижелері бойынша Батыс елдерінде медициналық көмек көрсету кезінде және қасақана ұйымдастырылған өлімдердің санының артуы, әлеуметтік ортада өліммен өмір арасындағы сүзгі ретінде қарастырылуда. Сонымен қатар, қара туризм өмірді өліммен байланыстырып қана қоймай, онтологиялық мәні жағынан қазіргі өлім жайында танымдық әрекеттерді жүзеге асырады.
Соңғы елу жылдың iшiнде туристтiк индустрияға кең ауқымдағы мәселелер қолайсыз жағдай туғызды. Олар - табиғи қауiптер, күрделi әлеуметтiк шиеленiстер, соғыстар, экономикалық кризистер мен терроризм. Туризм индустриясы икемге келiп, қиындықтарды жеңiп, бiраз тәжiрибе жинап қалды. Туризм басқа салаларда болмайтын кризистердi жеңiп шығатын экстраординарлық мүмкiндiгi бар. Туризм сферасының кеңеюiмен оның көрсеткiштерi бiраз өзгерiстерге ұшырады [3].
Уақыт өткен сайын, туризм классификациясы әртүрлі туризм түрлерімен толықтырылуда. Қазіргі кезеңде сауықтыру немесе танымдық мақсаттағы саяхаттар туристердің қажеттіліктерін жоғары дәрежеде қанағаттандырмауда. Сондықтан, адамдар саяхат барысында қажеттілігін максималды түрде қанағаттандыруды қалайды. Осыған орай, туризм саласында әртүрлі экстрималды және стандартты емес туризм түрлері енуде.
Не себепті туристерді бөтен адамдардың қайғы - қасіреті қызықтырады? Осындай сұрақтарға бірнеше теориялық жауап бар. Зерттеушілердің айтуынша қайғы- қасірет толған жерлерде болу адамдарды үркіте бермейді, керісінше, жағымды әсер беретін хәл - жағдайды сезінуге мүмкіндік береді. Яғни адам жиі - жиі қорқыныш сезімін сезінуді бастан өткізгеннен кейін эйфориялық, масаттану жағдайды сезінеді. Осындай жағдайды ескере отырып, осыдан бірнеше жылдар бұрын француз зерттеушісі Бертран Бейерн 7 мыңға жуық қабірлер жайында және олардың қайда орналасқандары жайында мәлімет беретін кітапты жарыққа шығарды. Жазушы өзінің оқырмандары үшін екі сұраққа жауап беруге тырысты. Олар: Францияның қай жерінде атақты адамдар жерленгенін және белгілі бір жерде кімнің моласы тұрғаны туралы.
Дарк туризм түсінігіне қайғылы оқиғалар болған жерлерде саяхат жасау кіреді. Мысалы, бұған тарихи соғыс алаңдары болған Босфорт және Геттисберг жерлері немесе қылмыстық іс- әрекеттер болған орындар айтылады. Бұндай аймақтарды қамтитын экскурсияларда экскурсоводтар тек қана шындықты баяндап, әрі өмірден өткен адамның қабіріне құрметпен қарауы керек. Бірақ көп жағдайда экскурсияларда бұл талаптар орындалмай қалып жатады. Қорыта айтқанда, дарк туризм бұл - өткен жылдарда өмірден озған атақты адамдардың жерленген молаларында, тарих сахнасында орны қалған белгілі соғыс алаңдары, адам өлімімен байланысы болған апаттық жағдайлар болған жерлерде, адамның үрейін алатын беймәлім, жұмбақ болған қорқынышты жерлерде саяхат жасау мақсатында туындаған туризм түрі.
Алғаш қара тузим және Дарк туризм түсініктері 1996 International Journal of Heritage Studios журналында жарық көрінген болатын. Ал, қолданысқа кең қолданыла бастаған шағы 2000 жылы Глазго қаласындағы Шотлан университетінің профессорлары Малкольм Фоули және Джон Леннонның Қара туризм атты кітабы жарыққа шыққаннан кейін, шетелдік БАҚ қара туризм мақсаттарын былайша қарастырады:
Midstream, 1 мамыр, 2005 ж.:When you visit the United States Holocaust Memorial Museum in Washington, DC, you are engaging in what specialists call "dark tourism - travel to a site associated with atrocity or public tragedy (сіз АҚШ-на келгенінізде, Колумбия округіндегі Холокост мемориалды музейінде болған уақытынызда өзінізді белгілі мамандардың айтып жүрген қайғылы оқиғаларды қамтитын қара туризмнің қатысушысы ретінде сезіне бастайсыз).
Observer , 23 қазан, 2005 ж.: Dark tourism sites are important testaments to the consistent failure of humanity to temper our worst excesses and managed well, they can help us to learn from the darkest elements of our past.( Дарк туристер деген атаумен саяхаттаушы адамдардың саяхатаған орындары бұл - адамгершілік қасиеттердің жоқ және қатыгездік кең етек алған жерлер болып есептеледі. Әрі бұндай орындар біздің өткен өміріміздің қараңғы жақтарын еске түсіру барысында сабақ алу).
Жыл сайын дарк туризмге сұраныстың артуына қарай, туристердің мақсаты да айқындала бастады. Мысалы, туристерді шытырман оқиғалар белең алған жерлер, әртүрлі табиғи апаттарға немесе техногенді апаттардан зардап шеккен аймақтарда танымдық және т.б. мақсаттарда бара алады.
1.2 Дарк туризмнің жіктелуі мен түрлері
Дарк туризм - өткен жылдарда өмірден озған атақты адамдардың жерленген молаларында, тарих сахнасында орны қалған белгілі соғыс алаңдары, адам өлімімен байланысы болған апаттық жағдайлар болған жерлерде, адамның үрейін алатын беймәлім, жұмбақ болған қорқынышты жерлерде саяхат жасау мақсатында туындаған туризм түрі. Дарк туризмді қара туризм, күңгірт туризм деп те атай береді. Дарк туризм туризмнің жаңа бағыты ретінде қазіргі уақытта әлменің түпкір-түпкірінен етек алуда. Тек қана жастар арасында ғана емес, ересектер арасында да жайылуда. Жыл сайын бұл туризмге деген сұраныс мыңдап артып келеді. Мысалы 2011 жылы Чернобыльге туристер санын айтпағанда 45 мемлекеттен туристер келген. Украина үшін Чернобыль аймағына келуші туристер есебінен елдің экономикасының көтерілуіне себеп болды. Сонымен қатар, туристер танымдық мақсатта ғана барып қоймай, өлім мақсатында да баратын болған. Дарк туризм көбіне ауыртпашылық, азап, бейнешілік, өліммен байланысты. Мысалы, эпидемиялық аудандар, соғыс алаңдары, стихиялық апаттар болған аумақтар жатқызылады. Дарк туризмнің қазіргі уақыттағы жіктелеуін сурет 1 көрсетілгендей атап айтуға болады
Сурет 1.Дарк туризмнің жіктелуі [4]
Танато туризм - өмірден озған атақты адамдардың жерленген молаларында, тарих сахнасында орны қалған белгілі соғыс алаңдары, адам өлімімен байланысы болған апаттық жағдайлар болған жерлерде, адамның үрейін алатын беймәлім, жұмбақ болған қорқынышты жерлерде саяхат жасау мақсатында туындаған Дарк туризмінің бір бағыты. Танато туризм өз кезегінде 3 түрге жіктеледі. Яғни, катастрофалық туризм, мистикалық туризм және зираттар туризмі деп жіктеледі.
Апаттық туризм.Апаттық туризм әртүрлі табиғи апаттарға ұшыраған жерлерде саяхат жасауды ұнататын адамдармен байланысты. Бұған мысал ретінде, найзағайларды көруге ынтық, үлкен дауылдарды көру үшін әлемді шарлайтын адамдарды айта алады. Әлемдегі табиғи апаттарға ұшыраған танымал аудандарға: Жаңа Орлеан және АҚШ-тағы Мексика шығанағы - Катрина дауылы, Оңтүстік Азия және Оңтүстік - Шығыс Азия - Үнді Мұхитындағы жер сілкіну және 2004 жылғы цунами, сонымен қатар Исландиядағы Эйяфьятлайокудль жанартауының атқылауынан болған апаттар. Экологиялық апаттардан болған оқиғалардың ішінде экстрималдылығы жағынан танымалы уландырғыш турлар. Бұндай турларды ұйымдастыру идеясы Гринпис ұйымдастыру агенттігіне тиесілі. Турды ұйымдастыру мақсаты әлемде болып жатырған экологиялық проблемалармен таныстыру. Кейде бұл тур түрін радиациялық туризм деп атайды.
БҰҰ-ның мәліметі бойынша әлемдегі табиғи апаттардан келген шығын 200 миллиард долларға жеткен. Осыдан 10 жыл бұрын әлем көшбасшылары Жапонияның Кобе қаласында кездесіп, табиғи апаттардың салдарын жою үшін әрекет ету бағдарламасын қолдаған болатын. Бұл шара 2004 жылы Үнді мұхитында болған апатқа байланысты жасалды. Индонезиядан бастап, Сомали жағалауларына дейін соққы берген цунамидан 227 мың адам қаза тапқан еді. Табиғи зілзаланың кесірінен қиратылған қала тек ХІХ ғасырда ғана қайтадан бойын тіктеген. Енді құтылдым-ау дегенде, жығылған жұдырық дегендей 1822 жылдың 24 тамызында табиғи апат тағы да оқыс мінез танытты. Ғалымдар Алепподағы бұл оқиғаны Таяу Шығыстағы жер сілкіністерінің тек басы еді дейді.
Әлемдегі ең ірі жер сілкіністері болған аумақтарға мына аудандарды жатқызуға болады.
1556 жылдың 23 қаңтарында Ұлы Қытай жер сілкінісі (830 000 адам қаза болған) Қытайдың Шэньси провинциясында орын алған жер сілкінісі жалғыз Қытайды ғана емес, бүкіл әлемді дүр сілкіндірді. Бұл зілзала 830 000 адамның өмірін өзімен бірге алып кетті. Бұрын-соңды мұндай жер сілкінісі, мұншама адам шығыны болмаған екен. Жер сілкінісінің қуаттылығы сонша - орталығынан 500 шақырым жердегі ғимараттар да күл-талқан болып қираған. Тіпті, Шэньси провинциясына қарасты аудан адамдарының 40 пайызға жуығы ғана тірі қалса, кейбір аудандарда түгелімен қырылып қалған. Бұл тарихи апат Мин әулетінің тақ мұрагері Цзяцзин императоры ел билеген заманмен тұспа-тұс келеді екен. Осы себептен де, кейбір тарихи еңбектерде оны "Ұлы Цзяцзин жер сілкінісі" деп атайтын көрінеді. Жер сілкінісінің күшін Меркель шкаласы бойынша 8 баллға теңесе, кейбір ғалымдар 7,9 балл болған деген болжамға тоқталады. Қалай десеңіз де, адам шығыны бойынша барлық апатты қоссаңыз, адамзат тарихындағы ең ірі үшінші, ал тек жер сілкінісінен есептесеңіз, тарих бетіндегі ең ірі апат болып саналады.
1976 жылдың 28 шілдесінде Таншань жер сілкінісі. (800 000 адам қаза болған) Таншань жер сілкінісі Қытайдың Таншань (Хэбэй провинциясы) қаласында орын алған. Күші 8,2 баллды құраған зілзала ХХ ғасырдағы ең ірі табиғат апаты болып саналады. Қытай Халық Республикасының ресми мәліметі бойынша, қаза болған адам саны - 242 419. Дегенмен, кейбір зерттеулерге сүйенсек, апаттың құрбанына айналған адам саны 800 000-нан асып жығылады. Жергілікті уақыт бойынша, түнгі сағат 3:42-де орын алған зілзала қаланы тұтасымен қиратты. 22 шақырым тереңдіктен (гипоцентр) бастау алған бұл жер сілкінісі 140 шақырымдай жерде орналасқан Бейжің мен Тяньцзинді де оңдырмады. Нәтижесінде, 5,3 миллион үй қирап қирап қалды. Тең жартысының қаңқасы құламағанымен, адамға жарытып баспана бола алмады.
2004 жылдың 26 желтоқсанында Үнді мұхит жер сілкінісі (225 000 - 300 000 адам қаза болған). Күші (Рихтер шкаласы бойынша) 9,1 баллды құраған дүмпудің нәтижесінде, цунами су бетінен 15 метр биікке көтерілді. Жер сілкінісінің күші 9,3 баллды құрады деген деректер де болды. Қалай десеңіз де, бұл тарих бетіндегі күші бойынша үшінші орынға ие екен. Бұл табиғи апаттың кесірінен Тайланд пен Үндістанның оңтүстік аймағы және Индонезия тұрғындары қатты жапа шекті. Жапа шекті деген жай айтылған сөз ғой, тілсіз жау тудырған цунамиден 225 000 - 300 мыңға жуық адам о дүниеге аттанып кетті. АҚШ-тың геологиялық сарапшылары нақты санын көрсете білді. Олардың айтуынша, қаза болғандар саны - 227 898. Бірақ, кейбір сарапшылар қыршыннан қиылғандардың саны одан да көп болуы мүмкін, себебі, жазықсыз талай адам алып мұхит түбіне кетті дейді.
Гянджа жер сілкінісі (230 000 адам қаза болған) Гянджа - жер сілкінісі тарих бетіндегі ең ірі апаттардың бірі. Бұл апат 1139 жылдың 30 қыркүйек күні Гянджа қаласының маңында орын алды. Жер сілкінісінің қуатылығы 11 баллды құраған. Адамзат тарихындағы ең ірі зілзалардың бірі Алеппо жер сілкінісінен осы оқиғадан тура бір жыл бұрын болған екен. 1138-39 жылдардағы осы екі зілзала әлемдегі ең ірі бес жер сілкіністерінің қатарына кіреді екен. Жер сілкінісінің қуаттылығы сонша сол кездегі Кяпаз тауы құлап, Ахсу өзенінің арнасын жауып тастаған. Нәтижесінде, 8 көл пайда болған. Соның бірі Гёйгёль қорығында орналасқан, Гёйгёль көлі. Біреу тойға айналғанда, біреу қойға айналыпты демекші, осы табиғи апатты пайдаланып, Грузин патшасы Деметра шабуыл жасайды (1125-1156). Қираған қаланы қайтқа қалпына келтірген Селжұқ билеушсі Қара-Сұңқар. Бұл мәліметті таратқан - Мхитара Гоша. Оның айтуынша, Қара-Сұңқар Арранға келіп, құлаған қаланы тізесінен тік тұрғызуға кірісті. Қайта тұрғызылғаннан кейін қала бұрынғысынан да гүлдене түсіпті.
Алеппо жер сілкінісі Тарих бетінде бірде Алеппо (Халеб) жер сілкінісі деген атаумен енген бұл зілзала да адам жанын түршіктіреді. 1138 жылы 11 қазанда тіркелген табиғаттың тілсіз жауынан 230 мыңнан астам адам көз жұмған. Жер сілкінісі бірнеше кезеңнен тұрған және қайталана сілкінген. Және Сирияның солтүстік бөлігін, Түркияның оңтүстік бөлігін (қазіргі Иран мен Әзірбайжан мемлекеттері) қамтыған [5].
Апаттық туризм екі тармаққа бөлінеді. Табиғи және техногенді. Жоғарыда атап кеткен аймақтар табиғи апатттарға жатқызылады. Ал техногенді апаттарға адам қолымен жасалған қайғылы оқиғалар жатқызылады.
Елестер немесе мистикалық туризм - бейбәлім, түсініксіз оқиғалар белең алған жерлерде саяхаттау мақсатында туындаған Дарк туризмнің бір бағыты. Уақыт өткен сайын кейбір адамдарда мистикалық түсініксіз оқиғалар болған, елестер орталығы болған жерлерге деген сұранысы арта бастады. Солардың ішінде танымал болған ерекше тылсым күштер орталықтары Дублин (Ирландия), Флорида (АҚШ), Брисбен (Австралия), Квебек (Канада).
Аокигахара немесе Дзюкай - Хонсю аралындағы Фудзи тауының етегінде жатқан орман. Аокигахараның аймағында ешбір компас жұмыс істемейді. Ағаштар жаппай өсіп тұр және төніп келе жатқандай әсер қалдырады. Оған "өзіне қол жұмсаушылардың орманы" деген атау берілген екен. Жапон мифологиясымен үйлесетін мекен бір кездері әзәзілдер мен елестердің өмір сүретін жері ретінде көпке танылған. Себебі, ерте кездерде кедейшіліктің тауқыметіне душар болған отбасылар асырай алмайтын бала-шағасы мен қарттарын осы жерге тастап кетеді екен. Ең қорқыныштысы - жергілікті халық түнімен шыңғырған адамдардың даусын естіп жатады.
Манчак батпағы - жалмауыздардың қарғысын алған жер. Луизиана штатының аймағындағы Жаңа Орлеан қаласына жақын жерде жатыр. Тек қана қайықпен өтуге болатын батпақтың ортасынан бұталар атып шығады. Бұталар шықпайтын жерлерде мүлде өсімдік өспейді, әбден жетімсіреген... Осы маңда қоныс тепкен үш бірдей ауыл дауылдың әсерінен жойқын болған, тұрғындардың көпшілігі қайтыс болады. Батпақта жүздеген мың адамдар жоғалып кеткен. Осыдан жүздеген жылдар бұрын ғайып болған адамдардың денелері сурет 2 көрсетілгендей енді ғана батпақ астынан шығып жатқан көрінеді.
Сурет 2. Манчак батпағынан табылған адам қаңқасы [6]
Mary King's Close - Шотландияның Эдинбург қаласының орталығындағы жерасты көшесі. Аталған жабық ауданға оба ауруы кең таралға кезде айықпас дертке шалдыққан адамдар тасталған екен. Осы жерде тұрғындар өмірлерінің ең соңғы сағаттарын өткізген. Обаның өте тез таралғандығы соншалықты, қала әкімдігі аймаққа кіретін барлық есікті мәңгілікке ашылмас етіп жапқызып тастайды.
Ескі үй деп аталатын мекенде - соғыс кезінде өліп кеткен британдық солдаттар мен теңіз қарақшыларының елесі кезіп жүреді деседі. Бұл АҚШ-тағы Вирджиния жерінде орналасқан. Және орманға жақын маңдардан адамның бас сүйегі мен мал сүйектері көптеп табылып отырады екен.
Лагуна Трук - әскери кемелердің қызметкерлерінің табыттары қойылған жер. 1944 жылдың ақпан айында АҚШ дәл осы жерде жапон әскери флотын талқандаған. Дәл осы күні 50-ге жуық кеме батырылса, 150 әскери ұшақтың көзі жойылған. Ұшақтағы әскерлер жарақат алып, суға құлайды. Осы жерден өткен әрбір кеме, ұшқан ұшақ тылсым құбылыстарға тап болады екен.
Сан-Жи - жоғалған жандардың қаласы. Қала өткен ғасырдың 80-ші жылдарында заманауи үлгіде тұрғызыла бастады. Алайда, ең алғашқы қазық қағылғанан бастап мұнда түсініксіз оқиғалар болып, әрбір құрылыста адам нанғысыз өлімдер қайталанады. Құрылысшылардың бәрі де болған оқиғаларын қорқып, қаша бастайды да, қала басталған күйі қалып кетеді.
Дарк туризмнің өліммен байланысын сурет 3 көрсетілгендей, зираттар туризм, апатты туризм, танато туризмнің тікелей өліммен байланыстылығын көре аламыз.
Сурет 3. Дарк туризмнің өлім туризммен арақатынасы(автормен құрастырылған)
Зираттар немесе молалар туризмі.Зират - өмірден өткен адамдарды жерлеу және оларды еске алу орны. Зират - жерленген адамның дініне, мәдениетіне байланысты белгілі бір принциптерге негізделген, ерекше қорғау функциясымен ерекшеленетін институционалды белгіленген орын. Зираттың маңыздылығы ұлттық салт - дәстүрді сақтау, әрі оны келесі ұрпаққа қалар тарихи құнды құжат рөлін атқарады. Зираттар ерекше құнды архитектуралық мүсінді ескерткіштерден, табыттардан, кішігірім шіркеулерден тұрады. Бұл өз кезегінде кайтыс болған адамдардың өмірін және өмір сүрген кезеңін суреттейді. Ал, жақсы ұйымдастырылған зираттарда әдемі мүсінді, архитектуралы элементтері бар, ерекше қорғалатын, белгілі бір жоспармен немесе жоспарсыз құралған, басты саяжолдары бар бақ салынады. Бұл бақтар экологиялық тұрғыдан пайда әкелетін, тұрақты табиғи көрініс ұсынады. Яғни, қазіргі экологиялық ластанудан зардап шегіп жатқан әралуан құстардың, өсімдіктердің аман қалуына септігін тигізеді [7].
1059 жылы римдіктер зиратты құрметтеу мәртебесін беріп, ал заңға бағынбағандарға қатаң жаза беретін болған. Көп жағдайда зираттар өзінің негізгі міндетін емес, қосымша белгілерін атқарып келді. Мысалы, орта ғасырларда шіркеу маңы зираттары тәртіп бойынша қала ортасында салынған. Бұл жерде әртүрлі мерекелер және жәрмеңкелер, жергілікті парламент және сот істерінің отырыстары, уағыздар насихаттау тіпті, ұлттық ойындар да ойнатылатын болған. Зираттардың бұлай орналасу жағдайы Еуропалық зираттардың көптеп салынып кету уақыты 18 ғасырдың ортасына дейін сақталып келді. Оларды сақтау жұмысы жүз жыл уақытқа дейін зираттардың орналасу көлемін ұлғайтуға шектеу қойып келді. Осыған орай, зираттар бекітілген заңнамалар негізінде қала сыртында орналастырылатын болды. Бірақ та, зираттар әрқашанда өзінің маңызын жоғалтқан емес. Ол әрдайым ірі жиындардар өтетін және өмірден өткен адамдарды еске алу, сыйлау орны ретінде есептеліп, ал одан теріс бұрылған адамдарды қоғамдық ортада қаралаған.
Қазіргі таңда, зираттарды белсенді, белсенді емес және орналасуына қарай сыртқы, ішкі деп бөлінеді. Сыртқы зираттар бұл - белгілі бір жерден тыс орналасқан, басқа да мақсаттарға байланысты қолданылатын, шекарасы қатаң тәртіппен белгіленген молалар. Ішкі зираттар бұл - белгілі бір территорияның бір бөлігі мысалы, аурухана, шіркеу, абақтылардың және басқа да мақсаттармен қолданылатын молалар. Белсенді зираттар - қазіргі уақытта қорғау жұмыстары жүргізілетін молалар болса, ал белсенді емес зираттар бұл - жұмысын тоқтатуына орай жабылған немесе қорғау жұмыстары жүргізілмейтін молалар.
Зираттардың түрлерінің жіктелуі жер бетіндегі әртүрлі ұлт өкілдерінің салт-дәстүріне, діни қөзқарастарына қарай және әртүрлі секталардың, әлеуметтік топтардың сонымен қатар, заңды органдардың бекіткен администратрлық, санитарлы нормаларымен байланысты. Уақыт өткен сайын, зираттарды әсемдеу түрлерімен, оларды салу үлгілері жаңарып отырған. Оның әсемдеу элементтеріне әртүрлі пішіндегі фигуралар, адамдардың өлім, уақыт, жанашырлық сезімін, мәңгі өмір жайында символды ұсынатын заттар әртүрлі пішіндегі фигуралар, адамдардың өлім, уақыт, жанашырлық сезімін, мәңгі өмір жайында символды ұсынатын заттар жатты [8].
Кез-келген қаланың тарихын сол жерде орналасқан зираттарға қарап білуге болады дейді. Яғни, зираттар мәдениет қалдығы, архитектуралық комплекс, тарихи ескерткіш ретінде, сол уақытта өмір сүрген адамдардың өмірін, айналысқан шаруашылығын сипаттайтын құнды экскурсиялық обьект рентінде қарастыруымызға болады. Әлем бойынша, зираттар - экскурсиялық обьект. Бұнда айта кетілетін жайт, қайтыс болған зиялы адамдардың басына қойылған табыттар, келешек ұрпаққа үлгі болатындай оң әсер тудырады. Бұндай адамдар көптеп келетін зираттарға Лондон, Париж және Вашингтон қаласындағы Арлингтон моласын айтуға болады.
20 ғасырдың аяғына қарай, Ваганьков зираты мәскеулік танымал молаларының біріне айналды. Бұл Ваганьков зиратында атақты, танымал болған поэт ақындар, актерлер, саясаткерлер, суретшілер, спортшылар, ғалымдар жерленген. Бұнда С.Есенин, В. Высоцкий, И Тальков, М Кононов сынды атақты адамдардың зираттарына экскурсиялық бағдарламалар ұйымдастырылады. Жақында, соңғы онжылдықта өткізіліп көрмеген ірі, кең көлемдегі молаларға экскурсия ұйымдастырылған болатын.
Қазіргі уақытта дарк туризм жылдам қарқындылықпен дамып келе жатқан туризмнің жаңа бағыты. Туризмнің мақсатына қарай танымдық, емдік деп жіктелуіне қарай, дарк туризм өз ішінде кесте 1 көрсетілгендей бірнеше мақсаттарға жіктеледі.
Кесте 1
Дарк туризмнің мақсатына қарай жіктелуі (автормен құрастырылған)
№
Дарк туризм мақсатына қарай
Мысалы
1
Шытырман оқиғалы
Апатты:
- жер сілкіну;
- су басу;
- вулкан атқылау;
- дауыл соғу;
- техногенді .
Қайғылы:
- өлім жазасына кесу;
- соғыс болған аймақтар.
Мистикалық:
- беймәлім, жұмбақ, елестер белең алған аудандар
2
Танымдық
атақты адамдардың (өнер қайраткерлері, зиялы қауым өкілдері, саясаткерлер, ақын - жазушылар, суретшілер т.б.) молаларында зиярат ету, өмір жолымен танысу
3
Өліммен қоштасу
эвтаназия мақсатында өмірден
ертерек кету
Қазақстан жеріндегі зираттарға келер болсақ, әрине, еуропалық зираттардағыдай стильде емес, әсіресе, таңдаулы адамдарға болмаса. Бұнда зираттар тар жолды, кішігірім молалар бір-біріне жақын орналасқан. Бірақ та, айта кететін жайт, зираттардың өзіндік бір ерекшелігі бар. Ол ерекше архитектурасымен, табыттарымен және ескерткіштерімен ерекшеленеді. Ең басты, қазақстандық зираттардың туризм обьектісі ретінде танылуына кедергі бұл - олар жайында ақпараттың аздығында. Тіпті, жақсы мамандардың өзіне зираттың тарихы, архитектурасы, Қазақстанның мәдениет және өнер қайраткерлері, одан да басқа танымал адамдар жайында ақпарат табуына қиындық туғызады.
Алматы қаласындағы ең ескі молалардың бірі - Орталық зираты деп аталады. Ол қаланың орталығы Райымбек даңғылы 235 орналасқан. Тарихи деректерге сүйенер болсақ, бұл зираттың өмір сүру тарихы 19 ғасырдың 70 жылдарынан бастау алады. Қазіргі уақытты бұнда жарты миллионға жуық адамдар жерленген. Алматыдағы бұл Орталық зиратын ашық аспан аясындағы музей деп атауға болады.
Алматы қаласының ертедегі атауы Верный қаласының қалануына орай, бұл жерге шет жақтан адамдардың көптеп келуі негізінде, адам санының өсуімен қатар, өлім саны да артты. Бұл әрине, зираттың ауқымында кеңейтті. 1879 Ташкент және Сейфуллин көшелерінің маңайындағы Түрме қамалының қасына Серафим-Иверсков атты әйелдер монастырын құру турлаы шешім қабылданған болатын. Зират Ташкент көшесінің оң және сол жағындағы беткейлерінде орналасты. Ерекшелігі зират үш бөлікке бөлінген. Оның солтүсітік бөлігінде әскери адамдар, оңтүстік бөлігінде проваславтік бағыттағы христиандар, ал батыс бөлігінде мұсылман адамдар жерленді. Зираттың батыс бөлігі Сартов деп аталады.
1918 жылдық 1 қазанында Верный қаласының басқармасы Зират бұл - халықтың меншігі және оны монастырдың қарамағынан алып, одан түскен табысты халықтың мұқтаждығына өтеу туралы жарлық шығарған болатын. Қаланың территориясының өсуіне қарай, қала администрлернің жұмысын біршама қиындатуы зираттың кейбір жерлерін ауыстыру және жабу әрекеттері жүзеге асырылды. 1936 жылдың 28 наурызында солтүстік және батыс бөлігіндегі зираттарындағы орыс зираттарын бөлу ал, оңтүстік бөлігін жабу және оны құрылысшылар жұмысына табыстау атты қала басқармасының жаңа жобасы қабылданды. Осылай зираттың оңтүстік бөлігін жабу арқылы, қала басқармасы орнына ешқандай затты айырбасқа ұсынбай, барлық қорғауға алынған жерлерді жауып тастайды. 1938 жылдың 9 шілдесінде қала басқармасының Президиумі мындай жарлық шығарған болатын: Христиан зираттарының жер көлемін 20 га дейін кеңейту және мұсылман зираттарының жеріне Шығыс күні колхозының есебінен 15 га жер берілсін.
Бұл зираттан Алматы қаласының негізін қалануына еңбегі сіңген адамдардың молалары табылған. Соның ішінде, Алматы қаласының революциялық кезеңіне дейінгі құрылысын салған және 1930 жылдардағы қала құрылысына еңбегі сіңген атақты архитектор - Андрей Зенков жерленген. Сонымен қатар, Орыс проваславтік шіркеуінің басқарушылары Николай Могилевский, Иосиф Чернов және епископ Серафима Гачковс жерленген. Бұл кісілердің молалары Алматы және бүткіл Қазақстан жеріндегі проваславтік христиан дінін ұстанатын адамдардың табынатын жері болып есептеледі. Бұнда адамдар көптеп жиі келеді.
Мәскеу қаласындағы ГУП Ритуал Новодевичье және Ваганьков зираттартына экскурсиялық бағдарлама ұсынатын экскурсиялық бюро құрды. Новодевичье зираты - Мәскеу қаласының өлген адамдары жерленген, ең танымал молалары. Ол 1898 жылы Новодевичье монастырінің оң қабырға бөлігінен тұрғызылған еді. КСРО уақытында бұл зиратқа Кремлев стенасынан кейінгі екінші орындағы ұлттық пантеон атағы берілген. Новодевичье зираты қазіргі уақытта Мәскеу қаласының тарихи-мәдени ескерткіші ретінде, көптеген ірі туристік компаниялардың экскурсиялық бағдарламаларының құрамына кіреді. Зират Н.А. Андреев, М.К. Аникушин, Е.В. Вучетич, Л.Е. Кербел, С.Т. Конёнков, Г.И. Мотовилов, В.И. Мухин, Э.И. Неизвестный, Н.В. Томск,И.Д. Шадр, Г.А. Шульц, Н.Б. Никогосян сынды атақты мүсіншілердің қолынан салынған ескерткіштермен бай. Бұл жердегі өлген адамдар молалары региондық және федералды тұрғыдан мағызға ие мәдени ескерткіштер ретінде белгіленген және қорғауға алынған.
Дарк туризмінің тағы бір түрі - өлім туризмі. Өлім туризмі - туристердің өз өмірімен қоштасу мақсатында саяхат жасауы. Өлім туризмі дамыған мемлекеттер қатарына Швейцария, Нидерланды, Люксембург, Бельгия мемлекеттері жатады. Қазіргі уақытта туризмнің ең қымбат саласы ретінде осы өлім туризмі белгіленген [9].
1.3 Қазіргі туризм жіктелуінде дарк туризмнің орны
Қазіргі уақытта, көпшілік туристердің не себепті қайғылы оқиғалар белең алған жерлерге қызығушылық танытуларына, зерттеушілердің пікірлері әртүрлі. Олардың айтуынша, бұндай саяхат жасау барысында біраз туристер эмоционалдық қозуды сезу үшін барса, кейбір туристер өздерін қорқыту мақсатында барады екен. Ал, Глазго қаласындағы Шотлан Университетінің профессоры Джон Леннонның зерттеуі бойынша, бұндай қаралы жерлерде болу, адамдардың жаман соның ішінде зұлым әрекеттер жасауына талпындырады деп айтылды. Әр заттың жақсы жағы да, әрі жаман жағы да болады демекші, Дарк туризмімен айналысқан адамдар кей жағдайларды жақсы әсермен оралады. Мысалы, қаралы жерлерде саяхат жасау барысында бұл өмірдің мәңгі еместігі, кез - келген уақытта өлімнің келетіні, өткен уақыттан сабақ алуға, ойлануға мүмкіндік береді.
Дарк туризмінің ең басты мәселесі - саяхаттау мақсатында Дарк туризмінің туризм саласында қаншалықты дәрежеде әдепті болып көрінуінде. Өйткені, кей жағдайда бұл саяхат әрекеттері ерсі болып көрінетін кездері болып жатады. Мысалы, қайтыс болған адамның моласының қасында туристер суретке түсіп жатады. Бұл өз кезегінде марқұм болған адамға деген құрметсіздікті түсіндіреді. Сондықтан, Дарк туризмімен айналысатын адамдар және турларды ұймдастырушы адамдардың қайғылы оқиғадан мерт болған адамдарға жанашырлық сезімін тудыру, құрмет көрсетуін басты талаптарының бірі ретінде қарастыру керек. Зерттеушілердің айтуынша қайғы- қасірет толған жерлерде болу адамдарды үркіте бермейді, керісінше, жағымды әсер беретін хәл - жағдайды сезінуге мүмкіндік береді. Яғни адам жиі - жиі қорқыныш сезімін сезінуді бастан өткізгеннен кейін эйфориялық, масаттану жағдайды сезінеді.Осындай жағдайды ескере отырып, осыдан бірнеше жылдар бұрын француз зерттеушісі Бертран Бейерн 7 мыңға жуық қабірлер жайында және олардың қайда орналасқандары жайында мәлімет беретін кітапты жарыққа шығарды. Жазушы өзінің оқырмандары үшін екі сұраққа жауап беруге тырысты.
Дарк туризм туризмнің жаңа бір бағыты ретінде және сурет 4 көрсетілгендей, Дарк туризм туризмнің басқа да салаларымен байланысын және ұқсастығын көруге болады.
Сурет 4. Дарк туризмнің басқа туризм түрімен байланысы(автормен құрастырылған)
Дарк туризм түсінігіне қайғылы оқиғалар болған жерлерде саяхат жасау кіреді. Мысалы, бұған тарихи соғыс алаңдары болған Босфорт және Геттисберг жерлері немесе қылмыстық іс- әрекеттер болған орындар айтылады. Бұндай аймақтарды қамтитын экскурсияларда экскурсоводтар тек қана шындықты баяндап, әрі өмірден өткен адамның қабіріне құрметпен қарауы керек. Бірақ көп жағдайда экскурсияларда бұл талаптар орындалмай қалып жатады. Қорыта айтқанда, Дарк туризм бұл - өткен жылдарда өмірден озған атақты адамдардың жерленген молаларында, тарих сахнасында орны қалған белгілі соғыс алаңдары, адам өлімімен байланысы болған апаттық жағдайлар болған жерлерде, адамның үрейін алатын беймәлім, жұмбақ болған қорқынышты жерлерде саяхат жасау мақсатында туындаған.
Дарк туризнің туризмде алатын орны көбіне экскурсиялық бағдарламалармен ерекшеленедеі. Осының ішінде экскурсиялық жұмыстардың зираттар мен молалардың үлесі жоғары. Жыл сайын бұндай туристік орталықтарға туристердің саны артып, сұраныстың жоғарлануы көрініп жатыр. Зираттардың түрлерінің жіктелуі жер бетіндегі әртүрлі ұлт өкілдерінің салт-дәстүріне, діни қөзқарастарына қарай және әртүрлі секталардың, әлеуметтік топтардың сонымен қатар, заңды органдардың бекіткен администратрлық, санитарлы нормаларымен байланысты. Уақыт өткен сайын, зираттарды әсемдеу түрлерімен, оларды салу үлгілері жаңарып отырған. Оның әсемдеу элементтеріне әртүрлі пішіндегі фигуралар, адамдардың өлім, уақыт, жанашырлық сезімін, мәңгі өмір жайында символды ұсынатын заттар әртүрлі пішіндегі фигуралар, адамдардың өлім, уақыт, жанашырлық сезімін, мәңгі өмір жайында символды ұсынатын заттар жатты [8].
Кез-келген қаланың тарихын сол жерде орналасқан зираттарға қарап білуге болады дейді. Яғни, зираттар мәдениет қалдығы, архитектуралық комплекс, тарихи ескерткіш ретінде, сол уақытта өмір сүрген адамдардың өмірін, айналысқан шаруашылығын сипаттайтын құнды экскурсиялық обьект рентінде қарастыруымызға болады. Әлем бойынша, зираттар - экскурсиялық обьект. Бұнда айта кетілетін жайт, қайтыс болған зиялы адамдардың басына қойылған табыттар, келешек ұрпаққа үлгі болатындай оң әсер тудырады. Бұндай адамдар көптеп келетін зираттарға Лондон, Париж және Вашингтон қаласындағы Арлингтон моласын айтуға болады. Сонымен бірге туристік орталықтар экскурсиямен ғана шектеліп қойылмады. Туристер үшін экстрималды жақтары да қызықты болды. Мысалы соғыс алаңдары. Өазіргі уақытта әле бойынша қауіпті аймақтар тізімі тіркелкен. Соның ішінде Оңтүстік және Солтүстік Американың қатерлі аймақтары. Басылым Венесуэла президенті Уго Чавестің Колумбияның революциялық қарулы күштерін және ұлт-азаттық армиясын қолдап отыруы екі ел арасына сызат түсіргенін айтыпты. Колумбия тарапы ымыраластыққа емеурін танытып, қарым-қатынас қалыпқа келгендей болған. Алайда ұлт-азаттық армиясы Колумбияның мұнай-газ құбырларын жарып, темір жолдарға және қауіпсіздік күштеріне шабуыл жасай бергендіктен, Колумбиямен шекаралас Араука аймағы ең қатерлі жер күйінде қалып отыр. Мексиканың 2006 жылы сайланған президенті Филип Калдерон елдегі есірткі картелімен күресуге он мыңдаған әскер жұмылдырды. Басылым содан бері Мексиканың бірнеше штатында есірткі бизнесімен айналысатындар мен үкімет тарапынан болған қақтығыстарда 40 мыңға жуық адам қаза тапты дейді. Тамаулипас пен Чиуауа штаттарында 230 мың адам үйлерін тастап кеткен. Біраз тұрғын АҚШ-қа кетіп қалған. Автордың айтуынша, есірткі картелімен күрес негізінен Мексика территориясында болып жатқанымен, оның әсері АҚШ-тың Мексикамен шектес Техас, Эль-Пасо штаттарына да тиіп отыр. Мысалы, 2010 жылы ұйымдасқан қылмыстың құрбаны болған 15 мыңнан аса адамның 3100-і Техас және Эль-Пасомен шектес Сьюдад-Хуарес қаласында зәбір шеккен [10].
1 бөлімді қорытындылай келе, Дарк туризм танымдық және шытырман оқиғалы туризм түрлерімен байланысы бар. Дарк туризм тек қана қайғылы оқиғалар болған соғыс алаңдары, молаларда болу емес, өмірден өткен адамның өмірімен танысу мақсатында да жасалған саяхат түрі деп те қарастырылады. Қазіргі уақытта Дарк туризм туризмнің жаңа бағыты ретінде есептеліп, сұранысқа жоғары ие болып келе жатыр.
2 ДАРК ТУРИЗМНІҢ ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕСІ
2.1 Әлемдегі қара туризм орталықтары
Қара туризм туризмнің жаңа бағыты ретінде қазіргі уақытта әлменің түпкір-түпкірінен етек алуда. Тек қана жастар арасында ғана емес, ересектер арасында да жайылуда. Жыл сайын бұл туризмге деген сұраныс мыңдап артып келеді. Мысалы 2011 жылы Чернобыльге туристер санын айтпағанда 45 мемлекеттен туристер келген. Украина үшін Чернобыль аймағына келуші туристер есебінен елдің экономикасының көтерілуіне себеп болды.
Ең алғаш қара туризммен саяхат жасауды ұйымдастыратын турагенттер өздерінің алғашқы сапарларын Нью - Джерси штатының Лейкхерст деген жеріне жасаған. Бұл жерде Гейденберг дирижаблі апатты қайғылы оқиғаға тап болған. Қазіргі уақытта туристер арасында ең әйгілі аймақтарға Припять аймағы, АҚШ - тағы терактті іс - әрекеттердің ісерінен құлаған егіз ғимараттар 3000 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі Дарк туризм халықаралық және ішкі туризм жүйесінде қазіргі кезеңде маңызды роль алады. Адамдардың қайғылы оқиға болған жерлерде, өмірден өткен адам өмірімен танысу мақсатында алыс елден сапар шегіп келіп жатқан адамдар саны жылдан жылға артуда. Дарк туризм бұл - өткен жылдарда өмірден озған атақты адамдардың жерленген молаларында, тарих сахнасында орны қалған белгілі соғыс алаңдары, адам өлімімен байланысы болған апаттық жағдайлар болған жерлерде, адамның үрейін алатын беймәлім, жұмбақ болған қорқынышты жерлерде саяхат жасау мақсатында туындаған туризм түрі. Қазіргі уақытта, көпшілік туристердің не себепті қайғылы оқиғалар белең алған жерлерге қызығушылық танытуларына, зерттеушілердің пікірлері әртүрлі. Олардың айтуынша, бұндай саяхат жасау барысында біраз туристер эмоционалдық қозуды сезу үшін барса, кейбір туристер өздерін қорқыту мақсатында барады екен. Ал, Глазго қаласындағы Шотлан Университетінің профессоры Джон Леннонның зерттеуі бойынша, бұндай қаралы жерлерде болу, адамдардың жаман соның ішінде зұлым әрекеттер жасауына талпындырады деп айтылды[1].
Жұмыстың мақсаты Қазақстандағы дарк туризмнің даму мүмкіншіліктерін қарастыру.
Зерттеулердің мақсатына жету үшін келесідей міндеттердішешу қажет болды:
- Дарк туризмнің маңызын, мәнін және түрлерің қарастыру;
- Дарк туризм маңызын, бағыттарын анықтай отырып, олардың потенциалдық объектілерін көрсету;
- Қазақстан Республикасындағы дарк туризмнің даму мүмкіншіліктерін қарастыру.
Зерттеу объектісі: Дарк туризм.
Жұмыстың зерттеу пәні: Қазақстан Республикасындағы дарк туризмнің даму мүмкіншіліктерінің ерекшеліктерін, маңызын мен мәнің зерттеу.
Зерттеу әдістері: Жұмыс барысында талдау, статистикалық, шолу және т.б. әдістер пайдаландық
Жұмыстың практикалың маңыздылығы. Туризм комитетінің мен ведомстваларға, дарктуризмді дамыту мүмкіншіліктері туризм дамуымен айналысатын туристік ұйымдарға ұсынылуы мүмкін, яғни дарк туризмді дамыту мақсатында Алматы облысының территориясында экскурсиялық бағдарлама жасау мүмкіншілігі көрсетілген; Батыс Қазақстан облысы бойынша экскурсиялық бағдарлма үлгісі ұсынылған.
Зерттеу нәтижелері мемлекеттің бөлек аймақтарында, сонымен қатар, жалпы Қазақстанда, туризмді аумақтық ұйымдастыруды жоспарлауды және басқару ғылыми негіздеу мақсатында туризм саласында мемлекеттік уәкілетті органдармен, қоғамдық туристік ұйымдармен де, туристік кәсіпкерлік субъекттермен де пайдалануы мүмкін.
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде:Қазақстан Республикасының туризм және спорт министрлігі, жаңа технологиялар министрлігі, 1993-2013 жылдар аралығындағы елдердің әлеуметтік - экономикалық статистикалық мәліметтер жинағы, экология және биоресурстарды, туризм және спорт, мәдениет, экономика, қаржылық ақпараттарды аймақтың басқару жүйесі, географиялық туризм мен рекреациялық география саласындағы авторефераттар диссертациясы.
Теориялықнәтижесіне. Қазіргі таңда дарк туризм туралы қазақ тілінде теориялық материалдар жоқ болғандықтардан, бұл жұмыс барлық материалдарды жинақтап отыр, яғни теориялық маңызы өте жоғары. Материалдар мен теориялық жағдайларды жоғарғы оқу орындарында оқыту жөнінде ұсынуға болады.
Ғылыми жаңалығы: Дарк туризмді дамыту мақсатындағы Қазақстанның ресурстық потенциялының сипаттамасы жасалынған; дарк туризмнің даму мүмкіншіліктерін зерттеу оны Қазақстан территориясында ұйымдастыру мүмкіндіктерін талдауға жол береді; туристік-ресурстық объектілерді ескере отыра аудандарға бөлу негізінде дарк туризмді дамыту мақсатында Қазақстанды перспективті аудандарын бөліп көрсетеді.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарау Дарк туризімнің теориялық негіздері бөлімді қамтиды, онда ел дамуының қазіргі кезеңіндегі Дарк туризмнің ролі қарастырылады.
Екінші тарау Әлемде дарк туризмнің дамуының қазіргі жағдайы бөлімді қамти отыра, әлемде дарк туризм орталықтарына спаттама бере отырып, мемлекеттерде даму перспективаларына талдау жұмыстары жүргізіледі.
Үшінші тарауда Қазақстанда дарк туризмнің дамыту қажеттігі, оның бүгінгі күндегі мүмкіндіктері түсіндіріледі. Объектілерге сипаттама беріліп, дарк туризмді дамыту мақсатында оларды бағалау жүргізіледі. Жұмыс барысында карталар әзірленіп, олардың негізінде дарк туризмді дамыту үшін мүмкіншілігі бар аудандар айқындалды.
Қорытындыда автордың ұсыныстары мен негізгі түйіндер көрсетілген.
1 ДАРК ТУРИЗМНІҢ КАЛЫПТАСУЫ МЕН ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Дарк туризмнің пайда болу тарихы
Жер бетінде қанша адамзат баласы өмір сүрсе, әрқайсысының өзінше қайталанбас талғамы бар. Соған орай, жер шарын саяхат жасаушы туристер талғамдарына қарай әртүрлі жерлерге баруда. Адамдар көп жағдайда саяхаттау дегенде, ең алдымен көз алдыларына таңғажайып ертегі әлеміндегідей жерлерде жүргендей елестетеді. Сонымен қатар әлемге әйгілі болған тұлғалардың музейде қойылған еңбектерімен немесе сол адамның өмірімен танысып жатқандай ойлайды. Туризм өз ішінде бірнеше түрлерге бөлінсе, туристер де талғамдарына қарай бірнешеге топтарға бөлінеде. Бұл әрине, туризмнің бөлінуі тікелей туристердің қажеттіліктерімен байланысы болып тұр. Жоғарыда айтып кеткендей, адам талғамы әртүрлі. Талғамдардың әртүрлі болуына орай, кейбір туристер көңіл көтеру, демалу мақсатында емес, керісінше негативті эмоцияны қалыптастыратын жерлерге баруға тырысады. Осыдан келіп, туризмде қара туризм деген түсінік пайда болады. дарк туризм дегеніміз не? Не үшін туристерді қара туризм қызықтырады? - деген сұрақтар туындауы мүмкін.
Жалпы, қара туризм немесе дарк туризм бұл - өткен жылдарда өмірден озған атақты адамдардың жерленген молаларында, тарих сахнасында орны қалған белгілі соғыс алаңдары, адам өлімімен байланысы болған апаттық жағдайлар болған жерлерде, адамның үрейін алатын беймәлім, жұмбақ болған қорқынышты жерлерде саяхат жасау мақсатында туындаған туризм түрі. Қазіргі уақытта, көпшілік туристердің не себепті қайғылы оқиғалар белең алған жерлерге қызығушылық танытуларына, зерттеушілердің пікірлері әртүрлі. Олардың айтуынша, бұндай саяхат жасау барысында біраз туристер эмоционалдық қозуды сезу үшін барса, кейбір туристер өздерін қорқыту мақсатында барады екен. Ал, Глазго қаласындағы Шотлан Университетінің профессоры Джон Леннонның зерттеуі бойынша, бұндай қаралы жерлерде болу, адамдардың жаман соның ішінде зұлым әрекеттер жасауына талпындырады деп айтылды. Әр заттың жақсы жағы да, әрі жаман жағы да болады демекші, Дарк туризмімен айналысқан адамдар кей жағдайларды жақсы әсермен оралады. Мысалы, қаралы жерлерде саяхат жасау барысында бұл өмірдің мәңгі еместігі, кез - келген уақытта өлімнің келетіні, өткен уақыттан сабақ алуға, ойлануға мүмкіндік береді [1].
Дарк туризмінің ең басты мәселесі - саяхаттау мақсатында дарк туризмінің туризм саласында қаншалықты дәрежеде әдепті болып көрінуінде. Өйткені, кей жағдайда бұл саяхат әрекеттері ерсі болып көрінетін кездері болып жатады. Мысалы, қайтыс болған адамның моласының қасында туристер суретке түсіп жатады. Бұл өз кезегінде марқұм болған адамға деген құрметсіздікті түсіндіреді. Сондықтан, дарк туризмімен айналысатын адамдар және турларды ұйымдастырушы адамдардың қайғылы оқиғадан мерт болған адамдарға жанашырлық сезімін тудыру, құрмет көрсетуін басты талаптарының бірі ретінде қарастыру керек [2].
Қазіргі экономикасы дамыған мемлекеттерде өліммен байланысы болған туризмнің жаңа бағыты - дарк туризм туристердің қызығушылығын оятуда. Қоғамда болып жатырған өлім, қайғылы оқиғалар анализі нәтижелерінен бұл дипломдық жұмыста туризмнің қара бағыты баяндалады. Зерттеу нәтижелері бойынша Батыс елдерінде медициналық көмек көрсету кезінде және қасақана ұйымдастырылған өлімдердің санының артуы, әлеуметтік ортада өліммен өмір арасындағы сүзгі ретінде қарастырылуда. Сонымен қатар, қара туризм өмірді өліммен байланыстырып қана қоймай, онтологиялық мәні жағынан қазіргі өлім жайында танымдық әрекеттерді жүзеге асырады.
Соңғы елу жылдың iшiнде туристтiк индустрияға кең ауқымдағы мәселелер қолайсыз жағдай туғызды. Олар - табиғи қауiптер, күрделi әлеуметтiк шиеленiстер, соғыстар, экономикалық кризистер мен терроризм. Туризм индустриясы икемге келiп, қиындықтарды жеңiп, бiраз тәжiрибе жинап қалды. Туризм басқа салаларда болмайтын кризистердi жеңiп шығатын экстраординарлық мүмкiндiгi бар. Туризм сферасының кеңеюiмен оның көрсеткiштерi бiраз өзгерiстерге ұшырады [3].
Уақыт өткен сайын, туризм классификациясы әртүрлі туризм түрлерімен толықтырылуда. Қазіргі кезеңде сауықтыру немесе танымдық мақсаттағы саяхаттар туристердің қажеттіліктерін жоғары дәрежеде қанағаттандырмауда. Сондықтан, адамдар саяхат барысында қажеттілігін максималды түрде қанағаттандыруды қалайды. Осыған орай, туризм саласында әртүрлі экстрималды және стандартты емес туризм түрлері енуде.
Не себепті туристерді бөтен адамдардың қайғы - қасіреті қызықтырады? Осындай сұрақтарға бірнеше теориялық жауап бар. Зерттеушілердің айтуынша қайғы- қасірет толған жерлерде болу адамдарды үркіте бермейді, керісінше, жағымды әсер беретін хәл - жағдайды сезінуге мүмкіндік береді. Яғни адам жиі - жиі қорқыныш сезімін сезінуді бастан өткізгеннен кейін эйфориялық, масаттану жағдайды сезінеді. Осындай жағдайды ескере отырып, осыдан бірнеше жылдар бұрын француз зерттеушісі Бертран Бейерн 7 мыңға жуық қабірлер жайында және олардың қайда орналасқандары жайында мәлімет беретін кітапты жарыққа шығарды. Жазушы өзінің оқырмандары үшін екі сұраққа жауап беруге тырысты. Олар: Францияның қай жерінде атақты адамдар жерленгенін және белгілі бір жерде кімнің моласы тұрғаны туралы.
Дарк туризм түсінігіне қайғылы оқиғалар болған жерлерде саяхат жасау кіреді. Мысалы, бұған тарихи соғыс алаңдары болған Босфорт және Геттисберг жерлері немесе қылмыстық іс- әрекеттер болған орындар айтылады. Бұндай аймақтарды қамтитын экскурсияларда экскурсоводтар тек қана шындықты баяндап, әрі өмірден өткен адамның қабіріне құрметпен қарауы керек. Бірақ көп жағдайда экскурсияларда бұл талаптар орындалмай қалып жатады. Қорыта айтқанда, дарк туризм бұл - өткен жылдарда өмірден озған атақты адамдардың жерленген молаларында, тарих сахнасында орны қалған белгілі соғыс алаңдары, адам өлімімен байланысы болған апаттық жағдайлар болған жерлерде, адамның үрейін алатын беймәлім, жұмбақ болған қорқынышты жерлерде саяхат жасау мақсатында туындаған туризм түрі.
Алғаш қара тузим және Дарк туризм түсініктері 1996 International Journal of Heritage Studios журналында жарық көрінген болатын. Ал, қолданысқа кең қолданыла бастаған шағы 2000 жылы Глазго қаласындағы Шотлан университетінің профессорлары Малкольм Фоули және Джон Леннонның Қара туризм атты кітабы жарыққа шыққаннан кейін, шетелдік БАҚ қара туризм мақсаттарын былайша қарастырады:
Midstream, 1 мамыр, 2005 ж.:When you visit the United States Holocaust Memorial Museum in Washington, DC, you are engaging in what specialists call "dark tourism - travel to a site associated with atrocity or public tragedy (сіз АҚШ-на келгенінізде, Колумбия округіндегі Холокост мемориалды музейінде болған уақытынызда өзінізді белгілі мамандардың айтып жүрген қайғылы оқиғаларды қамтитын қара туризмнің қатысушысы ретінде сезіне бастайсыз).
Observer , 23 қазан, 2005 ж.: Dark tourism sites are important testaments to the consistent failure of humanity to temper our worst excesses and managed well, they can help us to learn from the darkest elements of our past.( Дарк туристер деген атаумен саяхаттаушы адамдардың саяхатаған орындары бұл - адамгершілік қасиеттердің жоқ және қатыгездік кең етек алған жерлер болып есептеледі. Әрі бұндай орындар біздің өткен өміріміздің қараңғы жақтарын еске түсіру барысында сабақ алу).
Жыл сайын дарк туризмге сұраныстың артуына қарай, туристердің мақсаты да айқындала бастады. Мысалы, туристерді шытырман оқиғалар белең алған жерлер, әртүрлі табиғи апаттарға немесе техногенді апаттардан зардап шеккен аймақтарда танымдық және т.б. мақсаттарда бара алады.
1.2 Дарк туризмнің жіктелуі мен түрлері
Дарк туризм - өткен жылдарда өмірден озған атақты адамдардың жерленген молаларында, тарих сахнасында орны қалған белгілі соғыс алаңдары, адам өлімімен байланысы болған апаттық жағдайлар болған жерлерде, адамның үрейін алатын беймәлім, жұмбақ болған қорқынышты жерлерде саяхат жасау мақсатында туындаған туризм түрі. Дарк туризмді қара туризм, күңгірт туризм деп те атай береді. Дарк туризм туризмнің жаңа бағыты ретінде қазіргі уақытта әлменің түпкір-түпкірінен етек алуда. Тек қана жастар арасында ғана емес, ересектер арасында да жайылуда. Жыл сайын бұл туризмге деген сұраныс мыңдап артып келеді. Мысалы 2011 жылы Чернобыльге туристер санын айтпағанда 45 мемлекеттен туристер келген. Украина үшін Чернобыль аймағына келуші туристер есебінен елдің экономикасының көтерілуіне себеп болды. Сонымен қатар, туристер танымдық мақсатта ғана барып қоймай, өлім мақсатында да баратын болған. Дарк туризм көбіне ауыртпашылық, азап, бейнешілік, өліммен байланысты. Мысалы, эпидемиялық аудандар, соғыс алаңдары, стихиялық апаттар болған аумақтар жатқызылады. Дарк туризмнің қазіргі уақыттағы жіктелеуін сурет 1 көрсетілгендей атап айтуға болады
Сурет 1.Дарк туризмнің жіктелуі [4]
Танато туризм - өмірден озған атақты адамдардың жерленген молаларында, тарих сахнасында орны қалған белгілі соғыс алаңдары, адам өлімімен байланысы болған апаттық жағдайлар болған жерлерде, адамның үрейін алатын беймәлім, жұмбақ болған қорқынышты жерлерде саяхат жасау мақсатында туындаған Дарк туризмінің бір бағыты. Танато туризм өз кезегінде 3 түрге жіктеледі. Яғни, катастрофалық туризм, мистикалық туризм және зираттар туризмі деп жіктеледі.
Апаттық туризм.Апаттық туризм әртүрлі табиғи апаттарға ұшыраған жерлерде саяхат жасауды ұнататын адамдармен байланысты. Бұған мысал ретінде, найзағайларды көруге ынтық, үлкен дауылдарды көру үшін әлемді шарлайтын адамдарды айта алады. Әлемдегі табиғи апаттарға ұшыраған танымал аудандарға: Жаңа Орлеан және АҚШ-тағы Мексика шығанағы - Катрина дауылы, Оңтүстік Азия және Оңтүстік - Шығыс Азия - Үнді Мұхитындағы жер сілкіну және 2004 жылғы цунами, сонымен қатар Исландиядағы Эйяфьятлайокудль жанартауының атқылауынан болған апаттар. Экологиялық апаттардан болған оқиғалардың ішінде экстрималдылығы жағынан танымалы уландырғыш турлар. Бұндай турларды ұйымдастыру идеясы Гринпис ұйымдастыру агенттігіне тиесілі. Турды ұйымдастыру мақсаты әлемде болып жатырған экологиялық проблемалармен таныстыру. Кейде бұл тур түрін радиациялық туризм деп атайды.
БҰҰ-ның мәліметі бойынша әлемдегі табиғи апаттардан келген шығын 200 миллиард долларға жеткен. Осыдан 10 жыл бұрын әлем көшбасшылары Жапонияның Кобе қаласында кездесіп, табиғи апаттардың салдарын жою үшін әрекет ету бағдарламасын қолдаған болатын. Бұл шара 2004 жылы Үнді мұхитында болған апатқа байланысты жасалды. Индонезиядан бастап, Сомали жағалауларына дейін соққы берген цунамидан 227 мың адам қаза тапқан еді. Табиғи зілзаланың кесірінен қиратылған қала тек ХІХ ғасырда ғана қайтадан бойын тіктеген. Енді құтылдым-ау дегенде, жығылған жұдырық дегендей 1822 жылдың 24 тамызында табиғи апат тағы да оқыс мінез танытты. Ғалымдар Алепподағы бұл оқиғаны Таяу Шығыстағы жер сілкіністерінің тек басы еді дейді.
Әлемдегі ең ірі жер сілкіністері болған аумақтарға мына аудандарды жатқызуға болады.
1556 жылдың 23 қаңтарында Ұлы Қытай жер сілкінісі (830 000 адам қаза болған) Қытайдың Шэньси провинциясында орын алған жер сілкінісі жалғыз Қытайды ғана емес, бүкіл әлемді дүр сілкіндірді. Бұл зілзала 830 000 адамның өмірін өзімен бірге алып кетті. Бұрын-соңды мұндай жер сілкінісі, мұншама адам шығыны болмаған екен. Жер сілкінісінің қуаттылығы сонша - орталығынан 500 шақырым жердегі ғимараттар да күл-талқан болып қираған. Тіпті, Шэньси провинциясына қарасты аудан адамдарының 40 пайызға жуығы ғана тірі қалса, кейбір аудандарда түгелімен қырылып қалған. Бұл тарихи апат Мин әулетінің тақ мұрагері Цзяцзин императоры ел билеген заманмен тұспа-тұс келеді екен. Осы себептен де, кейбір тарихи еңбектерде оны "Ұлы Цзяцзин жер сілкінісі" деп атайтын көрінеді. Жер сілкінісінің күшін Меркель шкаласы бойынша 8 баллға теңесе, кейбір ғалымдар 7,9 балл болған деген болжамға тоқталады. Қалай десеңіз де, адам шығыны бойынша барлық апатты қоссаңыз, адамзат тарихындағы ең ірі үшінші, ал тек жер сілкінісінен есептесеңіз, тарих бетіндегі ең ірі апат болып саналады.
1976 жылдың 28 шілдесінде Таншань жер сілкінісі. (800 000 адам қаза болған) Таншань жер сілкінісі Қытайдың Таншань (Хэбэй провинциясы) қаласында орын алған. Күші 8,2 баллды құраған зілзала ХХ ғасырдағы ең ірі табиғат апаты болып саналады. Қытай Халық Республикасының ресми мәліметі бойынша, қаза болған адам саны - 242 419. Дегенмен, кейбір зерттеулерге сүйенсек, апаттың құрбанына айналған адам саны 800 000-нан асып жығылады. Жергілікті уақыт бойынша, түнгі сағат 3:42-де орын алған зілзала қаланы тұтасымен қиратты. 22 шақырым тереңдіктен (гипоцентр) бастау алған бұл жер сілкінісі 140 шақырымдай жерде орналасқан Бейжің мен Тяньцзинді де оңдырмады. Нәтижесінде, 5,3 миллион үй қирап қирап қалды. Тең жартысының қаңқасы құламағанымен, адамға жарытып баспана бола алмады.
2004 жылдың 26 желтоқсанында Үнді мұхит жер сілкінісі (225 000 - 300 000 адам қаза болған). Күші (Рихтер шкаласы бойынша) 9,1 баллды құраған дүмпудің нәтижесінде, цунами су бетінен 15 метр биікке көтерілді. Жер сілкінісінің күші 9,3 баллды құрады деген деректер де болды. Қалай десеңіз де, бұл тарих бетіндегі күші бойынша үшінші орынға ие екен. Бұл табиғи апаттың кесірінен Тайланд пен Үндістанның оңтүстік аймағы және Индонезия тұрғындары қатты жапа шекті. Жапа шекті деген жай айтылған сөз ғой, тілсіз жау тудырған цунамиден 225 000 - 300 мыңға жуық адам о дүниеге аттанып кетті. АҚШ-тың геологиялық сарапшылары нақты санын көрсете білді. Олардың айтуынша, қаза болғандар саны - 227 898. Бірақ, кейбір сарапшылар қыршыннан қиылғандардың саны одан да көп болуы мүмкін, себебі, жазықсыз талай адам алып мұхит түбіне кетті дейді.
Гянджа жер сілкінісі (230 000 адам қаза болған) Гянджа - жер сілкінісі тарих бетіндегі ең ірі апаттардың бірі. Бұл апат 1139 жылдың 30 қыркүйек күні Гянджа қаласының маңында орын алды. Жер сілкінісінің қуатылығы 11 баллды құраған. Адамзат тарихындағы ең ірі зілзалардың бірі Алеппо жер сілкінісінен осы оқиғадан тура бір жыл бұрын болған екен. 1138-39 жылдардағы осы екі зілзала әлемдегі ең ірі бес жер сілкіністерінің қатарына кіреді екен. Жер сілкінісінің қуаттылығы сонша сол кездегі Кяпаз тауы құлап, Ахсу өзенінің арнасын жауып тастаған. Нәтижесінде, 8 көл пайда болған. Соның бірі Гёйгёль қорығында орналасқан, Гёйгёль көлі. Біреу тойға айналғанда, біреу қойға айналыпты демекші, осы табиғи апатты пайдаланып, Грузин патшасы Деметра шабуыл жасайды (1125-1156). Қираған қаланы қайтқа қалпына келтірген Селжұқ билеушсі Қара-Сұңқар. Бұл мәліметті таратқан - Мхитара Гоша. Оның айтуынша, Қара-Сұңқар Арранға келіп, құлаған қаланы тізесінен тік тұрғызуға кірісті. Қайта тұрғызылғаннан кейін қала бұрынғысынан да гүлдене түсіпті.
Алеппо жер сілкінісі Тарих бетінде бірде Алеппо (Халеб) жер сілкінісі деген атаумен енген бұл зілзала да адам жанын түршіктіреді. 1138 жылы 11 қазанда тіркелген табиғаттың тілсіз жауынан 230 мыңнан астам адам көз жұмған. Жер сілкінісі бірнеше кезеңнен тұрған және қайталана сілкінген. Және Сирияның солтүстік бөлігін, Түркияның оңтүстік бөлігін (қазіргі Иран мен Әзірбайжан мемлекеттері) қамтыған [5].
Апаттық туризм екі тармаққа бөлінеді. Табиғи және техногенді. Жоғарыда атап кеткен аймақтар табиғи апатттарға жатқызылады. Ал техногенді апаттарға адам қолымен жасалған қайғылы оқиғалар жатқызылады.
Елестер немесе мистикалық туризм - бейбәлім, түсініксіз оқиғалар белең алған жерлерде саяхаттау мақсатында туындаған Дарк туризмнің бір бағыты. Уақыт өткен сайын кейбір адамдарда мистикалық түсініксіз оқиғалар болған, елестер орталығы болған жерлерге деген сұранысы арта бастады. Солардың ішінде танымал болған ерекше тылсым күштер орталықтары Дублин (Ирландия), Флорида (АҚШ), Брисбен (Австралия), Квебек (Канада).
Аокигахара немесе Дзюкай - Хонсю аралындағы Фудзи тауының етегінде жатқан орман. Аокигахараның аймағында ешбір компас жұмыс істемейді. Ағаштар жаппай өсіп тұр және төніп келе жатқандай әсер қалдырады. Оған "өзіне қол жұмсаушылардың орманы" деген атау берілген екен. Жапон мифологиясымен үйлесетін мекен бір кездері әзәзілдер мен елестердің өмір сүретін жері ретінде көпке танылған. Себебі, ерте кездерде кедейшіліктің тауқыметіне душар болған отбасылар асырай алмайтын бала-шағасы мен қарттарын осы жерге тастап кетеді екен. Ең қорқыныштысы - жергілікті халық түнімен шыңғырған адамдардың даусын естіп жатады.
Манчак батпағы - жалмауыздардың қарғысын алған жер. Луизиана штатының аймағындағы Жаңа Орлеан қаласына жақын жерде жатыр. Тек қана қайықпен өтуге болатын батпақтың ортасынан бұталар атып шығады. Бұталар шықпайтын жерлерде мүлде өсімдік өспейді, әбден жетімсіреген... Осы маңда қоныс тепкен үш бірдей ауыл дауылдың әсерінен жойқын болған, тұрғындардың көпшілігі қайтыс болады. Батпақта жүздеген мың адамдар жоғалып кеткен. Осыдан жүздеген жылдар бұрын ғайып болған адамдардың денелері сурет 2 көрсетілгендей енді ғана батпақ астынан шығып жатқан көрінеді.
Сурет 2. Манчак батпағынан табылған адам қаңқасы [6]
Mary King's Close - Шотландияның Эдинбург қаласының орталығындағы жерасты көшесі. Аталған жабық ауданға оба ауруы кең таралға кезде айықпас дертке шалдыққан адамдар тасталған екен. Осы жерде тұрғындар өмірлерінің ең соңғы сағаттарын өткізген. Обаның өте тез таралғандығы соншалықты, қала әкімдігі аймаққа кіретін барлық есікті мәңгілікке ашылмас етіп жапқызып тастайды.
Ескі үй деп аталатын мекенде - соғыс кезінде өліп кеткен британдық солдаттар мен теңіз қарақшыларының елесі кезіп жүреді деседі. Бұл АҚШ-тағы Вирджиния жерінде орналасқан. Және орманға жақын маңдардан адамның бас сүйегі мен мал сүйектері көптеп табылып отырады екен.
Лагуна Трук - әскери кемелердің қызметкерлерінің табыттары қойылған жер. 1944 жылдың ақпан айында АҚШ дәл осы жерде жапон әскери флотын талқандаған. Дәл осы күні 50-ге жуық кеме батырылса, 150 әскери ұшақтың көзі жойылған. Ұшақтағы әскерлер жарақат алып, суға құлайды. Осы жерден өткен әрбір кеме, ұшқан ұшақ тылсым құбылыстарға тап болады екен.
Сан-Жи - жоғалған жандардың қаласы. Қала өткен ғасырдың 80-ші жылдарында заманауи үлгіде тұрғызыла бастады. Алайда, ең алғашқы қазық қағылғанан бастап мұнда түсініксіз оқиғалар болып, әрбір құрылыста адам нанғысыз өлімдер қайталанады. Құрылысшылардың бәрі де болған оқиғаларын қорқып, қаша бастайды да, қала басталған күйі қалып кетеді.
Дарк туризмнің өліммен байланысын сурет 3 көрсетілгендей, зираттар туризм, апатты туризм, танато туризмнің тікелей өліммен байланыстылығын көре аламыз.
Сурет 3. Дарк туризмнің өлім туризммен арақатынасы(автормен құрастырылған)
Зираттар немесе молалар туризмі.Зират - өмірден өткен адамдарды жерлеу және оларды еске алу орны. Зират - жерленген адамның дініне, мәдениетіне байланысты белгілі бір принциптерге негізделген, ерекше қорғау функциясымен ерекшеленетін институционалды белгіленген орын. Зираттың маңыздылығы ұлттық салт - дәстүрді сақтау, әрі оны келесі ұрпаққа қалар тарихи құнды құжат рөлін атқарады. Зираттар ерекше құнды архитектуралық мүсінді ескерткіштерден, табыттардан, кішігірім шіркеулерден тұрады. Бұл өз кезегінде кайтыс болған адамдардың өмірін және өмір сүрген кезеңін суреттейді. Ал, жақсы ұйымдастырылған зираттарда әдемі мүсінді, архитектуралы элементтері бар, ерекше қорғалатын, белгілі бір жоспармен немесе жоспарсыз құралған, басты саяжолдары бар бақ салынады. Бұл бақтар экологиялық тұрғыдан пайда әкелетін, тұрақты табиғи көрініс ұсынады. Яғни, қазіргі экологиялық ластанудан зардап шегіп жатқан әралуан құстардың, өсімдіктердің аман қалуына септігін тигізеді [7].
1059 жылы римдіктер зиратты құрметтеу мәртебесін беріп, ал заңға бағынбағандарға қатаң жаза беретін болған. Көп жағдайда зираттар өзінің негізгі міндетін емес, қосымша белгілерін атқарып келді. Мысалы, орта ғасырларда шіркеу маңы зираттары тәртіп бойынша қала ортасында салынған. Бұл жерде әртүрлі мерекелер және жәрмеңкелер, жергілікті парламент және сот істерінің отырыстары, уағыздар насихаттау тіпті, ұлттық ойындар да ойнатылатын болған. Зираттардың бұлай орналасу жағдайы Еуропалық зираттардың көптеп салынып кету уақыты 18 ғасырдың ортасына дейін сақталып келді. Оларды сақтау жұмысы жүз жыл уақытқа дейін зираттардың орналасу көлемін ұлғайтуға шектеу қойып келді. Осыған орай, зираттар бекітілген заңнамалар негізінде қала сыртында орналастырылатын болды. Бірақ та, зираттар әрқашанда өзінің маңызын жоғалтқан емес. Ол әрдайым ірі жиындардар өтетін және өмірден өткен адамдарды еске алу, сыйлау орны ретінде есептеліп, ал одан теріс бұрылған адамдарды қоғамдық ортада қаралаған.
Қазіргі таңда, зираттарды белсенді, белсенді емес және орналасуына қарай сыртқы, ішкі деп бөлінеді. Сыртқы зираттар бұл - белгілі бір жерден тыс орналасқан, басқа да мақсаттарға байланысты қолданылатын, шекарасы қатаң тәртіппен белгіленген молалар. Ішкі зираттар бұл - белгілі бір территорияның бір бөлігі мысалы, аурухана, шіркеу, абақтылардың және басқа да мақсаттармен қолданылатын молалар. Белсенді зираттар - қазіргі уақытта қорғау жұмыстары жүргізілетін молалар болса, ал белсенді емес зираттар бұл - жұмысын тоқтатуына орай жабылған немесе қорғау жұмыстары жүргізілмейтін молалар.
Зираттардың түрлерінің жіктелуі жер бетіндегі әртүрлі ұлт өкілдерінің салт-дәстүріне, діни қөзқарастарына қарай және әртүрлі секталардың, әлеуметтік топтардың сонымен қатар, заңды органдардың бекіткен администратрлық, санитарлы нормаларымен байланысты. Уақыт өткен сайын, зираттарды әсемдеу түрлерімен, оларды салу үлгілері жаңарып отырған. Оның әсемдеу элементтеріне әртүрлі пішіндегі фигуралар, адамдардың өлім, уақыт, жанашырлық сезімін, мәңгі өмір жайында символды ұсынатын заттар әртүрлі пішіндегі фигуралар, адамдардың өлім, уақыт, жанашырлық сезімін, мәңгі өмір жайында символды ұсынатын заттар жатты [8].
Кез-келген қаланың тарихын сол жерде орналасқан зираттарға қарап білуге болады дейді. Яғни, зираттар мәдениет қалдығы, архитектуралық комплекс, тарихи ескерткіш ретінде, сол уақытта өмір сүрген адамдардың өмірін, айналысқан шаруашылығын сипаттайтын құнды экскурсиялық обьект рентінде қарастыруымызға болады. Әлем бойынша, зираттар - экскурсиялық обьект. Бұнда айта кетілетін жайт, қайтыс болған зиялы адамдардың басына қойылған табыттар, келешек ұрпаққа үлгі болатындай оң әсер тудырады. Бұндай адамдар көптеп келетін зираттарға Лондон, Париж және Вашингтон қаласындағы Арлингтон моласын айтуға болады.
20 ғасырдың аяғына қарай, Ваганьков зираты мәскеулік танымал молаларының біріне айналды. Бұл Ваганьков зиратында атақты, танымал болған поэт ақындар, актерлер, саясаткерлер, суретшілер, спортшылар, ғалымдар жерленген. Бұнда С.Есенин, В. Высоцкий, И Тальков, М Кононов сынды атақты адамдардың зираттарына экскурсиялық бағдарламалар ұйымдастырылады. Жақында, соңғы онжылдықта өткізіліп көрмеген ірі, кең көлемдегі молаларға экскурсия ұйымдастырылған болатын.
Қазіргі уақытта дарк туризм жылдам қарқындылықпен дамып келе жатқан туризмнің жаңа бағыты. Туризмнің мақсатына қарай танымдық, емдік деп жіктелуіне қарай, дарк туризм өз ішінде кесте 1 көрсетілгендей бірнеше мақсаттарға жіктеледі.
Кесте 1
Дарк туризмнің мақсатына қарай жіктелуі (автормен құрастырылған)
№
Дарк туризм мақсатына қарай
Мысалы
1
Шытырман оқиғалы
Апатты:
- жер сілкіну;
- су басу;
- вулкан атқылау;
- дауыл соғу;
- техногенді .
Қайғылы:
- өлім жазасына кесу;
- соғыс болған аймақтар.
Мистикалық:
- беймәлім, жұмбақ, елестер белең алған аудандар
2
Танымдық
атақты адамдардың (өнер қайраткерлері, зиялы қауым өкілдері, саясаткерлер, ақын - жазушылар, суретшілер т.б.) молаларында зиярат ету, өмір жолымен танысу
3
Өліммен қоштасу
эвтаназия мақсатында өмірден
ертерек кету
Қазақстан жеріндегі зираттарға келер болсақ, әрине, еуропалық зираттардағыдай стильде емес, әсіресе, таңдаулы адамдарға болмаса. Бұнда зираттар тар жолды, кішігірім молалар бір-біріне жақын орналасқан. Бірақ та, айта кететін жайт, зираттардың өзіндік бір ерекшелігі бар. Ол ерекше архитектурасымен, табыттарымен және ескерткіштерімен ерекшеленеді. Ең басты, қазақстандық зираттардың туризм обьектісі ретінде танылуына кедергі бұл - олар жайында ақпараттың аздығында. Тіпті, жақсы мамандардың өзіне зираттың тарихы, архитектурасы, Қазақстанның мәдениет және өнер қайраткерлері, одан да басқа танымал адамдар жайында ақпарат табуына қиындық туғызады.
Алматы қаласындағы ең ескі молалардың бірі - Орталық зираты деп аталады. Ол қаланың орталығы Райымбек даңғылы 235 орналасқан. Тарихи деректерге сүйенер болсақ, бұл зираттың өмір сүру тарихы 19 ғасырдың 70 жылдарынан бастау алады. Қазіргі уақытты бұнда жарты миллионға жуық адамдар жерленген. Алматыдағы бұл Орталық зиратын ашық аспан аясындағы музей деп атауға болады.
Алматы қаласының ертедегі атауы Верный қаласының қалануына орай, бұл жерге шет жақтан адамдардың көптеп келуі негізінде, адам санының өсуімен қатар, өлім саны да артты. Бұл әрине, зираттың ауқымында кеңейтті. 1879 Ташкент және Сейфуллин көшелерінің маңайындағы Түрме қамалының қасына Серафим-Иверсков атты әйелдер монастырын құру турлаы шешім қабылданған болатын. Зират Ташкент көшесінің оң және сол жағындағы беткейлерінде орналасты. Ерекшелігі зират үш бөлікке бөлінген. Оның солтүсітік бөлігінде әскери адамдар, оңтүстік бөлігінде проваславтік бағыттағы христиандар, ал батыс бөлігінде мұсылман адамдар жерленді. Зираттың батыс бөлігі Сартов деп аталады.
1918 жылдық 1 қазанында Верный қаласының басқармасы Зират бұл - халықтың меншігі және оны монастырдың қарамағынан алып, одан түскен табысты халықтың мұқтаждығына өтеу туралы жарлық шығарған болатын. Қаланың территориясының өсуіне қарай, қала администрлернің жұмысын біршама қиындатуы зираттың кейбір жерлерін ауыстыру және жабу әрекеттері жүзеге асырылды. 1936 жылдың 28 наурызында солтүстік және батыс бөлігіндегі зираттарындағы орыс зираттарын бөлу ал, оңтүстік бөлігін жабу және оны құрылысшылар жұмысына табыстау атты қала басқармасының жаңа жобасы қабылданды. Осылай зираттың оңтүстік бөлігін жабу арқылы, қала басқармасы орнына ешқандай затты айырбасқа ұсынбай, барлық қорғауға алынған жерлерді жауып тастайды. 1938 жылдың 9 шілдесінде қала басқармасының Президиумі мындай жарлық шығарған болатын: Христиан зираттарының жер көлемін 20 га дейін кеңейту және мұсылман зираттарының жеріне Шығыс күні колхозының есебінен 15 га жер берілсін.
Бұл зираттан Алматы қаласының негізін қалануына еңбегі сіңген адамдардың молалары табылған. Соның ішінде, Алматы қаласының революциялық кезеңіне дейінгі құрылысын салған және 1930 жылдардағы қала құрылысына еңбегі сіңген атақты архитектор - Андрей Зенков жерленген. Сонымен қатар, Орыс проваславтік шіркеуінің басқарушылары Николай Могилевский, Иосиф Чернов және епископ Серафима Гачковс жерленген. Бұл кісілердің молалары Алматы және бүткіл Қазақстан жеріндегі проваславтік христиан дінін ұстанатын адамдардың табынатын жері болып есептеледі. Бұнда адамдар көптеп жиі келеді.
Мәскеу қаласындағы ГУП Ритуал Новодевичье және Ваганьков зираттартына экскурсиялық бағдарлама ұсынатын экскурсиялық бюро құрды. Новодевичье зираты - Мәскеу қаласының өлген адамдары жерленген, ең танымал молалары. Ол 1898 жылы Новодевичье монастырінің оң қабырға бөлігінен тұрғызылған еді. КСРО уақытында бұл зиратқа Кремлев стенасынан кейінгі екінші орындағы ұлттық пантеон атағы берілген. Новодевичье зираты қазіргі уақытта Мәскеу қаласының тарихи-мәдени ескерткіші ретінде, көптеген ірі туристік компаниялардың экскурсиялық бағдарламаларының құрамына кіреді. Зират Н.А. Андреев, М.К. Аникушин, Е.В. Вучетич, Л.Е. Кербел, С.Т. Конёнков, Г.И. Мотовилов, В.И. Мухин, Э.И. Неизвестный, Н.В. Томск,И.Д. Шадр, Г.А. Шульц, Н.Б. Никогосян сынды атақты мүсіншілердің қолынан салынған ескерткіштермен бай. Бұл жердегі өлген адамдар молалары региондық және федералды тұрғыдан мағызға ие мәдени ескерткіштер ретінде белгіленген және қорғауға алынған.
Дарк туризмінің тағы бір түрі - өлім туризмі. Өлім туризмі - туристердің өз өмірімен қоштасу мақсатында саяхат жасауы. Өлім туризмі дамыған мемлекеттер қатарына Швейцария, Нидерланды, Люксембург, Бельгия мемлекеттері жатады. Қазіргі уақытта туризмнің ең қымбат саласы ретінде осы өлім туризмі белгіленген [9].
1.3 Қазіргі туризм жіктелуінде дарк туризмнің орны
Қазіргі уақытта, көпшілік туристердің не себепті қайғылы оқиғалар белең алған жерлерге қызығушылық танытуларына, зерттеушілердің пікірлері әртүрлі. Олардың айтуынша, бұндай саяхат жасау барысында біраз туристер эмоционалдық қозуды сезу үшін барса, кейбір туристер өздерін қорқыту мақсатында барады екен. Ал, Глазго қаласындағы Шотлан Университетінің профессоры Джон Леннонның зерттеуі бойынша, бұндай қаралы жерлерде болу, адамдардың жаман соның ішінде зұлым әрекеттер жасауына талпындырады деп айтылды. Әр заттың жақсы жағы да, әрі жаман жағы да болады демекші, Дарк туризмімен айналысқан адамдар кей жағдайларды жақсы әсермен оралады. Мысалы, қаралы жерлерде саяхат жасау барысында бұл өмірдің мәңгі еместігі, кез - келген уақытта өлімнің келетіні, өткен уақыттан сабақ алуға, ойлануға мүмкіндік береді.
Дарк туризмінің ең басты мәселесі - саяхаттау мақсатында Дарк туризмінің туризм саласында қаншалықты дәрежеде әдепті болып көрінуінде. Өйткені, кей жағдайда бұл саяхат әрекеттері ерсі болып көрінетін кездері болып жатады. Мысалы, қайтыс болған адамның моласының қасында туристер суретке түсіп жатады. Бұл өз кезегінде марқұм болған адамға деген құрметсіздікті түсіндіреді. Сондықтан, Дарк туризмімен айналысатын адамдар және турларды ұймдастырушы адамдардың қайғылы оқиғадан мерт болған адамдарға жанашырлық сезімін тудыру, құрмет көрсетуін басты талаптарының бірі ретінде қарастыру керек. Зерттеушілердің айтуынша қайғы- қасірет толған жерлерде болу адамдарды үркіте бермейді, керісінше, жағымды әсер беретін хәл - жағдайды сезінуге мүмкіндік береді. Яғни адам жиі - жиі қорқыныш сезімін сезінуді бастан өткізгеннен кейін эйфориялық, масаттану жағдайды сезінеді.Осындай жағдайды ескере отырып, осыдан бірнеше жылдар бұрын француз зерттеушісі Бертран Бейерн 7 мыңға жуық қабірлер жайында және олардың қайда орналасқандары жайында мәлімет беретін кітапты жарыққа шығарды. Жазушы өзінің оқырмандары үшін екі сұраққа жауап беруге тырысты.
Дарк туризм туризмнің жаңа бір бағыты ретінде және сурет 4 көрсетілгендей, Дарк туризм туризмнің басқа да салаларымен байланысын және ұқсастығын көруге болады.
Сурет 4. Дарк туризмнің басқа туризм түрімен байланысы(автормен құрастырылған)
Дарк туризм түсінігіне қайғылы оқиғалар болған жерлерде саяхат жасау кіреді. Мысалы, бұған тарихи соғыс алаңдары болған Босфорт және Геттисберг жерлері немесе қылмыстық іс- әрекеттер болған орындар айтылады. Бұндай аймақтарды қамтитын экскурсияларда экскурсоводтар тек қана шындықты баяндап, әрі өмірден өткен адамның қабіріне құрметпен қарауы керек. Бірақ көп жағдайда экскурсияларда бұл талаптар орындалмай қалып жатады. Қорыта айтқанда, Дарк туризм бұл - өткен жылдарда өмірден озған атақты адамдардың жерленген молаларында, тарих сахнасында орны қалған белгілі соғыс алаңдары, адам өлімімен байланысы болған апаттық жағдайлар болған жерлерде, адамның үрейін алатын беймәлім, жұмбақ болған қорқынышты жерлерде саяхат жасау мақсатында туындаған.
Дарк туризнің туризмде алатын орны көбіне экскурсиялық бағдарламалармен ерекшеленедеі. Осының ішінде экскурсиялық жұмыстардың зираттар мен молалардың үлесі жоғары. Жыл сайын бұндай туристік орталықтарға туристердің саны артып, сұраныстың жоғарлануы көрініп жатыр. Зираттардың түрлерінің жіктелуі жер бетіндегі әртүрлі ұлт өкілдерінің салт-дәстүріне, діни қөзқарастарына қарай және әртүрлі секталардың, әлеуметтік топтардың сонымен қатар, заңды органдардың бекіткен администратрлық, санитарлы нормаларымен байланысты. Уақыт өткен сайын, зираттарды әсемдеу түрлерімен, оларды салу үлгілері жаңарып отырған. Оның әсемдеу элементтеріне әртүрлі пішіндегі фигуралар, адамдардың өлім, уақыт, жанашырлық сезімін, мәңгі өмір жайында символды ұсынатын заттар әртүрлі пішіндегі фигуралар, адамдардың өлім, уақыт, жанашырлық сезімін, мәңгі өмір жайында символды ұсынатын заттар жатты [8].
Кез-келген қаланың тарихын сол жерде орналасқан зираттарға қарап білуге болады дейді. Яғни, зираттар мәдениет қалдығы, архитектуралық комплекс, тарихи ескерткіш ретінде, сол уақытта өмір сүрген адамдардың өмірін, айналысқан шаруашылығын сипаттайтын құнды экскурсиялық обьект рентінде қарастыруымызға болады. Әлем бойынша, зираттар - экскурсиялық обьект. Бұнда айта кетілетін жайт, қайтыс болған зиялы адамдардың басына қойылған табыттар, келешек ұрпаққа үлгі болатындай оң әсер тудырады. Бұндай адамдар көптеп келетін зираттарға Лондон, Париж және Вашингтон қаласындағы Арлингтон моласын айтуға болады. Сонымен бірге туристік орталықтар экскурсиямен ғана шектеліп қойылмады. Туристер үшін экстрималды жақтары да қызықты болды. Мысалы соғыс алаңдары. Өазіргі уақытта әле бойынша қауіпті аймақтар тізімі тіркелкен. Соның ішінде Оңтүстік және Солтүстік Американың қатерлі аймақтары. Басылым Венесуэла президенті Уго Чавестің Колумбияның революциялық қарулы күштерін және ұлт-азаттық армиясын қолдап отыруы екі ел арасына сызат түсіргенін айтыпты. Колумбия тарапы ымыраластыққа емеурін танытып, қарым-қатынас қалыпқа келгендей болған. Алайда ұлт-азаттық армиясы Колумбияның мұнай-газ құбырларын жарып, темір жолдарға және қауіпсіздік күштеріне шабуыл жасай бергендіктен, Колумбиямен шекаралас Араука аймағы ең қатерлі жер күйінде қалып отыр. Мексиканың 2006 жылы сайланған президенті Филип Калдерон елдегі есірткі картелімен күресуге он мыңдаған әскер жұмылдырды. Басылым содан бері Мексиканың бірнеше штатында есірткі бизнесімен айналысатындар мен үкімет тарапынан болған қақтығыстарда 40 мыңға жуық адам қаза тапты дейді. Тамаулипас пен Чиуауа штаттарында 230 мың адам үйлерін тастап кеткен. Біраз тұрғын АҚШ-қа кетіп қалған. Автордың айтуынша, есірткі картелімен күрес негізінен Мексика территориясында болып жатқанымен, оның әсері АҚШ-тың Мексикамен шектес Техас, Эль-Пасо штаттарына да тиіп отыр. Мысалы, 2010 жылы ұйымдасқан қылмыстың құрбаны болған 15 мыңнан аса адамның 3100-і Техас және Эль-Пасомен шектес Сьюдад-Хуарес қаласында зәбір шеккен [10].
1 бөлімді қорытындылай келе, Дарк туризм танымдық және шытырман оқиғалы туризм түрлерімен байланысы бар. Дарк туризм тек қана қайғылы оқиғалар болған соғыс алаңдары, молаларда болу емес, өмірден өткен адамның өмірімен танысу мақсатында да жасалған саяхат түрі деп те қарастырылады. Қазіргі уақытта Дарк туризм туризмнің жаңа бағыты ретінде есептеліп, сұранысқа жоғары ие болып келе жатыр.
2 ДАРК ТУРИЗМНІҢ ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕСІ
2.1 Әлемдегі қара туризм орталықтары
Қара туризм туризмнің жаңа бағыты ретінде қазіргі уақытта әлменің түпкір-түпкірінен етек алуда. Тек қана жастар арасында ғана емес, ересектер арасында да жайылуда. Жыл сайын бұл туризмге деген сұраныс мыңдап артып келеді. Мысалы 2011 жылы Чернобыльге туристер санын айтпағанда 45 мемлекеттен туристер келген. Украина үшін Чернобыль аймағына келуші туристер есебінен елдің экономикасының көтерілуіне себеп болды.
Ең алғаш қара туризммен саяхат жасауды ұйымдастыратын турагенттер өздерінің алғашқы сапарларын Нью - Джерси штатының Лейкхерст деген жеріне жасаған. Бұл жерде Гейденберг дирижаблі апатты қайғылы оқиғаға тап болған. Қазіргі уақытта туристер арасында ең әйгілі аймақтарға Припять аймағы, АҚШ - тағы терактті іс - әрекеттердің ісерінен құлаған егіз ғимараттар 3000 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz