Қазақстан Республикасындағы сақтандыру нарығының қалыптасуы мен дамуы
Кіріспе 7
1 САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Сақтандыру нарығы: түсінігі, мәні және жіктелу классификациясы 11
1.2 Сақтандыру нарығының шетелдік тәжірибелері 17
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
2.1 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру нарығының құқықтық және экономикалық аспектілері 23
2.2 Білім беру жүйесіндегі сақтандырудың алатын орны 34
2.3 Қазақстан республикасындағы сақтандыру нарығының қызметін талдау 39
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІ: МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру нарығының даму мәселелері 45
3.2 Қазақстан Республикасындағы бәсекелестік жағдайындағы сақтандыру қызметін жетілдіру жолдары 55
ҚОРЫТЫНДЫ 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 68
ҚОСЫМША
1 САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Сақтандыру нарығы: түсінігі, мәні және жіктелу классификациясы 11
1.2 Сақтандыру нарығының шетелдік тәжірибелері 17
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
2.1 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру нарығының құқықтық және экономикалық аспектілері 23
2.2 Білім беру жүйесіндегі сақтандырудың алатын орны 34
2.3 Қазақстан республикасындағы сақтандыру нарығының қызметін талдау 39
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІ: МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру нарығының даму мәселелері 45
3.2 Қазақстан Республикасындағы бәсекелестік жағдайындағы сақтандыру қызметін жетілдіру жолдары 55
ҚОРЫТЫНДЫ 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 68
ҚОСЫМША
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Рыноктык экономиканың қазіргі жағдайында өнеркәсіп, сауда , банктік капиталының басым бөлігі жеке тұлғалардың немесе шаруашылық серіктестердің, акционерлік қоғамдардың, кооперативтердің меншігінде қалыптасқан. Сондықтан өрттер, апаттар, әртүрлі табиғи катаклизмалар немесе бәсеке шығындары, заңнамаға сәйкес залалдардың орнын толтыру осы тұлғалардың өздері өтеуіне тура келеді. Тағы бір айтатын жайт медициналық қызметтер төлемдері, мұндай жағдайлардың барлығында мемлекет көмек көрсетуге міндетті емес.
1. Алтынбекұлы Қ, Өсербайұлы С.Ө.«Сақтандыру» оқу құралы,Алматы 2006 жыл
2. Ә. Д. Қанатұлы «Қазақстан Республикасындағы сақтандыру қызметі және оның механизмдері» тақырыбындағы афтореферат, Алматы 2009 жыл
3. «Сақтандыру қызметі туралы» ҚР заңы 2000ж.18желтоқсан № 126-II
4. Құлпыбаев С, «Қаржы», Алматы 2007 жыл
5. Бельгибаев А. К, Рахимбаев А. Б, «Теория и практика страхования», 2-ое издание, Алматы 2010 жыл
6. К. Жуйриков, И. Назарчук, Р. Жуйриков, «Страхование: теория, практика, зарубежный опыт», Алматы 2000 жыл
7. «ҚРсақтандыру нарығын дамытудың 2005-2007жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
8. 2004-2006 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының сақтандыру рыногын дамыту Бағдарламасы. 01.07.2004 ж., №729
9. «Өзара сақтандыру туралы» ҚР заңы
10. «ҚР қаржы секторын дамытуға арналған 2007-2011жылдарға арналған тұжырымдамасы» 2006ж. 25 желтоқсан №1284
11. В. Д. Мельников, В. Д. Ли «Қаржының жалпы курсы» Оқу құралы,Алматы 2005 жыл
12. Ж. Ж. Байшукурова «ҚР сақтандыру нарығындағы өзгерістер серпінінің жағдайы мен даму динамикасын талдау» тақырыбындағы афтореферат, 2010 жыл
13. « Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың тұжырымдамасы», 2003 жыл 28 шілде №753
14. С. Құлпыбаев, В. Д. Мельников «Қаржы нагіздері» жоғары оқу орындарына арналған оқулық, Алматы 2009 жыл
2. Ә. Д. Қанатұлы «Қазақстан Республикасындағы сақтандыру қызметі және оның механизмдері» тақырыбындағы афтореферат, Алматы 2009 жыл
3. «Сақтандыру қызметі туралы» ҚР заңы 2000ж.18желтоқсан № 126-II
4. Құлпыбаев С, «Қаржы», Алматы 2007 жыл
5. Бельгибаев А. К, Рахимбаев А. Б, «Теория и практика страхования», 2-ое издание, Алматы 2010 жыл
6. К. Жуйриков, И. Назарчук, Р. Жуйриков, «Страхование: теория, практика, зарубежный опыт», Алматы 2000 жыл
7. «ҚРсақтандыру нарығын дамытудың 2005-2007жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
8. 2004-2006 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының сақтандыру рыногын дамыту Бағдарламасы. 01.07.2004 ж., №729
9. «Өзара сақтандыру туралы» ҚР заңы
10. «ҚР қаржы секторын дамытуға арналған 2007-2011жылдарға арналған тұжырымдамасы» 2006ж. 25 желтоқсан №1284
11. В. Д. Мельников, В. Д. Ли «Қаржының жалпы курсы» Оқу құралы,Алматы 2005 жыл
12. Ж. Ж. Байшукурова «ҚР сақтандыру нарығындағы өзгерістер серпінінің жағдайы мен даму динамикасын талдау» тақырыбындағы афтореферат, 2010 жыл
13. « Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың тұжырымдамасы», 2003 жыл 28 шілде №753
14. С. Құлпыбаев, В. Д. Мельников «Қаржы нагіздері» жоғары оқу орындарына арналған оқулық, Алматы 2009 жыл
ӘЛ - ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес жоғары мектебі
Экономика кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ Сақтандыру нарығының ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
Орындаған
4 курс студенті ____________________________ Айтжанова М. Д.
Ғылыми жетекші,
э.ғ.к., доцент ____________________________ Дауылбаев Қ. Б.
(күні,қолы)
Норма бақылаушы ____________________________ Садуллаева А.П.
(күні,қолы)
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі,
э.ғ.д. профессор __________________________ Мұхамедиев Б.М.
(күні,қолы)
Алматы, 2012
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 7
1 САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Сақтандыру нарығы: түсінігі, мәні және жіктелу классификациясы 11
1.2 Сақтандыру нарығының шетелдік тәжірибелері 17
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
2.1 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру нарығының құқықтық және экономикалық аспектілері 23
2.2 Білім беру жүйесіндегі сақтандырудың алатын орны 34
2.3 Қазақстан республикасындағы сақтандыру нарығының қызметін талдау 39
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІ: МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру нарығының даму мәселелері 45
3.2 Қазақстан Республикасындағы бәсекелестік жағдайындағы сақтандыру қызметін жетілдіру жолдары 55
ҚОРЫТЫНДЫ 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 68
ҚОСЫМША
РЕФЕРАТ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Рыноктык экономиканың қазіргі жағдайында өнеркәсіп, сауда , банктік капиталының басым бөлігі жеке тұлғалардың немесе шаруашылық серіктестердің, акционерлік қоғамдардың, кооперативтердің меншігінде қалыптасқан. Сондықтан өрттер, апаттар, әртүрлі табиғи катаклизмалар немесе бәсеке шығындары, заңнамаға сәйкес залалдардың орнын толтыру осы тұлғалардың өздері өтеуіне тура келеді. Тағы бір айтатын жайт медициналық қызметтер төлемдері, мұндай жағдайлардың барлығында мемлекет көмек көрсетуге міндетті емес. Өйткені шаруашылық қызметті жүргізуде рыноктік жүйенің қалыптасуына байланысты экономиканы орталықсыздандыру қажеттілігі туды. Осы жағдайларды ескере отырып тәуекелдерден қорғау маңыздылығы туды. Сақтандыру зардап шегушілерге шығынның орнан толтыруға сақтандырумен қамсыздандыруға мүмкіндік береді.
Диплом жұмысының зерттеудің мақсаты және міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты - Қазақстан Республикасындағы сақтандырудың әлеуметтік-экономикалық табиғатын және теориялық негіздерін нақтылап, бәсекелестік жағдайдағы сақтандыру қызметінің қалыптасу жағдайына талдау, сонымен қатар экономиканың даму сатысына қарай жетілдіру жолдары мен даму бағыттарын айқындау болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу көзделіп отыр:
- бәсекелестік ортадағы сақтандырудың әлеуметтік-экономикалық мәні мен оның жіктемесін нақтылау;
- Қазақстан Республикасының сақтандыру жүйесінің даму эволюциясына баға беру;
- қазіргі жағдайдағы сақтандыру қызметін ұйымдастырудың басымды бағыттарын айқындап, оның даму ерекшеліктеріне талдау жасау;
- шетел тәжірибесіне сүйене отырып, сақтандыру қызметінің артықшылықтарын қалыптастырушы стратегияларды белгілеп, отандық тәжірибемен ұштастыру.
Қазақстанда сақтандыру ісінің болашағы неден көрінеді? Біздің көзқарасымыз бойынша ол мыналармен тұжырымдалуы керек:
oo оның барлық салалары және түрлері кең ауқымда дамуы;
oo жүргізудің ерікті және міндетті түрлерінің қолайлы үйлесуі;
oo оның барлық кезеңінде тәуекелді басқару механизімін жетілдіру;
oo сақтандыру қорғанысы жүйесіне ең қауіпті және ірі тәуекелді енгізу;
oo өмірді сақтандыру бойынша ұзақ мерзімді кезеңге тұрғындармен өзара қарым қатынасын ынталандыру;
oo шеккен зиянды толық және мезгілімен өтеу, қолайлы сақтандыру сомаларын және тарифті белгілеуден сақтандырудың барлық шарттарын жетілдіру;
oo сақтандыру компаниялары сақтанушы алдында өзінің міндеттемесін сөзсіз құқықтық және қаржылық кепілдендіре отырып қамтамасыз етеді.
Бұл мәселелерді шешу үшін сақтандырудың реттеуі және тірегі бойынша нарықтық механизм, бәсекелестік және мемлекеттік шаралармен өзін өзі реттеуі қажет.
Сақтандыру сыйлықақыларының халықтың жан басына шаққандағы қатынасының көрсеткіштері бойынша Қазақстан дамыған елдердің тобынан әлдеқайда артта қалып келе жатқанымен, ТМД елдерінің арасында жоғары қарқынды көрсетуде. Егер, осы көрсеткіш Қазақстанда бір адамның басына 7040,1теңгені (145,9 курсымен 48,3 доллар) құраса, әлем елдерінің арасындағы көшбасшы Швейцарияда бұл көрсеткіш - 4290 долларды құрайды.
Дамыған елдердің тобында сақтандыру сыйлықақыларының халықтың жан басына шаққандағы қатынасының көрсеткіштері орташа есеппен 2934,1 долларды құраса, оның ішінде 981,3 доллар басқа сақтандыру түрлеріне қатысты болса, 1952,8 доллар - тек қана өмірді сақтандыруға тиесілі. Дегенмен де, Қазақстандағы сақтандыру сыйлықақыларының халықтың жан басына шаққандағы қатынасының көрсеткіштері 2008 - 2009 жылдары 8024,4 теңгеден 5642,8 теңгеге дейін төмендесе, 2010 жылдан бастап бұл көрсеткіштің деңгейі әлемдегі қаржылық дағдарыстың әсерінен 7040,1 теңгеге дейін тұралай бастады.
Қазіргі кезде сақтандыру нарығы зейнетақы және банк секторларымен салыстарғанда қаржы секторының неғұрлым аз бөлігіне ( активтерінің мөлшері бойынша сақтандыру секторы зейнетақы секторынан 6 есе және банк секторынан 63 есе аз ) ие болып отырғанына қарамастан, негізгі көрсеткіштер бойынша жоғары өсу қарқынын көрсетуде және сақтандыру заңнамасындағы бірқатар өзгерістерге және нарыққа шетелдік ойыншылардың келуіне байланысты өспелі бәсекелестікті бастан кешіруде.
Тәуелсіз Қазақстан экономикасының қалыптасуы кезеңінде экономикалық реформа аясында сақтандыру жүйесі де жетілдірілді.
Сақтандыру ел экономикасының стратегиялық секторы ретінде мемлекетке, азаматтарға және шаруашылық жүргізуші субъектілерге келтірілген материалдық залалдарды өтеу жолымен қоғамдағы әлеуметтік - экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етеді.
Сақтандыру нарығының қарқынды дамуы мен жағымды тенденциялары елдегі қолайлы макроэкономикалық жағдайлардан және қарастырылып отырған саладағы тиімді заңнамалық іс-әрекеттен туындаған. Сақтандыру нарығы біздің елде қарқынмен өсіп келеді. Оны жалпы ішкі өнімдегі сақтандыру сыйлықақыларының өсуінен көруге болады.
Диплом жұмысындағы иллюстрациялар саны -13,
соның ішінде:
4- сурет, 9 - кесте.
Пайдаланылған әдебиеттер саны -.
Жұмыс көлемі 60 бет.
ГЛОССАРИЙ
Сақтандыру қызметi - сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру (қайта сақтандыру) шарттарын жасау мен орындауға байланысты, Қазақстан Республикасы заңдарының талаптарына сәйкес уәкiлеттi мемлекеттiк органның лицензиясы негiзiнде жүзеге асырылатын қызметi
Сақтандыру нарығы - бұл ерекше әлеуметтік орта, кең ұғымда, сақтандыру өнімін (сақтандыру куәлігін- полисін) сатып алу- сату жөніндегі экономикалық қатынастардың жиынтығы
Актуарий - сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қажетті төлем қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылығының қажетті деңгейін қамтамасыз ету мақсатында сақтандыру және қайта сақтандыру шарттары бойынша міндеттемелер мөлшерінің, сақтандыру сыйлықақысы ставкаларының экономикалық-математикалық есептеулерін жүргізуге байланысты қызметті жүзеге асыратын, сондай-ақ сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы жүргізіп жатқан және жүргізуді жоспарлап отырған сақтандыру түрлерінің пайдалылығы мен табыстылығын бағалауды жүргізетін, уәкілетті органның лицензиясы бар жеке тұлға
Сақтандыру омбудсманы - сақтандыру нарығына қатысушылар арасындағы өзара қатынастарды реттеудi жүзеге асыратын, өз қызметiнде тәуелсiз жеке тұлға
Уәкiлеттi орган - Сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеуді және қадағалауды Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген өкілеттіктерге сәйкес жүзеге асырады
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ТІЗІМІ
ҚР - Қазақстан Республикасы
АҚШ - Америка Құрама Штаты
АИГ - Америкэн Интернешл групп
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер достастығы
БСҰ - Бүкіләлемдік Сауда Ұйымы
ҚЕХС(МСФО) - Қаржылық Есептеудің Халықаралық Стандарты
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Рыноктык экономиканың қазіргі жағдайында өнеркәсіп, сауда , банктік капиталының басым бөлігі жеке тұлғалардың немесе шаруашылық серіктестердің, акционерлік қоғамдардың, кооперативтердің меншігінде қалыптасқан. Сондықтан өрттер, апаттар, әртүрлі табиғи апаттар немесе бәсеке шығындары, заңнамаға сәйкес залалдардың орнын толтыру осы тұлғалардың өздері өтеуіне тура келеді. Тағы бір айтатын жайт медициналық қызметтер төлемдері, мұндай жағдайлардың барлығында мемлекет көмек көрсетуге міндетті емес. Өйткені шаруашылық қызметті жүргізуде рыноктік жүйенің қалыптасуына байланысты экономиканы орталықсыздандыру қажеттілігі туды. Осы жағдайларды ескере отырып тәуекелдерден қорғау маңыздылығы туды. Сақтандыру зардап шегушілерге шығынның орнан толтыруға сақтандырумен қамсыздандыруға мүмкіндік береді[1].
Қазіргі таңда сақтандыру қоғамның әлеуметтік-экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында рыноктық әдістермен экономиканы басқарудың негізгі құралы болып табылады. Сақтандыру механизмдерінің ерекшелігі тек қана кәсіпорындар мен азаматтардың мүлкін сақтау ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің макроэкономикалық мәселелерін шешу секілді қызметтерді атқару болып табылады. Сондықтан, рыноктық шаруашылығы дамыған мемлекеттерде сақтандыру әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешудегі экономиканың стратегиялық секторы болып отыр. Қазақстанда жеке меншіктің дамуымен бірге сақтандырудың да рөлі өсуде, бірақ біздің еліміздің сақтандыру нарығының көрсететін қызмет түрлерінің саны шектеулі және тиімділігі аз, белсенділігі төмен болып отыр. Бұған дәлел ретінде мынадай көрсеткіштерді айтуға болады:әлемдік нарықта сақтандыру қызметінің 500 жуық түрі болса, біздің елімізде оның 40 жуық түрі ғана қолданыста екен. Ал соңғы 2011жылдың деректері бойынша елімізде 38 сақтандыру компаниясы жұмыс істесе, соның 7-і өмірді сақтандыру саласы бойынша екен. Дамыған елдерде 10000 жуық компаниялар, кейбіреулері арнайы маманданған бір сала бойынша қызмет көрсетуге бейімделген. Қазіргі таңда еліміздегі төтенше жағдайлар мен нарық жағдайындаға тәуекел шығындарын мемлекеттік бюджеттен жұмсауға тура келуде. Сақтандыру нарығының өзіндік ерекшеліктері бар. Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдай елімізде халықаралық стандарттарға сай және қарқынды дамыған сақтандыру қызметін дамытуды қамтамасыз ететін біртұтас сақтандыру жүйесін құруды талап етіп отыр. Сақтандыру секторы қалыпты дамымай мемлекеттің тұрақты дамуы туралы айту қиын. Сақтандыру нарығының дамымауы оған түсетін капитал көлемінің аздығында.Оған себеп сақтандыруға деген ынталандырудың жетіспеушілігі, соның ішінде өмірді сақтандыруды, халықтың ұзақ мерзімді салымдар жасаудағы отандық қаржы ұймдарына деген сенімсіздігі. Қазіргі таңда сақтандыру нарығының дамымауы оны жетілдіру мемлекеттік деңгейдегі мәселе болып отыр. Бұл таңда айта кететін тағы бір жайт, сақтандыру нарығының дамымауының себептері ретінде тәжірибенің жеткіліксіздігі ғана емес, сонымен бірге халықтың әлеуметтік және психологиялық жағынан әлі дайын еместігінде. Осы таңдағы мәселелерді шешетіндей арнайы механизмдер қаралып, сақтандырудың потенциалын анықтайтындай зерттеулердің жоқтығында. Осы себептер тақырыптың өзектілігін ашады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Қазіргі кезде қалыптасып отырған ұлттық экономикадағы ақша-қаражат жүйесінің салдарынан туындап отырған жағдайлар кезеңінде сақтандырудың жаңа рөлін жан-жақты зерттеу өте маңызды. Атап айту керек, У. Петти, А. Смит, Д. Рикардо, К. Маркс және т.б. ғұлама ғалымдардың математика және экономика бойынша еңбектерінде сақтандырудың негізі қаланып, сақтандыру қорының мәні ашылды және өмірді сақтандыру теориясы ғылыми негізделіп, сақтандырудағы актуарлық есептердің мәселелері толығымен қарастырылған. Рыноктық әлеуметтік-экономикалық қатынастар жағдайында сақтандыру қызметінің даму мәселелері сақтандыру бизнесін ұйымдастырушы мамандардың еңбектерінде кең талқыланған. Сақтандыру қызметінің мазмұны, оның әлеуметтік-экономикалық және қаржылық қатынастар жүйесіндегі, ұдайы өндіріс процесіндегі рөлі туралы көптеген атақты отандық және шетелдік ғалымдар еңбектер жазған. Олардың ішінде К.К. Жүйріков, У.Б. Баймұратов, С.Ө. Өсербайұлы, Э.А. Вознесенский, А.Г. Грязнова, С.Құлпыбаев, А.К. Сембеков, И. Назарчук, Э.С. Гребенщиков, Белгібаев А.К, С.Л. Ефимов, Рахимбаев А.Б, А.М. Годин, В.Д. Мельников, О.Э. Лер, Ө.Қ. Шеденов, Кубаев Қ.Е., Қ.Алтынбекұлы, Құлпыбаев және т.б. көптеген ғалымдар бар. Бұл авторлардың еңбектерінде сақтандыру қызметінің және өнімдерінің жіктелуі қарастырылған және сақтандырудың жеке типтері, түрлері бойынша ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктерінің мәні ашылып көрсетілген, сондай-ақ экономиканың әртүрлі салаларындағы өндірістік және қаржылық қызметтермен байланысты түрлі тәуекелдерді сақтандыруды ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері анықталған. Отандық және жақын шетелдердегі экономикалық әдебиеттерде сақтандыру бойынша жазылған еңбектер көбіне оқу құралы ретінде және орыс тілінде жарық көрген. Мемлекеттік тіліміздегі оқулық жоқтыңқасы десе де болады. Ал күнделікті басылымдарда жарық көретін мақаларда сақтандыру қызметінің қалыптасуының өзекті мәселелері ғана талқыланады. Бұл басылымдарда сақтандырудың экономикалық аспектілері жеткіліксіз қарастырылған, сондай-ақ қазіргі кездегі жаңа бағыт, сақтандырудағы менеджмент толық сипат алмаған. Сондықтан, жаңа қоғамдағы сақтандыру қызметінің қалыптасу және даму мәселелерінің өзектілігі, тәжірибелік маңыздылығы және теориялық тұрғыдан жеткіліксіз өңделуі жұмыстың объектісін, пәнін, мақсатын және міндеттерін анықтап отыр.
Диплом жұмысының зерттеудің мақсаты және міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты - Қазақстан Республикасындағы сақтандырудың әлеуметтік-экономикалық табиғатын және теориялық негіздерін нақтылап, бәсекелестік жағдайдағы сақтандыру қызметінің қалыптасу жағдайына талдау, сонымен қатар экономиканың даму сатысына қарай жетілдіру жолдары мен даму бағыттарын айқындау болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу көзделіп отыр:
- бәсекелестік ортадағы сақтандырудың әлеуметтік-экономикалық мәні мен оның жіктемесін нақтылау;
- Қазақстан Республикасының сақтандыру жүйесінің даму эволюциясына баға беру;
- қазіргі жағдайдағы сақтандыру қызметін ұйымдастырудың басымды бағыттарын айқындап, оның даму ерекшеліктеріне талдау жасау;
- шетел тәжірибесіне сүйене отырып, сақтандыру қызметінің артықшылықтарын қалыптастырушы стратегияларды белгілеп, отандық тәжірибемен ұштастыру.
Зерттеу нысаны - ұлттық экономиканың әлеуметтік-экономикалық саласы ретіндегі сақтандыру жүйесінің қалыптасуы мен шаруашылық қызметтегі пайда болатын тәуекелдерге қарсы тұратын қаржылық қорғаныс институты ретіндегі сақтандыру қызметі. Зерттеу пәні - бәсекелестік орта жағдайындағы Қазақстан Республикасы сақтандыру қызметінің ұйымдастырушылық және экономикалық аспектілері болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі - cақтандыру теориясының мәселелері, тұрақты даму теориясы, сондай-ақ күрделі әлеуметтік-экономикалық жүйені стратегиялық басқару сұрақтарын жан-жақты талдаған танымал отандық және шетелдік ғалымдардың еңбегі диссертациялық зерттеудің жалпы теориялық негізі болып табылады. Жұмыстың методологиялық негізін сақтандыру қызметін ұйымдастыруға, оның экономикалық интеграция және жаһандану жағдайындағы тұрақты даму мәселелерін шешуге арналған Қазақстан Республикасының заң шығарушы және атқарушы билік органдарының заңнамалық, нормативтік актілері құрайды.
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде статистикалық мәліметтер, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің мәліметтері, Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің, Қазақстан Республикасының Заңнамалық актілері, қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігінің мәліметтері, осы проблемалар бойынша басылымдар мен монографиялар болып табылады. Осы жұмыста монографиялық зерттеу, ғылыми-абстрактілік әдіс, байқаулар, зерттеулер, салыстырмалар, жүйелі және факторлық талдау, негіздеу, салыстырмалы көрсеткіштер, баланстық әдіс, экономикалық-статистикалық әдістер қолданылды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Сақтандыру қызметінің концептуалдық алғышарттарын әзірлеу және маңызды бағыттарын негіздеу болып табылады. Ғылыми жаңалықтың негізгі тұстарына мыналар жатады:
- қаржылық шығындарды төмендету мақсатында құрылған және жеке субъектілердің экономикалық тәуекелінің бірігуіне негізделген қаржылық қорғау институты ретіндегі сақтандыру қызметінің экономикалық қатынастар жүйесіндегі орны анықталды;
- рыноктың қазіргі даму ерекшеліктерін ескере отырып, шетелдік тәжірибенің тиімді жақтарын отандық сақтандыру жүйесіне қалыптастырып, сақтандыру қызметінің жетілдіру стратегиялары әзірленді.
- зиянды қайтару мақсатындағы кәсіпкерлік қызметтің ерекше түрі ретінде, заңды және жеке тұлғалардың қызығушылықтарын қорғау жүйесіндегі сақтандыру қызметінің экономикалық мазмұны анықталды.
- сақтандыруға тиесілі қызметтердің мәні мен маңызы нақтыланып, бұл категорияның өзіндік ерекшелігін сипаттайтын мазмұндық қағидалары анықталды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеудің мақсатымен және міндеттерімен анықталып, тақырыпты ашуға негізделген. Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 сақтандыру нарығының экономикалық мәні және теориялық аспектілері
1.1 сақтандыру нарығы:түсінігі, мәні және жіктелу классификациясы
"Сақтандыру нарығы" түсінігі отандық экономикалық әдебиеттерде жақында ғана қолданыла бастады. Сақтандыру ісіндегі мемлекеттің монополиялық жағдайында сақтандыру нарығының болуы туралы сөз де қозғалмаған.
16 ғасырдың аяғында Англияда теңіз тасымалдарын сақтандыру 1601 жылы Парламент Актісімен бекітіліп, ол саудагерлер арасындағы сақтандыру жағдайларына қатысты Акт деп аталса керек. Ұзақ уақыт бойы сақтандыру бизнесі сауда оперциясының бөлігі ретінде өмір сүріп келеді.Сонымен бірге, ежелгі Индия мен ежелгі Египетте де саудагерлер мен қолөнершілердің бір біріне көмек ретіндегі ұйымдар негізінде пайда болған.
Өмірді сақтандырудың кейінгі тарихында ғылыми зерттеудің екі саласы аса маңызды орын алды. Бірі ықтималдылық теориясының дамуы, екіншісі - өлім жітім кестесінің жасалуы. Демек, өмірді сақтандыруды ғылыми қатаң математикалық ұйымдастырудың ірге тасы қаланды. Бұл 17 ғасырдың соңы - 18 ғасырдың басы болатын. Дәл осы кезеңде қатаң ғылыми бастамаларға негізделген өмірді сақтандыру қоғамдары пайда бола бастады[5].
Жаңа дәуірде сақтандыру ісінің дамуы капиталистік шаруашылықтың өркендеуімен байланысты. Машиналар, еңбек ететін ірі кәсіпорындардың пайда болуына ықпал еткен өнідірістің көбеюі ғимарат, қымбат машиналар, жабдықтар және т.б. сияқты бастапқы үлеске капитал жұмсау қажетігін туындатты. Сонымен бірге, нарықтық экономикаға көшудегі жеке меншік ұйымдар(акционерлік қоғамдар, кәсіпорындар т.б.) пайда болуы мне жаһандану жағдайы үлкен тәуекелдер негізіндегі шығындарға себеп болды. Осы шығындардың құндылығы зор сомалармен өлшенді. Әрине, осының барлығы олардың сақтандыру қажеттілігін күшейтті.
19 ғасырдың екінші жартысынан бастап мемлекет сақтандыру сахнасына аяқ басты, әуелі жеке сақтандырушылардың бәсекелесі түрінде. Сақтандырудың елеулі экономикалық және әлеуметтік маңызын аңғарған мемлекет, сақтандыруды өз пайдасына пайдалануды көздеді. Салыстырмалы ұзақ мерзімге сақтандырушының иелігіне өтетін капиталды жинақтау әсіресе тартымды болып көрінді. Сақтандыру капиталы мемлекеттік несиені дамытуда аса маңызды мемлекеттік қорларды орналастырудың жаңа көзін құрады.
Кооперативтік сақтандырудың қуатты дамуы осы кезеңге тән болды. Сауда, несие, ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіпте жеңістерге жеткен кооперация, сақтандыру ісін кооперациялауға көшті. Бұл бағытта да ол үлкен жетістерге қол жеткізді.
Осы кезеңде сақандыру ғылымының пайда болып, қарқынды дами бастағанын аңғарамыз. Сақтандыру білімін әзірлейтін ерекше қоғамдар, сақтандыру бойынша арнайы оқу орындары пайда болды.
КСРО - да сақтандыру ерекше орынға ие болды. РСФСО Халық Комиссарлары кеңесінің Әлеуметтіктен басқа барлық сақтандыру түрлеріне мемлекеттік қадағалау орнату туралы 1918 ж. 23 наурыздағы декреті сақтандыру туралы алғашқы заңнамалық акт болды. Барлық жеке меншік сақтандыру қоғамдары мен ұйымдары (акционерлік, жарналық және өзара) жойылды, ал олардың мүлкі республиканың қарамағына өтті. Тек кооперативті ұйымдардың жылжымалы мүлкі мен тауарларына мемлекеттік монополия орнатылған жоқ. 1919 жылы өмірді сақтандыру, ал 1920 жылы - мемлекеттік мүлікті сақтандыру тоқтатылды.
1921 жылы Қаржы халық комисссариаты құрамында Мемлекеттік сақтандыру бас басқармасы мен жергілікті жерлерде сақтандыру органдары құрылды. Мемлекеттік сақтандыру (Госстрах) органдары өз әрекетін шаруашылық есеп принциптерінде құрды. Мемлекет Госстрахқа қажетті қаражат бөліп беріп, сақтандыру операциялары бойынша жауапкершігі болмады.
Жеке сақтандыру елдегі советтік ақшаның тұрақтылығын қамтамасыз еткен ақша реформасынан кейін ғана дами бастады. Реформа барысында өмірді аралас сақтандыру, кейіннен - жазатайым жағдайлардан сақтандыру (жеке және ұжымдық), жолаушыларды сақтандыру енгізілді. Мемлекеттік сақтандырудың кейінгі кезеңдердегі дамуы мен жетілуі КСРО жалпы экономикалық саясатымен анықталды. Ұжымшарлардың (колхоз) мүлкін сақтандыруды қоса, кооперативті ұйымдардың мүлкін міндетті сақтандыру енгізілді. Соғыстан кейінгі кезеңде сақтандыру ісін ұйымдастыруды жақсарту мақсатында жеке және мүліктік сақтандырудың барлық түрін өткізу ережелері қайта қаралды.
Соғыстан кейін Госстрахтың ұйымдастыру құрылымдарында да өзгерістер жүргізілді. 1958 жылға дейін Госстрах жүйесі қатаң орталықтандырылған еді, ал 1958 жылдан бастап сақтандыру ісі одақтас републикалардың қарды министрліктері қарамағына берілді.
Тәуелсіз Қазақстанда алғашқы сақтандыру компаниялары 1990 жылы пайда болды. Олардың ұйымдастыру құрылымдары кооперативтер пен серістестіктерден акционерлік қоғамдарға дейін дамыды. 1993 жылы, Сақтандыру туралы заңның қабылдануымен біздің мемлекетіміздің сақтандыру заңнамасының негіздері қаланды, сақтандыру ұйымдарының саны 900 жетті. Әрине, олардың көбінің сақтандыру ісімен тек атауы ғана сәйкес келетін. Заң талаптарын тек 13 сақтандырушы ғана орындай алды. Осы жылы 38 компанияның бастамасымен Қазақстан Сақтандырушылар Одағы құрылды.
ҚР президентінің 1994 жылдың 19 сәуіріндегі Сақтандыру нарығын қалыптастыру мен дамыту бойынша ұйымдастыру - құқықтық шаралар туралы жарлығы сақтандыру ісін мемлекеттік қадағалау жүйесін енгізу құқығын берді. Қаржы министрлігі құрамында Сақтандыруды қадағалау департаменті құрылды.
1994-1998 жылдары Сақтандыру туралы жаңа заң қабылданды және көлік иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру енгізілді. Республикадағы сақтандыру нарығын дамытудың алғашқы тұжырымдамасы жарық көрді.
1998 жылдан 2004 жылға дейін Пруденциалды нормативтер мен орындалуы міндетті басқа норма мен лимиттер, Сақтандыру туралы тағы бір заң, және де 2002 жылға дейінгі Қазақстан сақтандыру нарығын дамытудың жаңа мемлекеттік тұжырымдамасы енгізілді.
2004 жылы 6 қаңтарда ҚР Мемлекеттік басқару жүйесін әрі қарай жетілдіру туралы Президенттің жарлығына сәйкес ҚР Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігі (ҚҚА) құрылды. Агенттікке Сақтандыру нарығындағы әрекеттерді қадағалау мен реттеу тапсырылды.
Сақтандыру дегенiмiз, сақтандыру ұйымы өз активтерi есебiнен жүзеге асыратын сақтандыру төлемi арқылы сақтандыру шартында белгiленген сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғаның заңды мүдделерiн мүлiктiк жағынан қорғауға байланысты қатынастар кешенi.[3]
Экономикалық категория ретінде сақтандыру бұл әртүрлі тәуекелдер кезіндегі сондай-ақ азаматтарға олардың өміріндегі белгілі бір жағдайларда көмек көрсету кезіндегі шығындарын өтеу үшін ақша қаражаттарының мақсатты қорларын құру және пайдалану әдістері мен формаларының жиынтығын қамтитын экономикалық қатынастар жүйесі болып табылады.[1]
Сақтандыру қызметi - сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру (қайта сақтандыру) шарттарын жасау мен орындауға байланысты, Қазақстан Республикасы заңдарының талаптарына сәйкес уәкiлеттi органның лицензиясы негiзiнде жүзеге асырылатын қызметi, сондай-ақ өзара сақтандыру қоғамдарының сақтандыру шарттарын жасасуға және орындауға байланысты, Қазақстан Республикасының өзара сақтандыру туралы заңнамалық актісіне сәйкес лицензиясыз жүзеге асырылатын қызметi.(4бап)[3]
ҚР Сақтандыру қызметі туралы заңы 2000 ж. 18 желтоқсандағы № 126-II қабылданды.
Сақтандыру нарығы бұл ерекше орта болып саналады, сақтандыру бойынша қызметтер көрсету саласы, яғни сақтандыру қызметтерін көрсетуге сұраныс пен ұсыныстың қалыптасу аясы. Сақтандыру сату-сатып алу кезендерiнде объектi ретiнде түседi, сондықтан да осы мақсатта сұраныс және ұсыныстың жүзеге асуын iс- әрекет көрсетедi. Сақтандыру нарығының пайда болуы мен дамуы, бұл ойламаған әр түрлi стихиялық апаттардан және қауiп-қатерден сақтау мақсатында, нысанға көмек көрсетуде, сонымен қатар ақшалай қамтамасыздандыруға арналған бағыт. Басқаша айтқанда, сақтандыру нарығы- бұл ақшалай қамсыздандыру ұйымдары мен және де ақша айналысының негiзiнде құрылады.
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері есебінен оқыс оқиғаға ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде. Демек, сақтандыру -- қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке және заңи тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық зиянды төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі қайта бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы.
Сақтандырудың мәнін анықтай келе, келесідей функцияларын атап айтуымызға болады:
- реттеуші - нарық мемлекеттік реттеуге бағынады;
- коммерциялық - сақтандыру операцияларын орындауға байланысты табыс әкеледі;
- бағалық- сақтандыру компаниялары қызметіне баға орнатуды қамтамасыз етеді;
- сенімділік- сақтандыру операциялары жағымсыз жағдай туындағанда олардың алдын - алу сенімділігімен қамтамасыз етеді;[4]
Сақтандыру қызметiн ұйымдастыру және мемлекеттiк реттеу мен лицензиялауды жүзеге асыру үшiн сақтандыру салаларға, сыныптар мен түрлерге бөлiнедi(қосымша А). Сақтандырудың мынадай түрлері бар:
1) Салалық белгілері бойынша:
oo Өмірді сақтандыру нарығы болып азаматтардың өмірі, деңсаулығы және енбекке жарамдылығы табылады.
oo Мүлікті сақтандыру нарығы, оның обьектілері болып жер, әуе және су көлігі, жүктермен байланысты басқа да мүліктер, қаржылық тәуекелдік табылады.
oo Жүктерді сақтандыру жүктерді, соның ішінде багажды, тауарларды және өнімнің басқа барлық түрлерін қоса алғанда иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты тұлғаның мүліктік мүдделеріне жүктердің тасымалдану әдісіне қарамастан оның зақымдануы, жойылуы, жоғалып кетуі салдарынан келтірілген залалды толық өтемі мөлшерінде қайтару.
oo Азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру барлық тәуекелдерді сақтандыру салдарынан үшінші тұлғаларға келтірілген залалды өтеу міндетіне байланысты тұлғаның мүліктік мүдделеріне келтірілген залалды толық өтемі мөлшерінде қайтару.
oo Ипотекелық сақтандыру, ипотекалық тұрғын үй қарызы бойынша кепілдік мүлік болып табылатын тұрғын үйдің нарықтық құны төмендеген жағдайда қарыз алушының ипотекалық тұрғын үй қарызы келісімшарты бойынша міндеттемелерді орындамауы салдарынан кредитордың мүліктік мүдделеріне келтірілген залалды толық өтемі мөлшерінде қайтару.
2) Сақтандыру индустриясының ұйымдастыру құқықтың түрлеріне байланысты:
oo Мемлекеттік сақтандыру сақтанудың мемлекеттік ұйым болып табылатын сақтандырудың түрі. Осы жағдайда мемлекет өзінің экономикалық операцияларын сақтандыру арқылы, өзінің қаржы ресурстарына кепілдік бере алады.
oo Акционерлік сақтандыру бұл сақтандыру ретінде акционерлік қоғамдар саналатын сақтандыру қызметінің түрі.
oo Өзара сақтандыру, өзара көмек беруді қамтамасыз етуге бағытталған қауіпсіздікті сақтандыру түрі.
oo Кооперативтік сақтандыру мемлекеттік емес ұйымдық формасы. Ол сақтандыру операцияларын кооперативтер жүргізілуімен түсіндіріледі.
oo Медициналық сақтандыру ол халықтың денсаулығын сақтаудағы әлеуметтік мүддесін қорғау формасы ретінде сипатталады.
3) Жүзеге асырулық түрлері бойынша:
oo Ерікті сақтандыру - тараптардың еркін білдіруіне орай жүзеге асырылатын сақтандыру. Ерікті сақтандыру нысанындағы сақтандырудың жекелеген сыныбын (түрін) жүргізу жағдайлары бойынша қосымша талаптар, соның ішінде сақтандырудың жекелеген сыныптары шенберіндегі пруденциялық нормативтер уәкілетті органның нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді.
oo Міндетті сақтандыру - заңнамалық актілер талаптарына орай жүзеге асырылатын сақтандыру. Ол сақтанушының есебінен жүзеге асырылады. Міндетті сақтандыру кезінде сақтанушы сақтандырушымен осы сақтық қатынастарды реттейтін құқықтық актімен белгіленген жағдайларда келісім-шарт жасасуы міндетті. Міндетті сақтандырудың келісімшарты өзінің қызметтерін ұсынған кез келген сақтандырушымен жасалуы мүмкін. Мемлекеттік сақтық ұйымы үшін мұндай келісімшарт жасасу оның міндеттілігі болып табылады.
4) Сақтандыру обьектілері бойынша:
oo Жеке басты сақтандыру - жеке тұлғаның мүддесін, оған қатысты оның өмірін, деңсаулығын және сақтанушының өзінің де және үшінші жеке адамдардың да басқа қасиеттерін сақтандыру. Жеке басты сақтандырудың арналымы азаматтарға олардың өмірінде белгілі бір оқиға болған кезде алдын ала келісілген ақша сомасын төлеу.
oo Мүлікті сақтандырудың арналымы дүлей апаттардың және басқа кездейсоқ оқиғалардың әр түрлі мүлікке келтірген зиянын өтеуінде. Демек, сақтандырудың обьектісі әр түрлі материалдық құндылықтар және олармен байланысты мүдделер болады.
5) Сақтандыру қызметіне сұраныс пен ұсыныстың көлемдеріне қарай ішкі, сыртқы және халықаралық сақтандыру нарықтарын бөлуге болады.
oo Ішкі сақтандыру нарығы - нақты сақтандырушыларды қанағаттандыруға бағытталған сақтандыру қызметіне тікелей сұранысы бар жергілікті нарық.
oo Сыртқы сақтандыру нарығы - ішкі нарық шеңберінде орналасқан және осы аймақтан тыс жерлердегі аралас сақтандыру компанияларына да бейімделген нарықты айтады.
oo Әлемдік сақтандыру нарығы деп - дүние жүзілік шаруашылық аумағындағы сақтандыру қызметіне сұраныс пен ұсыныстың мәнін түсіну керек.[1]
Сақтандыру қызметі ұлттық экономиканың маңызды саласы және тәуекелден қаржылық қорғау институты ретінде әрдайым дамып келеді.
Сақтандыру қызметін ұйымдастырудың теориялық-әдістемелік мәселелерінің негіздері: - экономиканың қорғаушы саласы ретіндегі сақтандыру қызметінің экономикалық қатынастар жүйесіндегі орны, мәні зерттеліне отырып, оның қазіргі заманғы Қазақстан экономикасындағы рөлі мен артықшылықтары, белгілері, үрдісі зерделенді; экономиканың қорғаушы саласы ретіндегі сақтандыру қызметінің жүйелік ұғымдары мен өзара байланыстары, атқаратын қызметтері зерттелініп, жалпы құрылымдық негіздері жіктелінді; сақтандыру саласындағы әртүрлі ғалымдардың ойлары зерделенді. Рыноктық экономика жағдайында тәуекелдікті тиімді басқарудың негізгі әдісі сақтандыру қызметі болып табылады. Сақтандыруда өндіріс, айналым, материалдық игіліктерді айырбастау және тұтыну процестерде адамдар арасында қалыптасатын белгілі экономикалық қатынастар іске асады. Ол барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер мен қоғам мүшелеріне шығындарын өтеуде кепілдік береді, яғни көптеген тұлғалар арасында бөлу арқылы заңды немесе жеке тұлғаның мойнына алған шығындарын өтеу әдісі ретінде көрініс береді.
Сақтандыру қызметі - бұл қаржылық тұрақтылықты және төлем қабілеттілікті қамтамасыз ету мақсатында қаржы рыногында пайда алу үшін қордың уақытша бос қаражаттарын пайдалану және дәстүрлі мәміле аясында сақтандыру оқиғаларының туындауы себебінен болған зияндарды қайтару жағдайында, заңды тұлға тарапынан кәсіпорындардың, ұйымдардың, азаматтардың салымдарын (сақтандыру сыйлықақылары) мәміле есебінен төлеу бойынша сақтандыру қорын құруға негізделген кәсіпкерліктің ерекше түрін көрсететін сақтандыру қызметінің қатысушылары арасындағы ерекше тұйықталған қатынастар жиынтығы.
Экономикалық категория ретінде сақтандыру - сақтандырушы мен сақтанушы арасындағы экономикалық қатынастардың жиынтығы, яғни мүліктің бір бөлігі сақтандыру сыйақысы ретінде (ақшалай немесе натуралды үлгіде) бір субъектіден екінші субъектіге сақтандыру төлемі түрінде сақтандыру оқиғасы туындаған кезде қайтарым жағдайына беріледі.
Сақтандыру қызметіндегі ұдайы өндіріс процесінің бірінші сатысы азаматтардың, кәсіпорындардың, мемлекеттік институттардың ерікті және міндетті сақтандыру тізбесі бойынша сақтандыру қорғанысы қызметін сатып ала отырып, нетто-табыстан сақтандырушыларға төлейтін сақтандыру сыйлықақыларының есебінен, сақтандыру қорларын құру арқылы сақтандыру қорғанысын қамтамасыз етеді. Бұл сақтандыру қызметін сатып алу-сату сатысы.
Сақтандыру қызметіндегі ұдайы өндіріс процесінің екінші сатысы - сақтандыру қорларын құру және тарату. Бұл сатыда сақтандырушылар бір уақытта сақтандыру қорларын құра отырып, оларды сақтандыру тарифтерінде, бизнес-жоспарда көрсетілген бағыттар бойынша, мемлекеттік нормативтерге (мысалы, сақтандыру қорларын құру және орналастыру ережесіне сәйкес) сай таратады. Сақтандыру қызметіндегі ұдайы өндіріс процесінің үшінші сатысы - сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру жолымен, нақты зардап шеккен сақтанушыларға жоғалтуларын өтеп беру үшін сақтандыру қорын пайдалану арқылы сақтандыру қорғанысының жекелей жүзеге асуымен байланысты. Сақтандыру қызметіндегі ұдайы өндіріс процесінің төртінші сатысы - сақтандыру төлемдерінің сақтанушылардың ие болу, басқару, қолдануымен байланысты мүліктік қызығушылығын, олардың үшінші тұлға алдындағы жауапкершілігін қанағаттандыруды қамтамасыз етуімен байланысты. Жоғарыда айтылған тұжырымдарды талдай келе, біз сақтандыру қызметі терминіне қатысты үш категорияны береміз. Біріншіден, бұл қатысушылар арасында туындайтын экономикалық қызығушылықтарды қорғау тәсілі болып табылады. Екіншіден, сақтандыру қызметі - қоғамдық қатынастар жүйесінің ажырамас бөлшегі болады. Үшіншіден, сақтандыру қызметі - бизнес түрі болып табылады. Қазақстандағы мемлекеттік сақтандыруды қадағалау жүйесі әрекет етуші заңдарға сүйенеді, оған жалпы құқықтық актілер, арнайы сақтандыру заңнамалары және ведомстволық нормативтік құжаттар кіреді. Сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеу ұлттық сақтандыру жүйесінің дамуын және экономиканың сақтандыру секторын әсерлі бақылауды қамтамасыз етеді. Бүгінгі таңда Қазақстанда сақтандыру қызметі саласын реттейтін тиімді құрал сақтандыру заңы бар. Алайда, экономиканың бұл саласы халықаралық стандарттар мен қағидаларды қолдана отырып, табысты жетілдіруді қажет етеді. Осы орайда, отандық сақтандыру заңнамаларын тиімді, тұрақты сақтандыру қызметін дамытуға көмек көрсету әрекеттері мен қолдауға, сондай-ақ әртүрлі мемлекеттердің қадағалау органдарымен келешектегі ынтымақтастықты дамытуға бағытталған халықаралық талаптарға сәйкестендіруді қамтамасыз ету қажет. Сақтандыру ұйымдарының қызметін қадағалау және реттеу жүйесін жетілдіру мақсатында компанияның тәуекелдерін анықтауға мүмкіндік беретін реттеу механизмдері мен жаңа тәсілдерін әзірлеу қажет. Шетелдерде сақтандыру институты әлеуметтік-экономикалық жүйенің негізгі құрамдасы ретінде өте жақсы дамыған, ал біздің елдегі осы саланың жағдайы қарқынды дамытуды талап етеді. Осыған орай сақтандыру жүйесін қарқынды дамытудың жолы сақтандырушылар мен сақтандыру ұйымдарының салық салу жүйесін жетілдіру болып табылады.[2]
Сақтандыру компанияларының қызметі белгісіздікке негізделетінін назарға ала отырып, сақтандыру компаниясына оның ағымдағы және күтілетін болашақ қаржылық жағдайын көрсететін мүмкін болатын жағдайларды ескеру керек. Осыған орай бүгінгі күні сақтандыру ұйымдарының тәуекелділікті басқару жүйесін құру мәселесі өзекті болып табылады.
1.2 САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕЛЕРІ
Қазіргі кездегі АҚШ сақтандыру нарығы мен бизнесі әлемде ең жақсы дамыған нарық болып табылады.
АҚШ монополиялары дамыған елдердегі бүкіл сақтандыру нарығының 50%-дан астамын бақылап отырады. АҚШ 10 мыңдай сақтандыру компаниялары жүмыс жасайды, олардың 8 мыңнан астамы мүліктік сақтандыруды жүзеге асырады. АҚШ әр штатының өзінің сақтандыру туралы заңы және сақтық бақылауы болады, сондықтан да ол жақта бірыңғай сақтандыру туралы заң және сақтық бақылау органы жоқ.
Әрине, әр штат өзінің жарғылық капиталын, көрсетілетін сақтандыру түрлерін бекітеді, өзіне қарасты сақтандыру ұйымдарына бақылау жүргізеді. сақтандыру қызметін қадағалап, реттейді, брокерлерге, агенттерге және сақтандыру компанияларына лицензиялар береді.
АҚШ сақтандыру үйымдарының екі типі бар: акционерлік қоғамдар және өзара сақтандыру қоғамдары. Ол жақта мемлекеттік сақтандыру компаниялары жоқ. Компания акцияларын жеке және заңды тұлғалар иеленеді. АҚШ тарихи түрде сақтандыру компаниялары арасында өзара сақтандыру қоғамдарының үлесі басым болады деген ой қалыптасқан, бірак олардың саны акционерлік қоғамдардан әлдеқайда азырақ.
Ел ішінде сақтандырудың үш типі қалыптасқан:
1) бенефиттер (өмір мен денсаулықты сақтандыру,зейнетақыны сақтандыру, жинақтаушы, автокөліктерді сақгандыру, медициналық сақтандыру жане т.б)
2) жеке мүліктік (бұл жерге құрылыстарды сақтандыру,автокөлікті және азаматтардың өзге де мүлкін сақтандыру жатады);
3) коммерциялық (сақтандырудың барлық басқа түрлері).
Барлық сақтандыру компанияларының активтері шамамен 1,6 трлн.доллар. Бір компанияның активі орта есеппен 950млн.доллар, ең ірі 12 компанияға 45 млрд.доллардан келеді. АҚШ сақтандырушыларының әрекетін үш негізгі консалтингтік компания анализдеп отырады. Олар: A.M.BEST, Moody S, Standart & Poors. Бұл компаниялар қаржылық жағдайы туралы хабарлайды, сақтандырушылардың қызметі бойынша каталогтар шығарады, сенімділік рейтингін және төлем қабілеттілігі туралы мәліметтерді жариялайды.
Брокерлік компаниялардың өздерінің айрықшалыкты бөлімшелері болады. Бұл бөлімшелер баска компаниялардың қызметін талдайды, олардын қаржылық жағдайын, төлемдерін, сервистік қызмет көрсету денгейін, қызметіндегі икемділікті, қызметтер бағасын және тағы басқаларды зерттейді.
АҚШ-та өмірді сақтандыру бойынша ұстанатын қағида ірі сақтандыру компанияларының жоғары авторитеттері, сондықтан да олардың қызметіне әртүрлі зеинетақы қорларына тиесілі бірнеше миллиардтық ақша қаражаттарын капиталды одан әрі көбейту мақсатында береді. Бұл қаражаттарды басқарғаны үшін сақтандыру компаниялары комиссиондық сыйақы (шамамен 0,1%) алады.
АҚШ сақтандырушылары өндірістік корпорация-лармен тығыз байланыста. Осылайша, өндірістік корпорациялардың әрбір 100 директорлар кеңесінің 27-сінде сақтандырушылар отырады.
Сақтандыру ұйымдарының ұйымдық негізін акционерлік қоғамдар мен өзара сақтандыру қоғамдары құрайды. Андеррайтерлер мен сақтандыру брокерлерінің - сақтандыру агенттерінің немесе тәуелсіз брокерлік фирмалардың институты бар. Осылайша, өмірді сақтандыру бойынша "Пруденшл" ірі сақтандыру қоғамының 22 мыңнан астам сақтандыру брокерлері бар. Сондай-ақ, "Марш-Макленан", "Александр энд Александр", "Фрек Холл", "Фред С.Джеймс" жэне тағы басқа да брокерлік фирмаларды атап өтуге болады.
АҚШ сақтандыру компаниялары қаржылық конгломераттар деп айтса да болады. Олар өздерінің еншілес компаниялары арқылы өздерінің негізгі кызметінен баска несиелер мен қарыздар беру, клиенттерге чектік қызмет көрсету, есептесуші несиелік карточкалар эмиссиялау, мүлікпен, бағалы қағаздармен операциялар жүргізу, клиенттің тапсырысы бойынша мүлікті және капиталды басқару сияқты кызметтер атқарады.
Жетекші сақтандыру компанияларына "Стейт фарм мьючуэл отомобил иншуранс компани" трансұлттық компаниясы жатады. Бұл компания 1922 жылы Иллинойс штатында негізі қаланып, көлікті, мүлікті, жазатайым уақиғалардан, авиацияны сақтандырумен және қайта сақтандырумен айналысады. Жиналған сыйақыларының көлемі бойынша әлемдегі алғашқы орындардың бірінде.
Сигна ең ірі сақтандыру корпорациялардың бірі. Ол 1982 жылы мүлік пен жауапкершілікті сақтандыратын Коннектикут дженерэл корпорейшн және ИНА корпорейшн деген екі ірі қоғамдардың бірігуі нәтижесінде құрылған. Басқа ірі компаниялар болып 1868 жылы Нью-Йоркте құрылып, өзара келісім негізінде өмірді сақтандыратын "Метрополитен Лайф иншуранс К°" компаниясы.
"Америкэн Интернешл групп (АИГ)" - жетекші халықаралық диверсификацияланған сақтандыру топтарының және Америка Құрама Штаттарындағы саудалық және өндірістік тәуекелдерді сақтандырушы ірі компаниялардың бірі. Кейіннен бұл компания холдингтік компанияға айналып, қазіргі кезде 130 елде 44 еншілес компаниясын басқарып отыр. Тек қызметкерлерінің саны 28 мыңнан астам адамды құрайды.
АҚШ ірі сауда және өнеркәсіптік фирмаларынан түсетін мүлікті және жауапкершілікті сақтандыру бойынша сыйақылары жылына 8млрд.долларды құрайды екен. Ал өмірді сақтандыру бойынша түсетін сыйақы көлемі жылына 9млрд.доллар.
Сондай-ақ, ірі сақтандыру компаниялары болып:
Нэшнл Трэверз Иншуренс, 1868 жылы құрылған. Нью-Йрок;
Континентл корпорейшн 1853 жылы құрылған;
Пруденшл Иншуренс компани оф Америка 1876 жылы құрылған;
Олстейт Иншуренс компани 1913 жылы құрылған; (158б) [5]
Қытайдың сақтандыру нарығы
Елдің ірі сақтандыру компаниясына мемлекеттік Қытай халық сақтандыру компаниясы (ҚХСК) жатады, компанияның басқармасы Пекин қаласында, ал оның филиардары барлық провинцияларда, жеке аудандарда, орталыққа бағындырылған қалаларда орналасқан. 1949 жылы ҚХСК өзі құрылған сәттен бастап мықты қаржылық қоры, кең іскерлік байланыстары, өз жұмысының сенімді кепілдемелері мен жоғары кәсіби мамандары бар кешенді сақтандырудың үлкен компаниясына айналды.
ҚХСК осы жылдар ішінде нарықты белсенді зерделеп, шетелдік сақтандыруды жылдам дамытты. Қытайдың сыртқы экономикасы мен саудасында сенімді сақтандыру қызметтерімен қамтамасыз ету мақсатында ҚХСК өзінің сыртқы сауда өнімдерін халықаралық саудаға шығару кезінде қытайлық кәсіпорындарға сенімді тірек болып табылады.
ҚХСК өзінің тәуелсіз жағдайларының негізінде халықаралық нарықтарды сақтандырудың барлық түрлерін жүзеге асыру мүмкіндігі бар. ҚХСК басқа елдердің фирмаларымен достық көңілмен бірге қызмет істеуге үлкен мән береді, сондықтан ол түрлі халықаралық сақтандыру шараларына белсенді қатысады.
ҚХСК Афроазиаттық сақтандыру және қайта сақтандыру қоғамдары федерациясының, Әлемдегі үшінші елдердің сақтандыру конгресінің, Дамушы елдер органдарын бақылайтын ассоциацияның негізін құраушылардың бірі болып табылады.
Қытайда жұмыс істейтін сақтандыру заңдары мен шарттарының мүддесін көрсетеді.
Қытай Халық банкі сақтандыру істерімен айналасатын мемлекеттік әкімшілік орган болып табылады.
Қытай халық сақтандыру компаниясы мен басқа мемлекеттік сақтандыру компанияларының барлық пайдасы түрлі салықтарды, нұсқамаға сәйкес ұстанымдарды төлегеннен кейін ортақ қорда сақталуы тиіс.
Сақтандыру компаниялары Қытай халық компаниясының кем дегенде орындалған сақтандырудың жалпы сомасының 30 пайызын қайта сақтандыруы керек.
Қазіргі уақытта компания әлемдегі барлық жетекші сақтандыру, қайта сақтандыру және делдалдық фирмалармен іскерлік байланыс орнатып отыр.
Германияның сақтандыру нарығы
Германияның сақтандыру компаниялары әлемдегі ең сенімді компаниялардың қатарына жатады, бір қызығы әлемдегі бірінші міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі жүз жылдан астам бұрын осы Германияда құрылған. Германияда әлемде бірінші болып саудалық сақтандыру жүйесі іске қосылған. Онда Европадағы ірі сақтандыру концерні (Allians Holding) бар. Мюнхенде - әлемдегі ірі қайта сақтандыру компаниясы, ал Кельнде - әлемдегі барлық қайта сақтандыру компанияларының ішінде үшінші орынды иеленетін, сақтандыру компаниясы бар.
Германиядағы барлық сақтандыру компаниялары түрлерінің ішіндегі ең көнесі Өзара сақтандыру қоғамы, бұнда сақтандырушылар бірдей уақытта сақтандырылған болып табылады. Мұндай компаниялардың мүшелерінің өздері басшылықты таңдайды және өздерінің арасында түскен табысты бөлісіді.
Германиядағы ең ірі сақтандыру компаниялары ол - саудалық негізде сақтандыру қызметтерін көрсететін, жеке капитал иелеріне жататын акционерлік қоғамдар.
Ең алдымен Германияда сақтандыру компанияларын бақылайтын Федералдық ведомствосының барлығын еске түсірген жөн. Ол Берлинде орналасқан. Бұл ведомство сақтандыру компанияларын нарыққа жіберудің мемлекеттік жүйесін басқарады және оларға бақылау жасайды.
Сақтандыру компаниялары ақша тасқынының жоғары жиілігінің арқасында банктермен тығыз байланыс жасайды. Сақтандыру компаниялары мен банктердің қызметтері жиі біріңғай кешен құрады. Мысалы, егер жеке тұлға банктен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика және бизнес жоғары мектебі
Экономика кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ Сақтандыру нарығының ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
Орындаған
4 курс студенті ____________________________ Айтжанова М. Д.
Ғылыми жетекші,
э.ғ.к., доцент ____________________________ Дауылбаев Қ. Б.
(күні,қолы)
Норма бақылаушы ____________________________ Садуллаева А.П.
(күні,қолы)
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі,
э.ғ.д. профессор __________________________ Мұхамедиев Б.М.
(күні,қолы)
Алматы, 2012
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 7
1 САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Сақтандыру нарығы: түсінігі, мәні және жіктелу классификациясы 11
1.2 Сақтандыру нарығының шетелдік тәжірибелері 17
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
2.1 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру нарығының құқықтық және экономикалық аспектілері 23
2.2 Білім беру жүйесіндегі сақтандырудың алатын орны 34
2.3 Қазақстан республикасындағы сақтандыру нарығының қызметін талдау 39
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІ: МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы сақтандыру нарығының даму мәселелері 45
3.2 Қазақстан Республикасындағы бәсекелестік жағдайындағы сақтандыру қызметін жетілдіру жолдары 55
ҚОРЫТЫНДЫ 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 68
ҚОСЫМША
РЕФЕРАТ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Рыноктык экономиканың қазіргі жағдайында өнеркәсіп, сауда , банктік капиталының басым бөлігі жеке тұлғалардың немесе шаруашылық серіктестердің, акционерлік қоғамдардың, кооперативтердің меншігінде қалыптасқан. Сондықтан өрттер, апаттар, әртүрлі табиғи катаклизмалар немесе бәсеке шығындары, заңнамаға сәйкес залалдардың орнын толтыру осы тұлғалардың өздері өтеуіне тура келеді. Тағы бір айтатын жайт медициналық қызметтер төлемдері, мұндай жағдайлардың барлығында мемлекет көмек көрсетуге міндетті емес. Өйткені шаруашылық қызметті жүргізуде рыноктік жүйенің қалыптасуына байланысты экономиканы орталықсыздандыру қажеттілігі туды. Осы жағдайларды ескере отырып тәуекелдерден қорғау маңыздылығы туды. Сақтандыру зардап шегушілерге шығынның орнан толтыруға сақтандырумен қамсыздандыруға мүмкіндік береді.
Диплом жұмысының зерттеудің мақсаты және міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты - Қазақстан Республикасындағы сақтандырудың әлеуметтік-экономикалық табиғатын және теориялық негіздерін нақтылап, бәсекелестік жағдайдағы сақтандыру қызметінің қалыптасу жағдайына талдау, сонымен қатар экономиканың даму сатысына қарай жетілдіру жолдары мен даму бағыттарын айқындау болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу көзделіп отыр:
- бәсекелестік ортадағы сақтандырудың әлеуметтік-экономикалық мәні мен оның жіктемесін нақтылау;
- Қазақстан Республикасының сақтандыру жүйесінің даму эволюциясына баға беру;
- қазіргі жағдайдағы сақтандыру қызметін ұйымдастырудың басымды бағыттарын айқындап, оның даму ерекшеліктеріне талдау жасау;
- шетел тәжірибесіне сүйене отырып, сақтандыру қызметінің артықшылықтарын қалыптастырушы стратегияларды белгілеп, отандық тәжірибемен ұштастыру.
Қазақстанда сақтандыру ісінің болашағы неден көрінеді? Біздің көзқарасымыз бойынша ол мыналармен тұжырымдалуы керек:
oo оның барлық салалары және түрлері кең ауқымда дамуы;
oo жүргізудің ерікті және міндетті түрлерінің қолайлы үйлесуі;
oo оның барлық кезеңінде тәуекелді басқару механизімін жетілдіру;
oo сақтандыру қорғанысы жүйесіне ең қауіпті және ірі тәуекелді енгізу;
oo өмірді сақтандыру бойынша ұзақ мерзімді кезеңге тұрғындармен өзара қарым қатынасын ынталандыру;
oo шеккен зиянды толық және мезгілімен өтеу, қолайлы сақтандыру сомаларын және тарифті белгілеуден сақтандырудың барлық шарттарын жетілдіру;
oo сақтандыру компаниялары сақтанушы алдында өзінің міндеттемесін сөзсіз құқықтық және қаржылық кепілдендіре отырып қамтамасыз етеді.
Бұл мәселелерді шешу үшін сақтандырудың реттеуі және тірегі бойынша нарықтық механизм, бәсекелестік және мемлекеттік шаралармен өзін өзі реттеуі қажет.
Сақтандыру сыйлықақыларының халықтың жан басына шаққандағы қатынасының көрсеткіштері бойынша Қазақстан дамыған елдердің тобынан әлдеқайда артта қалып келе жатқанымен, ТМД елдерінің арасында жоғары қарқынды көрсетуде. Егер, осы көрсеткіш Қазақстанда бір адамның басына 7040,1теңгені (145,9 курсымен 48,3 доллар) құраса, әлем елдерінің арасындағы көшбасшы Швейцарияда бұл көрсеткіш - 4290 долларды құрайды.
Дамыған елдердің тобында сақтандыру сыйлықақыларының халықтың жан басына шаққандағы қатынасының көрсеткіштері орташа есеппен 2934,1 долларды құраса, оның ішінде 981,3 доллар басқа сақтандыру түрлеріне қатысты болса, 1952,8 доллар - тек қана өмірді сақтандыруға тиесілі. Дегенмен де, Қазақстандағы сақтандыру сыйлықақыларының халықтың жан басына шаққандағы қатынасының көрсеткіштері 2008 - 2009 жылдары 8024,4 теңгеден 5642,8 теңгеге дейін төмендесе, 2010 жылдан бастап бұл көрсеткіштің деңгейі әлемдегі қаржылық дағдарыстың әсерінен 7040,1 теңгеге дейін тұралай бастады.
Қазіргі кезде сақтандыру нарығы зейнетақы және банк секторларымен салыстарғанда қаржы секторының неғұрлым аз бөлігіне ( активтерінің мөлшері бойынша сақтандыру секторы зейнетақы секторынан 6 есе және банк секторынан 63 есе аз ) ие болып отырғанына қарамастан, негізгі көрсеткіштер бойынша жоғары өсу қарқынын көрсетуде және сақтандыру заңнамасындағы бірқатар өзгерістерге және нарыққа шетелдік ойыншылардың келуіне байланысты өспелі бәсекелестікті бастан кешіруде.
Тәуелсіз Қазақстан экономикасының қалыптасуы кезеңінде экономикалық реформа аясында сақтандыру жүйесі де жетілдірілді.
Сақтандыру ел экономикасының стратегиялық секторы ретінде мемлекетке, азаматтарға және шаруашылық жүргізуші субъектілерге келтірілген материалдық залалдарды өтеу жолымен қоғамдағы әлеуметтік - экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етеді.
Сақтандыру нарығының қарқынды дамуы мен жағымды тенденциялары елдегі қолайлы макроэкономикалық жағдайлардан және қарастырылып отырған саладағы тиімді заңнамалық іс-әрекеттен туындаған. Сақтандыру нарығы біздің елде қарқынмен өсіп келеді. Оны жалпы ішкі өнімдегі сақтандыру сыйлықақыларының өсуінен көруге болады.
Диплом жұмысындағы иллюстрациялар саны -13,
соның ішінде:
4- сурет, 9 - кесте.
Пайдаланылған әдебиеттер саны -.
Жұмыс көлемі 60 бет.
ГЛОССАРИЙ
Сақтандыру қызметi - сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру (қайта сақтандыру) шарттарын жасау мен орындауға байланысты, Қазақстан Республикасы заңдарының талаптарына сәйкес уәкiлеттi мемлекеттiк органның лицензиясы негiзiнде жүзеге асырылатын қызметi
Сақтандыру нарығы - бұл ерекше әлеуметтік орта, кең ұғымда, сақтандыру өнімін (сақтандыру куәлігін- полисін) сатып алу- сату жөніндегі экономикалық қатынастардың жиынтығы
Актуарий - сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының қажетті төлем қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылығының қажетті деңгейін қамтамасыз ету мақсатында сақтандыру және қайта сақтандыру шарттары бойынша міндеттемелер мөлшерінің, сақтандыру сыйлықақысы ставкаларының экономикалық-математикалық есептеулерін жүргізуге байланысты қызметті жүзеге асыратын, сондай-ақ сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы жүргізіп жатқан және жүргізуді жоспарлап отырған сақтандыру түрлерінің пайдалылығы мен табыстылығын бағалауды жүргізетін, уәкілетті органның лицензиясы бар жеке тұлға
Сақтандыру омбудсманы - сақтандыру нарығына қатысушылар арасындағы өзара қатынастарды реттеудi жүзеге асыратын, өз қызметiнде тәуелсiз жеке тұлға
Уәкiлеттi орган - Сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеуді және қадағалауды Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген өкілеттіктерге сәйкес жүзеге асырады
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ТІЗІМІ
ҚР - Қазақстан Республикасы
АҚШ - Америка Құрама Штаты
АИГ - Америкэн Интернешл групп
ТМД - Тәуелсіз Мемлекеттер достастығы
БСҰ - Бүкіләлемдік Сауда Ұйымы
ҚЕХС(МСФО) - Қаржылық Есептеудің Халықаралық Стандарты
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Рыноктык экономиканың қазіргі жағдайында өнеркәсіп, сауда , банктік капиталының басым бөлігі жеке тұлғалардың немесе шаруашылық серіктестердің, акционерлік қоғамдардың, кооперативтердің меншігінде қалыптасқан. Сондықтан өрттер, апаттар, әртүрлі табиғи апаттар немесе бәсеке шығындары, заңнамаға сәйкес залалдардың орнын толтыру осы тұлғалардың өздері өтеуіне тура келеді. Тағы бір айтатын жайт медициналық қызметтер төлемдері, мұндай жағдайлардың барлығында мемлекет көмек көрсетуге міндетті емес. Өйткені шаруашылық қызметті жүргізуде рыноктік жүйенің қалыптасуына байланысты экономиканы орталықсыздандыру қажеттілігі туды. Осы жағдайларды ескере отырып тәуекелдерден қорғау маңыздылығы туды. Сақтандыру зардап шегушілерге шығынның орнан толтыруға сақтандырумен қамсыздандыруға мүмкіндік береді[1].
Қазіргі таңда сақтандыру қоғамның әлеуметтік-экономикалық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында рыноктық әдістермен экономиканы басқарудың негізгі құралы болып табылады. Сақтандыру механизмдерінің ерекшелігі тек қана кәсіпорындар мен азаматтардың мүлкін сақтау ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің макроэкономикалық мәселелерін шешу секілді қызметтерді атқару болып табылады. Сондықтан, рыноктық шаруашылығы дамыған мемлекеттерде сақтандыру әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешудегі экономиканың стратегиялық секторы болып отыр. Қазақстанда жеке меншіктің дамуымен бірге сақтандырудың да рөлі өсуде, бірақ біздің еліміздің сақтандыру нарығының көрсететін қызмет түрлерінің саны шектеулі және тиімділігі аз, белсенділігі төмен болып отыр. Бұған дәлел ретінде мынадай көрсеткіштерді айтуға болады:әлемдік нарықта сақтандыру қызметінің 500 жуық түрі болса, біздің елімізде оның 40 жуық түрі ғана қолданыста екен. Ал соңғы 2011жылдың деректері бойынша елімізде 38 сақтандыру компаниясы жұмыс істесе, соның 7-і өмірді сақтандыру саласы бойынша екен. Дамыған елдерде 10000 жуық компаниялар, кейбіреулері арнайы маманданған бір сала бойынша қызмет көрсетуге бейімделген. Қазіргі таңда еліміздегі төтенше жағдайлар мен нарық жағдайындаға тәуекел шығындарын мемлекеттік бюджеттен жұмсауға тура келуде. Сақтандыру нарығының өзіндік ерекшеліктері бар. Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдай елімізде халықаралық стандарттарға сай және қарқынды дамыған сақтандыру қызметін дамытуды қамтамасыз ететін біртұтас сақтандыру жүйесін құруды талап етіп отыр. Сақтандыру секторы қалыпты дамымай мемлекеттің тұрақты дамуы туралы айту қиын. Сақтандыру нарығының дамымауы оған түсетін капитал көлемінің аздығында.Оған себеп сақтандыруға деген ынталандырудың жетіспеушілігі, соның ішінде өмірді сақтандыруды, халықтың ұзақ мерзімді салымдар жасаудағы отандық қаржы ұймдарына деген сенімсіздігі. Қазіргі таңда сақтандыру нарығының дамымауы оны жетілдіру мемлекеттік деңгейдегі мәселе болып отыр. Бұл таңда айта кететін тағы бір жайт, сақтандыру нарығының дамымауының себептері ретінде тәжірибенің жеткіліксіздігі ғана емес, сонымен бірге халықтың әлеуметтік және психологиялық жағынан әлі дайын еместігінде. Осы таңдағы мәселелерді шешетіндей арнайы механизмдер қаралып, сақтандырудың потенциалын анықтайтындай зерттеулердің жоқтығында. Осы себептер тақырыптың өзектілігін ашады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Қазіргі кезде қалыптасып отырған ұлттық экономикадағы ақша-қаражат жүйесінің салдарынан туындап отырған жағдайлар кезеңінде сақтандырудың жаңа рөлін жан-жақты зерттеу өте маңызды. Атап айту керек, У. Петти, А. Смит, Д. Рикардо, К. Маркс және т.б. ғұлама ғалымдардың математика және экономика бойынша еңбектерінде сақтандырудың негізі қаланып, сақтандыру қорының мәні ашылды және өмірді сақтандыру теориясы ғылыми негізделіп, сақтандырудағы актуарлық есептердің мәселелері толығымен қарастырылған. Рыноктық әлеуметтік-экономикалық қатынастар жағдайында сақтандыру қызметінің даму мәселелері сақтандыру бизнесін ұйымдастырушы мамандардың еңбектерінде кең талқыланған. Сақтандыру қызметінің мазмұны, оның әлеуметтік-экономикалық және қаржылық қатынастар жүйесіндегі, ұдайы өндіріс процесіндегі рөлі туралы көптеген атақты отандық және шетелдік ғалымдар еңбектер жазған. Олардың ішінде К.К. Жүйріков, У.Б. Баймұратов, С.Ө. Өсербайұлы, Э.А. Вознесенский, А.Г. Грязнова, С.Құлпыбаев, А.К. Сембеков, И. Назарчук, Э.С. Гребенщиков, Белгібаев А.К, С.Л. Ефимов, Рахимбаев А.Б, А.М. Годин, В.Д. Мельников, О.Э. Лер, Ө.Қ. Шеденов, Кубаев Қ.Е., Қ.Алтынбекұлы, Құлпыбаев және т.б. көптеген ғалымдар бар. Бұл авторлардың еңбектерінде сақтандыру қызметінің және өнімдерінің жіктелуі қарастырылған және сақтандырудың жеке типтері, түрлері бойынша ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктерінің мәні ашылып көрсетілген, сондай-ақ экономиканың әртүрлі салаларындағы өндірістік және қаржылық қызметтермен байланысты түрлі тәуекелдерді сақтандыруды ұйымдастырудың өзіндік ерекшеліктері анықталған. Отандық және жақын шетелдердегі экономикалық әдебиеттерде сақтандыру бойынша жазылған еңбектер көбіне оқу құралы ретінде және орыс тілінде жарық көрген. Мемлекеттік тіліміздегі оқулық жоқтыңқасы десе де болады. Ал күнделікті басылымдарда жарық көретін мақаларда сақтандыру қызметінің қалыптасуының өзекті мәселелері ғана талқыланады. Бұл басылымдарда сақтандырудың экономикалық аспектілері жеткіліксіз қарастырылған, сондай-ақ қазіргі кездегі жаңа бағыт, сақтандырудағы менеджмент толық сипат алмаған. Сондықтан, жаңа қоғамдағы сақтандыру қызметінің қалыптасу және даму мәселелерінің өзектілігі, тәжірибелік маңыздылығы және теориялық тұрғыдан жеткіліксіз өңделуі жұмыстың объектісін, пәнін, мақсатын және міндеттерін анықтап отыр.
Диплом жұмысының зерттеудің мақсаты және міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты - Қазақстан Республикасындағы сақтандырудың әлеуметтік-экономикалық табиғатын және теориялық негіздерін нақтылап, бәсекелестік жағдайдағы сақтандыру қызметінің қалыптасу жағдайына талдау, сонымен қатар экономиканың даму сатысына қарай жетілдіру жолдары мен даму бағыттарын айқындау болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу көзделіп отыр:
- бәсекелестік ортадағы сақтандырудың әлеуметтік-экономикалық мәні мен оның жіктемесін нақтылау;
- Қазақстан Республикасының сақтандыру жүйесінің даму эволюциясына баға беру;
- қазіргі жағдайдағы сақтандыру қызметін ұйымдастырудың басымды бағыттарын айқындап, оның даму ерекшеліктеріне талдау жасау;
- шетел тәжірибесіне сүйене отырып, сақтандыру қызметінің артықшылықтарын қалыптастырушы стратегияларды белгілеп, отандық тәжірибемен ұштастыру.
Зерттеу нысаны - ұлттық экономиканың әлеуметтік-экономикалық саласы ретіндегі сақтандыру жүйесінің қалыптасуы мен шаруашылық қызметтегі пайда болатын тәуекелдерге қарсы тұратын қаржылық қорғаныс институты ретіндегі сақтандыру қызметі. Зерттеу пәні - бәсекелестік орта жағдайындағы Қазақстан Республикасы сақтандыру қызметінің ұйымдастырушылық және экономикалық аспектілері болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі - cақтандыру теориясының мәселелері, тұрақты даму теориясы, сондай-ақ күрделі әлеуметтік-экономикалық жүйені стратегиялық басқару сұрақтарын жан-жақты талдаған танымал отандық және шетелдік ғалымдардың еңбегі диссертациялық зерттеудің жалпы теориялық негізі болып табылады. Жұмыстың методологиялық негізін сақтандыру қызметін ұйымдастыруға, оның экономикалық интеграция және жаһандану жағдайындағы тұрақты даму мәселелерін шешуге арналған Қазақстан Республикасының заң шығарушы және атқарушы билік органдарының заңнамалық, нормативтік актілері құрайды.
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде статистикалық мәліметтер, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің мәліметтері, Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігінің, Қазақстан Республикасының Заңнамалық актілері, қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігінің мәліметтері, осы проблемалар бойынша басылымдар мен монографиялар болып табылады. Осы жұмыста монографиялық зерттеу, ғылыми-абстрактілік әдіс, байқаулар, зерттеулер, салыстырмалар, жүйелі және факторлық талдау, негіздеу, салыстырмалы көрсеткіштер, баланстық әдіс, экономикалық-статистикалық әдістер қолданылды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Сақтандыру қызметінің концептуалдық алғышарттарын әзірлеу және маңызды бағыттарын негіздеу болып табылады. Ғылыми жаңалықтың негізгі тұстарына мыналар жатады:
- қаржылық шығындарды төмендету мақсатында құрылған және жеке субъектілердің экономикалық тәуекелінің бірігуіне негізделген қаржылық қорғау институты ретіндегі сақтандыру қызметінің экономикалық қатынастар жүйесіндегі орны анықталды;
- рыноктың қазіргі даму ерекшеліктерін ескере отырып, шетелдік тәжірибенің тиімді жақтарын отандық сақтандыру жүйесіне қалыптастырып, сақтандыру қызметінің жетілдіру стратегиялары әзірленді.
- зиянды қайтару мақсатындағы кәсіпкерлік қызметтің ерекше түрі ретінде, заңды және жеке тұлғалардың қызығушылықтарын қорғау жүйесіндегі сақтандыру қызметінің экономикалық мазмұны анықталды.
- сақтандыруға тиесілі қызметтердің мәні мен маңызы нақтыланып, бұл категорияның өзіндік ерекшелігін сипаттайтын мазмұндық қағидалары анықталды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыстың құрылымы зерттеудің мақсатымен және міндеттерімен анықталып, тақырыпты ашуға негізделген. Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 сақтандыру нарығының экономикалық мәні және теориялық аспектілері
1.1 сақтандыру нарығы:түсінігі, мәні және жіктелу классификациясы
"Сақтандыру нарығы" түсінігі отандық экономикалық әдебиеттерде жақында ғана қолданыла бастады. Сақтандыру ісіндегі мемлекеттің монополиялық жағдайында сақтандыру нарығының болуы туралы сөз де қозғалмаған.
16 ғасырдың аяғында Англияда теңіз тасымалдарын сақтандыру 1601 жылы Парламент Актісімен бекітіліп, ол саудагерлер арасындағы сақтандыру жағдайларына қатысты Акт деп аталса керек. Ұзақ уақыт бойы сақтандыру бизнесі сауда оперциясының бөлігі ретінде өмір сүріп келеді.Сонымен бірге, ежелгі Индия мен ежелгі Египетте де саудагерлер мен қолөнершілердің бір біріне көмек ретіндегі ұйымдар негізінде пайда болған.
Өмірді сақтандырудың кейінгі тарихында ғылыми зерттеудің екі саласы аса маңызды орын алды. Бірі ықтималдылық теориясының дамуы, екіншісі - өлім жітім кестесінің жасалуы. Демек, өмірді сақтандыруды ғылыми қатаң математикалық ұйымдастырудың ірге тасы қаланды. Бұл 17 ғасырдың соңы - 18 ғасырдың басы болатын. Дәл осы кезеңде қатаң ғылыми бастамаларға негізделген өмірді сақтандыру қоғамдары пайда бола бастады[5].
Жаңа дәуірде сақтандыру ісінің дамуы капиталистік шаруашылықтың өркендеуімен байланысты. Машиналар, еңбек ететін ірі кәсіпорындардың пайда болуына ықпал еткен өнідірістің көбеюі ғимарат, қымбат машиналар, жабдықтар және т.б. сияқты бастапқы үлеске капитал жұмсау қажетігін туындатты. Сонымен бірге, нарықтық экономикаға көшудегі жеке меншік ұйымдар(акционерлік қоғамдар, кәсіпорындар т.б.) пайда болуы мне жаһандану жағдайы үлкен тәуекелдер негізіндегі шығындарға себеп болды. Осы шығындардың құндылығы зор сомалармен өлшенді. Әрине, осының барлығы олардың сақтандыру қажеттілігін күшейтті.
19 ғасырдың екінші жартысынан бастап мемлекет сақтандыру сахнасына аяқ басты, әуелі жеке сақтандырушылардың бәсекелесі түрінде. Сақтандырудың елеулі экономикалық және әлеуметтік маңызын аңғарған мемлекет, сақтандыруды өз пайдасына пайдалануды көздеді. Салыстырмалы ұзақ мерзімге сақтандырушының иелігіне өтетін капиталды жинақтау әсіресе тартымды болып көрінді. Сақтандыру капиталы мемлекеттік несиені дамытуда аса маңызды мемлекеттік қорларды орналастырудың жаңа көзін құрады.
Кооперативтік сақтандырудың қуатты дамуы осы кезеңге тән болды. Сауда, несие, ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіпте жеңістерге жеткен кооперация, сақтандыру ісін кооперациялауға көшті. Бұл бағытта да ол үлкен жетістерге қол жеткізді.
Осы кезеңде сақандыру ғылымының пайда болып, қарқынды дами бастағанын аңғарамыз. Сақтандыру білімін әзірлейтін ерекше қоғамдар, сақтандыру бойынша арнайы оқу орындары пайда болды.
КСРО - да сақтандыру ерекше орынға ие болды. РСФСО Халық Комиссарлары кеңесінің Әлеуметтіктен басқа барлық сақтандыру түрлеріне мемлекеттік қадағалау орнату туралы 1918 ж. 23 наурыздағы декреті сақтандыру туралы алғашқы заңнамалық акт болды. Барлық жеке меншік сақтандыру қоғамдары мен ұйымдары (акционерлік, жарналық және өзара) жойылды, ал олардың мүлкі республиканың қарамағына өтті. Тек кооперативті ұйымдардың жылжымалы мүлкі мен тауарларына мемлекеттік монополия орнатылған жоқ. 1919 жылы өмірді сақтандыру, ал 1920 жылы - мемлекеттік мүлікті сақтандыру тоқтатылды.
1921 жылы Қаржы халық комисссариаты құрамында Мемлекеттік сақтандыру бас басқармасы мен жергілікті жерлерде сақтандыру органдары құрылды. Мемлекеттік сақтандыру (Госстрах) органдары өз әрекетін шаруашылық есеп принциптерінде құрды. Мемлекет Госстрахқа қажетті қаражат бөліп беріп, сақтандыру операциялары бойынша жауапкершігі болмады.
Жеке сақтандыру елдегі советтік ақшаның тұрақтылығын қамтамасыз еткен ақша реформасынан кейін ғана дами бастады. Реформа барысында өмірді аралас сақтандыру, кейіннен - жазатайым жағдайлардан сақтандыру (жеке және ұжымдық), жолаушыларды сақтандыру енгізілді. Мемлекеттік сақтандырудың кейінгі кезеңдердегі дамуы мен жетілуі КСРО жалпы экономикалық саясатымен анықталды. Ұжымшарлардың (колхоз) мүлкін сақтандыруды қоса, кооперативті ұйымдардың мүлкін міндетті сақтандыру енгізілді. Соғыстан кейінгі кезеңде сақтандыру ісін ұйымдастыруды жақсарту мақсатында жеке және мүліктік сақтандырудың барлық түрін өткізу ережелері қайта қаралды.
Соғыстан кейін Госстрахтың ұйымдастыру құрылымдарында да өзгерістер жүргізілді. 1958 жылға дейін Госстрах жүйесі қатаң орталықтандырылған еді, ал 1958 жылдан бастап сақтандыру ісі одақтас републикалардың қарды министрліктері қарамағына берілді.
Тәуелсіз Қазақстанда алғашқы сақтандыру компаниялары 1990 жылы пайда болды. Олардың ұйымдастыру құрылымдары кооперативтер пен серістестіктерден акционерлік қоғамдарға дейін дамыды. 1993 жылы, Сақтандыру туралы заңның қабылдануымен біздің мемлекетіміздің сақтандыру заңнамасының негіздері қаланды, сақтандыру ұйымдарының саны 900 жетті. Әрине, олардың көбінің сақтандыру ісімен тек атауы ғана сәйкес келетін. Заң талаптарын тек 13 сақтандырушы ғана орындай алды. Осы жылы 38 компанияның бастамасымен Қазақстан Сақтандырушылар Одағы құрылды.
ҚР президентінің 1994 жылдың 19 сәуіріндегі Сақтандыру нарығын қалыптастыру мен дамыту бойынша ұйымдастыру - құқықтық шаралар туралы жарлығы сақтандыру ісін мемлекеттік қадағалау жүйесін енгізу құқығын берді. Қаржы министрлігі құрамында Сақтандыруды қадағалау департаменті құрылды.
1994-1998 жылдары Сақтандыру туралы жаңа заң қабылданды және көлік иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру енгізілді. Республикадағы сақтандыру нарығын дамытудың алғашқы тұжырымдамасы жарық көрді.
1998 жылдан 2004 жылға дейін Пруденциалды нормативтер мен орындалуы міндетті басқа норма мен лимиттер, Сақтандыру туралы тағы бір заң, және де 2002 жылға дейінгі Қазақстан сақтандыру нарығын дамытудың жаңа мемлекеттік тұжырымдамасы енгізілді.
2004 жылы 6 қаңтарда ҚР Мемлекеттік басқару жүйесін әрі қарай жетілдіру туралы Президенттің жарлығына сәйкес ҚР Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау Агенттігі (ҚҚА) құрылды. Агенттікке Сақтандыру нарығындағы әрекеттерді қадағалау мен реттеу тапсырылды.
Сақтандыру дегенiмiз, сақтандыру ұйымы өз активтерi есебiнен жүзеге асыратын сақтандыру төлемi арқылы сақтандыру шартында белгiленген сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке немесе заңды тұлғаның заңды мүдделерiн мүлiктiк жағынан қорғауға байланысты қатынастар кешенi.[3]
Экономикалық категория ретінде сақтандыру бұл әртүрлі тәуекелдер кезіндегі сондай-ақ азаматтарға олардың өміріндегі белгілі бір жағдайларда көмек көрсету кезіндегі шығындарын өтеу үшін ақша қаражаттарының мақсатты қорларын құру және пайдалану әдістері мен формаларының жиынтығын қамтитын экономикалық қатынастар жүйесі болып табылады.[1]
Сақтандыру қызметi - сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының сақтандыру (қайта сақтандыру) шарттарын жасау мен орындауға байланысты, Қазақстан Республикасы заңдарының талаптарына сәйкес уәкiлеттi органның лицензиясы негiзiнде жүзеге асырылатын қызметi, сондай-ақ өзара сақтандыру қоғамдарының сақтандыру шарттарын жасасуға және орындауға байланысты, Қазақстан Республикасының өзара сақтандыру туралы заңнамалық актісіне сәйкес лицензиясыз жүзеге асырылатын қызметi.(4бап)[3]
ҚР Сақтандыру қызметі туралы заңы 2000 ж. 18 желтоқсандағы № 126-II қабылданды.
Сақтандыру нарығы бұл ерекше орта болып саналады, сақтандыру бойынша қызметтер көрсету саласы, яғни сақтандыру қызметтерін көрсетуге сұраныс пен ұсыныстың қалыптасу аясы. Сақтандыру сату-сатып алу кезендерiнде объектi ретiнде түседi, сондықтан да осы мақсатта сұраныс және ұсыныстың жүзеге асуын iс- әрекет көрсетедi. Сақтандыру нарығының пайда болуы мен дамуы, бұл ойламаған әр түрлi стихиялық апаттардан және қауiп-қатерден сақтау мақсатында, нысанға көмек көрсетуде, сонымен қатар ақшалай қамтамасыздандыруға арналған бағыт. Басқаша айтқанда, сақтандыру нарығы- бұл ақшалай қамсыздандыру ұйымдары мен және де ақша айналысының негiзiнде құрылады.
Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері есебінен оқыс оқиғаға ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде. Демек, сақтандыру -- қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке және заңи тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық зиянды төлеу үшін мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану жөніндегі қайта бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы.
Сақтандырудың мәнін анықтай келе, келесідей функцияларын атап айтуымызға болады:
- реттеуші - нарық мемлекеттік реттеуге бағынады;
- коммерциялық - сақтандыру операцияларын орындауға байланысты табыс әкеледі;
- бағалық- сақтандыру компаниялары қызметіне баға орнатуды қамтамасыз етеді;
- сенімділік- сақтандыру операциялары жағымсыз жағдай туындағанда олардың алдын - алу сенімділігімен қамтамасыз етеді;[4]
Сақтандыру қызметiн ұйымдастыру және мемлекеттiк реттеу мен лицензиялауды жүзеге асыру үшiн сақтандыру салаларға, сыныптар мен түрлерге бөлiнедi(қосымша А). Сақтандырудың мынадай түрлері бар:
1) Салалық белгілері бойынша:
oo Өмірді сақтандыру нарығы болып азаматтардың өмірі, деңсаулығы және енбекке жарамдылығы табылады.
oo Мүлікті сақтандыру нарығы, оның обьектілері болып жер, әуе және су көлігі, жүктермен байланысты басқа да мүліктер, қаржылық тәуекелдік табылады.
oo Жүктерді сақтандыру жүктерді, соның ішінде багажды, тауарларды және өнімнің басқа барлық түрлерін қоса алғанда иеленуге, пайдалануға, оған билік етуге байланысты тұлғаның мүліктік мүдделеріне жүктердің тасымалдану әдісіне қарамастан оның зақымдануы, жойылуы, жоғалып кетуі салдарынан келтірілген залалды толық өтемі мөлшерінде қайтару.
oo Азаматтық-құқықтық жауапкершілікті сақтандыру барлық тәуекелдерді сақтандыру салдарынан үшінші тұлғаларға келтірілген залалды өтеу міндетіне байланысты тұлғаның мүліктік мүдделеріне келтірілген залалды толық өтемі мөлшерінде қайтару.
oo Ипотекелық сақтандыру, ипотекалық тұрғын үй қарызы бойынша кепілдік мүлік болып табылатын тұрғын үйдің нарықтық құны төмендеген жағдайда қарыз алушының ипотекалық тұрғын үй қарызы келісімшарты бойынша міндеттемелерді орындамауы салдарынан кредитордың мүліктік мүдделеріне келтірілген залалды толық өтемі мөлшерінде қайтару.
2) Сақтандыру индустриясының ұйымдастыру құқықтың түрлеріне байланысты:
oo Мемлекеттік сақтандыру сақтанудың мемлекеттік ұйым болып табылатын сақтандырудың түрі. Осы жағдайда мемлекет өзінің экономикалық операцияларын сақтандыру арқылы, өзінің қаржы ресурстарына кепілдік бере алады.
oo Акционерлік сақтандыру бұл сақтандыру ретінде акционерлік қоғамдар саналатын сақтандыру қызметінің түрі.
oo Өзара сақтандыру, өзара көмек беруді қамтамасыз етуге бағытталған қауіпсіздікті сақтандыру түрі.
oo Кооперативтік сақтандыру мемлекеттік емес ұйымдық формасы. Ол сақтандыру операцияларын кооперативтер жүргізілуімен түсіндіріледі.
oo Медициналық сақтандыру ол халықтың денсаулығын сақтаудағы әлеуметтік мүддесін қорғау формасы ретінде сипатталады.
3) Жүзеге асырулық түрлері бойынша:
oo Ерікті сақтандыру - тараптардың еркін білдіруіне орай жүзеге асырылатын сақтандыру. Ерікті сақтандыру нысанындағы сақтандырудың жекелеген сыныбын (түрін) жүргізу жағдайлары бойынша қосымша талаптар, соның ішінде сақтандырудың жекелеген сыныптары шенберіндегі пруденциялық нормативтер уәкілетті органның нормативтік құқықтық актілерімен белгіленеді.
oo Міндетті сақтандыру - заңнамалық актілер талаптарына орай жүзеге асырылатын сақтандыру. Ол сақтанушының есебінен жүзеге асырылады. Міндетті сақтандыру кезінде сақтанушы сақтандырушымен осы сақтық қатынастарды реттейтін құқықтық актімен белгіленген жағдайларда келісім-шарт жасасуы міндетті. Міндетті сақтандырудың келісімшарты өзінің қызметтерін ұсынған кез келген сақтандырушымен жасалуы мүмкін. Мемлекеттік сақтық ұйымы үшін мұндай келісімшарт жасасу оның міндеттілігі болып табылады.
4) Сақтандыру обьектілері бойынша:
oo Жеке басты сақтандыру - жеке тұлғаның мүддесін, оған қатысты оның өмірін, деңсаулығын және сақтанушының өзінің де және үшінші жеке адамдардың да басқа қасиеттерін сақтандыру. Жеке басты сақтандырудың арналымы азаматтарға олардың өмірінде белгілі бір оқиға болған кезде алдын ала келісілген ақша сомасын төлеу.
oo Мүлікті сақтандырудың арналымы дүлей апаттардың және басқа кездейсоқ оқиғалардың әр түрлі мүлікке келтірген зиянын өтеуінде. Демек, сақтандырудың обьектісі әр түрлі материалдық құндылықтар және олармен байланысты мүдделер болады.
5) Сақтандыру қызметіне сұраныс пен ұсыныстың көлемдеріне қарай ішкі, сыртқы және халықаралық сақтандыру нарықтарын бөлуге болады.
oo Ішкі сақтандыру нарығы - нақты сақтандырушыларды қанағаттандыруға бағытталған сақтандыру қызметіне тікелей сұранысы бар жергілікті нарық.
oo Сыртқы сақтандыру нарығы - ішкі нарық шеңберінде орналасқан және осы аймақтан тыс жерлердегі аралас сақтандыру компанияларына да бейімделген нарықты айтады.
oo Әлемдік сақтандыру нарығы деп - дүние жүзілік шаруашылық аумағындағы сақтандыру қызметіне сұраныс пен ұсыныстың мәнін түсіну керек.[1]
Сақтандыру қызметі ұлттық экономиканың маңызды саласы және тәуекелден қаржылық қорғау институты ретінде әрдайым дамып келеді.
Сақтандыру қызметін ұйымдастырудың теориялық-әдістемелік мәселелерінің негіздері: - экономиканың қорғаушы саласы ретіндегі сақтандыру қызметінің экономикалық қатынастар жүйесіндегі орны, мәні зерттеліне отырып, оның қазіргі заманғы Қазақстан экономикасындағы рөлі мен артықшылықтары, белгілері, үрдісі зерделенді; экономиканың қорғаушы саласы ретіндегі сақтандыру қызметінің жүйелік ұғымдары мен өзара байланыстары, атқаратын қызметтері зерттелініп, жалпы құрылымдық негіздері жіктелінді; сақтандыру саласындағы әртүрлі ғалымдардың ойлары зерделенді. Рыноктық экономика жағдайында тәуекелдікті тиімді басқарудың негізгі әдісі сақтандыру қызметі болып табылады. Сақтандыруда өндіріс, айналым, материалдық игіліктерді айырбастау және тұтыну процестерде адамдар арасында қалыптасатын белгілі экономикалық қатынастар іске асады. Ол барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер мен қоғам мүшелеріне шығындарын өтеуде кепілдік береді, яғни көптеген тұлғалар арасында бөлу арқылы заңды немесе жеке тұлғаның мойнына алған шығындарын өтеу әдісі ретінде көрініс береді.
Сақтандыру қызметі - бұл қаржылық тұрақтылықты және төлем қабілеттілікті қамтамасыз ету мақсатында қаржы рыногында пайда алу үшін қордың уақытша бос қаражаттарын пайдалану және дәстүрлі мәміле аясында сақтандыру оқиғаларының туындауы себебінен болған зияндарды қайтару жағдайында, заңды тұлға тарапынан кәсіпорындардың, ұйымдардың, азаматтардың салымдарын (сақтандыру сыйлықақылары) мәміле есебінен төлеу бойынша сақтандыру қорын құруға негізделген кәсіпкерліктің ерекше түрін көрсететін сақтандыру қызметінің қатысушылары арасындағы ерекше тұйықталған қатынастар жиынтығы.
Экономикалық категория ретінде сақтандыру - сақтандырушы мен сақтанушы арасындағы экономикалық қатынастардың жиынтығы, яғни мүліктің бір бөлігі сақтандыру сыйақысы ретінде (ақшалай немесе натуралды үлгіде) бір субъектіден екінші субъектіге сақтандыру төлемі түрінде сақтандыру оқиғасы туындаған кезде қайтарым жағдайына беріледі.
Сақтандыру қызметіндегі ұдайы өндіріс процесінің бірінші сатысы азаматтардың, кәсіпорындардың, мемлекеттік институттардың ерікті және міндетті сақтандыру тізбесі бойынша сақтандыру қорғанысы қызметін сатып ала отырып, нетто-табыстан сақтандырушыларға төлейтін сақтандыру сыйлықақыларының есебінен, сақтандыру қорларын құру арқылы сақтандыру қорғанысын қамтамасыз етеді. Бұл сақтандыру қызметін сатып алу-сату сатысы.
Сақтандыру қызметіндегі ұдайы өндіріс процесінің екінші сатысы - сақтандыру қорларын құру және тарату. Бұл сатыда сақтандырушылар бір уақытта сақтандыру қорларын құра отырып, оларды сақтандыру тарифтерінде, бизнес-жоспарда көрсетілген бағыттар бойынша, мемлекеттік нормативтерге (мысалы, сақтандыру қорларын құру және орналастыру ережесіне сәйкес) сай таратады. Сақтандыру қызметіндегі ұдайы өндіріс процесінің үшінші сатысы - сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру жолымен, нақты зардап шеккен сақтанушыларға жоғалтуларын өтеп беру үшін сақтандыру қорын пайдалану арқылы сақтандыру қорғанысының жекелей жүзеге асуымен байланысты. Сақтандыру қызметіндегі ұдайы өндіріс процесінің төртінші сатысы - сақтандыру төлемдерінің сақтанушылардың ие болу, басқару, қолдануымен байланысты мүліктік қызығушылығын, олардың үшінші тұлға алдындағы жауапкершілігін қанағаттандыруды қамтамасыз етуімен байланысты. Жоғарыда айтылған тұжырымдарды талдай келе, біз сақтандыру қызметі терминіне қатысты үш категорияны береміз. Біріншіден, бұл қатысушылар арасында туындайтын экономикалық қызығушылықтарды қорғау тәсілі болып табылады. Екіншіден, сақтандыру қызметі - қоғамдық қатынастар жүйесінің ажырамас бөлшегі болады. Үшіншіден, сақтандыру қызметі - бизнес түрі болып табылады. Қазақстандағы мемлекеттік сақтандыруды қадағалау жүйесі әрекет етуші заңдарға сүйенеді, оған жалпы құқықтық актілер, арнайы сақтандыру заңнамалары және ведомстволық нормативтік құжаттар кіреді. Сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеу ұлттық сақтандыру жүйесінің дамуын және экономиканың сақтандыру секторын әсерлі бақылауды қамтамасыз етеді. Бүгінгі таңда Қазақстанда сақтандыру қызметі саласын реттейтін тиімді құрал сақтандыру заңы бар. Алайда, экономиканың бұл саласы халықаралық стандарттар мен қағидаларды қолдана отырып, табысты жетілдіруді қажет етеді. Осы орайда, отандық сақтандыру заңнамаларын тиімді, тұрақты сақтандыру қызметін дамытуға көмек көрсету әрекеттері мен қолдауға, сондай-ақ әртүрлі мемлекеттердің қадағалау органдарымен келешектегі ынтымақтастықты дамытуға бағытталған халықаралық талаптарға сәйкестендіруді қамтамасыз ету қажет. Сақтандыру ұйымдарының қызметін қадағалау және реттеу жүйесін жетілдіру мақсатында компанияның тәуекелдерін анықтауға мүмкіндік беретін реттеу механизмдері мен жаңа тәсілдерін әзірлеу қажет. Шетелдерде сақтандыру институты әлеуметтік-экономикалық жүйенің негізгі құрамдасы ретінде өте жақсы дамыған, ал біздің елдегі осы саланың жағдайы қарқынды дамытуды талап етеді. Осыған орай сақтандыру жүйесін қарқынды дамытудың жолы сақтандырушылар мен сақтандыру ұйымдарының салық салу жүйесін жетілдіру болып табылады.[2]
Сақтандыру компанияларының қызметі белгісіздікке негізделетінін назарға ала отырып, сақтандыру компаниясына оның ағымдағы және күтілетін болашақ қаржылық жағдайын көрсететін мүмкін болатын жағдайларды ескеру керек. Осыған орай бүгінгі күні сақтандыру ұйымдарының тәуекелділікті басқару жүйесін құру мәселесі өзекті болып табылады.
1.2 САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕЛЕРІ
Қазіргі кездегі АҚШ сақтандыру нарығы мен бизнесі әлемде ең жақсы дамыған нарық болып табылады.
АҚШ монополиялары дамыған елдердегі бүкіл сақтандыру нарығының 50%-дан астамын бақылап отырады. АҚШ 10 мыңдай сақтандыру компаниялары жүмыс жасайды, олардың 8 мыңнан астамы мүліктік сақтандыруды жүзеге асырады. АҚШ әр штатының өзінің сақтандыру туралы заңы және сақтық бақылауы болады, сондықтан да ол жақта бірыңғай сақтандыру туралы заң және сақтық бақылау органы жоқ.
Әрине, әр штат өзінің жарғылық капиталын, көрсетілетін сақтандыру түрлерін бекітеді, өзіне қарасты сақтандыру ұйымдарына бақылау жүргізеді. сақтандыру қызметін қадағалап, реттейді, брокерлерге, агенттерге және сақтандыру компанияларына лицензиялар береді.
АҚШ сақтандыру үйымдарының екі типі бар: акционерлік қоғамдар және өзара сақтандыру қоғамдары. Ол жақта мемлекеттік сақтандыру компаниялары жоқ. Компания акцияларын жеке және заңды тұлғалар иеленеді. АҚШ тарихи түрде сақтандыру компаниялары арасында өзара сақтандыру қоғамдарының үлесі басым болады деген ой қалыптасқан, бірак олардың саны акционерлік қоғамдардан әлдеқайда азырақ.
Ел ішінде сақтандырудың үш типі қалыптасқан:
1) бенефиттер (өмір мен денсаулықты сақтандыру,зейнетақыны сақтандыру, жинақтаушы, автокөліктерді сақгандыру, медициналық сақтандыру жане т.б)
2) жеке мүліктік (бұл жерге құрылыстарды сақтандыру,автокөлікті және азаматтардың өзге де мүлкін сақтандыру жатады);
3) коммерциялық (сақтандырудың барлық басқа түрлері).
Барлық сақтандыру компанияларының активтері шамамен 1,6 трлн.доллар. Бір компанияның активі орта есеппен 950млн.доллар, ең ірі 12 компанияға 45 млрд.доллардан келеді. АҚШ сақтандырушыларының әрекетін үш негізгі консалтингтік компания анализдеп отырады. Олар: A.M.BEST, Moody S, Standart & Poors. Бұл компаниялар қаржылық жағдайы туралы хабарлайды, сақтандырушылардың қызметі бойынша каталогтар шығарады, сенімділік рейтингін және төлем қабілеттілігі туралы мәліметтерді жариялайды.
Брокерлік компаниялардың өздерінің айрықшалыкты бөлімшелері болады. Бұл бөлімшелер баска компаниялардың қызметін талдайды, олардын қаржылық жағдайын, төлемдерін, сервистік қызмет көрсету денгейін, қызметіндегі икемділікті, қызметтер бағасын және тағы басқаларды зерттейді.
АҚШ-та өмірді сақтандыру бойынша ұстанатын қағида ірі сақтандыру компанияларының жоғары авторитеттері, сондықтан да олардың қызметіне әртүрлі зеинетақы қорларына тиесілі бірнеше миллиардтық ақша қаражаттарын капиталды одан әрі көбейту мақсатында береді. Бұл қаражаттарды басқарғаны үшін сақтандыру компаниялары комиссиондық сыйақы (шамамен 0,1%) алады.
АҚШ сақтандырушылары өндірістік корпорация-лармен тығыз байланыста. Осылайша, өндірістік корпорациялардың әрбір 100 директорлар кеңесінің 27-сінде сақтандырушылар отырады.
Сақтандыру ұйымдарының ұйымдық негізін акционерлік қоғамдар мен өзара сақтандыру қоғамдары құрайды. Андеррайтерлер мен сақтандыру брокерлерінің - сақтандыру агенттерінің немесе тәуелсіз брокерлік фирмалардың институты бар. Осылайша, өмірді сақтандыру бойынша "Пруденшл" ірі сақтандыру қоғамының 22 мыңнан астам сақтандыру брокерлері бар. Сондай-ақ, "Марш-Макленан", "Александр энд Александр", "Фрек Холл", "Фред С.Джеймс" жэне тағы басқа да брокерлік фирмаларды атап өтуге болады.
АҚШ сақтандыру компаниялары қаржылық конгломераттар деп айтса да болады. Олар өздерінің еншілес компаниялары арқылы өздерінің негізгі кызметінен баска несиелер мен қарыздар беру, клиенттерге чектік қызмет көрсету, есептесуші несиелік карточкалар эмиссиялау, мүлікпен, бағалы қағаздармен операциялар жүргізу, клиенттің тапсырысы бойынша мүлікті және капиталды басқару сияқты кызметтер атқарады.
Жетекші сақтандыру компанияларына "Стейт фарм мьючуэл отомобил иншуранс компани" трансұлттық компаниясы жатады. Бұл компания 1922 жылы Иллинойс штатында негізі қаланып, көлікті, мүлікті, жазатайым уақиғалардан, авиацияны сақтандырумен және қайта сақтандырумен айналысады. Жиналған сыйақыларының көлемі бойынша әлемдегі алғашқы орындардың бірінде.
Сигна ең ірі сақтандыру корпорациялардың бірі. Ол 1982 жылы мүлік пен жауапкершілікті сақтандыратын Коннектикут дженерэл корпорейшн және ИНА корпорейшн деген екі ірі қоғамдардың бірігуі нәтижесінде құрылған. Басқа ірі компаниялар болып 1868 жылы Нью-Йоркте құрылып, өзара келісім негізінде өмірді сақтандыратын "Метрополитен Лайф иншуранс К°" компаниясы.
"Америкэн Интернешл групп (АИГ)" - жетекші халықаралық диверсификацияланған сақтандыру топтарының және Америка Құрама Штаттарындағы саудалық және өндірістік тәуекелдерді сақтандырушы ірі компаниялардың бірі. Кейіннен бұл компания холдингтік компанияға айналып, қазіргі кезде 130 елде 44 еншілес компаниясын басқарып отыр. Тек қызметкерлерінің саны 28 мыңнан астам адамды құрайды.
АҚШ ірі сауда және өнеркәсіптік фирмаларынан түсетін мүлікті және жауапкершілікті сақтандыру бойынша сыйақылары жылына 8млрд.долларды құрайды екен. Ал өмірді сақтандыру бойынша түсетін сыйақы көлемі жылына 9млрд.доллар.
Сондай-ақ, ірі сақтандыру компаниялары болып:
Нэшнл Трэверз Иншуренс, 1868 жылы құрылған. Нью-Йрок;
Континентл корпорейшн 1853 жылы құрылған;
Пруденшл Иншуренс компани оф Америка 1876 жылы құрылған;
Олстейт Иншуренс компани 1913 жылы құрылған; (158б) [5]
Қытайдың сақтандыру нарығы
Елдің ірі сақтандыру компаниясына мемлекеттік Қытай халық сақтандыру компаниясы (ҚХСК) жатады, компанияның басқармасы Пекин қаласында, ал оның филиардары барлық провинцияларда, жеке аудандарда, орталыққа бағындырылған қалаларда орналасқан. 1949 жылы ҚХСК өзі құрылған сәттен бастап мықты қаржылық қоры, кең іскерлік байланыстары, өз жұмысының сенімді кепілдемелері мен жоғары кәсіби мамандары бар кешенді сақтандырудың үлкен компаниясына айналды.
ҚХСК осы жылдар ішінде нарықты белсенді зерделеп, шетелдік сақтандыруды жылдам дамытты. Қытайдың сыртқы экономикасы мен саудасында сенімді сақтандыру қызметтерімен қамтамасыз ету мақсатында ҚХСК өзінің сыртқы сауда өнімдерін халықаралық саудаға шығару кезінде қытайлық кәсіпорындарға сенімді тірек болып табылады.
ҚХСК өзінің тәуелсіз жағдайларының негізінде халықаралық нарықтарды сақтандырудың барлық түрлерін жүзеге асыру мүмкіндігі бар. ҚХСК басқа елдердің фирмаларымен достық көңілмен бірге қызмет істеуге үлкен мән береді, сондықтан ол түрлі халықаралық сақтандыру шараларына белсенді қатысады.
ҚХСК Афроазиаттық сақтандыру және қайта сақтандыру қоғамдары федерациясының, Әлемдегі үшінші елдердің сақтандыру конгресінің, Дамушы елдер органдарын бақылайтын ассоциацияның негізін құраушылардың бірі болып табылады.
Қытайда жұмыс істейтін сақтандыру заңдары мен шарттарының мүддесін көрсетеді.
Қытай Халық банкі сақтандыру істерімен айналасатын мемлекеттік әкімшілік орган болып табылады.
Қытай халық сақтандыру компаниясы мен басқа мемлекеттік сақтандыру компанияларының барлық пайдасы түрлі салықтарды, нұсқамаға сәйкес ұстанымдарды төлегеннен кейін ортақ қорда сақталуы тиіс.
Сақтандыру компаниялары Қытай халық компаниясының кем дегенде орындалған сақтандырудың жалпы сомасының 30 пайызын қайта сақтандыруы керек.
Қазіргі уақытта компания әлемдегі барлық жетекші сақтандыру, қайта сақтандыру және делдалдық фирмалармен іскерлік байланыс орнатып отыр.
Германияның сақтандыру нарығы
Германияның сақтандыру компаниялары әлемдегі ең сенімді компаниялардың қатарына жатады, бір қызығы әлемдегі бірінші міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі жүз жылдан астам бұрын осы Германияда құрылған. Германияда әлемде бірінші болып саудалық сақтандыру жүйесі іске қосылған. Онда Европадағы ірі сақтандыру концерні (Allians Holding) бар. Мюнхенде - әлемдегі ірі қайта сақтандыру компаниясы, ал Кельнде - әлемдегі барлық қайта сақтандыру компанияларының ішінде үшінші орынды иеленетін, сақтандыру компаниясы бар.
Германиядағы барлық сақтандыру компаниялары түрлерінің ішіндегі ең көнесі Өзара сақтандыру қоғамы, бұнда сақтандырушылар бірдей уақытта сақтандырылған болып табылады. Мұндай компаниялардың мүшелерінің өздері басшылықты таңдайды және өздерінің арасында түскен табысты бөлісіді.
Германиядағы ең ірі сақтандыру компаниялары ол - саудалық негізде сақтандыру қызметтерін көрсететін, жеке капитал иелеріне жататын акционерлік қоғамдар.
Ең алдымен Германияда сақтандыру компанияларын бақылайтын Федералдық ведомствосының барлығын еске түсірген жөн. Ол Берлинде орналасқан. Бұл ведомство сақтандыру компанияларын нарыққа жіберудің мемлекеттік жүйесін басқарады және оларға бақылау жасайды.
Сақтандыру компаниялары ақша тасқынының жоғары жиілігінің арқасында банктермен тығыз байланыс жасайды. Сақтандыру компаниялары мен банктердің қызметтері жиі біріңғай кешен құрады. Мысалы, егер жеке тұлға банктен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz