Ауыл аумақтарының мәселелерін шешу жолдары және дамыту
КІРІСПЕ
1 ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫ АУЫЛ АУМАҚТАРЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Қазақстандағы ауыл аумақтардың қазіргі кездегі мәселелері
1.2 Облыс ауыл аумақтарының әлеуметтік.экономикалық және экологиялық жағдайы
1.3 Қызылорда облысының аудан ауылдарының әкономикалық.экономикалық деңгейі бойынша жіктеу әдістері
2 ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫ АУЫЛ АУМАҚТАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ (АРАЛ АУДАНЫ МЫСАЛЫНДА)
2.1 Арал ауданы ауылдарының мәселелері
2.2 Аудандық ауылдардың мәселесін шешудің және дамытудың басымдықтары
3 АУЫЛ АУМАҚТАРЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІН ШЕШУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ ДАМЫТУДЫҢ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Қызылорда облыс ауылдарының мәселелерін шешуде қолданылған бағыттар
3.2 Ауыл аумақтарды дамытудың шетелдік тәжірибесі және оны отандық ауылдық аудандарды дамытуда қолдану
3.3 Ауыл аумақтарын әлеуметтік.экономикалық даму болашақтағы бағыттары
ҚОРЫТЫНДЫ
1 ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫ АУЫЛ АУМАҚТАРЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Қазақстандағы ауыл аумақтардың қазіргі кездегі мәселелері
1.2 Облыс ауыл аумақтарының әлеуметтік.экономикалық және экологиялық жағдайы
1.3 Қызылорда облысының аудан ауылдарының әкономикалық.экономикалық деңгейі бойынша жіктеу әдістері
2 ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫ АУЫЛ АУМАҚТАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ (АРАЛ АУДАНЫ МЫСАЛЫНДА)
2.1 Арал ауданы ауылдарының мәселелері
2.2 Аудандық ауылдардың мәселесін шешудің және дамытудың басымдықтары
3 АУЫЛ АУМАҚТАРЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІН ШЕШУ ЖОЛДАРЫ ЖӘНЕ ДАМЫТУДЫҢ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Қызылорда облыс ауылдарының мәселелерін шешуде қолданылған бағыттар
3.2 Ауыл аумақтарды дамытудың шетелдік тәжірибесі және оны отандық ауылдық аудандарды дамытуда қолдану
3.3 Ауыл аумақтарын әлеуметтік.экономикалық даму болашақтағы бағыттары
ҚОРЫТЫНДЫ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ауыл республика экономикасы дамуындағы маңызды фактор болса, ауыл халқы еліміздің қоғамдық саяси, рухани тұрақтылығының да шешуші фокторы болып есептеледі. Ауылдық жерді дамыту ұғымы тек қана ауыл шаруашылығын дамыту мәселесінен әлдеқайда үлкен нәрсені көздейді. Бұл ауылдық қауымдастықты қамтитын бүкіл қатынастар кешенінің дамуы болып табылады. Демек, бүгінгі таңда ауылды жандандыру ауылдағы саяси, әлеуметтік, әрі экономикалық байланыстарды қалпына келтірудің біртұтас құрамдас бөлігі ретінде қарастыруымызға болады [45].
1 С.И. Карамендин редактор, Пролемы социально-экономического развития села, Казахский ордена трудого красного знамени сельскохозяййственный институт, (Тематический сборник научных трудов)Алма-ата, 1991 – 83 стр.
2 Ә.А. Мұханбет. Қазақ мәдениетіндегі ауыл мәселесі.- Алматы: 2010.- 122 б.
3 Айдосов А., Қалиев Ы., Асқаров Қ., Аңсатова М. Сыр өңірі тарихы (көне заманнан бүгінге дейін) – Алматы, «Атамұра» баспасы, 1998-288 бет.
4 Социальное развитие и уровень жизни населения в сельской местности Казахской ССР, Государственный комитет Казахской ССР по статистике - Алма-ата, 1990-153 жаз 6 бет
5 Қазақстандағы ауылдың дамуы: мәселелер мен келешек мүмкіндіктері.- Алматы, 2003.- 12-33б.
6 Ауыл (село) дамуының мониторингі 2011, 2012
7 Аубакиров Я.А. Национальная экономика: теоретико-методологические и практические проблемы развития: Сборник научных трудов. – Алматы: Раритет, 2209. – 512 стр 239-246
8 Оралбаева Айжан Қуантқановна, Ауыл шаруашылығы құрылымдарының динамикалық дамуының диагностикасы, экон. ғыл. канд.диссертацияҚызылорда, 2009 136
9 Шадрина Л., В моем селе – моя судьба//Библиополе, 2002-№3.-Б.29-32.
10 Хасанов А., Все мы родом из…аула//Страна и мир, 2007-№8.-Б.19
11 Тұяқбайұлы Жаныс., Ауыл асыраушымыз десек...//Ауыл, 1994-№ 18-197-Б.6
2 Ә.А. Мұханбет. Қазақ мәдениетіндегі ауыл мәселесі.- Алматы: 2010.- 122 б.
3 Айдосов А., Қалиев Ы., Асқаров Қ., Аңсатова М. Сыр өңірі тарихы (көне заманнан бүгінге дейін) – Алматы, «Атамұра» баспасы, 1998-288 бет.
4 Социальное развитие и уровень жизни населения в сельской местности Казахской ССР, Государственный комитет Казахской ССР по статистике - Алма-ата, 1990-153 жаз 6 бет
5 Қазақстандағы ауылдың дамуы: мәселелер мен келешек мүмкіндіктері.- Алматы, 2003.- 12-33б.
6 Ауыл (село) дамуының мониторингі 2011, 2012
7 Аубакиров Я.А. Национальная экономика: теоретико-методологические и практические проблемы развития: Сборник научных трудов. – Алматы: Раритет, 2209. – 512 стр 239-246
8 Оралбаева Айжан Қуантқановна, Ауыл шаруашылығы құрылымдарының динамикалық дамуының диагностикасы, экон. ғыл. канд.диссертацияҚызылорда, 2009 136
9 Шадрина Л., В моем селе – моя судьба//Библиополе, 2002-№3.-Б.29-32.
10 Хасанов А., Все мы родом из…аула//Страна и мир, 2007-№8.-Б.19
11 Тұяқбайұлы Жаныс., Ауыл асыраушымыз десек...//Ауыл, 1994-№ 18-197-Б.6
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 87 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 87 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ауыл республика экономикасы дамуындағы маңызды фактор болса, ауыл халқы еліміздің қоғамдық саяси, рухани тұрақтылығының да шешуші фокторы болып есептеледі. Ауылдық жерді дамыту ұғымы тек қана ауыл шаруашылығын дамыту мәселесінен әлдеқайда үлкен нәрсені көздейді. Бұл ауылдық қауымдастықты қамтитын бүкіл қатынастар кешенінің дамуы болып табылады. Демек, бүгінгі таңда ауылды жандандыру ауылдағы саяси, әлеуметтік, әрі экономикалық байланыстарды қалпына келтірудің біртұтас құрамдас бөлігі ретінде қарастыруымызға болады [45].
Елбасының Қазақстан халқына Жолдауларына сәйкес Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылға дейінгі стратегиялық бағытында ауылды дамыту мәселелеріне басты назар аударылған. Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 8 шілдедегі №66 Заңында ...ауылдық аумақтарды дамыту азық-түлік қауіпсіздігін, агроөнеркәсіптік кешен өнімі нарықтарының тұрақтылығын қамтамасыз етуге, кәсіпкерліктің тиімді жүйесін құруға, отандық өнімнің бәсекелестік артықшылығын қолдауға... ауыл халқының тұрмыс деңгейін көтеруге, ауылдық аумақтардың әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымын дамытуға бағытталған деп көрсетілген.
Ауылдық жерде ел халқының 43%-дан астамы қоныстанған, олардың үштен бірінің табысы күнкөріс деңгейінен төмен. Демек, қазіргі кезде еліміздің азық-түліктен қауіпсіздігін сақтау және оны нығайтумен қатар, ауылдық аумақтарды әлеуметтік-экономикалық даму механизімін жетілдіру, дәлдеп айтқанда, елді мекендер тұрғындарының табыс деңгейін көтеру, экономикалық қызмет салаларын кеңейту, ауыл халқының кәсіпкерлік белсенділігін арттыру өзекті экономикалық мәселелердің біріне айналып отыр.
2002-2005 жылдар аралығындағы Ауыл жылы бағдарламасын және БҰҰ қатысуымен ауылдың өзекті мәселелерін шешуде 6500 ауылдар зерттелінді [41]. Соған байланысты ауылдың экономикалық деңгейін анықтайтын әдістерді қолдана отырып, көптеген істер атқарылды. Бірақ Ауыл жылы бағдарламысынан кейінгі жылдары толықтай зерттелмеген.
Ауылдық аудан деңгейінде экономиканы тұрақтандыру және дамыту мәселелерінің теориялық негізін және даму үлгісін құрмай, ол туралы шешім қабылдамай жоғары аймақтық деңгейлерде экономикалық дамуды қалыптастыру мүмкін емес. Ауылдық аудандарды кешенді әлеуметтік-экономикалық тұрақтандыру және дамыту мәселелерінің өзектілігі, олардың ғылыми тұрғыда жеткіліксіз зерттелуі диссертация тақырыбын таңдауға негіз болып, зерттеудің мақсаты мен мәселелері анықтады.
Республикамызда ауыл халқының басым бөлігі Қызылорда облысы аудандарының ауылдарында мекендейді. Нақтырақ айтқанда қалада тұратын халықтың саны 301,5 және ауыл халқы 411,4 мың адамды құрайды. Қызылорда облысының аудандық ауылдарының мәселелерін, соның ішінде ауыл шаруашылығының өнімі төмен ауданға жататын Арал аудан ауылдарының мәселелері және оны шешу диссертациялық жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Әлемнің кейбір дамыған елдерінде ауыл шаруашылығын дамыту - маңызды мемлекеттік басымдықтардың бірі болып саналады. Өйткені ауыл шаруашылығы елдің экономикасы дамуында шешуші факторлардың бірі. Ауыл тұрғындарының басым көпшілігі ауыл шаруашылығымен айналысатыны белгілі. Бірақ та табиғи-климаты қолайсыз аймақтарда ауыл шаруашылығын дамыту мүмкін емес. Яғни бұл аймақтың ауыл тұрғындары жұмыссыздыққа алып келеді.
Қазіргі жағдайда ауылдық аудандардың әлеуметтік-экономикалық дамуын зерттеу басымды мәселенің біріне айналды. Себебі, аудандық аспект аграрлық саланың әлеуметтік-экономикалық дамуының біріңғай жүйесінің маңызды буыны, аймақтық ұйымдастырудың және басқарудың ерекше үлгісі.
Бұл мәселе бойынша ғылыми зертеулерді жүргізудің қажеттілігі нарықтық экономиканың өзіндік ерекше жағдайларымен және заңдылықтарымен анықталады. Қазіргі жағдайда ауылдық аудан экономикасының дамуы нарықтық жүйенің даму үлгілеріне сәйкес күрт өзгереді. Мұндай өзгерістер ауыл шаруашылығы саласының дамуының экономикалық және әлеуметтік негіздерінің түбегейлі өзгеруінен алып шығады. Меншік қатынастары, шаруашылықтардың ұйымдастыру-құқықтық нысандары, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін үйлестіру және реттеудің экономикалық тетіктері, экономикалық және әлеуметтік аялардың өзара әрекет етуінің экономикалық ұйымдастыру тетіктері өзгереді. Осының барлығы әлеуметтік бағытталған нарықтық экономика жағдайында ауылдық аудандарды дамыту үлгісіне тиімді өтуге мүмкіндік беретін олардың кешенді экономикалық дамуының теориялық негізін құру қажеттілігін айқындайды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Ауылды аумақтардың мәселелерін шешуде, ауылдың әлеуметтік-экономикалық даму теориясын зерттеп, тұжырымдамасын әзірлеуге дамыған елдердің ғалым-экономистері өз үлестерін қосты. Яғни, осы мәселелерге Д.А. Столыпина, Андреева Н., Ванин Н., Гатаулин А., Горюшин О., Долятовский В., Кожурин В., Савченко Е., Серова Т., Ушачев И., Фудин А. және т.б. бірқатар ТМД елдері ғалымдарының да еңбектері арналған.
Жалпы Қазақстандағы ауылдық аумақтардың әлеуметтік және экономикалық мәселелерді отандық экономистер: Байзақов С., Жусупов С.Е., Айткалиев Р.А., И.Ш.Шәмшәтов, Аубакиров Я.А., Спектор Михайл Давидович, Гаркушина Валентина Васильевна, Байбугина М.К., Хосыбаев Б.Т, Шидловский Ю.П. және т.б. зерттеген. Сөйте тұра, Қазақстан аумақтарының табиғи-экономикалық ерекшеліктеріне байланысты ауылдық аудандардың әлеуметтік-экономикалық мәселелерін, оны реттеу тетіктері мен тиімді зерттеу мәселелері, ауыл шаруашылығында шағын кәсіпкерлікті дамытудың экономикалық негіздері мен ерекшеліктерін анықтау толық зерттеуді қажет етеді.
Жоғарыда көрсетілген зерттеулерде Қызылорда облысына қатысты деректер жалпылама түрде кездеседі. Ауылдың әлеуметтік-экономикалық дамуында кәсіпкерлік қызметті жетілдіру (Қызылорда облысы материалдары негізінде) тақырыбында, А.Е. Мұханованың кандидаттық диссертациясының маңызы зор.
Сонымен қатар, Ж.Е. Абилгазиеваның ұлттық шаруашылық жүйесіндегі ауылдық аудандардың экономикасы: тұрақтандыру және дамыту бағыттары атты диссертациясы және әлеуметтік-экономикалық жағдайы ерекше аймақтарында еңбек нарығын дамыту туралы оның ішінде Қызылорда облысы мысалында қорғалған Д.А.Бекешованың диссертациялық жұмыстарының орны ерекше.
Көрсетілген мәселелердің өзектілігі, теориялық талдау деңгейі және тәжірибедегі пайдаланушылық дәрежесі және өмірлік мәнділігі жұмыстың тақырыбының маңыздылығын, сонымен бірге, зерттеу мақсатын, міндеттерін және нысанын алдын-ала анықтауға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін келесі негізгі мәселелерді шешу қажет:
oo Қызылорда облысының ауылдарының өзекті мәелелерін анықтау;
oo Ауылдық аумақтарды дамытудың шетелдік тәжірибесі ерекшеліктерін зерттеу және оны отандық ауылдық аудандарды дамытуда қолдану мүмкіндіктерін анықтау;
oo Шағын және орта кәсіпкерлікті ауылдық аудандарды әлеуметтік-экономикалық тұрақтануы мен дамуының негізі ретінде агроөнеркәсіп өндірісін қалыптастыруды зерттеу;
oo Ауыл аумақтарды дамытудың басымдықтарын қарастыру;
Зерттеу пәні. Қызылорда облысысының ауыл аумақтарының мәселелерін және оны шешу жолдарын қарастыру.
Зерттеу нысаны. Қызылорда облысының ауыл округтері және ауыл аумақтарындағы ауыл шаруашылығы өндірісі және кәсіпорындар мен ұйымдар.
Диссертациялық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері.
Отандық және шетелдік ғалым-экономистердің аграрлық мәселелрге арналған еңбектері, Қазақстан Республикасы заңдары, Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа Жолдауы, Қазақстан Республикасы Президенті мен Үкіметінің жарлықтары, шешімдері және қаулылары, ғылыми-тәжірибелік конференциялардың құжаттары, аграрлық сипаттағы бағдарламалар диссертациялық зерттеу жұмысының негізі болды.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік негізі: абстракты - логикалық әдіс - жұмыстың теориялық және әдістемелік табиғатын зерделегенде, мәліметтерді жинау және өңдеудің жүйелік және кешендік тұжырымдамасы, талдау және синтез, салыстыру және факторлық талдау және т.б. әдістері.
Қазақстан Республикасы статистика агенттігінің, Қызылорда облысы статистика басқармасының, Арал ауданы әкімшілігінің статистика бөлімі, Ауыл шаруашылығы Министрлігінің, сондай-ақ, Біріккен Ұлттар Ұйымы ауылды дамытуға арналған бағдарламасы зерттеулерінің нақты ұсыныстары, ауыл шаруашылығы саласын дамыту бойынша ғылыми-әдістемелік баспа материалдары зерттеу жұмысының негізгі ақпараттық көзі болып саналады.
Зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалығы. Жүргізілген зерттеулер қорытындысында жұмыстың ғылыми жаңалығын айқындайтын мына төмендегі негізгі нәтижелерге қол жеткізілді:
oo Қызылорда облысы ауыл тұрғындарының әлеуметтік-экономикалықдаму барысы кешенді түрде талданып, өзекті мәселелерді шешудің нақты бағыттары анықталды;
oo Арал аудан ауылдарының қазіргі кезде орын алған мәселелері анықталды;
oo Ауыл мәселесін дамытудың мен шешудің шетелдік тәжірибесі және оны отандық ауылдық аудандарда дамытуда қолдану бағыттары ұсынылды;
oo Ауылдың әлеуметтік экономикалық жағдайын жақсартуда кәсіпкерліктің әдістері, әлеуметтік салаға инвестиция тарту негізінде, оның перспективалық даму бағыттары анықталды;
oo Қызылорда облысының аудандары бойынша өсімдік шаруашылығының жағдайы анықталды;
oo Қызылорда облыс аудандық ауылдарының экономикалық көрсеткіштері бойынша жіктелінді;
Зерттеу жұмысының ғылыми және тәжірибелік маңызыдылығы. Ғылыми зерттеудің негізгі жағдайларын жүзеге асыру ауыл аумақтарын мәселелерін шешу жолдарын анықтауға және оны әлеуметтік-экономикалық дамуын жүзеге асыратын әдістер мен құралдарын жетілдіруге, оларды реттеудің кешенді іс-шараларын әзірлеуге мүмкіндік беретін қолдану мүмкіндіктері айқындалды.
Зерттеу материалдарын облыстық және аудандық әкімшіліктерде ауылдың әлеуметтік жағдайын жақсартуда, ауыл экономикасының дамуына баға беруге және оның даму бағдарламасын жасап шығару жұмыстарында қолдануға болады.
Диссертациялық жұмыста ауыл аумақтарының мәселелерін шешу жолдарын анықтау негізінде, қорытындылар мен ұсыныстар негізделген.
Зерттеу бойынша жарияланған еңбектер. Диссертациялық тақырыбы бойынша ғылыми еңбек, 2012 ж 23-26 сәуірдегі Ғылым әлемі атты халықаралық ғылыми конференциясының материалдарында жарияланды және ҚР Білім және Ғылым Министрлігі, Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті, Гуманитарлық зерттеу институты Гуманитарлық зерттеу мәселелері - атты журналының № 13санында жарық көрді.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспе, үш негізгі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Жұмыста кесте, диаграмма және сурет, картадан құралған.
1 ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫ АУЫЛ АУМАҚТАРЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
0.1 Қазақстандағы ауыл аумақтардың қазіргі кездегі мәселелері
Қоғамның дамуында ауыл шаруашылық саясат, аграрлық сұрақтар ауылдың дамуындағы өзекті мәселелердің бірі болып отыр және сол жағдайда қалып отыр. Аграрлық сұрақ пен аграрлық саясат кешенді мәселе. Бұл жерде ауылдың мәселелері экономикалық, әлеуметтік және рухани үдерістер бір-бірімен байланысты [1].
Қазақстан Республикасы өзінің географиялық орналасуына және кең байтақ жерінің болу ерекшелігіне байланысты ауыл шаруашылығын атап айтқанда, өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығын дамытуға ыңғайлы.
Ауыл республика экономикасы дамуындағы маңызды фактор болса, ауыл халқы еліміздің қоғамдық саяси, рухани тұрақтылығының да шешуші фокторы болып есептеледі. Ауылдық жерді дамыту ұғымы тек қана ауыл шаруашылығын дамыту мәселесінен әлдеқайда үлкен нәрсені көздейді. Бұл ауылдық қауымдастықты қамтитын бүкіл қатынастар кешенінің дамуы болып табылады[2]. Демек, бүгінгі таңда ауылды жандандыру ауылдағы саяси, әлеуметтік, әрі экономикалық байланыстарды қалпына келтірудің біртұтас құрамдас бөлігі ретінде қарастыруымызға болады.
Ауылда бұрын кеңес шаруашылығы, бүгін күні бұл оншақты шаруа қожалығы, ал ертең не болатынын ешкім білмейді. Кеңес дәуірінде ұйымдастырылған түрінде ұйым болды, яғни жоспар бойынша жұмыс істеді. Жоспарда қанша ет, мақта, бидай өндіру туралы бұйрықпен келіп отырды. Өте қиын табиғи жағдайда және берілген жоспармен тұрғындар жұмыс істеп өмір сүрді. Қазіргі кезде тек салық инспекторынан басқа шаруа қожалықтарына ешкім жоспар жіберілмейді және ешкім қызықпайды. Спектор Михайл Давидович,. Жетпісінші жылдарда халық шаруашылығында қиыншылықтар көбейіп, экономиканың өсу қарқыны төмендеген болатын. Соның салдарынан сексеніші жылдардың бас кезінде елімізде коммунизмнің материалдық-техникалық базасы құрылады деген болжамдар орындалмай қалды. Ал, Қызылорда облысында Кеңес Одағының 1985 жылы қайта құру басталды [3]. Бұл жылдардағы өзгерістер ауыл шаруашылығының дамуына кері әсерін тигізгені дәлел.
Республикамыздың тәуелсіздігіне дейінгі уақыттарда ауыл аумақтарының жағдайын оның ішінде ауыл шаруашылығының өнімі(кесте 1) және ауыл шаруашылығында жұмыспен қамтылуы (кесте 2) туралы төмендегі кестелерде келтірілген. Кестеде (кесте 1) көрсетілген өнім көлемі жоғары облыстарда 1980 жылдардың басында Ақмола және Шымкент облыстарынан басқа облыстарда 1989 жылдарға дейінгі аралықта көрсеткіштер бастапқы жылдарға қарағанда едәуір төмендегені байқалады. Бірақ өнім көлемі орташа облыстарда керсінше көрсеткіштер қалыптасқан. Яғни бастапқы жылдардан 1989 жылдар аралығы көрсеткіштер көлемі анағұрлым көтерілгенін көреміз. Дәл сондай жағдай өнім көлемі төмен облыстарда да қалыптасқан. Қорытындылай келе, ауыл аумақтарында ауыл шаруашылығының бұрынғы жылдарда қалай қалыптасқанына қарай қазіргі кезде де сол жағдайда қалып отыр.
Кесте 1 - Ауыл шаруашылығының облыстар бойынша өнімі (1983 жылғы бағамен есептелінген, шаруашылықтың барлық категориясы бойынша, млн рубл.)*
млн рубль
Өнім көлемі жоғары облыста
Облыстар
1980
1985
1986
1987
1988
1989
1
Қостанай
1884,5
1804,4
2035,4
1790,7
1841,8
1451,0
2
Целиноград
(қазіргі Ақмола)
1276,3
1218,9
1525,9
1552,4
1593,4
1469,0
3
Көкшетау
1235,5
1144,8
1258,4
1026,5
1132,2
943,3
4
Шымкент
1186,2
1174,9
1203,7
1260,4
1382,5
1310,6
5
Солтүстік Қазақстан
1032,2
971,9
991,1
835,7
973,4
798,2
Өнім көлемі орташа облыстар
Облыстар
1980
1985
1986
1987
1988
1989
1
Алматы
998,1
966,6
1167,2
1223,6
1182,4
1115,4
2
Павлодар
868,2
908,2
952,7
932,7
919,1
862,3
3
Семей
770,3
737,2
832,6
873,2
372,9
877,6
4
Талдықорған
760,4
718,2
852,2
916,5
921,1
905,7
5
Шығыс Қазақстан
746,8
793,2
796,1
840,6
895,1
856,3
6
Жамбыл
671,8
658,0
770,5
866,9
818,1
786,2
7
Ақтөбе
671,4
566,1
727,0
680,7
816,7
797,7
8
Орал
658,6
675,7
827,2
671,3
732,4
817,4
Өнім көлемі төмен облыстар
Облыстар
1980
1985
1986
1987
1988
1989
1
Қарағанды
573,7
619,5
703,9
752,4
695,4
702,9
2
Қызылорда
367,8
421,2
425,5
426,2
479,3
449,9
3
Гурьев (Қазіргі Атырау)
221,3
230,6
240,1
250,2
302,0
266,1
4
Жезқазған
211,5
222,6
268,0
269,4
275,3
268,1
Ескерту: Қазақ ССР статистика мәліметтер негізінде автормен құрастырылған
*Дерек көзі: Қазақ ССР статистика мәліметі.-1990.-7 б [4].
Соған сәйкес 1980-1989 жылдар аралығындағы облыстар бойынша ауыл шаруашылығында жұмыспен қамтылған жұмысшының орташа жылдық санына да байланысты екенін дәлел ретінде төмендегі кестеде көрсетілген. Яғни,ауыл шаруашылық өнім көрсеткіші қаншалықты жоғары облыстар соншалықты ауыл шаруашылықпен қамтылған жұмысшылар қалыптасқан (кесте-). Ауыл шаруашылығындағы жұмысшының саны жоғары облыстарға Қостанай, Целиноград (қазіргі Ақмола) және Шымкентоблыстары жатады (кесте 2).
Кесте 2 - Облыстар бойынша ауыл шаруашылығында жұмыспен қамтылған жұмысшы саны
мың адам
Жұмысшы саны жоғары
Облыстар
1980
1985
1986
1987
1988
1989
1
Қостанай
136,8
147,8
144,0
154,9
145,2
139,8
2
Целиноград
(қазіргі Ақмола)
115,8
122,8
121,3
111,9
117,0
112,9
3
Шымкент
107,1
120,0
122,4
120,1
116,2
108,3
Жұмысшы саны орташа
1
Көкшетау
86,1
90,4
89,9
91,6
90,8
85,8
2
Алматы
84,2
91,3
93,1
99,3
98,5
92,5
3
Солтүстік Қазақстан
76,8
79,5
79,8
79,1
77,2
73,9
4
Павдолар
74,3
80,0
78,4
80,0
81,3
73,4
5
Орал
65,4
72,7
72,7
70,1
69,9
66,3
6
Семей
65,0
72,2
72,5
70,7
70,9
67,6
7
Талдықорған
60,5
64,2
62,4
65,1
63,4
60,7
Жұмысшы саны төмен
1
Шығыс Қазақстан
57,5
61,8
61,1
60,7
60,2
56,9
2
Ақтөбе
56,3
62,3
62,5
61,0
60,5
57,5
3
Қарағанды
54,2
60,1
60,0
59,3
59,1
57,4
4
Жамбыл
49,4
57,5
55,5
55,8
54,4
52,4
5
Қызылорда
38,5
44,0
44,4
43,9
45,2
42,8
6
Гурьев (Қазіргі Атырау)
28,9
30,6
31,5
31,3
31,6
29,9
7
Жезқазған
25,0
28,7
28,4
28,5
27,9
26,0
*Дерек көзі: Қазақ ССР статистика мәліметі.-1990.-7 б [4].
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдарда ауыл аумақтарында ауыл шаруашылығы басқаша қалыптаса бастады. Ауыл туралы түсінік Қазақстанда ауыл, елді мекендер түсінігі және ауыл атануының негізгі шарттары туралы Қазақстан Республикасының заңнамаларында қарасытырылған. Атап айтқанда, 1993 жылғы 8 желтоқсанда Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы № 572- ХІІ ҚР заңының ауылға (селоға) берілген анықтамасы - ауыл шаруашылық өндірісте еңбек ететін тұрғындар мен олардың жанұяларының мүшелері халқының жартысынан артығын құрайтын, 50 адамнан кем емес халқы бар елді мекен деп танылды.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылымы туралы заңында белгіленген ауылды елді мекен ұғымының ауыл (село) ұғымынан айырмасы бар. Мәселен, Заңның қағидаларына сәйкес ауылдың (селоның) белгілері төмендегідей:
елді мекеннің белгіленген тәртіппен есепке алынуы және тіркелуі;
оның жергілікті өкілетті және атқарушы органдар арқылы басқарылуы;
50 адамнан кем емес адам саны, олардың ішінен ауыл шаруашылығы өндірісімен шұғылданатын жұмыскерлер мен олардың отбасыларының мүшелері тұрғындардың кемінде жартысын құрайды[5].
Сол заңнамаларға сәйкес ауылдар деңгейі есепке алынып, қазіргі кезде оның саны нақты анықталды. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасында 175 аудан, 87 қала, елді мекендер оның ішінде кенттер 35, ауылдар 6982 бар[6]. Халқының саны 16 441 959 адам, оның ішінде ауыл халқының саны 74 80623 құрайды.
Қазақстан Республикасында халықтың 35-40 % ауылдық жерлерде тұрып, ауыл шаруашылығын кәсіп етеді. Нарық дамыған көптеген елдерде бұл көрсеткіш 10%-дан аспайды, ал АҚШ-та небері 4-5% қана[7].
Қазіргі кезде Қазақстанда күрделі жағдайлар аграрлық еңбек нарығында қалыптасып отыр. Қаламен салыстырғанда ауылдық жерде жұмыссыздық қарқыны өсіп отыр және ауыл шаруашылығы өндірісінен босаған жұмысшы күші бұл жерден жұмыс орнын таба алмайды. Келеңсіз өзгерістер еңбек ресурсының сапалық құрамында болып отыр. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында 1 класты механизаторлар мүлдем қалмады, ауыл шаруашылығы техникаларына қызмет көрсету мен реттеуді өз еркімен жүргізу етек алған. Еңбек тәртібі мен еңбек мәдениетінің деңгейі біршама төмендеді [61].
Статистика агенттігінің мәліметтері бойынша реформа жылдарында пайдаланатын ауыл шаруашылығы жерлері сандық және сапалық жағынан нашарлады. Ауыл шаруашылығындағы егістік жерлердің тозығы жетті және оларды өңдеу үшін материалдық ресурстардың болмауы әсер етті. Біздің Республикамызда агроөнеркәсіп кешеніндегі өндіріс масштабын ұлғайту және оның орнықтылығын арттырумен бірқатар жетістіктерге қол жеткізілді. Сонда да болса елді ауыл шаруашылығы шикізатымен тұрақты қамтамасыз ету мәселесі толығымен шешімін таппай отыр[8]. Бұл біздің Республикамыздағы ауыл шаруашылығы ерекшеліктерінің белгілі объективтік жағдайымен түсіндіріліп қана қоймайды, мұнда ауыл шаруашылық жерінің көп үлесі ылғалы жеткіліксіз зонада орналасқан, транспорт және де егінді жинау техникаларының кейбір түрлері мен өнімді сақтау үшін қажетті қоражайдың жеткіліксіздігі (тапшылығы) әлі де болса сақталып келеді.
Ауылдағы жұмыс істейтін адамдар санының әрдайым азайып отыруы объективті заңдылық. Бұл - нарық экономикасына көшкен барлық елдердің басынан кешкен оқиға. Ол үшін ауыл шаруашылығында жаңа тиімді техника, ауылдық инфрақұрылым жасалуы керек. Бұл бір-екі жылда оңай шешілген мәселе емес екендігі түсініңті. Әрине, бұл салада қыруар еңбек қажет[8].
Ал енді жуықта республика үкімет басшысы жерді жеке меншікке сату қажеттілігі туралы ұсыныс жасады. Осы ұсынысты бұрын да кейбір мамандар жақтаған. Осы ұсыныстың теориялық негізі нарық экономикасында барлық өндіріс құрал, жерде тауар айналысында болуы керек екендігін көрсетті. Сол себептен жер учаскелері де ерікті сатуға, сатып алуға, нарық айналысына түсуі керек. Жер сатуға түспесе, толық, нарық қатынасы болмайды деген тұжырымар ұсынылды. Осы күрделі де өмірлік маңызы бар, әсіресе, қазақ халқының тарихи дәстүріне, қазіргі тірлігіне тікелей қатысты мәселе жөнінде ерекше қарама-қарсы көзқарастар бар.
Классикалық экономикалық теория бойынша жерге жеке меншік абсолюттік және монополиялық рентаның пайда болуына әкелді. Бұл ренталық қоғам мүшелеріне қосымша салық, жер иесі оны иемденетіні сөзсіз.
Ауылда білім алуға дұрыс қаматамасыз етілмесе, ауыл тұрғындарының ауылды дамытуға үлес қоспайтын болса, ауылдың қысқаша тарихы болмаса, ауыл азаматтарының жетістікке жетпесе - ауылдың мүлдем құрып кетуіне алып келеді [9].
Қазіргі кезде ауыл аумақтарының өзекті мәселелерінің бірі жастардың немесе бітірген жас мамандардың жұмыссыз қалып қалаға қоныс аударуы орын толтырып келеді. Ауылдың әлеуметтік және мәдени деңгейі жеткіліксіз болғандықтан білім алған жас маман оны қаладан іздейді. Қалада жастар қауымы жұмыссыздықты және ақысы аз жұмыспен орын алған.
Біздің жастар бірлестігі ауыл жастарының болашағы мен мәселелері толғандырады. Аграрлық сектор мен ауылды дамытуға арналған мемлекеттік бағдарламалар қарастырылғанымен ауыл мәселелер қысқарған жоқ [10]. Сонымен қатар, ауыл мәдениеті, тұрмысы, адамдарының хал-жайы, тіршілігі туралы аз айтылып та, жазылып та келе жатқан жоқ. Тамақтың да, киімнің де негізі ауылда өндірілетіні шындық. Осынау байлықтың өндіріп, өсіруші игіліктің иесі солар болса да өз еңбегінің жемісін толық көре алмай келеді [11]. Яғни ауыл шаруашылығында нақты баға индикаторлары белгіленбеген немесе ауыл шаруашылығының кейбір салаларында мысалы айтқанда, тұз өндіруде тұздың бағасы төмен, оның адам денсаулығына немесе еңбек нақты бағаланбаған. Халықтың табыстары елдің экономикалық дамуының және адамдардың әл-ауқаты өсуінің анағұрлым жалпы көрсеткіші болып табылады. Табыстардың нақты толықтырылуының өсімі бағалар өсуіне тәуелді. Табыстар мен олардың сатып алу қабілеттілігінің өсуімен, республикадағы кедейлік сақталуда. Өңірдегі өмір сүру жағдайлары, табиғи-климаттық жағдайларға, демографиялық факторларға және өндірістің орналасуына қарай әр түрлі. Қазақстан аумағында кедейліктің бөлінуі де бір қалыпты емес. Тұрғындардың кедейлік көрсеткішінің деңгейі бойынша халықтың анағұрлым көп үлесі бар облыстар тобына Қызылорда (37,5%), Маңғыстау (26,5%), Ақмола (25,4%) және Атырау (23,8%) облыстары жатады. Кедейлер саны индексінің серпіні, қалалық және ауылдық жерлерде болсын оның тұрақты түрде төмендегенін айқындады.
Қазақстандағы ауыл аумақтарға экономикалық бөлінісі бойынша тоқталайық. Қазақстан Республикасында 5 экономикалық ауданға бөлінеді. Атап айтқанда, Солтүстік, Оңтүстік, Орталық, Шығыс және Батыс Қазақстан болып бөлінеді. Солардың ішінде Сотүстік қазақстан облысына тоқталсақ -
Солтүстік Қазақстан экономикалық ауданындағы ауылдық аудандар үлесінің ең жоғарғысы Солтүстік-Қазақстан облысында - 65,5%, Ақмола облысында 52,4%, Қостанай және Павлодар облыстарында сәйкесінше 44,3% және 33,7 [65].
Аймақ бойынша тұрғындардың тығыздығы 1 шаршы шақырымға 5,4 адам құрайды, ауылдық аудандар бойынша 2,6 адам. Ауыл тұрғындарының аса жоғары тығыздығы Ақмола және Солтүстік Қазақстан облыстарына тән - 2,7; 4,4, төменгі - Қостанай және Павлодар облыстарында, сәйкесінше, 1 шаршы шақырымға 2,0 адамнан келеді. Мұнда вегетациялық мерзім дәнді дақылдар, дәнді бұршақтар тұқымдас және көкөніс, бақша дақылдары өсіріледі.
Қарағанды облысында Орталық аймақ бойынша тұрғындардың тығыздығы 1 шаршы шақырымға 3,3 адам, ал ауылдық жерлерде - 1 шаршы шақырымға 0,5 адам болды. Ауыл шаруашылық жерлерінің басым көпшілігінде суармалы астық шаруашылығы, етті, сүтті мал өсірумен айналысады.
Батыс Қазақстан республикада халық сирек қоныстанған шөлді ауданы. Ақтөбе, Атырау және Маңғыстау облыстарының ауыл аудандарында тұрғындардың тығыздығы республика бойынша ең төмен болып келеді (1 шаршы шақырымға сәйкесінше 1,1, 1,8, 0,6). Кейбір ауданддарда ауыл тұрғындар тығыздығының төмен болуы ауыл шаруашылығы айналымына пайдалануға жарамсыз шөл және тастақ жерлердің болуымен түсіндіріледі. Ауданға көші-қон теріс көсеткіші тән, жылы ол адам құрады.
Шығыс Қазақстанда аймақ бойынша тұрғындардың орташа тығыздығы шаршы шақырымға адам, ауылдық аудандар бойынша - адам. Аса төмен тұрғындардың тығыздығы Абай, Күршім, Бесқарағай, Жарма, Тарбағатай аудандарында байқалып отыр. Тұрғындардың төмен тығыздығы өсімдік шаруашылығын жүргізуге жарамсыз жерлерге тән.
Оңтүстік Қазақстандағы облыстар республикадағы ең тығыз қоныстанған болып табылады, мұнда барлық Қазақстан тұрғындарының тұрады. Ауыл тұрғындарының ең жоғарғы үлесі де осы ауданға тиесілі. Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданындағы аса жоғары тығыздық Оңтүстік Қазақстан облысының ауылдың аудандарында 1 шаршы шақырымға 11,4 адам, ең төмен тығыздық Қызылорда облысында 1 шаршы шақырымға 1,0 адам [66].
Республикада халық тұрмайтын 136 ауылдық елді мекендер бар, Маңғыстау, Атырау, Ақтөбе және Жамбыл облыстарында ондай ауылдық елді мекендер жоқ. Халық мекендемейтін ауылдық елді мекендердің ең көбісі Павлодар облысында - 51 АЕМ (10%).
Қазіргі уақытта ауылдық елді мекендердің дамуындағы ең үлкен мәселе - онда тек қана халықтың меншік ауласында ғана емес, сонымен қатар жақын маңдағы шаруа (фермер) шаруашылықтарында көп мал басының орналасуы болып табылады. Бұл, елді мекендер айналасындағы экологиялық жағдайдың нашарлауына және жайылым жерлерінің тозуына әкеліп соғады.
1.2 Облыс ауыл аумақтарының әлеуметтік-экономикалық және экологиялық жағдайы
Қызылорда облысы - Қазақстанның оңтүстігіндегі әкімшілік - аумақтық бөлік. 1938 жылы 15 қаңтарда құрылған [59]. Жер аумағы 226,0 мың км2. Тұрғыны 607,1 мың адам. Орталығы - Қызылорда қаласы. Солтүстігінде Қарағанды, солтүстік батысында Ақтөбе облыстарымен, оңтүстік батысы мен оңтүстігінде Өзбекстан Республикасымен, шығысында Оңтүстік Қазақстан облысымен шектеседі. 1997 жылға дейін облыс 8 аудандық әкімшіліктен тұратын [58]. Соңғы уақытта әкімшілік бөлу немесе қосу шаралары мемлекеттік аппаратты ұстап тұрудағы бюджет қаржысын үнемдеу мақсатында жүргізілуде. Ол сонымен бірге нарықты экономиканың талаптарына қарай өзгеріп отыр. Әкімішілік құрылымына келетін болсақ облыста 7 аудан бар (сурет 1). Аудандар тізімі батыстан шығысқа қарай: Арал ауданы, орталығы - Арал қаласы, Қазалы ауданы, орталығы - Әйтеке-Би кенті, Қармақшы ауданы, орталығы - Жосалы кенті, Жалағаш ауданы, орталығы - Жалағаш кенті, Сырдария ауданы, орталығы - Тереңөзек кенті, Шиелі ауданы, орталығы - Шиелі кенті, Жаңақорған ауданы, орталығы - Жаңақорған кенті.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003-2006 жылдардағы стратегиялық бағытында ауыл мәселелеріне баса назар аударылған. Оларды жүзеге асыру Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 10 шілдедегі №1149 жарлығымен бекітілген 2004-2010 жылдарға арналған ауылдық аумақтарды дамыту бойынша мемлекеттік бағдарламада қарастырылған [12].
Бүгінгі қалыптасып отырған жағдай қала өмірімен ауыл өмірін бөліп қарауға болмайтынын көрсетіп отыр. Өйткені, қаланың шашетектен келетін шешімін таппай жүрген мәселелерінің көбі ауылдықтардың қалаға қарай ағылуынан туындап келеді. Бұл ағысқа тосқауыл болу қазір мүмкін де емес. Cонымен қатар, ауылдың әлеуметтік көсеткіштері қазіргі аудандық есеп беруінде орташа есеппен қарастырады. Мысалы, айына 20 000 теңге еңбекақы алатын адам мен 200 000 теңге табатын адамды алып айына жұрт орта есеппен 110 000 теңге табыс біреуге тамақ болмаса керек. Бұл жерде байып жатқан жұртқа деген кері пікір қалыптастырғалы отырған жоқпыз [13].
Сырдария (Тереңөзек) ауданы:- Сырдария ауданы негізінен егін, мал шаруашылығына маманданған. Ауыл шаруашылық өнімінің негізгі бөлігін мал шаруашылығы берген [14].
Ауылдық жерлердегі ауруханалар санының көбеюі Сырдария ауданына қарасты туберкулез ауруханасының ашылуымен байланысты. Ауылдық жерлердегі ауруханалардың саны көбейгенімен онда жұмыс атқаратын білікті мамандардың жеткіліксіздігі белгілі. Ауылдық жерлердегі тұрғынға шаққанда норматив бойынша 18 дәрігер, 80 медбикелер жұмыс атқаруы керек болса, бұл көрсеткіш қазіргі таңда нормативтерге сай келмейді. Қызылорда облысының ауылдық жерлері облыстық және аудандық орталықтан қашық орналасқандықтан, дер мезетте дәрігерлік көмек көрсету қиындығы туындайды. Облыстың барлық ауылды мекендерінде ашық су немесе тасымалданған суды қолданады, ол талапқа сай залалсыздандырылмағандықтан вирусты аурулардың тудыруға себепкер болы отыр.
Ауыл тұрғындарының денсаулығына кері ықпалын тигізетін факторлар:
Ауыл аумақтарды арнайы мамандандырылған және алғашқы дәрігерлік көмек көрсету орталықтарының алшақ орналасуы;
Жағымсыз экологиялық жағдайлар;
Ауыл тұрғындарының көп бөлігінің өмір сүру сапасының нашарлауы;
Дұрыс және жеткілікті түрде тамақтанбауы.
Әлеуметтік жағдайы.
Облыстағы халықтың саны 2002 жылы 603,8 мыңды құраса, демографиядағы заң бойынша он жыл сайын өткізетін санақ негізінде келтіретін болсақ, халықтың саны 2012 жылдың наурыз айында қызылордалықтардың жалпы саны (алдын-ала деректер бойынша) - 712,9 мың адамды құрады, оның ішінде қалалықтардың саны - 301,5 мың адам және ауылдықтардың саны - 411,4 мың адамды құрады. Аудандар арасында жынысы бойынша әйелдер саны арасында жоғары көрсеткіш Арал ауданында байқалып 49,8, ерлер арасында Шиелі ауданында 50,6%-ға жеткен. Әйелдер арасында 50,2, ерлер 49,8 мыңды құрады [57].
2003-2005 Ауыл халқының өсуі төмендегі мәселелерге тікелей байланысты:
Бала туу деңгейінің көбеюі, жанұядағы балалар саның көбеюі, некеге тұру санының көбеюі, ажырасудың төмендеуі;
Тұрғындардың өмір сүру ұзақтығының өсуі;
Өлімнің қысқаруы.
Ауыл тұрғындарының санының өсуі көбіне табиғи өсім және көші-қонға байланысты [15].
Қызылорда облысы ауыл халқының саны 2006 жылдарға дейін (кесте 3) ауыл халқының саны қалыпты жағдайда өсіп отырған, ал 2009 жылдан бастап алдыңғы жылдарға қарағанда екі есе жылдам өскенін байқауға болады. Cоның ішінде әсіресе, өте жоғары ауыл халқының көтерілуі Жаңақорған, Қазалы, Шиелі аудандарындағы ауылдарында қалыптасып, ал т аудандарға Арал, жалағаш және Сырдария ауданының ауылдары төмен көрсеткішке ие. Қызылорда облысы халқының саны кейінгі көрсеткіштермен салыстырғанда дәл осындай қарқынмен алда екендігін көрсетті. Қызылорда облысы экологиясының қаншалықты төмен екендігіне, нашарлығына қарамастан жоғары көрсеткіштерге ие болып отыр.
Кесте 3 - Қызылорда облысы ауыл халқының саны, мың адам*
Аудандар
1979ж.
1989ж.
1999ж.
2006ж.
2009ж
2012
Қызылорда облысы
217,0
228,7
234,8
247,9
414,6
411,4
Арал
27,0
26,0
25,1
26,9
43,5
42,6
Жалағаш
22,2
24,5
25,0
26,3
41,9
36,4
Жаңақорған
34,8
40,8
45,0
48,2
73,9
75,8
Қазалы
29,2
30,1
28,0
29,9
71,1
67,6
Қармақшы
19,8
21,2
20,4
21,6
50,1
52,2
Сырдария
27,9
27,2
29,6
30,7
39,9
39,0
Шиелі
40,3
43,7
45,2
47,3
76,4
77,0
Қызылорда қаласы
15,8
15,2
16,5
17,0
17,8
20,9
*Ескерту Ауыл (село) дамуының мониторингі статистикалық анықтамасы Қызылорда облысы бойынша[68]
Сурет 1 - Қызылорда облысының әкімшілік-аумақтық картасы
Қызылорда облысының қаладан қарағанда ауыл халқының саны басым (сурет 2). Бұның себебі көп болуы мүмкін, соның ішінде жалпы Қызылорда облысы аграрлы аймақ болғаннан кейін шығар.
Сурет 2 - Қызылорда облысының қала мен ауыл халқы саны
мың адам [6]
Көп жағдайда қала тұрғындарына қарағанда ауыл тұрғындарының әл-ауқаты төмен тұратыны белгілі жағдай. Себебі ауылда жұмыс күші аз, жұмыс істейтін техникалар істен шыққан. Ал ауылдық тұрғындар табысының маңызды көзінің бірі-меншікті шаруашылықта өндірілген өнімді сату болып табылады.
Ауыл халқы аймақтың дамуындағы ең басты тұлға, маңызды субьект. Оның саны, құрылымы, өмір сүру деңгейі сапалық және сандық көрсеткіштері сол аймақтық әлеуметтік-экономикалық даму мазмұнын сипаттайды.
Кесте 3 - Облыстағы жұмыссыз халықты жынысы және білімі бойынша
бөлу, мың адам [6]
2004
2009
Барлығы
оның ішінде:
Барлығы
оның ішінде:
ерлер
әйелдер
ерлер
әйелдер
Жұмыссыздар,
барлығы
оның ішінде білімі
барлары:
жоғары
орта кәсіптік
бастауыш кәсіптік
жалпы негізгі
жалпы бастауыш
30,3
2,2
4,7
6,3
1,2
0,1
17,5
0,7
2,4
4,4
0,5
0,1
12,6
1,5
2,3
1,9
0,7
-
20, 4
2,2
4,1
3,5
0,6
0,1
8,1
0,4
1,9
1,7
0,2
0,0
12,3
1,8
2,2
1,8
0,4
0,1
*Дерек көзі: Қызылорда облысының аумақтық әлеуметтік-демографиялық жылнамасы. - Қызылорда.2010.-41 б.
Соңғы кездері жоғары оқу орнын тәмамдап, жұмысқа орналаса алмай жүрген жастардың саны да аз емес. Жастар арасындағы жұмыссыздық 2003 ж. 16 мен 24 жастағылардың арасында басым болса, 2005 ж. ең жоғары көрсеткіш 25-34 жастағылардың үлесіне тиді.
Жұмыссыздық ауыл халқының орта кәсіптік арнаулы білімі барларының үлесі 11-12%-дан аспайды, ал жоғары және аяқталмаған жоғары білімділері 2,5-3% көлемінде ғана. 24-29 жастағылар бойынша ауылдағы жұмыссыздық 14%, қалада-20%. Мұндай жағдайдың басты себептерінің бірі-ауыл жастары, көпшілік жағдайда, оқуды әрі жалғастыруға мүмкіндіктері болмай, орта мектепті бітіре сала еңбек рыногін толтырады. Мәселен, ауыл тұрғындары табыстарының жылдық орташа мөлшері қала тұрғындарымен салыстырғанда екі есе еседей төмен, мұндай жағдай ел жастарының арнайы кәсіптік орта немесе жоғары білім алуларына мүмкіндік бере бермейді [62].
Бұл өз кезегінде, жұмыспен қамтылмай отырған ауыл (село) жастарының еңбек рыногінде бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді. Ауыл шаруашылығы құрылымдары мен шаруа қожалықтарында өнім неғұрлым аз өндірілсе, жұмыс күшінің ұсынысы соғұрлым артады. Мұндай жағдайда, жұмыскерлер мен қызметкерлерге, әсіресе кәсіби шеберлігі жеткіліксіз, еңбек тәжірибесі аз жастарға жұмыс берушілер жағынан сұраныс азаяды. Бұдан басқа, ауыл жастарының қала тұрғындарына қарағанда бос жұмыс орындары туралы ақпараттық хабардар дәрежесі төмен.
Ауыл (село) жастары, көпшілік жағдайда, жұмыстың қолдың күшімен орындалатын түрлерімен айналысады, мәселен, тракторшы-машинист мамандығы бойынша олардың қазіргі кездегі үлесі 30-35 пайыздан аспайды. Елді мекен жастарының арасында шофер, комбайнер, сварщик, газ операторы т.б. осы сияқты техниканың күшімен орындалатын жұмыстарға қызығушылық басым. Алайда, осы мамандықтар бойынша жұмысқа тұру оңай шаруа емес, өйткені жұмыс жасап тұрған агроқұрылымдарда техника түрлері жеткіліксіз, көпшілігінде техникалық шеберхана, автогараждар, қоймалар жоқ, қажетті мөлшерде көмекші құрал-саймандарда жетіспейді.
Кестеде (кесте 4) аймақтың халқының санына қатысты кедей тұрмыстылардың үлесі бойынша аймақтардың көрсеткіштерін көріп отырғандай кедейлік ең жоғары облыстар ішінде Қызылорда облысы орын алады. Қызылорда облысының ауылдардың артта қалуы, тұрақты табыс көзінің болмауымен түсіндірілеі.
Республика бойынша халықтың ақшалай табыстарының серпіні орташа жан басына шаққанда, 2005 ж. 15787 мың теңге, атаулы ақшалай табыстардың индексі [63], 123,2%, айына жан басына шаққанда Қызылорда облысында 11724 мың теңгені құраған. Табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінің шамасынан төмен халықтың үлесі 28,5%, зейнетақы 11,5%, жәрдемақы 3,8%, шәкіртақы 0,2, туған туысқандардан түсетін материалдық көмек, алимент және басқа кірістен 4,3% үлесіне тиген.
Атаулы ақшалай табыстарының индексі 2006 ж. 19152 мың теңгені құраса, 2007 жылы жан басына шаққанда халықтың атаулы табыстары 25226 мың теңге жеткен.
Кесте 4 - Аймақ халқының санына қатысты кедей тұрмыстылардың үлесі бойынша аймақтарды топтастыру*
Кедейліктің деңгейі (аймақ халқының санындағы кедей тұрмысты адамдардың үлесі)
Аймақтар
Төмен (1,1-2,8 %)
Астана, Алматы қалалары
Орташа (14-18,3 %)
Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Алматы, Ақмола, Ақтөбе, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қарағанды және Павлодар облыстары.
Жоғары (21-29 %)
Атырау, Маңғыстау, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстары.
* Дерек көзі: Аймақтық даму туралы 2005 жылғы ұлттық есеп [16]
Кесте 5 - 2001 -2010 жж. Қызылорда облысындағы халықтың ақшалай табысын (бағалау)*
Жылдар
Орташа жан басына шаққандағы атаулы ақшалай табыс, теңге
Атаулы ақшалай
табыс,%-бен
Нақты
ақшалай
табыс,%-бен
2001
5618
120,1
111,1
2002
6535
116,3
110,5
2003
7771
118,9
110,6
2004
9553
122,9
115,5
2005
11724
122,7
114,2
2006
13912
118,7
111,1
2007
18889
129,4
117,8
2008
24235
121,8
109,7
2009
35321
123,7
111,2
2010
43240
122,4
107,0
*Дерек көзі: Қызылорда облысы және оның аудандарының әлеуметтік-экономикалық дамуының статистикалық көрсеткіштері.-Қызылорда.-2011.-7 б.
Осы жылы Қызылорда облысында айына жан басына шаққанда 2006 жылғы көрсеткішпен салыстыра келе 18889 мың теңгеге өскен. 2008 жылмен 2009 жылды салыстырсақ, 30781 мыңнан 34736 мыңға көтерілгенін байқауға болады. 2009 ж. Қызылорда облысында айына жан басына шаққанда 32776 мыңды құраса 2010 жылы 40781 мың теңгеге жеткен.
2006 жылынан бастап, халықтың әл-ауқаты нашар бөлігіне төленетін жәрдемақының қысқартылғаны белгілі.
Ауылдағы жұмыссыздар биржаға тіркелмеген. Көбі құжат жинаудың қыр сырын да білмейтин болып шықты. Үгіт насихат жұмыстары жүргізілмейді. Жұмыссыз жас отбасылар жаздай отын, шие сатып күнелтуде.
Орташа жан басына шаққандағы атаулы ақшалай табыстың мөлшері 2001 ж. 5618 теңгені құрап, атаулы ақшалай табыс 120,1%, ал нақтысы 111,1%-ды құрады. 2009 ж. өткен жылдың сәйкес кезеңіне облыстағы атаулы ақшалай табыстың көрсеткіші 123,7%-ға көтерілсе, республикада бұл көрсеткіш 110,7%, ал нақты жалақының мөлшері 103,2%-ды құраған (1-кесте).
Ауылдық аумақтарда жаңа еңбек қатынастарының қалыптасуы мен дамуы маңызды экономикалық категория-еңбек ресурстарына тікелей байланысты.
Сауалнама әдісімен ауылдық жерлерді қоныстанған жұмыссыз 210 адамның арасында жүргізілген әлеуметтік мыналарды көрсетті. Жұмыссыздардың 70%-ы, яғни басым көпшілігі экономикалық белсенді еңбек жасындағылар (21 жастан 50 жасқа дейінгілер). 50 жастан асқандардың 25%-ы ерлер, 21%-ы әйелдер. Жұмыссыздардың 40%-ы бұған дейін еңбек еткен мерзімдері 5 жылдан 20 жылға дейін. Демек, жұмыссыздық мәртебесін алу үшін тиісті тіркеуден өткендердің арасында белсенді еңбекке тартуға қабілеттілердің саны аз емес. Олай болса міндет-керегінше жаңа жұмыс орындарын ашу, білімді жетілдіруге, кәсіби шеберлікті арттыруға бағытталған шараларды іске асыру.
Жұмыспен қамтылудың төмен дәрежесін айқындаудың бірінші қатарында - қандай да болмасын жұмыс түрлерінің жоқтығы үлесі - 52,8%, оның ішінде ер азаматтар арасында-51,8%. Белгілі бір оқу орнын аяқтағаннан кейін жұмысқа орналаса алмаудың үлесі -23,1%, жұмыс орнының қысқаруы -8,7%, жұмыс берушімен жасасқан еңбек шарты мерзімінің аяқталуына байланысты себеп 8,7%. Жұмыссыздар қатарының көпшілігі бұрынғы ауыл шаруашылығының жұмыскерлері, сонымен қатар әлеуметтік сақтау, көлік, байланыс, сауда, қоғамдық тамақтандыру, тұрмыстық қызмет мекемелерінің қызметкерлері, т.б.
Қызылорда облысы бойынша қазіргі кезде 650-ден астам ауыл шаруашылығына керекті мамандар жетіспейді. Себебі, нарықтық экономикаға көшу жылдарында сұраныс бар жерде кәсіптік шеберлік жетіспеді, жұмыссыздық тек өндірістік кадрларға ғана емес, сонымен қатар, жоғары деңгейдегі ауыл шаруашылығы мамандарына да шарпуын тигізді [56].
Сүмесінов Меңдібай Облыстық экономика және бюджетті жоспарлау департаментінің мәліметіне қарағанда, әсіресе, селолық жерлерде жұмыс қолының жетіспеуі тұрақты сезіле бастады. Ауыл жылдары аясында жаңадан шаруашылық нысандары пайда болды немесе бұрынғылары ірілендірілді. Бірақ қазіргі кезде Институт (ҚазҰАУ университеті) құрамында жоғарғы фермерлер мектебі жұмыс жасайды. Онда фермердер даярлау, қайта дайрлау күндізгі және сыртқы формасы жүзеге асырылады. Бұл жерде институттың ұстанатын басты міндеті - интеллектуалды, мәдениетті, адамгершілік пен имандылықты бойын жиған парасатты тұлға ретінде қалыптастыру [17]. Ауыл бүгінде осындай тұлғаға зәру. Жүрдек уақыттың талабына сай ұдайы өзін іспен шындап, кәсіптік деңгейін арттырып отыратын маман ретінде қалыптастыру ерекше маңызды.
Сонымен қатар, жалпы білім беретін оқу орындарында мұғалімдер әлі де жеткіліксіз. Мұндай жәй, әсіресе, ауылдық мектептерде қатты сезілуде. Осы орайда ағылшын тіл, математика, информатика, дене тәрбиесі, бастауыш әскери дайындық және тағы басқа пәндер бойынша педагогтар тапшы. Олардың орнына өзге мұғалімдер дәріс бергендіктен, сайып келгенде, ауыл мектептерінде білім сапасы төмендеу. Бұл жағдай бұрынғы кезде де болған[18]. Мысалы, Қызылорда да совет үкіметі орнағанға шейін бірде-бір орта дәрежелі оқу орны болған жоқ. Бұратана ұлттарға арналған жалғыз төрт кластық мектеп оқығысы келгендердің бәрін қамти алмады. Дәулетті қазақтар балаларын молдаларға берді.
Қазіргі уақытта бос жүрген жастарға ауылда бас сұғар мәдениет ошағы жоқ. Аудан басшылары ауыл-ауылда бір мәдениет қызметкерін, бір спорт әдіскерін ұстау мәселесін шешсе, бюджеттің бүйірі солып қалмас еді. Ауылды жұмыссыздық жайлаған. Рас, мал өсіріп, егін салуға болады. Алайда несиені дәулетті адамдар ғана ала алады. Жастарда мұндай мүмкіндік жоқ. Жастарға түрлі кәсіппен әлде кәсіпкерлікпен шұғылдануы үшін жеңілдік негізінде несие беруді атқару органдарының ойланғаны жөн шығар. Ауылдағы бүгінгі кәсіпкерліктің түрі тек ғана дүкен ұстау. Олай болса, кәсіпкерліктің басқа да түрлерін неге дамытпасқа? Мәселен, халыққы тұрмыстық қызмет көрсету саласын қайта тірілту. Тұрғындар қазір бұрынғыдай қит етсе үкіметке қолын жайып, сұрамасақтанатын мінезден арылған [19].
Кеңес үкіметі кезінде ауылға дейін асфальт жол салынған. Әуелде биік көтерілгендіктен, жолды қар онша баспайтын және оны жол кәсіпорны уақытылы ретке келтіріп отыратын. Кейінгі жылдары жол қараусыз қалған. Осының салдарынан ой-шұңқыры көбейген жол азапқа айналып, ауылдықтар қыс бойы көп бейнет көрген.
Ауыз су мәселесіне келсек, бұрын әр көшеде тоқпен жұмыс істейтін су тартпалар кешегі кеңес заманымен бірге келмеске кеткен. Ауыл тұрғындарының қарап отырғаны ауыл шетіндегі жалғыз құдық.
Облыстағы мәселелердің бірі - көші-қон сальдосының көрсеткіші айырмасы теріске тең (кесте 6,7). Кызылорда облысында жалпы 2012 жылға қарағанда 2009 жылы халықтың басым көпшілігі қоныс аударған, нақтырақ айтсақ, көші-қон сальдосы -2699 теріске тең, ал 2012 жылы қоныс аударғандар саны -400 болды. 2010 жылы көші-қон теріс сальдосының көрсеткіші 2012 жылға қарағанда біршама аз болды.
Көші-қон үрдістеріне көптеген жағдайлар әсер етуі мүмкін. Соның ішінде көшу себебінің түрткісі жұмыссыздықтан пайда болған. Ауылдардың жағдйының төмендігіне байланысты, ауыл тұрғындарына жағдай жасалмағандқтан, тұрақты жұмыс көзі болмағандықтан қарапайыс халық көшуге мәжбүр.Ауыл халқыны ынталандыратын шаралар жоқтың қасы [69]. Одан кейін жалпы ауылға ауыл тұрғындарының ауылды көркейтуге үлес қоспайды.
Еңбек көші-қонының мәселесі қашанда өзекті мәселе болды, ал біздің еліміз үшін соңғы жылдары бұрынғысынан да өзекті болып отыр. Көпшілігінде шетел мемлекеттерінің аумағына тосқауылсыз өтуге мүмкіндіктері бар. Көп жағдайда адамдар басқа елдердің аумағына уақытша немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ауыл республика экономикасы дамуындағы маңызды фактор болса, ауыл халқы еліміздің қоғамдық саяси, рухани тұрақтылығының да шешуші фокторы болып есептеледі. Ауылдық жерді дамыту ұғымы тек қана ауыл шаруашылығын дамыту мәселесінен әлдеқайда үлкен нәрсені көздейді. Бұл ауылдық қауымдастықты қамтитын бүкіл қатынастар кешенінің дамуы болып табылады. Демек, бүгінгі таңда ауылды жандандыру ауылдағы саяси, әлеуметтік, әрі экономикалық байланыстарды қалпына келтірудің біртұтас құрамдас бөлігі ретінде қарастыруымызға болады [45].
Елбасының Қазақстан халқына Жолдауларына сәйкес Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылға дейінгі стратегиялық бағытында ауылды дамыту мәселелеріне басты назар аударылған. Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 8 шілдедегі №66 Заңында ...ауылдық аумақтарды дамыту азық-түлік қауіпсіздігін, агроөнеркәсіптік кешен өнімі нарықтарының тұрақтылығын қамтамасыз етуге, кәсіпкерліктің тиімді жүйесін құруға, отандық өнімнің бәсекелестік артықшылығын қолдауға... ауыл халқының тұрмыс деңгейін көтеруге, ауылдық аумақтардың әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымын дамытуға бағытталған деп көрсетілген.
Ауылдық жерде ел халқының 43%-дан астамы қоныстанған, олардың үштен бірінің табысы күнкөріс деңгейінен төмен. Демек, қазіргі кезде еліміздің азық-түліктен қауіпсіздігін сақтау және оны нығайтумен қатар, ауылдық аумақтарды әлеуметтік-экономикалық даму механизімін жетілдіру, дәлдеп айтқанда, елді мекендер тұрғындарының табыс деңгейін көтеру, экономикалық қызмет салаларын кеңейту, ауыл халқының кәсіпкерлік белсенділігін арттыру өзекті экономикалық мәселелердің біріне айналып отыр.
2002-2005 жылдар аралығындағы Ауыл жылы бағдарламасын және БҰҰ қатысуымен ауылдың өзекті мәселелерін шешуде 6500 ауылдар зерттелінді [41]. Соған байланысты ауылдың экономикалық деңгейін анықтайтын әдістерді қолдана отырып, көптеген істер атқарылды. Бірақ Ауыл жылы бағдарламысынан кейінгі жылдары толықтай зерттелмеген.
Ауылдық аудан деңгейінде экономиканы тұрақтандыру және дамыту мәселелерінің теориялық негізін және даму үлгісін құрмай, ол туралы шешім қабылдамай жоғары аймақтық деңгейлерде экономикалық дамуды қалыптастыру мүмкін емес. Ауылдық аудандарды кешенді әлеуметтік-экономикалық тұрақтандыру және дамыту мәселелерінің өзектілігі, олардың ғылыми тұрғыда жеткіліксіз зерттелуі диссертация тақырыбын таңдауға негіз болып, зерттеудің мақсаты мен мәселелері анықтады.
Республикамызда ауыл халқының басым бөлігі Қызылорда облысы аудандарының ауылдарында мекендейді. Нақтырақ айтқанда қалада тұратын халықтың саны 301,5 және ауыл халқы 411,4 мың адамды құрайды. Қызылорда облысының аудандық ауылдарының мәселелерін, соның ішінде ауыл шаруашылығының өнімі төмен ауданға жататын Арал аудан ауылдарының мәселелері және оны шешу диссертациялық жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Әлемнің кейбір дамыған елдерінде ауыл шаруашылығын дамыту - маңызды мемлекеттік басымдықтардың бірі болып саналады. Өйткені ауыл шаруашылығы елдің экономикасы дамуында шешуші факторлардың бірі. Ауыл тұрғындарының басым көпшілігі ауыл шаруашылығымен айналысатыны белгілі. Бірақ та табиғи-климаты қолайсыз аймақтарда ауыл шаруашылығын дамыту мүмкін емес. Яғни бұл аймақтың ауыл тұрғындары жұмыссыздыққа алып келеді.
Қазіргі жағдайда ауылдық аудандардың әлеуметтік-экономикалық дамуын зерттеу басымды мәселенің біріне айналды. Себебі, аудандық аспект аграрлық саланың әлеуметтік-экономикалық дамуының біріңғай жүйесінің маңызды буыны, аймақтық ұйымдастырудың және басқарудың ерекше үлгісі.
Бұл мәселе бойынша ғылыми зертеулерді жүргізудің қажеттілігі нарықтық экономиканың өзіндік ерекше жағдайларымен және заңдылықтарымен анықталады. Қазіргі жағдайда ауылдық аудан экономикасының дамуы нарықтық жүйенің даму үлгілеріне сәйкес күрт өзгереді. Мұндай өзгерістер ауыл шаруашылығы саласының дамуының экономикалық және әлеуметтік негіздерінің түбегейлі өзгеруінен алып шығады. Меншік қатынастары, шаруашылықтардың ұйымдастыру-құқықтық нысандары, шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін үйлестіру және реттеудің экономикалық тетіктері, экономикалық және әлеуметтік аялардың өзара әрекет етуінің экономикалық ұйымдастыру тетіктері өзгереді. Осының барлығы әлеуметтік бағытталған нарықтық экономика жағдайында ауылдық аудандарды дамыту үлгісіне тиімді өтуге мүмкіндік беретін олардың кешенді экономикалық дамуының теориялық негізін құру қажеттілігін айқындайды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Ауылды аумақтардың мәселелерін шешуде, ауылдың әлеуметтік-экономикалық даму теориясын зерттеп, тұжырымдамасын әзірлеуге дамыған елдердің ғалым-экономистері өз үлестерін қосты. Яғни, осы мәселелерге Д.А. Столыпина, Андреева Н., Ванин Н., Гатаулин А., Горюшин О., Долятовский В., Кожурин В., Савченко Е., Серова Т., Ушачев И., Фудин А. және т.б. бірқатар ТМД елдері ғалымдарының да еңбектері арналған.
Жалпы Қазақстандағы ауылдық аумақтардың әлеуметтік және экономикалық мәселелерді отандық экономистер: Байзақов С., Жусупов С.Е., Айткалиев Р.А., И.Ш.Шәмшәтов, Аубакиров Я.А., Спектор Михайл Давидович, Гаркушина Валентина Васильевна, Байбугина М.К., Хосыбаев Б.Т, Шидловский Ю.П. және т.б. зерттеген. Сөйте тұра, Қазақстан аумақтарының табиғи-экономикалық ерекшеліктеріне байланысты ауылдық аудандардың әлеуметтік-экономикалық мәселелерін, оны реттеу тетіктері мен тиімді зерттеу мәселелері, ауыл шаруашылығында шағын кәсіпкерлікті дамытудың экономикалық негіздері мен ерекшеліктерін анықтау толық зерттеуді қажет етеді.
Жоғарыда көрсетілген зерттеулерде Қызылорда облысына қатысты деректер жалпылама түрде кездеседі. Ауылдың әлеуметтік-экономикалық дамуында кәсіпкерлік қызметті жетілдіру (Қызылорда облысы материалдары негізінде) тақырыбында, А.Е. Мұханованың кандидаттық диссертациясының маңызы зор.
Сонымен қатар, Ж.Е. Абилгазиеваның ұлттық шаруашылық жүйесіндегі ауылдық аудандардың экономикасы: тұрақтандыру және дамыту бағыттары атты диссертациясы және әлеуметтік-экономикалық жағдайы ерекше аймақтарында еңбек нарығын дамыту туралы оның ішінде Қызылорда облысы мысалында қорғалған Д.А.Бекешованың диссертациялық жұмыстарының орны ерекше.
Көрсетілген мәселелердің өзектілігі, теориялық талдау деңгейі және тәжірибедегі пайдаланушылық дәрежесі және өмірлік мәнділігі жұмыстың тақырыбының маңыздылығын, сонымен бірге, зерттеу мақсатын, міндеттерін және нысанын алдын-ала анықтауға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін келесі негізгі мәселелерді шешу қажет:
oo Қызылорда облысының ауылдарының өзекті мәелелерін анықтау;
oo Ауылдық аумақтарды дамытудың шетелдік тәжірибесі ерекшеліктерін зерттеу және оны отандық ауылдық аудандарды дамытуда қолдану мүмкіндіктерін анықтау;
oo Шағын және орта кәсіпкерлікті ауылдық аудандарды әлеуметтік-экономикалық тұрақтануы мен дамуының негізі ретінде агроөнеркәсіп өндірісін қалыптастыруды зерттеу;
oo Ауыл аумақтарды дамытудың басымдықтарын қарастыру;
Зерттеу пәні. Қызылорда облысысының ауыл аумақтарының мәселелерін және оны шешу жолдарын қарастыру.
Зерттеу нысаны. Қызылорда облысының ауыл округтері және ауыл аумақтарындағы ауыл шаруашылығы өндірісі және кәсіпорындар мен ұйымдар.
Диссертациялық жұмыстың теориялық және әдістемелік негіздері.
Отандық және шетелдік ғалым-экономистердің аграрлық мәселелрге арналған еңбектері, Қазақстан Республикасы заңдары, Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа Жолдауы, Қазақстан Республикасы Президенті мен Үкіметінің жарлықтары, шешімдері және қаулылары, ғылыми-тәжірибелік конференциялардың құжаттары, аграрлық сипаттағы бағдарламалар диссертациялық зерттеу жұмысының негізі болды.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік негізі: абстракты - логикалық әдіс - жұмыстың теориялық және әдістемелік табиғатын зерделегенде, мәліметтерді жинау және өңдеудің жүйелік және кешендік тұжырымдамасы, талдау және синтез, салыстыру және факторлық талдау және т.б. әдістері.
Қазақстан Республикасы статистика агенттігінің, Қызылорда облысы статистика басқармасының, Арал ауданы әкімшілігінің статистика бөлімі, Ауыл шаруашылығы Министрлігінің, сондай-ақ, Біріккен Ұлттар Ұйымы ауылды дамытуға арналған бағдарламасы зерттеулерінің нақты ұсыныстары, ауыл шаруашылығы саласын дамыту бойынша ғылыми-әдістемелік баспа материалдары зерттеу жұмысының негізгі ақпараттық көзі болып саналады.
Зерттеу нәтижелерінің ғылыми жаңалығы. Жүргізілген зерттеулер қорытындысында жұмыстың ғылыми жаңалығын айқындайтын мына төмендегі негізгі нәтижелерге қол жеткізілді:
oo Қызылорда облысы ауыл тұрғындарының әлеуметтік-экономикалықдаму барысы кешенді түрде талданып, өзекті мәселелерді шешудің нақты бағыттары анықталды;
oo Арал аудан ауылдарының қазіргі кезде орын алған мәселелері анықталды;
oo Ауыл мәселесін дамытудың мен шешудің шетелдік тәжірибесі және оны отандық ауылдық аудандарда дамытуда қолдану бағыттары ұсынылды;
oo Ауылдың әлеуметтік экономикалық жағдайын жақсартуда кәсіпкерліктің әдістері, әлеуметтік салаға инвестиция тарту негізінде, оның перспективалық даму бағыттары анықталды;
oo Қызылорда облысының аудандары бойынша өсімдік шаруашылығының жағдайы анықталды;
oo Қызылорда облыс аудандық ауылдарының экономикалық көрсеткіштері бойынша жіктелінді;
Зерттеу жұмысының ғылыми және тәжірибелік маңызыдылығы. Ғылыми зерттеудің негізгі жағдайларын жүзеге асыру ауыл аумақтарын мәселелерін шешу жолдарын анықтауға және оны әлеуметтік-экономикалық дамуын жүзеге асыратын әдістер мен құралдарын жетілдіруге, оларды реттеудің кешенді іс-шараларын әзірлеуге мүмкіндік беретін қолдану мүмкіндіктері айқындалды.
Зерттеу материалдарын облыстық және аудандық әкімшіліктерде ауылдың әлеуметтік жағдайын жақсартуда, ауыл экономикасының дамуына баға беруге және оның даму бағдарламасын жасап шығару жұмыстарында қолдануға болады.
Диссертациялық жұмыста ауыл аумақтарының мәселелерін шешу жолдарын анықтау негізінде, қорытындылар мен ұсыныстар негізделген.
Зерттеу бойынша жарияланған еңбектер. Диссертациялық тақырыбы бойынша ғылыми еңбек, 2012 ж 23-26 сәуірдегі Ғылым әлемі атты халықаралық ғылыми конференциясының материалдарында жарияланды және ҚР Білім және Ғылым Министрлігі, Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті, Гуманитарлық зерттеу институты Гуманитарлық зерттеу мәселелері - атты журналының № 13санында жарық көрді.
Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспе, үш негізгі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Жұмыста кесте, диаграмма және сурет, картадан құралған.
1 ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫ АУЫЛ АУМАҚТАРЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
0.1 Қазақстандағы ауыл аумақтардың қазіргі кездегі мәселелері
Қоғамның дамуында ауыл шаруашылық саясат, аграрлық сұрақтар ауылдың дамуындағы өзекті мәселелердің бірі болып отыр және сол жағдайда қалып отыр. Аграрлық сұрақ пен аграрлық саясат кешенді мәселе. Бұл жерде ауылдың мәселелері экономикалық, әлеуметтік және рухани үдерістер бір-бірімен байланысты [1].
Қазақстан Республикасы өзінің географиялық орналасуына және кең байтақ жерінің болу ерекшелігіне байланысты ауыл шаруашылығын атап айтқанда, өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығын дамытуға ыңғайлы.
Ауыл республика экономикасы дамуындағы маңызды фактор болса, ауыл халқы еліміздің қоғамдық саяси, рухани тұрақтылығының да шешуші фокторы болып есептеледі. Ауылдық жерді дамыту ұғымы тек қана ауыл шаруашылығын дамыту мәселесінен әлдеқайда үлкен нәрсені көздейді. Бұл ауылдық қауымдастықты қамтитын бүкіл қатынастар кешенінің дамуы болып табылады[2]. Демек, бүгінгі таңда ауылды жандандыру ауылдағы саяси, әлеуметтік, әрі экономикалық байланыстарды қалпына келтірудің біртұтас құрамдас бөлігі ретінде қарастыруымызға болады.
Ауылда бұрын кеңес шаруашылығы, бүгін күні бұл оншақты шаруа қожалығы, ал ертең не болатынын ешкім білмейді. Кеңес дәуірінде ұйымдастырылған түрінде ұйым болды, яғни жоспар бойынша жұмыс істеді. Жоспарда қанша ет, мақта, бидай өндіру туралы бұйрықпен келіп отырды. Өте қиын табиғи жағдайда және берілген жоспармен тұрғындар жұмыс істеп өмір сүрді. Қазіргі кезде тек салық инспекторынан басқа шаруа қожалықтарына ешкім жоспар жіберілмейді және ешкім қызықпайды. Спектор Михайл Давидович,. Жетпісінші жылдарда халық шаруашылығында қиыншылықтар көбейіп, экономиканың өсу қарқыны төмендеген болатын. Соның салдарынан сексеніші жылдардың бас кезінде елімізде коммунизмнің материалдық-техникалық базасы құрылады деген болжамдар орындалмай қалды. Ал, Қызылорда облысында Кеңес Одағының 1985 жылы қайта құру басталды [3]. Бұл жылдардағы өзгерістер ауыл шаруашылығының дамуына кері әсерін тигізгені дәлел.
Республикамыздың тәуелсіздігіне дейінгі уақыттарда ауыл аумақтарының жағдайын оның ішінде ауыл шаруашылығының өнімі(кесте 1) және ауыл шаруашылығында жұмыспен қамтылуы (кесте 2) туралы төмендегі кестелерде келтірілген. Кестеде (кесте 1) көрсетілген өнім көлемі жоғары облыстарда 1980 жылдардың басында Ақмола және Шымкент облыстарынан басқа облыстарда 1989 жылдарға дейінгі аралықта көрсеткіштер бастапқы жылдарға қарағанда едәуір төмендегені байқалады. Бірақ өнім көлемі орташа облыстарда керсінше көрсеткіштер қалыптасқан. Яғни бастапқы жылдардан 1989 жылдар аралығы көрсеткіштер көлемі анағұрлым көтерілгенін көреміз. Дәл сондай жағдай өнім көлемі төмен облыстарда да қалыптасқан. Қорытындылай келе, ауыл аумақтарында ауыл шаруашылығының бұрынғы жылдарда қалай қалыптасқанына қарай қазіргі кезде де сол жағдайда қалып отыр.
Кесте 1 - Ауыл шаруашылығының облыстар бойынша өнімі (1983 жылғы бағамен есептелінген, шаруашылықтың барлық категориясы бойынша, млн рубл.)*
млн рубль
Өнім көлемі жоғары облыста
Облыстар
1980
1985
1986
1987
1988
1989
1
Қостанай
1884,5
1804,4
2035,4
1790,7
1841,8
1451,0
2
Целиноград
(қазіргі Ақмола)
1276,3
1218,9
1525,9
1552,4
1593,4
1469,0
3
Көкшетау
1235,5
1144,8
1258,4
1026,5
1132,2
943,3
4
Шымкент
1186,2
1174,9
1203,7
1260,4
1382,5
1310,6
5
Солтүстік Қазақстан
1032,2
971,9
991,1
835,7
973,4
798,2
Өнім көлемі орташа облыстар
Облыстар
1980
1985
1986
1987
1988
1989
1
Алматы
998,1
966,6
1167,2
1223,6
1182,4
1115,4
2
Павлодар
868,2
908,2
952,7
932,7
919,1
862,3
3
Семей
770,3
737,2
832,6
873,2
372,9
877,6
4
Талдықорған
760,4
718,2
852,2
916,5
921,1
905,7
5
Шығыс Қазақстан
746,8
793,2
796,1
840,6
895,1
856,3
6
Жамбыл
671,8
658,0
770,5
866,9
818,1
786,2
7
Ақтөбе
671,4
566,1
727,0
680,7
816,7
797,7
8
Орал
658,6
675,7
827,2
671,3
732,4
817,4
Өнім көлемі төмен облыстар
Облыстар
1980
1985
1986
1987
1988
1989
1
Қарағанды
573,7
619,5
703,9
752,4
695,4
702,9
2
Қызылорда
367,8
421,2
425,5
426,2
479,3
449,9
3
Гурьев (Қазіргі Атырау)
221,3
230,6
240,1
250,2
302,0
266,1
4
Жезқазған
211,5
222,6
268,0
269,4
275,3
268,1
Ескерту: Қазақ ССР статистика мәліметтер негізінде автормен құрастырылған
*Дерек көзі: Қазақ ССР статистика мәліметі.-1990.-7 б [4].
Соған сәйкес 1980-1989 жылдар аралығындағы облыстар бойынша ауыл шаруашылығында жұмыспен қамтылған жұмысшының орташа жылдық санына да байланысты екенін дәлел ретінде төмендегі кестеде көрсетілген. Яғни,ауыл шаруашылық өнім көрсеткіші қаншалықты жоғары облыстар соншалықты ауыл шаруашылықпен қамтылған жұмысшылар қалыптасқан (кесте-). Ауыл шаруашылығындағы жұмысшының саны жоғары облыстарға Қостанай, Целиноград (қазіргі Ақмола) және Шымкентоблыстары жатады (кесте 2).
Кесте 2 - Облыстар бойынша ауыл шаруашылығында жұмыспен қамтылған жұмысшы саны
мың адам
Жұмысшы саны жоғары
Облыстар
1980
1985
1986
1987
1988
1989
1
Қостанай
136,8
147,8
144,0
154,9
145,2
139,8
2
Целиноград
(қазіргі Ақмола)
115,8
122,8
121,3
111,9
117,0
112,9
3
Шымкент
107,1
120,0
122,4
120,1
116,2
108,3
Жұмысшы саны орташа
1
Көкшетау
86,1
90,4
89,9
91,6
90,8
85,8
2
Алматы
84,2
91,3
93,1
99,3
98,5
92,5
3
Солтүстік Қазақстан
76,8
79,5
79,8
79,1
77,2
73,9
4
Павдолар
74,3
80,0
78,4
80,0
81,3
73,4
5
Орал
65,4
72,7
72,7
70,1
69,9
66,3
6
Семей
65,0
72,2
72,5
70,7
70,9
67,6
7
Талдықорған
60,5
64,2
62,4
65,1
63,4
60,7
Жұмысшы саны төмен
1
Шығыс Қазақстан
57,5
61,8
61,1
60,7
60,2
56,9
2
Ақтөбе
56,3
62,3
62,5
61,0
60,5
57,5
3
Қарағанды
54,2
60,1
60,0
59,3
59,1
57,4
4
Жамбыл
49,4
57,5
55,5
55,8
54,4
52,4
5
Қызылорда
38,5
44,0
44,4
43,9
45,2
42,8
6
Гурьев (Қазіргі Атырау)
28,9
30,6
31,5
31,3
31,6
29,9
7
Жезқазған
25,0
28,7
28,4
28,5
27,9
26,0
*Дерек көзі: Қазақ ССР статистика мәліметі.-1990.-7 б [4].
Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдарда ауыл аумақтарында ауыл шаруашылығы басқаша қалыптаса бастады. Ауыл туралы түсінік Қазақстанда ауыл, елді мекендер түсінігі және ауыл атануының негізгі шарттары туралы Қазақстан Республикасының заңнамаларында қарасытырылған. Атап айтқанда, 1993 жылғы 8 желтоқсанда Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы № 572- ХІІ ҚР заңының ауылға (селоға) берілген анықтамасы - ауыл шаруашылық өндірісте еңбек ететін тұрғындар мен олардың жанұяларының мүшелері халқының жартысынан артығын құрайтын, 50 адамнан кем емес халқы бар елді мекен деп танылды.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылымы туралы заңында белгіленген ауылды елді мекен ұғымының ауыл (село) ұғымынан айырмасы бар. Мәселен, Заңның қағидаларына сәйкес ауылдың (селоның) белгілері төмендегідей:
елді мекеннің белгіленген тәртіппен есепке алынуы және тіркелуі;
оның жергілікті өкілетті және атқарушы органдар арқылы басқарылуы;
50 адамнан кем емес адам саны, олардың ішінен ауыл шаруашылығы өндірісімен шұғылданатын жұмыскерлер мен олардың отбасыларының мүшелері тұрғындардың кемінде жартысын құрайды[5].
Сол заңнамаларға сәйкес ауылдар деңгейі есепке алынып, қазіргі кезде оның саны нақты анықталды. Атап айтқанда, Қазақстан Республикасында 175 аудан, 87 қала, елді мекендер оның ішінде кенттер 35, ауылдар 6982 бар[6]. Халқының саны 16 441 959 адам, оның ішінде ауыл халқының саны 74 80623 құрайды.
Қазақстан Республикасында халықтың 35-40 % ауылдық жерлерде тұрып, ауыл шаруашылығын кәсіп етеді. Нарық дамыған көптеген елдерде бұл көрсеткіш 10%-дан аспайды, ал АҚШ-та небері 4-5% қана[7].
Қазіргі кезде Қазақстанда күрделі жағдайлар аграрлық еңбек нарығында қалыптасып отыр. Қаламен салыстырғанда ауылдық жерде жұмыссыздық қарқыны өсіп отыр және ауыл шаруашылығы өндірісінен босаған жұмысшы күші бұл жерден жұмыс орнын таба алмайды. Келеңсіз өзгерістер еңбек ресурсының сапалық құрамында болып отыр. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында 1 класты механизаторлар мүлдем қалмады, ауыл шаруашылығы техникаларына қызмет көрсету мен реттеуді өз еркімен жүргізу етек алған. Еңбек тәртібі мен еңбек мәдениетінің деңгейі біршама төмендеді [61].
Статистика агенттігінің мәліметтері бойынша реформа жылдарында пайдаланатын ауыл шаруашылығы жерлері сандық және сапалық жағынан нашарлады. Ауыл шаруашылығындағы егістік жерлердің тозығы жетті және оларды өңдеу үшін материалдық ресурстардың болмауы әсер етті. Біздің Республикамызда агроөнеркәсіп кешеніндегі өндіріс масштабын ұлғайту және оның орнықтылығын арттырумен бірқатар жетістіктерге қол жеткізілді. Сонда да болса елді ауыл шаруашылығы шикізатымен тұрақты қамтамасыз ету мәселесі толығымен шешімін таппай отыр[8]. Бұл біздің Республикамыздағы ауыл шаруашылығы ерекшеліктерінің белгілі объективтік жағдайымен түсіндіріліп қана қоймайды, мұнда ауыл шаруашылық жерінің көп үлесі ылғалы жеткіліксіз зонада орналасқан, транспорт және де егінді жинау техникаларының кейбір түрлері мен өнімді сақтау үшін қажетті қоражайдың жеткіліксіздігі (тапшылығы) әлі де болса сақталып келеді.
Ауылдағы жұмыс істейтін адамдар санының әрдайым азайып отыруы объективті заңдылық. Бұл - нарық экономикасына көшкен барлық елдердің басынан кешкен оқиға. Ол үшін ауыл шаруашылығында жаңа тиімді техника, ауылдық инфрақұрылым жасалуы керек. Бұл бір-екі жылда оңай шешілген мәселе емес екендігі түсініңті. Әрине, бұл салада қыруар еңбек қажет[8].
Ал енді жуықта республика үкімет басшысы жерді жеке меншікке сату қажеттілігі туралы ұсыныс жасады. Осы ұсынысты бұрын да кейбір мамандар жақтаған. Осы ұсыныстың теориялық негізі нарық экономикасында барлық өндіріс құрал, жерде тауар айналысында болуы керек екендігін көрсетті. Сол себептен жер учаскелері де ерікті сатуға, сатып алуға, нарық айналысына түсуі керек. Жер сатуға түспесе, толық, нарық қатынасы болмайды деген тұжырымар ұсынылды. Осы күрделі де өмірлік маңызы бар, әсіресе, қазақ халқының тарихи дәстүріне, қазіргі тірлігіне тікелей қатысты мәселе жөнінде ерекше қарама-қарсы көзқарастар бар.
Классикалық экономикалық теория бойынша жерге жеке меншік абсолюттік және монополиялық рентаның пайда болуына әкелді. Бұл ренталық қоғам мүшелеріне қосымша салық, жер иесі оны иемденетіні сөзсіз.
Ауылда білім алуға дұрыс қаматамасыз етілмесе, ауыл тұрғындарының ауылды дамытуға үлес қоспайтын болса, ауылдың қысқаша тарихы болмаса, ауыл азаматтарының жетістікке жетпесе - ауылдың мүлдем құрып кетуіне алып келеді [9].
Қазіргі кезде ауыл аумақтарының өзекті мәселелерінің бірі жастардың немесе бітірген жас мамандардың жұмыссыз қалып қалаға қоныс аударуы орын толтырып келеді. Ауылдың әлеуметтік және мәдени деңгейі жеткіліксіз болғандықтан білім алған жас маман оны қаладан іздейді. Қалада жастар қауымы жұмыссыздықты және ақысы аз жұмыспен орын алған.
Біздің жастар бірлестігі ауыл жастарының болашағы мен мәселелері толғандырады. Аграрлық сектор мен ауылды дамытуға арналған мемлекеттік бағдарламалар қарастырылғанымен ауыл мәселелер қысқарған жоқ [10]. Сонымен қатар, ауыл мәдениеті, тұрмысы, адамдарының хал-жайы, тіршілігі туралы аз айтылып та, жазылып та келе жатқан жоқ. Тамақтың да, киімнің де негізі ауылда өндірілетіні шындық. Осынау байлықтың өндіріп, өсіруші игіліктің иесі солар болса да өз еңбегінің жемісін толық көре алмай келеді [11]. Яғни ауыл шаруашылығында нақты баға индикаторлары белгіленбеген немесе ауыл шаруашылығының кейбір салаларында мысалы айтқанда, тұз өндіруде тұздың бағасы төмен, оның адам денсаулығына немесе еңбек нақты бағаланбаған. Халықтың табыстары елдің экономикалық дамуының және адамдардың әл-ауқаты өсуінің анағұрлым жалпы көрсеткіші болып табылады. Табыстардың нақты толықтырылуының өсімі бағалар өсуіне тәуелді. Табыстар мен олардың сатып алу қабілеттілігінің өсуімен, республикадағы кедейлік сақталуда. Өңірдегі өмір сүру жағдайлары, табиғи-климаттық жағдайларға, демографиялық факторларға және өндірістің орналасуына қарай әр түрлі. Қазақстан аумағында кедейліктің бөлінуі де бір қалыпты емес. Тұрғындардың кедейлік көрсеткішінің деңгейі бойынша халықтың анағұрлым көп үлесі бар облыстар тобына Қызылорда (37,5%), Маңғыстау (26,5%), Ақмола (25,4%) және Атырау (23,8%) облыстары жатады. Кедейлер саны индексінің серпіні, қалалық және ауылдық жерлерде болсын оның тұрақты түрде төмендегенін айқындады.
Қазақстандағы ауыл аумақтарға экономикалық бөлінісі бойынша тоқталайық. Қазақстан Республикасында 5 экономикалық ауданға бөлінеді. Атап айтқанда, Солтүстік, Оңтүстік, Орталық, Шығыс және Батыс Қазақстан болып бөлінеді. Солардың ішінде Сотүстік қазақстан облысына тоқталсақ -
Солтүстік Қазақстан экономикалық ауданындағы ауылдық аудандар үлесінің ең жоғарғысы Солтүстік-Қазақстан облысында - 65,5%, Ақмола облысында 52,4%, Қостанай және Павлодар облыстарында сәйкесінше 44,3% және 33,7 [65].
Аймақ бойынша тұрғындардың тығыздығы 1 шаршы шақырымға 5,4 адам құрайды, ауылдық аудандар бойынша 2,6 адам. Ауыл тұрғындарының аса жоғары тығыздығы Ақмола және Солтүстік Қазақстан облыстарына тән - 2,7; 4,4, төменгі - Қостанай және Павлодар облыстарында, сәйкесінше, 1 шаршы шақырымға 2,0 адамнан келеді. Мұнда вегетациялық мерзім дәнді дақылдар, дәнді бұршақтар тұқымдас және көкөніс, бақша дақылдары өсіріледі.
Қарағанды облысында Орталық аймақ бойынша тұрғындардың тығыздығы 1 шаршы шақырымға 3,3 адам, ал ауылдық жерлерде - 1 шаршы шақырымға 0,5 адам болды. Ауыл шаруашылық жерлерінің басым көпшілігінде суармалы астық шаруашылығы, етті, сүтті мал өсірумен айналысады.
Батыс Қазақстан республикада халық сирек қоныстанған шөлді ауданы. Ақтөбе, Атырау және Маңғыстау облыстарының ауыл аудандарында тұрғындардың тығыздығы республика бойынша ең төмен болып келеді (1 шаршы шақырымға сәйкесінше 1,1, 1,8, 0,6). Кейбір ауданддарда ауыл тұрғындар тығыздығының төмен болуы ауыл шаруашылығы айналымына пайдалануға жарамсыз шөл және тастақ жерлердің болуымен түсіндіріледі. Ауданға көші-қон теріс көсеткіші тән, жылы ол адам құрады.
Шығыс Қазақстанда аймақ бойынша тұрғындардың орташа тығыздығы шаршы шақырымға адам, ауылдық аудандар бойынша - адам. Аса төмен тұрғындардың тығыздығы Абай, Күршім, Бесқарағай, Жарма, Тарбағатай аудандарында байқалып отыр. Тұрғындардың төмен тығыздығы өсімдік шаруашылығын жүргізуге жарамсыз жерлерге тән.
Оңтүстік Қазақстандағы облыстар республикадағы ең тығыз қоныстанған болып табылады, мұнда барлық Қазақстан тұрғындарының тұрады. Ауыл тұрғындарының ең жоғарғы үлесі де осы ауданға тиесілі. Оңтүстік Қазақстан экономикалық ауданындағы аса жоғары тығыздық Оңтүстік Қазақстан облысының ауылдың аудандарында 1 шаршы шақырымға 11,4 адам, ең төмен тығыздық Қызылорда облысында 1 шаршы шақырымға 1,0 адам [66].
Республикада халық тұрмайтын 136 ауылдық елді мекендер бар, Маңғыстау, Атырау, Ақтөбе және Жамбыл облыстарында ондай ауылдық елді мекендер жоқ. Халық мекендемейтін ауылдық елді мекендердің ең көбісі Павлодар облысында - 51 АЕМ (10%).
Қазіргі уақытта ауылдық елді мекендердің дамуындағы ең үлкен мәселе - онда тек қана халықтың меншік ауласында ғана емес, сонымен қатар жақын маңдағы шаруа (фермер) шаруашылықтарында көп мал басының орналасуы болып табылады. Бұл, елді мекендер айналасындағы экологиялық жағдайдың нашарлауына және жайылым жерлерінің тозуына әкеліп соғады.
1.2 Облыс ауыл аумақтарының әлеуметтік-экономикалық және экологиялық жағдайы
Қызылорда облысы - Қазақстанның оңтүстігіндегі әкімшілік - аумақтық бөлік. 1938 жылы 15 қаңтарда құрылған [59]. Жер аумағы 226,0 мың км2. Тұрғыны 607,1 мың адам. Орталығы - Қызылорда қаласы. Солтүстігінде Қарағанды, солтүстік батысында Ақтөбе облыстарымен, оңтүстік батысы мен оңтүстігінде Өзбекстан Республикасымен, шығысында Оңтүстік Қазақстан облысымен шектеседі. 1997 жылға дейін облыс 8 аудандық әкімшіліктен тұратын [58]. Соңғы уақытта әкімшілік бөлу немесе қосу шаралары мемлекеттік аппаратты ұстап тұрудағы бюджет қаржысын үнемдеу мақсатында жүргізілуде. Ол сонымен бірге нарықты экономиканың талаптарына қарай өзгеріп отыр. Әкімішілік құрылымына келетін болсақ облыста 7 аудан бар (сурет 1). Аудандар тізімі батыстан шығысқа қарай: Арал ауданы, орталығы - Арал қаласы, Қазалы ауданы, орталығы - Әйтеке-Би кенті, Қармақшы ауданы, орталығы - Жосалы кенті, Жалағаш ауданы, орталығы - Жалағаш кенті, Сырдария ауданы, орталығы - Тереңөзек кенті, Шиелі ауданы, орталығы - Шиелі кенті, Жаңақорған ауданы, орталығы - Жаңақорған кенті.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003-2006 жылдардағы стратегиялық бағытында ауыл мәселелеріне баса назар аударылған. Оларды жүзеге асыру Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 10 шілдедегі №1149 жарлығымен бекітілген 2004-2010 жылдарға арналған ауылдық аумақтарды дамыту бойынша мемлекеттік бағдарламада қарастырылған [12].
Бүгінгі қалыптасып отырған жағдай қала өмірімен ауыл өмірін бөліп қарауға болмайтынын көрсетіп отыр. Өйткені, қаланың шашетектен келетін шешімін таппай жүрген мәселелерінің көбі ауылдықтардың қалаға қарай ағылуынан туындап келеді. Бұл ағысқа тосқауыл болу қазір мүмкін де емес. Cонымен қатар, ауылдың әлеуметтік көсеткіштері қазіргі аудандық есеп беруінде орташа есеппен қарастырады. Мысалы, айына 20 000 теңге еңбекақы алатын адам мен 200 000 теңге табатын адамды алып айына жұрт орта есеппен 110 000 теңге табыс біреуге тамақ болмаса керек. Бұл жерде байып жатқан жұртқа деген кері пікір қалыптастырғалы отырған жоқпыз [13].
Сырдария (Тереңөзек) ауданы:- Сырдария ауданы негізінен егін, мал шаруашылығына маманданған. Ауыл шаруашылық өнімінің негізгі бөлігін мал шаруашылығы берген [14].
Ауылдық жерлердегі ауруханалар санының көбеюі Сырдария ауданына қарасты туберкулез ауруханасының ашылуымен байланысты. Ауылдық жерлердегі ауруханалардың саны көбейгенімен онда жұмыс атқаратын білікті мамандардың жеткіліксіздігі белгілі. Ауылдық жерлердегі тұрғынға шаққанда норматив бойынша 18 дәрігер, 80 медбикелер жұмыс атқаруы керек болса, бұл көрсеткіш қазіргі таңда нормативтерге сай келмейді. Қызылорда облысының ауылдық жерлері облыстық және аудандық орталықтан қашық орналасқандықтан, дер мезетте дәрігерлік көмек көрсету қиындығы туындайды. Облыстың барлық ауылды мекендерінде ашық су немесе тасымалданған суды қолданады, ол талапқа сай залалсыздандырылмағандықтан вирусты аурулардың тудыруға себепкер болы отыр.
Ауыл тұрғындарының денсаулығына кері ықпалын тигізетін факторлар:
Ауыл аумақтарды арнайы мамандандырылған және алғашқы дәрігерлік көмек көрсету орталықтарының алшақ орналасуы;
Жағымсыз экологиялық жағдайлар;
Ауыл тұрғындарының көп бөлігінің өмір сүру сапасының нашарлауы;
Дұрыс және жеткілікті түрде тамақтанбауы.
Әлеуметтік жағдайы.
Облыстағы халықтың саны 2002 жылы 603,8 мыңды құраса, демографиядағы заң бойынша он жыл сайын өткізетін санақ негізінде келтіретін болсақ, халықтың саны 2012 жылдың наурыз айында қызылордалықтардың жалпы саны (алдын-ала деректер бойынша) - 712,9 мың адамды құрады, оның ішінде қалалықтардың саны - 301,5 мың адам және ауылдықтардың саны - 411,4 мың адамды құрады. Аудандар арасында жынысы бойынша әйелдер саны арасында жоғары көрсеткіш Арал ауданында байқалып 49,8, ерлер арасында Шиелі ауданында 50,6%-ға жеткен. Әйелдер арасында 50,2, ерлер 49,8 мыңды құрады [57].
2003-2005 Ауыл халқының өсуі төмендегі мәселелерге тікелей байланысты:
Бала туу деңгейінің көбеюі, жанұядағы балалар саның көбеюі, некеге тұру санының көбеюі, ажырасудың төмендеуі;
Тұрғындардың өмір сүру ұзақтығының өсуі;
Өлімнің қысқаруы.
Ауыл тұрғындарының санының өсуі көбіне табиғи өсім және көші-қонға байланысты [15].
Қызылорда облысы ауыл халқының саны 2006 жылдарға дейін (кесте 3) ауыл халқының саны қалыпты жағдайда өсіп отырған, ал 2009 жылдан бастап алдыңғы жылдарға қарағанда екі есе жылдам өскенін байқауға болады. Cоның ішінде әсіресе, өте жоғары ауыл халқының көтерілуі Жаңақорған, Қазалы, Шиелі аудандарындағы ауылдарында қалыптасып, ал т аудандарға Арал, жалағаш және Сырдария ауданының ауылдары төмен көрсеткішке ие. Қызылорда облысы халқының саны кейінгі көрсеткіштермен салыстырғанда дәл осындай қарқынмен алда екендігін көрсетті. Қызылорда облысы экологиясының қаншалықты төмен екендігіне, нашарлығына қарамастан жоғары көрсеткіштерге ие болып отыр.
Кесте 3 - Қызылорда облысы ауыл халқының саны, мың адам*
Аудандар
1979ж.
1989ж.
1999ж.
2006ж.
2009ж
2012
Қызылорда облысы
217,0
228,7
234,8
247,9
414,6
411,4
Арал
27,0
26,0
25,1
26,9
43,5
42,6
Жалағаш
22,2
24,5
25,0
26,3
41,9
36,4
Жаңақорған
34,8
40,8
45,0
48,2
73,9
75,8
Қазалы
29,2
30,1
28,0
29,9
71,1
67,6
Қармақшы
19,8
21,2
20,4
21,6
50,1
52,2
Сырдария
27,9
27,2
29,6
30,7
39,9
39,0
Шиелі
40,3
43,7
45,2
47,3
76,4
77,0
Қызылорда қаласы
15,8
15,2
16,5
17,0
17,8
20,9
*Ескерту Ауыл (село) дамуының мониторингі статистикалық анықтамасы Қызылорда облысы бойынша[68]
Сурет 1 - Қызылорда облысының әкімшілік-аумақтық картасы
Қызылорда облысының қаладан қарағанда ауыл халқының саны басым (сурет 2). Бұның себебі көп болуы мүмкін, соның ішінде жалпы Қызылорда облысы аграрлы аймақ болғаннан кейін шығар.
Сурет 2 - Қызылорда облысының қала мен ауыл халқы саны
мың адам [6]
Көп жағдайда қала тұрғындарына қарағанда ауыл тұрғындарының әл-ауқаты төмен тұратыны белгілі жағдай. Себебі ауылда жұмыс күші аз, жұмыс істейтін техникалар істен шыққан. Ал ауылдық тұрғындар табысының маңызды көзінің бірі-меншікті шаруашылықта өндірілген өнімді сату болып табылады.
Ауыл халқы аймақтың дамуындағы ең басты тұлға, маңызды субьект. Оның саны, құрылымы, өмір сүру деңгейі сапалық және сандық көрсеткіштері сол аймақтық әлеуметтік-экономикалық даму мазмұнын сипаттайды.
Кесте 3 - Облыстағы жұмыссыз халықты жынысы және білімі бойынша
бөлу, мың адам [6]
2004
2009
Барлығы
оның ішінде:
Барлығы
оның ішінде:
ерлер
әйелдер
ерлер
әйелдер
Жұмыссыздар,
барлығы
оның ішінде білімі
барлары:
жоғары
орта кәсіптік
бастауыш кәсіптік
жалпы негізгі
жалпы бастауыш
30,3
2,2
4,7
6,3
1,2
0,1
17,5
0,7
2,4
4,4
0,5
0,1
12,6
1,5
2,3
1,9
0,7
-
20, 4
2,2
4,1
3,5
0,6
0,1
8,1
0,4
1,9
1,7
0,2
0,0
12,3
1,8
2,2
1,8
0,4
0,1
*Дерек көзі: Қызылорда облысының аумақтық әлеуметтік-демографиялық жылнамасы. - Қызылорда.2010.-41 б.
Соңғы кездері жоғары оқу орнын тәмамдап, жұмысқа орналаса алмай жүрген жастардың саны да аз емес. Жастар арасындағы жұмыссыздық 2003 ж. 16 мен 24 жастағылардың арасында басым болса, 2005 ж. ең жоғары көрсеткіш 25-34 жастағылардың үлесіне тиді.
Жұмыссыздық ауыл халқының орта кәсіптік арнаулы білімі барларының үлесі 11-12%-дан аспайды, ал жоғары және аяқталмаған жоғары білімділері 2,5-3% көлемінде ғана. 24-29 жастағылар бойынша ауылдағы жұмыссыздық 14%, қалада-20%. Мұндай жағдайдың басты себептерінің бірі-ауыл жастары, көпшілік жағдайда, оқуды әрі жалғастыруға мүмкіндіктері болмай, орта мектепті бітіре сала еңбек рыногін толтырады. Мәселен, ауыл тұрғындары табыстарының жылдық орташа мөлшері қала тұрғындарымен салыстырғанда екі есе еседей төмен, мұндай жағдай ел жастарының арнайы кәсіптік орта немесе жоғары білім алуларына мүмкіндік бере бермейді [62].
Бұл өз кезегінде, жұмыспен қамтылмай отырған ауыл (село) жастарының еңбек рыногінде бәсекеге қабілеттілігін төмендетеді. Ауыл шаруашылығы құрылымдары мен шаруа қожалықтарында өнім неғұрлым аз өндірілсе, жұмыс күшінің ұсынысы соғұрлым артады. Мұндай жағдайда, жұмыскерлер мен қызметкерлерге, әсіресе кәсіби шеберлігі жеткіліксіз, еңбек тәжірибесі аз жастарға жұмыс берушілер жағынан сұраныс азаяды. Бұдан басқа, ауыл жастарының қала тұрғындарына қарағанда бос жұмыс орындары туралы ақпараттық хабардар дәрежесі төмен.
Ауыл (село) жастары, көпшілік жағдайда, жұмыстың қолдың күшімен орындалатын түрлерімен айналысады, мәселен, тракторшы-машинист мамандығы бойынша олардың қазіргі кездегі үлесі 30-35 пайыздан аспайды. Елді мекен жастарының арасында шофер, комбайнер, сварщик, газ операторы т.б. осы сияқты техниканың күшімен орындалатын жұмыстарға қызығушылық басым. Алайда, осы мамандықтар бойынша жұмысқа тұру оңай шаруа емес, өйткені жұмыс жасап тұрған агроқұрылымдарда техника түрлері жеткіліксіз, көпшілігінде техникалық шеберхана, автогараждар, қоймалар жоқ, қажетті мөлшерде көмекші құрал-саймандарда жетіспейді.
Кестеде (кесте 4) аймақтың халқының санына қатысты кедей тұрмыстылардың үлесі бойынша аймақтардың көрсеткіштерін көріп отырғандай кедейлік ең жоғары облыстар ішінде Қызылорда облысы орын алады. Қызылорда облысының ауылдардың артта қалуы, тұрақты табыс көзінің болмауымен түсіндірілеі.
Республика бойынша халықтың ақшалай табыстарының серпіні орташа жан басына шаққанда, 2005 ж. 15787 мың теңге, атаулы ақшалай табыстардың индексі [63], 123,2%, айына жан басына шаққанда Қызылорда облысында 11724 мың теңгені құраған. Табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінің шамасынан төмен халықтың үлесі 28,5%, зейнетақы 11,5%, жәрдемақы 3,8%, шәкіртақы 0,2, туған туысқандардан түсетін материалдық көмек, алимент және басқа кірістен 4,3% үлесіне тиген.
Атаулы ақшалай табыстарының индексі 2006 ж. 19152 мың теңгені құраса, 2007 жылы жан басына шаққанда халықтың атаулы табыстары 25226 мың теңге жеткен.
Кесте 4 - Аймақ халқының санына қатысты кедей тұрмыстылардың үлесі бойынша аймақтарды топтастыру*
Кедейліктің деңгейі (аймақ халқының санындағы кедей тұрмысты адамдардың үлесі)
Аймақтар
Төмен (1,1-2,8 %)
Астана, Алматы қалалары
Орташа (14-18,3 %)
Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Алматы, Ақмола, Ақтөбе, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қарағанды және Павлодар облыстары.
Жоғары (21-29 %)
Атырау, Маңғыстау, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстары.
* Дерек көзі: Аймақтық даму туралы 2005 жылғы ұлттық есеп [16]
Кесте 5 - 2001 -2010 жж. Қызылорда облысындағы халықтың ақшалай табысын (бағалау)*
Жылдар
Орташа жан басына шаққандағы атаулы ақшалай табыс, теңге
Атаулы ақшалай
табыс,%-бен
Нақты
ақшалай
табыс,%-бен
2001
5618
120,1
111,1
2002
6535
116,3
110,5
2003
7771
118,9
110,6
2004
9553
122,9
115,5
2005
11724
122,7
114,2
2006
13912
118,7
111,1
2007
18889
129,4
117,8
2008
24235
121,8
109,7
2009
35321
123,7
111,2
2010
43240
122,4
107,0
*Дерек көзі: Қызылорда облысы және оның аудандарының әлеуметтік-экономикалық дамуының статистикалық көрсеткіштері.-Қызылорда.-2011.-7 б.
Осы жылы Қызылорда облысында айына жан басына шаққанда 2006 жылғы көрсеткішпен салыстыра келе 18889 мың теңгеге өскен. 2008 жылмен 2009 жылды салыстырсақ, 30781 мыңнан 34736 мыңға көтерілгенін байқауға болады. 2009 ж. Қызылорда облысында айына жан басына шаққанда 32776 мыңды құраса 2010 жылы 40781 мың теңгеге жеткен.
2006 жылынан бастап, халықтың әл-ауқаты нашар бөлігіне төленетін жәрдемақының қысқартылғаны белгілі.
Ауылдағы жұмыссыздар биржаға тіркелмеген. Көбі құжат жинаудың қыр сырын да білмейтин болып шықты. Үгіт насихат жұмыстары жүргізілмейді. Жұмыссыз жас отбасылар жаздай отын, шие сатып күнелтуде.
Орташа жан басына шаққандағы атаулы ақшалай табыстың мөлшері 2001 ж. 5618 теңгені құрап, атаулы ақшалай табыс 120,1%, ал нақтысы 111,1%-ды құрады. 2009 ж. өткен жылдың сәйкес кезеңіне облыстағы атаулы ақшалай табыстың көрсеткіші 123,7%-ға көтерілсе, республикада бұл көрсеткіш 110,7%, ал нақты жалақының мөлшері 103,2%-ды құраған (1-кесте).
Ауылдық аумақтарда жаңа еңбек қатынастарының қалыптасуы мен дамуы маңызды экономикалық категория-еңбек ресурстарына тікелей байланысты.
Сауалнама әдісімен ауылдық жерлерді қоныстанған жұмыссыз 210 адамның арасында жүргізілген әлеуметтік мыналарды көрсетті. Жұмыссыздардың 70%-ы, яғни басым көпшілігі экономикалық белсенді еңбек жасындағылар (21 жастан 50 жасқа дейінгілер). 50 жастан асқандардың 25%-ы ерлер, 21%-ы әйелдер. Жұмыссыздардың 40%-ы бұған дейін еңбек еткен мерзімдері 5 жылдан 20 жылға дейін. Демек, жұмыссыздық мәртебесін алу үшін тиісті тіркеуден өткендердің арасында белсенді еңбекке тартуға қабілеттілердің саны аз емес. Олай болса міндет-керегінше жаңа жұмыс орындарын ашу, білімді жетілдіруге, кәсіби шеберлікті арттыруға бағытталған шараларды іске асыру.
Жұмыспен қамтылудың төмен дәрежесін айқындаудың бірінші қатарында - қандай да болмасын жұмыс түрлерінің жоқтығы үлесі - 52,8%, оның ішінде ер азаматтар арасында-51,8%. Белгілі бір оқу орнын аяқтағаннан кейін жұмысқа орналаса алмаудың үлесі -23,1%, жұмыс орнының қысқаруы -8,7%, жұмыс берушімен жасасқан еңбек шарты мерзімінің аяқталуына байланысты себеп 8,7%. Жұмыссыздар қатарының көпшілігі бұрынғы ауыл шаруашылығының жұмыскерлері, сонымен қатар әлеуметтік сақтау, көлік, байланыс, сауда, қоғамдық тамақтандыру, тұрмыстық қызмет мекемелерінің қызметкерлері, т.б.
Қызылорда облысы бойынша қазіргі кезде 650-ден астам ауыл шаруашылығына керекті мамандар жетіспейді. Себебі, нарықтық экономикаға көшу жылдарында сұраныс бар жерде кәсіптік шеберлік жетіспеді, жұмыссыздық тек өндірістік кадрларға ғана емес, сонымен қатар, жоғары деңгейдегі ауыл шаруашылығы мамандарына да шарпуын тигізді [56].
Сүмесінов Меңдібай Облыстық экономика және бюджетті жоспарлау департаментінің мәліметіне қарағанда, әсіресе, селолық жерлерде жұмыс қолының жетіспеуі тұрақты сезіле бастады. Ауыл жылдары аясында жаңадан шаруашылық нысандары пайда болды немесе бұрынғылары ірілендірілді. Бірақ қазіргі кезде Институт (ҚазҰАУ университеті) құрамында жоғарғы фермерлер мектебі жұмыс жасайды. Онда фермердер даярлау, қайта дайрлау күндізгі және сыртқы формасы жүзеге асырылады. Бұл жерде институттың ұстанатын басты міндеті - интеллектуалды, мәдениетті, адамгершілік пен имандылықты бойын жиған парасатты тұлға ретінде қалыптастыру [17]. Ауыл бүгінде осындай тұлғаға зәру. Жүрдек уақыттың талабына сай ұдайы өзін іспен шындап, кәсіптік деңгейін арттырып отыратын маман ретінде қалыптастыру ерекше маңызды.
Сонымен қатар, жалпы білім беретін оқу орындарында мұғалімдер әлі де жеткіліксіз. Мұндай жәй, әсіресе, ауылдық мектептерде қатты сезілуде. Осы орайда ағылшын тіл, математика, информатика, дене тәрбиесі, бастауыш әскери дайындық және тағы басқа пәндер бойынша педагогтар тапшы. Олардың орнына өзге мұғалімдер дәріс бергендіктен, сайып келгенде, ауыл мектептерінде білім сапасы төмендеу. Бұл жағдай бұрынғы кезде де болған[18]. Мысалы, Қызылорда да совет үкіметі орнағанға шейін бірде-бір орта дәрежелі оқу орны болған жоқ. Бұратана ұлттарға арналған жалғыз төрт кластық мектеп оқығысы келгендердің бәрін қамти алмады. Дәулетті қазақтар балаларын молдаларға берді.
Қазіргі уақытта бос жүрген жастарға ауылда бас сұғар мәдениет ошағы жоқ. Аудан басшылары ауыл-ауылда бір мәдениет қызметкерін, бір спорт әдіскерін ұстау мәселесін шешсе, бюджеттің бүйірі солып қалмас еді. Ауылды жұмыссыздық жайлаған. Рас, мал өсіріп, егін салуға болады. Алайда несиені дәулетті адамдар ғана ала алады. Жастарда мұндай мүмкіндік жоқ. Жастарға түрлі кәсіппен әлде кәсіпкерлікпен шұғылдануы үшін жеңілдік негізінде несие беруді атқару органдарының ойланғаны жөн шығар. Ауылдағы бүгінгі кәсіпкерліктің түрі тек ғана дүкен ұстау. Олай болса, кәсіпкерліктің басқа да түрлерін неге дамытпасқа? Мәселен, халыққы тұрмыстық қызмет көрсету саласын қайта тірілту. Тұрғындар қазір бұрынғыдай қит етсе үкіметке қолын жайып, сұрамасақтанатын мінезден арылған [19].
Кеңес үкіметі кезінде ауылға дейін асфальт жол салынған. Әуелде биік көтерілгендіктен, жолды қар онша баспайтын және оны жол кәсіпорны уақытылы ретке келтіріп отыратын. Кейінгі жылдары жол қараусыз қалған. Осының салдарынан ой-шұңқыры көбейген жол азапқа айналып, ауылдықтар қыс бойы көп бейнет көрген.
Ауыз су мәселесіне келсек, бұрын әр көшеде тоқпен жұмыс істейтін су тартпалар кешегі кеңес заманымен бірге келмеске кеткен. Ауыл тұрғындарының қарап отырғаны ауыл шетіндегі жалғыз құдық.
Облыстағы мәселелердің бірі - көші-қон сальдосының көрсеткіші айырмасы теріске тең (кесте 6,7). Кызылорда облысында жалпы 2012 жылға қарағанда 2009 жылы халықтың басым көпшілігі қоныс аударған, нақтырақ айтсақ, көші-қон сальдосы -2699 теріске тең, ал 2012 жылы қоныс аударғандар саны -400 болды. 2010 жылы көші-қон теріс сальдосының көрсеткіші 2012 жылға қарағанда біршама аз болды.
Көші-қон үрдістеріне көптеген жағдайлар әсер етуі мүмкін. Соның ішінде көшу себебінің түрткісі жұмыссыздықтан пайда болған. Ауылдардың жағдйының төмендігіне байланысты, ауыл тұрғындарына жағдай жасалмағандқтан, тұрақты жұмыс көзі болмағандықтан қарапайыс халық көшуге мәжбүр.Ауыл халқыны ынталандыратын шаралар жоқтың қасы [69]. Одан кейін жалпы ауылға ауыл тұрғындарының ауылды көркейтуге үлес қоспайды.
Еңбек көші-қонының мәселесі қашанда өзекті мәселе болды, ал біздің еліміз үшін соңғы жылдары бұрынғысынан да өзекті болып отыр. Көпшілігінде шетел мемлекеттерінің аумағына тосқауылсыз өтуге мүмкіндіктері бар. Көп жағдайда адамдар басқа елдердің аумағына уақытша немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz