Жер сілкінісін болжау
Кіріспе
4
1. Алматы қаласының сейсмо.белсенділігін зерттеу
6
1.1 Қазақстан елді мекендерінде сейсмикалық мониторинг
жүргізу 6
1.1.1
Жер сілкінісін болжау технологиялары 9
1.1.2 Қазақстан халқын жер сілкінісінен қауіпсіздендіру
13
1.1.3 Жер сілкінісінің зардаптарынан жоюға бағытталған іс.шаралар
17
2 Зерттеу нысаны мен әдістері
23
2.1
Алматы сейсмикалық қауіпті аймағын сейсмологиялық зерттеу
23
2.1.1 Жер сілкінісін болжау әдістері 26
3
Зерттеу нәтижелеріжәне оларды талдау
27
3.1
Алматы қаласы және оның маңындағы аумақтардағы сейсмо.
белсенділікті талдау
27
3.2 Радонның мөлшерін анықтау арқылы сейсмикалық зерттеу жүргізу
32
3.3
Сейсмикалық шуды өлшеу бойынша далалық зерттеулер жүргізу
38
Қорытынды 61
Пайдаланылған әдебиеттер 62
Қосымша 66
4
1. Алматы қаласының сейсмо.белсенділігін зерттеу
6
1.1 Қазақстан елді мекендерінде сейсмикалық мониторинг
жүргізу 6
1.1.1
Жер сілкінісін болжау технологиялары 9
1.1.2 Қазақстан халқын жер сілкінісінен қауіпсіздендіру
13
1.1.3 Жер сілкінісінің зардаптарынан жоюға бағытталған іс.шаралар
17
2 Зерттеу нысаны мен әдістері
23
2.1
Алматы сейсмикалық қауіпті аймағын сейсмологиялық зерттеу
23
2.1.1 Жер сілкінісін болжау әдістері 26
3
Зерттеу нәтижелеріжәне оларды талдау
27
3.1
Алматы қаласы және оның маңындағы аумақтардағы сейсмо.
белсенділікті талдау
27
3.2 Радонның мөлшерін анықтау арқылы сейсмикалық зерттеу жүргізу
32
3.3
Сейсмикалық шуды өлшеу бойынша далалық зерттеулер жүргізу
38
Қорытынды 61
Пайдаланылған әдебиеттер 62
Қосымша 66
Жер сілкінісі табиғаттың өте бір қаһарлы да, қауыпты құбылысы. Адамзат дамуы өз тарихында небір алапат жер сілкіністерін басынан өткерді. Жалпы өркениеттің гүлденуіне залалын тигізген жойқын жер сілкіністеріне қатысты оқиғалар халық аңыздары мен жазба шежірелерінде сақталып қалған, көркем шығармаларда көрініс тапқан.
Жер сілкінуі (тектоникалық) - жер қойнауында шоғырланған тектоникалық энергияның салдарынан өршіген серпімді тербелістің дүмпуі. Ал жыныс жылжуы ошақтан өтетін тектоникалық жарықтарда болады.
Жер сілкінісінің түрлері:
1. Жанартаулық жер сілкіну қазіргі жанартаулар әрекет ететін аудандарда дамыған;
2. Тектоникалық жер сілкіну литосфераның жекелеген блоктары өзара қозғалысқа келгенде, Жер қойнауында ұзақ уақыт бойы жинақталған механикалық энергияның қысқа мерзімде шұғыл босанып шығуына байланысты болады.
Жер сілкінуі (тектоникалық) - жер қойнауында шоғырланған тектоникалық энергияның салдарынан өршіген серпімді тербелістің дүмпуі. Ал жыныс жылжуы ошақтан өтетін тектоникалық жарықтарда болады.
Жер сілкінісінің түрлері:
1. Жанартаулық жер сілкіну қазіргі жанартаулар әрекет ететін аудандарда дамыған;
2. Тектоникалық жер сілкіну литосфераның жекелеген блоктары өзара қозғалысқа келгенде, Жер қойнауында ұзақ уақыт бойы жинақталған механикалық энергияның қысқа мерзімде шұғыл босанып шығуына байланысты болады.
1. Алешин А.С. Сейсмическое микрорайонирование особо опасных объектов –Москва: Светоч плюс, 2010.-303 с.
2. Сыдыков А. Сейсмический режим территории Казахстана. –Алматы: Ғылым, 2004. -270 с.
3. Садыкова А.Б. Сейсмическая опасность территории Казахстана. –Алматы: Хай Текнолоджи, 2012.-268 с.
4. Нурмагамбетов А. Сейсмическая история Алматы. –Алматы: ТОО «ИздательствоLem», 2003. -67 с.
5. Детальное изучение сейсмического режима Казахстана и прилегающих территории /Нерсесов И.Л., Нурмагамбетов А., Сыдыков А. – Алматы-Ата: Наука, 1982. – 160 с.
6. Новый каталог сильных землетрясении СССР с древних времен до 1975 г. / Под ред. Н.В. Кондорской и Н.В. Шебалина. –М.: Наука, 1977. -535 с.
7. Ризниченко Ю.В. проблемы сейсмологии. Избранные труды. –М.:Наука, 1985. -406 с.
8. Сейсмическое раонирование Казахстана / Уразов Б.М., Акишев Т.А., Нурмагамбетов А., Досымов А., Малинин Е.Г., Попов К.А., Розенблат М.М., Сыдыков А. – Алмат-Ата: Наука, 1979. – 119 с.
9. Сыдыков А., Сыдыкова А.Б., Горбунов П.Н. Сейсмогенерующие зоны по комплексу сейсмологических и геофизических данных // Доклады НАН РК. 2002. - №3. – С. 51-56.
10. Шацилов В.И. Геофизические критерии сейсмической активности тектоносферы Тянь-Шаня // проблемы предотвращения последствий разрушительных землетрясений. – Алматы. – 2002. –С.119-124.
11. Тимуш А.В. Сейсмотектоника литосферы Казахстана. –Алматы: Luxe Media Group, 2011. -590 с.
2. Сыдыков А. Сейсмический режим территории Казахстана. –Алматы: Ғылым, 2004. -270 с.
3. Садыкова А.Б. Сейсмическая опасность территории Казахстана. –Алматы: Хай Текнолоджи, 2012.-268 с.
4. Нурмагамбетов А. Сейсмическая история Алматы. –Алматы: ТОО «ИздательствоLem», 2003. -67 с.
5. Детальное изучение сейсмического режима Казахстана и прилегающих территории /Нерсесов И.Л., Нурмагамбетов А., Сыдыков А. – Алматы-Ата: Наука, 1982. – 160 с.
6. Новый каталог сильных землетрясении СССР с древних времен до 1975 г. / Под ред. Н.В. Кондорской и Н.В. Шебалина. –М.: Наука, 1977. -535 с.
7. Ризниченко Ю.В. проблемы сейсмологии. Избранные труды. –М.:Наука, 1985. -406 с.
8. Сейсмическое раонирование Казахстана / Уразов Б.М., Акишев Т.А., Нурмагамбетов А., Досымов А., Малинин Е.Г., Попов К.А., Розенблат М.М., Сыдыков А. – Алмат-Ата: Наука, 1979. – 119 с.
9. Сыдыков А., Сыдыкова А.Б., Горбунов П.Н. Сейсмогенерующие зоны по комплексу сейсмологических и геофизических данных // Доклады НАН РК. 2002. - №3. – С. 51-56.
10. Шацилов В.И. Геофизические критерии сейсмической активности тектоносферы Тянь-Шаня // проблемы предотвращения последствий разрушительных землетрясений. – Алматы. – 2002. –С.119-124.
11. Тимуш А.В. Сейсмотектоника литосферы Казахстана. –Алматы: Luxe Media Group, 2011. -590 с.
Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
Түйіндеме
Магистрлік диссертация 66 беттен, 11 - кесте, 23- сурет, 48- әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмыстары Алматы қаласының Сейсмология институтында ЖШС жүргізілді.
Алматы қаласы сейсмикалық қауіпті аудан болып табылатындықтан қала тұрғындарының қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында қаланың сеймо-белсенділігін анықтау үшін далалық зерттеу әдістерін, рамон-радон құралын және сейсмикалық шуды анықтауда Mark L4C-3D және GURALP CMG-3ESP сейсмометрлері қолданылды.
Резюме
Магистерская диссертация состоит из 66- страниц, 11 - таблиц, 23 - рисунков, 48-источников используемой литературы.
Исследовательская работа проводилась в ТОО Институт сейсмологии города Алматы.
Город Алматы является сейсмический опасным зонам, связи с этим проводилась расчет радона в почвах выделяющий после землетрясения с помощью метода полевого исследования и сейсмометрами Mark L4C-3D, GURALP CMG-3ESP.
Summary
Master's thesis consists of a 66- page 11 tables, 23-pictures, 48 sources of literature used.
The research work was carried out in LLP "Institute of Seismology" in Almaty.
Almaty is the seismic hazard zones, therefore to carry out calculations of radon in soil isolated after the earthquake by the method of field research and seismometers Mark L4C-3D, GURALP CMG-3ESP.
Мазмұны
Кіріспе
4
1.
Алматы қаласының сейсмо-белсенділігін зерттеу
6
1.1
Қазақстан елді мекендерінде сейсмикалық мониторинг
жүргізу
6
1.1.1
Жер сілкінісін болжау технологиялары
9
1.1.2
Қазақстан халқын жер сілкінісінен қауіпсіздендіру
13
1.1.3
Жер сілкінісінің зардаптарынан жоюға бағытталған іс-шаралар
17
2
Зерттеу нысаны мен әдістері
23
2.1
Алматы сейсмикалық қауіпті аймағын сейсмологиялық зерттеу
23
2.1.1
Жер сілкінісін болжау әдістері
26
3
Зерттеу нәтижелері және оларды талдау
27
3.1
Алматы қаласы және оның маңындағы аумақтардағы сейсмо-
белсенділікті талдау
27
3.2
Радонның мөлшерін анықтау арқылы сейсмикалық зерттеу жүргізу
32
3.3
Сейсмикалық шуды өлшеу бойынша далалық зерттеулер жүргізу
38
Қорытынды
61
Пайдаланылған әдебиеттер
62
Қосымша
66
Белгілер мен қысқартылған сөздер
КҚТ - күштер мен құралдарды топтау
ШӘЕО - шұғыл әсер ету отрядтары
БТ - барлау топтары
ЗБЗТ - зертханалық бақылауды зерттеу тораптары мекемелер
ИБТ- инженерлік барлау топтары
МБТ - медициналық барлау топтары
КСЭ -кешенді сейсмологиялық экспедициясы
ЖШС - жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ТМД - тәуелсіз мемлекеттер достастығы
СТСЭ - сейсмологиялық тәжірибелік-әдістемелік экспедиция
Кіріспе
Жер сілкінісі табиғаттың өте бір қаһарлы да, қауыпты құбылысы. Адамзат дамуы өз тарихында небір алапат жер сілкіністерін басынан өткерді. Жалпы өркениеттің гүлденуіне залалын тигізген жойқын жер сілкіністеріне қатысты оқиғалар халық аңыздары мен жазба шежірелерінде сақталып қалған, көркем шығармаларда көрініс тапқан.
Жер сілкінуі (тектоникалық) - жер қойнауында шоғырланған тектоникалық энергияның салдарынан өршіген серпімді тербелістің дүмпуі. Ал жыныс жылжуы ошақтан өтетін тектоникалық жарықтарда болады.
Жер сілкінісінің түрлері:
1. Жанартаулық жер сілкіну қазіргі жанартаулар әрекет ететін аудандарда дамыған;
2. Тектоникалық жер сілкіну литосфераның жекелеген блоктары өзара қозғалысқа келгенде, Жер қойнауында ұзақ уақыт бойы жинақталған механикалық энергияның қысқа мерзімде шұғыл босанып шығуына байланысты болады.
3. Денудациялық жер сілкіну таулы аудандардағы тау жынысы массаларының шатқалдарға құлауынан, жер асты қуыстары мен карст үңгірлерінің опырылуынан және ірі жылжымалардың ықпалынан туындайды [1].
Алматы аймағының жер аумағы Қазақстанның Оңтүстік-Шығыс бөлігінде орналасқан. Оның табиғатының негізгі ерекшелігі тауаралық кең шатқалды жазықты Іле және Жоңғар Алатауының тау жоталарынан құралып, ал аймақтың солтүстік шекарасына қарай жазық далалы болып кететіндігінде. Аймақтың геологиялық даму тарихы оның тектоникалық қозғалыстарына, биік таулы рельефтер мен төмен түсулердің пайда болуына, соның салдарынан сел тасқыны мен тасқын сушөгінділеріне толуына тікелей байланысты. Осыған орай оның зілзала қаупі басым аймақ болуы басты сипаты болып табылады [2].
Сейсмологтардың мәліметі бойынша бұл өңір түгелдей жер сілкіну қарқыны VI-дан IX балл және одан жоғары болуы ықтимал аймаққа жатады.
Алматы сейсмикалық қауіпті аймағы Қазақстандағы неғұрлым экономикалық дамыған және халық тығыз орналасқан аймақ болып табылады. Алматы сейсмикалық белсенді ауданы тұтастай Солтүстік Тянь-Шань жоталарына кіреді [3].
Алматы сейсмикалық белсенді аудан шегінде 1966 жылдан бастап Іле геофизикалық экспедициасы геологиялық құрылысын, сейсмикалық жағдайын және олардың өзара байланысын белгілеу мақсатында арнайы геологиялық-геофизикалық және жан-жақты сейсмологиялық зерттеулер жүргізді. Жинақталған материал Алматы сейсмикалық белсенді аймағын жан-жақты сейсмикалық аудандастыру картасының геологиялық-геофизикалық негіздерін құра отырып, материалдарды түсіндіруге мүмкіндік берді.
Жыл сайын бір жүз мыңға жуық жер сілкінісі болады. Алайда, олардың басым бөлігі елеусіз дүмпулер болғандықтан, адамдар сезе қоймайды. Үлкен қауіп тудыратын жер асты дүмпулері орта есеппен алғанда айына екі реттен болып тұрады. Олар мұхиттың тұңғиығында орын алғандықтан адамдар мекендейтін аймақтарға тигізер зияны болмайды. Жер сілкінісінің басты себептері ретінде жер қыртысы платформаларының қозғалысы мен қимылдауын айтуға болады. Мұндай қозғалыстар орын алған аймақ жер сілкінісінің ошағы деп аталады. Ал жер сілкінісі ошағының жер бетіндегі нүктесі эпицентр болып саналады [4].
Жұмыстың мақсаты: Алматы қаласының сейсмо-белсенділігін зерттеу
Міндеті:
1. Алматы қаласы және оның маңындағы аумақтардағы сейсмо-
белсенділікті талдау
2. Радонның мөлшерін анықтау арқылы сейсмикалық зерттеу жүргізу
3. Сейсмикалық шуды өлшеу бойынша далалық зерттеулер жүргізу
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Жер сілкінісінің сейсмо-белсенділігін анықтау Алматы қаласы үшін аса өзекті мәселе болып табылады. Себебі, онда жоғары сейсмикалық белсенділік байқалады. Осы мәселелерді шешу мақсатында бұл тақырыпта сейсмо-белсенділік жан-жақты, түрлі әдістер мен құралдар қолданыла отырылып зерттелді.
1 Алматы қаласының сейсмо-белсенділігін зерттеу
1.1 Қазақстан елді мекендерінде сейсмикалық мониторинг жүргізу
Неғұрлым халық тығыз орналасқан және өнеркәсібі дамыған қалалар мен елді мекендер Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік шығыс бөлігінде сейсмикалық белсенді аймақтарда орналасқан. Елдің сейсмикалық қауіпті аумағында өндірістік әлеуеттің шамамен 40 % орналаскан, онада 400-ден астам қала және елді мекен бар және 6 миллионнан астам адам тұрады. Сондықтан, табиғат апаттарының ішінде жер сілкінісі Қазақстанда маңызды орында тұр және сейсмикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету проблемасына ерекше назар аударылды [5].
Сейсмикалық қауіпті аймақтарда орналасқан барлық қалалардың ішінде Алматы қаласы сейсмикалық жағдайы неғұрлым ауыр жерде тұр. Үдемелі қарқыны 9 балл апатты жер сілкіністері болған жағдайда Алматы қаласының маңында жиынтық саны 150 мың адам опат болады, жаралылар саны - 500 мың адамды құрайды, тұрғын үйдің 80 % қирайды, 700 мың адам баспанасыз қалады, экологиялық және материалдық шығынның жиынтық сомасы 6,5 - 7,0 млрд. АҚШ долларын құрайды [6]. Сондықтан Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туралы, Ұлттық қауіпсіздік туралы Қазақстан Республикасының заңдары мен халықтың және халық шаруашылығы объектілерінің сейсмикалық қауіпсіздігі ұлттық қауіпсіздікпен теңестірілген.
Қазақстанның сейсмикалық қауіпті аумақтарында сейсмологиялық мониторингті ұйымдастыру және жер сілкіністерін болжау үшін Қазақстан Республикасы Үкіметінің Алматы қаласында, Алматы және Талдықорған облыстарында болуы мүмкін жер сілкіністерінің залалын азайту және олардың зардаптарын жою жөніндегі қосымша шаралар туралы 1994 жылғы 30 желтоқсандағы №1490, Республиканың сейсмикалық қауіпті аймақтарында қиратқыш жер сілкіністерінің залалын төмендету жөніндегі шаралар туралы 1997 жылғы 26 тамыздағы №1286 қаулыларымен ТЖМЖ құрамдас бөлігі ретінде Сейсмологиялық бақылауларды және жер сілкіністерін болжаудың республикалық жүйесі (СБЖБРЖ) құрылды [7].
Жер сілкіністерінің сейсмологиялық мониторингі жүйесіне:
oo Аймақтың кешенді бақылау желісі;
oo Жергілікті кешенді бақылау желісі;
oo Ақпаратты жинау, өңдеу және сақтау орталығы;
oo Талдау және болжау орталығы;
oo Қазақстан аумағында сейсмикалық ахуалды бақылауды бағалау бойынша комиссия кіреді.
oo Іс жүзінде ол:
oo Бақыланатын аймақтар мен оған жақын орналасқан аудандарда жер сілкіністерін тіркеуді;
oo Далада құралдар мен бақылаулар жүргізуді және үздіксіз сейсмикалық деформографиялық, геофизикалық, гидрогеологиялық және басқа ақпаратты стационарлық станциялар желісінен алуды;
oo Құралдар мен бақылаулар деректерін автоматты түрде тіркеуді, өткізуді және өңдеуді;
oo Жер сілкіністерінің жедел каталогтарын және бюллетеньдерін жасауды;
oo Сейсмикалық, демографиялық, геофизикалық, гидрогеологиялық және басқа да ақпарат архивін қалыптастыруды;
oo ҚР аумағында күшті жер сілкіністерінің кіндігінде уақытша станциялардың жұмысын күшейту және қамтамасыз етуді;
oo Бақыланатын аумақтарда барлық сезілген және күшті жер сілкіністері туралы ҚР директивті органдарына уақтылы хабарлауды;
oo Болжау комиссиясына материалдарды тұрақты түрде ұсынуды қамтамасыз етеді [8].
Мониторингтің жергілікті жүйесі жер сілкіністерінің ықтимал орны ретінде орта мерзімді болжау бойынша атап көрсетілген учаскелерде құрылуға тиіс. Алматы қаласының ауданында олардың тіркеу пунктері неғұрлым көп орналасқан, мұнда бірнеше сейсмикалық қауіпті аймақтар бөліп көрсетілген. Геодинамикалық мониторингтің жергілікті жүйесі бастапқы кезеңде өзінің құрамына міндетті түрде мынадай базалық әдістерді кіргізеді:
oo Сейсмологиялық бақылау;
oo GPS спутниктік бақылау;
oo Қайталама өте дәл гравиметрикалық бақылау;
oo Қайталама өте дәл нивелирлеу;
oo Спутниктік радарлы интерферометрияның деректерін пайдалану;
oo Температуралық өріс туралы спутниктік деректерді пайдалану [9].
Сейсмикалық мониторингте маңызды звено бақылау пунктерінен ақпарат жинау және оны өңдеу болып табылады. Радио және телефон арналары, электоронды почта арқылы ақпаратты жедел беру тәулік сайын жүзеге асырылады және тәулік ішінде тіркелген материалдардан тұрады.
Сейсмологиялық бақылаулардың және жер сілкінісі болжамдарының қазіргі жүйесі. Қазақстан аумағындағы жер сілкінісі болжамдары мен сейсмологиялық қауіпін бағалаумен байланысты барлық сұрақтар ҚРБҒМ сейсмология Институтымен құрылған сейсмологиялық бақылаулар мен болжамдар жүйесінің көмегімен бақылаулар материалы негізінде жетілдіріліп, жүзеге асырылады [10]. Тәжірибе жүзінде ол мыналарды қамтамасыз етеді: (1 - сызбанұсқа).
1. Бақыланып жатқан аумақтар мен оған қатысты аудандардағы жер сілкінісі туралы мәліметтерді тіркеу және өңдеу.
2. Өрістік құрал-жабдықтармен бақылауды және үздіксіз сейсмикалық, демографиялық, сейсмобиологиялық ақпараттарды стационарлы станциялардың желісімен, сондай-ақ, алынып жатқан ақпараттардың алғашқы өңдеуін алуды жүргізу.
3. Құрал-жабдықтармен бақылау мәліметтерін тіркеу, жіберу және өңдеу үрдістерін дағдыландыру жұмыстары бойынша тақырыптық жұмыстарды жүргізу.
4. Қазақстан аумағын сейсмологиялық бақылау.
5. Қазақстан аумағындағы қатты жер сілкіністерінің эпицентрлік аймағындағы уақытша сейсмикалық және геофизикалық станциялардың жұмысы мен басқа да бақылау түрлерін күшейту және қамтамасыз ету.
6. Қазақстан Республикасының директивті мүшелеріне бақыланып жатқан аумақтағы сезілетін және қатты жер сілкіністері туралы уақытылы хабарлау.
7. Жер сілкінісін болжау материалдарын Комиссияға жиі ұсыну.
8. Жер сілкінісінің жедел тізімдемесі мен бюллетеньдерін құру, сейсмологиялық, геофизикалық, гидрогеохимиялық және басқа да ақпараттар мұрағатын жасау.
9. Жер сілкінісін болжау үшін бақылау, автоматтандыру және материалдарды өңдеудің жаңа әдістері мен техникалық құралдарын енгізу [11].
Сурет 1- Сейсмомониторниг жүйесі
Тәжірибе көрінісінде сейсмомониторинг жүйесі мыналарды қамтамасыз етеді:
1. Бақыланып жатқан аумақ пен оған қатысты аудандардағы жер сілкіністерін тіркеу.
2. Қазақстан Республикасының директивті мүшелеріне бақыланып жатқан аумақтағы сезілетін және қатты жер сілкіністері туралы хабарлау.
3. Қазақстан аумағы мен маңызды өндірістік объектілерін сейсмологиялық бақылау.
4. Жер сілкінісін болжау материалдарын Комиссияға жиі ұсыну.
5. Қазақстан аумағындағы қатты жер сілкіністерінің эпицентрлік аймақтарына бақылау жүргізу.
6. Алынған ақпараттарды өңдеу мен сейсмологиялық, геофизикалық, гидрогеологиялық, демографиялық және басқа да ақпараттар мұрағатын жасау.
7. Жер сілкінісін болжау үшін бақылау, автоматтандыру және материалдарды өңдеудің жаңа әдістері мен техникалық құралдарын енгізу [12].
1.1.1 Жер сілкінісін болжау технологиялары
Жер сілкінісін болжаудың бірден - бір негізгі шешімі ол болжау технологиялары болып табылады [13] (сызбанұсқа Жер сілкінісінің болжау технологиялары).
М8 алгоритмы
Бұл алгоритм Жер сілкінісін болжау және математикалық геофизика халықаралық Институтында пайда болған (МИТП РАН Мәскеу қ.). Бұл әдістің М8 алгоритмі деп аталу себебі - магнитудасы 8 баллдан жоғары жер сілкіністерін болжауға негізделген әдіс ретінде саналады. Параметрлердiң сандық мәндерi сейсмикалық облыстар үшiн болжам функцияларының бiртұтас анықтауын қолданудаға мүмкіндік береді [14].
М8 алгоритмы таңдалынып алынған жердегі жер сілкінсінің болу мүмкіндігінің ең жоғарғы периодын анықтауға мүмкіндік береді. 1995ж. Кобе қаласында (Жапония) М=7.2 болған жер сілкінісінің ретроспективті болжау функциясы 3 суретте көрсетілген. Қазіргі кезде осы алгоритм авторлары бұл әдістің жер сілкінісін болжау дәлдігін арттыру үшін жетілдіру және модификациялау жұмыстарымен айналысуда.
М8 Алгоритмы Жер шарында болатын, магнитудасы 7,5 баллдан жоғары қатты жер сілкіністерін болжауға бағытталған әдіс. 1991 жылдан бастап әлемнің бірқатар мемлекеттері біріге отырып Тынық мұхитындағы сейсмикалық полюсті бақылауға алды. Тынық мұхитындағы сейсмикалық белдеуі радиусы 427 км болатын 147 шеңбер тәріздес зоналарға бөлді. Алынған мәліметтер әрбір 6 ай сайын өңделіп отырды. Осы эксперимент барысында болған 11 қатты жер сілкінісінің 6 болжанды, соның ішінде 1994ж болған Шитокандық және 1995 ж болған Итурупсктік жер сілкіністері. (2 - сызбанұсқада Жер сілкінісінің болжау технологиялары көрсетілген).
1998 жылы Алгоритм М8 жер сілкінісін болжауға мүмкіндік беретініне көз жеткеннен кейін, осы жобаға қатысушылар эксперимент барысында алынған мәліметтерді әлемдегі 100-ден аса жер сілкінісін болжау жұмыстарымен айналысатын ғалымдарға алуға ұсыныс жасады.
Сол уақыттан бастап бұл экспериментті екі диапозонда өткізу шешімі қабылданды (М=8+ және М=7,5+ ). Бақыланып отырған сейсмоактивті облыстарға Трансазиаттық сейсмикалық белдеуі қосылды [10]. Трансазиаттық сейсмикалық белдеуі R=667 км болатын 262 шеңбер тәріздес зоналарға бөлінді.
Калифорния-Невада (КН) алгоритмы
Бұл әдіс Ресей және АҚШ геофизик ғалымдарының бірлескен зерттеулері негізінде пайда болған. Алгоритм КН магнитудасы 5,5-6,5 болатын жер сілкіністерін болжауға арналған әдіс [15]
Сурет 2 - Жер сілкінісінің болжау технологиялары
Сурет 3 - 1995ж. Кобе қаласында (Жапония) М=7.2 болған жер сілкінісінің ретроспективті болжау функциясы
Алгоритм КН-мен жер сілкінісін болжау барысында болатын оқиғаларды бірнеше топқа бөлеміз:
1. Бұл топқа магнитудасы белгілі бір шектен жоғары жер сілкіністерінің саны; олардың энергиясы; жер сілкінстерінің дефициті жатады
2. Екінші топқа ұзақ уақыттық трендтен ауытқу; жер сілкінісінің магнитудасының әркелкі болуы, жер сілкінісі ошағының орташа өлшемі.
3. Үшінші топ функциялары жердің әр нүктелерінде болған жер сілкіністерінің бір-бірімен қарым-қатынасын сипаттайды; ең алшақ қашықтықта болған афтершоктың магнитудасы есепке алынады; бір-бірімен тікелей байланысты аудандарда болған жер сілкіністерінің жалпы саны.
Бұл алгоритм Калифорния және Невада штаттарының территориясында алынған ақпараттар негізінде пайда болған.
RTL алгоритмы
Бұл алгоритмды 1996 жылы Г.А. Соболев және Ю.С.Тюпкин ұсынған. Бұл әдіс сейсмикалық тыныштық кезеңін және форшоктарды анықтауға мүмкіндік береді. RTL алгоритмының болжау параметрлері үш функцияға негізделген: R - эпицентралды, T - уақыттық, L - жер сілкінісінің ошағын анықтайтын функция. Бұл параметрдің орташа квадраттық ауытқуы 0-ден асатын болса, бұл сейсмикалық тыныштық кезеңінің пайда болуын анықтайды. Егер RTL параметрінің 0-ге ығысуы байқалса, онда қатты жер сілкінісінің алдындағы форшоктық активтену кезеңнің пайда болуына негіз болады [16].
RTL шамалары анализденіп отырған қатты жер сілкінісі қаупі бар аудандарда есептелінеді. Эпицентрлік функцияны келесі формуламен көрсетуге болады:
(1)
Уақыттық Т функциясын мына формуламен өрнектейміз:
(2)
Жер сілкінісінің ошағының ауданынын есептеу үшін мына формуланы пайдаланамыз:
(3)
RTL алгоритмы Камчатка, Курил аралы, Сахалин аралы және АҚШ-тың Калифорния штатында болған жер сілкіністерді болжауға кеңінен қолданылған. 1997 жылы осы әдіс көмегімен Сахалин аралындағы Кроноцк (М=7,8) жер сілкінісі бір жыл бұрын болжанды [17] (2 - суретте ретроспективтік есептеу мысалы келтірілген).
1995 жылы Сахалин аралығындағы Нефтегорск жер сілкінісі болар алдында 1994 жылы максимал сейсмикалық тыныштық кезеңі байқалды. Одан кейін RTL шамасының өскенін байқаймыз, бұл қатты жер сілкінісі болар алдында форшоктық активтіліктің жақындауымен байланысты [18].
Сурет 4- Ретроспективтік есептеу
Заманауи жер сілкінісін болжау жүйесі. 2007 жылы Бакуде Жер сілкінісінің глобальдық жүйесі іске қосылды. Жүйе негізінде 2005 жылы Женевада потентталған ATROPATENA сейсмологиялық болжау станциясы жатыр. ATROPATENA сейсмологиялық болжау станциясы қазіргі таңда Азербайджан, Пәкістан, Индонезия, Түркия, Украинада орналасқан. Бұл жер сілкінісін болжау станциялары гравитациялық өрістің үш өлшемдік өзгерістерін бақылайды. Өзгерістер өте әлсіз тектоникалық тербелістер нәтижесінде пайда болады. Айтылған өзгерістер қатты жер сілкінісі болар алдында 3-6 күн бұрын байқалады. Бұл станция өзінен мыңдаған км қашықтықтағы болатын жер сілкінісінің уақытын және болатын орнын табуға мүмкіндік туғызады. Арнайы параметрлер көмегімен күтілетін жер сілкінісінің магнитудасы және санын анықтауға болады [19].
Сурет 5 - АTROPATENA сейсмологиялық болжау құрылғысы
1.1.2 Қазақстан халқын жер сілкінісінен қауіпсіздендіру
Қазақстан Республикасы аумағының неғұрлым сейсмикалық белсенді бөлігі геодинамикалық қатынастағы күрделі жүйеге Еуро-Азияның сейсмикалық белсенді белдеуіне кіреді, онда таулардың пайда болуы ірі литосфералық қабаттардың өзара іс-әрекетінің салдары болып табылады. Қазақстанның сейсмикалық белсенді орогендік белдеуі Тұран плитасы мен қазақ қалқанының жаңа платформасының құрылымын оңтүстіктен және шығыстан қоршап тұрған таулы жоталардан тұрады. Олармен бірқатар сейсмикалық қозғалып тұратын аймақтар байланысты, оларға күшті жер сілкіністерінің ошақтары жақын орналасқан. Қазақстанның аумағында төрт сейсмикалық қауіпті аумақ бар: Тарбағатай-Алтай, Жоңғар-Солтүстік Тянь-Шань таулары, Қаратау және Каспий жағалауы [20].
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік шығысындағы неғұрлым сейсмикалық белсенді аудандарға соңғы 120 жылда күшті жер сілкіністері болған Іле жоталары, Күнгей Алатау және Қырғыз жоталары жатады:
Беловодское (1885ж., М -7,3), Верный(1887ж., М = 7,3),Шелек (1889 ж.,
М - 8,3), Кемин (1911ж., М = 8,2), Кемин-Шу (1938ж., М= 6,9) және басқалары. Жоңғар Алатауы барынша жоғары сейсмикалық аймақ болып сипатталады, мұнда көрсетілген кезең ішінде М=6,1-6,5 шкаласымен 4 жер сілкіністері болған [21].
1929 жылдан бастап 2005 жыл аралығындағы инструменталдық бақылаулар кезеңінде Қазақстанның сейсмикалық станцияларының желісі әр түрлі энергиядағы шамамен 30 000 жер сілкіністерін, және оның жұмысы барысында 5,0 дейінгі магнитудамен бірқатар жер сілкіністері тіркелді.
Соңғы уақытқа дейін Орталық Қазақстанның аумағы сейсмикалық емес деп есептелінді, бірақ соңғы жылдары сейсмикалық бақылау жүйелерінің дамуына байланысты ол жерлерде де жер сілкіністерінің болатындығы айқындалды. 1994 жылы ҚР-ның ұлттық ядролық орталығының станциялар желісі іске қосылды. Бұдан басқа, Қазақстанның батысында дәстүрлі түрде геодинамикалық белсенділігі әлсіз деп есептелетін аумақ бар. Алайда соңғы уақытта жер сілкіністері болғанға дейін жаңа әрі қазіргі заманғы тектоникалық қозғалыстардың болуының көптеген фактілері анықталды. Каспий жағалауы аймағында мұнай және газ кен орындарын қарқынды бұрғылау жүргізіледі, оның геологиялық ортаға техногенді әсерлері болады, соның салдары жер сілкіністерін қоздыруы мүмкін. Жер сілкіністері мұнай құбыры желілерін, пайдаланып жүрген скважиналарды бүлдіруі, өндірістік және тұрғын үй кешендерін бұзуы мүмкін, нәтижесінде орны толмайтын экологиялық және әлеуметтік зиянға ұшыратады [22].
Сейсмикалық аудандандастыру картасы пайдаланады. Бұрыңғы карталармен салыстырғанда жақсы деп саналғанына қарамастан, онда болжанатын сейсмикалық белсенділік едәуір төмендетіліп сипатталды. Бір қатар аудандарда болжанған деңгейден асып түсетін жер сілкіністері болды. Осындай оқиғалардың қатарына Қазакстандағы Бақанаста (1979ж., М=5.8, 1=6-7) және Зайсанда (1990ж., М=6.8,1=8) болған жер сілкіністері жатады.
Осының салдарынан сейсмикалық аудандарға бөлудің жаңа кезеңін
жүргізу қажеттігі пайда болды. Қазақстанның сейсмикалық қауіпті аймақтарында ғылыми-практикалық жұмыстар жүргізілді, бұл жаңа сейсмикалық геофизикалық және сейсмикалық тектоникалық материалдарды талдауға мүмкіндік берді.
Тәуелсіз әдістерді бірлесіп пайдалану Жоңғар, Солтүстік Тянь-Шань аумағы және Қаратау-Талас аймағы үшін сейсмологиялық деректер бойынша күшті жер сілкіністері ошақтарының пайда болатын аймақтарын анықтау мүмкіндігін арттырады, олардың ішінде неғүрлым сейсмикалық кауіпті аудандар Іле және Күнгей Алатау жоталары болып табылды, мұнда шамасы Ктах=18(Мтәх=8,5), ал Жонғар Алатауы мен Қырғыз жоталарының шығыс бөлігінде К1в;=17 (Мта=7,5).
Қырғыз жоталарының батыс бөлігі және Қаржантау жоталарырының КТ)Х=16 (Мтах=7,0) шамасымен сипатталады. Аумақтың қалған бөлігінде Ктахмәні 13-15 шегінде болады [23].
Қазақстанның сейсмикалық аудандандастыру қартасымен М 4,7 күшті жер сілкіністері каталогы және тектоникалық қажетті ерекшеліктерді терең қазылып жасалатын құрылысты, сейсмикалық өлшемдерді және тағы басқаларды көрсететін карталар кешені қоса жүреді.
1 - Тарбағатай-Алтай, 2 - Жоңғар - Солтүстік Тянь-Шань таулары, 3 -Қаратау, 4 - Каспий жағалауы.
Сурет 6 - Қазақстанның сейсмикалық белсенді аймақтарының жалпы сұлбасы
Картаға елді мекеннің тізімі беріледі, олардың шегінде болатын баллдық шама көрсетіледі. Жасалған Қазақстанның сейсмикалық аудандастыру картасы ҚР Энергетика, индустрия және сауда министрлігінің тұрғын үй және құрылыс саясаты комитетінің 1998 жылғы 26 наурыздағы № 3-2 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының құрылыс нормалары сейсмикалық аудандардағы құрылыс (ҚНжЕ В 1.2-4-98) құжатының ажырамас бөлігі болып табылады. Ол МSК-64шкаласының балдарында әлеуетті сейсмикалық карқындылықты бағалауды есепке ала отырып, күрделі құрылысқа қаражатты неғұрлым тиімді салуға мүмкіндік береді [24].
Неғұрлым халық тығыз орналасқан және өнеркәсібі дамыған қалалар мен мекендер Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік шығыс бөлігінде сейсмикалықбелсенді аймақтарда орналасқан. Елдің сейсмикалық қауіпті аумағында Республиканың өндірістік әлеуетінің шамамен 40 пайыз орналасқан, онда 400-ден астам қала және елді мекен бар және 6 миллионнан астам адам тұрады. Сондықтан, табиғат апаттарының ішінде жер сілкінісі Қазақстанда манызды орында тұр және сейсмикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету проблемасына ерекше назар аударады. Сейсмикалық қауіпті аймақтарда орналасқан барлық қалалардың ішінде Алматы қаласы сейсмикалық жағдайы неғұрлым ауыр жерде түр. Сондықтан Табиғи және техногенді сипаттағы төтенше жағдайлар туралы, Ұлттық қауіпсіздік туралы Қазақстан Республикасының заңдарымен халықтың және халық шаруашылығы объектілерінің сейсмикалық қауіпсіздігі ұлттық қауіпсіздікпен теңестірілген.
Сейсмикалық қауіпті облыстарда орналасқан қалалар мен елді мекендерді дамыту және құрылыс салу сейсмикалық аудандарға бөлуді, жер сілкінісін болжау мәселелерін коюды талап етеді және сейсмикалық аумақты жан-жақты зерделемей және құралдармен бақылаулар желісін жетілдірмей жүргізу мүмкін емес. Құрылыстың қарқынды дамуына байланысты сейсмикалық жағдайды егжей-тегжейлі зерттеуге талаптар өсуде [25].
Қазақстанда сейсмикалық аудандарға бөлудің үш түрі бар: жалпы, жан-жақты және шағын аудандарға бөлу. Жалпы сейсмикалық ауданға бөлу (ЖСА) Республика ауқымындағы халық шаруашылығын дамытуды жоспарлау мақсатына қызмет көрсетеді. Қазіргі уақытта ЖСА картасында Қазақстанның барлық аумағы қамтылған.
Үдемелі қарқыны 9 баллға дейінгі және одан да үлкен жер сілкінісінің болуы мүмкін аймақтар Солтүстік Тянь-Шань, Жоңғар тау жоталарын және Алтайдың оңтүстік шығыс сілемдерін қамтиды. Неғұрлым әлеуетті сейсмикалық қауіп Іле және Күнгей Алатауы шегінде болады. 8 баллға дейінгі күші бар сілкіністер болатын аудандарға тау жоталарының төменгі сілемдері бейім. Оларға Нарым, Солтүстік Зайсан, Малайсатин, Кіңдіктас және басқа да сейсмикалық аймақтар жатады. Үдемелі қарқыны 6-7 балл болатын жер сілкіністері тау баурайларындағы жазықтарда байқалады [26].
Сейсмикалық аудандастыру картасы түрғын-үй және өнеркәсіптік объектілерді салу мәселелерін реттейтін әкімшілік органдарға, сондай-ақ азаматтық өнеркәсіптік ғимараттар кұрылысының сейсмикалық беріктігіне жобалау сметалық құжаттама әзірлейтін жобалау-сәулет ұйымдарына арналған. Сейсмикалық аудандастыру картасы М8К-64 шкаласының баллмен көрсетілетін сейсмикалық күшін бағалауды ескере отырып, күрделі құрылысқа қаражатты неғұрлым тиімді жұмсауға мүмкіндік береді [27].
Картада көрсетілген ықтимал жер сілкіністерінің (Мтах) күтіп отырған ең жоғарғы энергиясы бойынша дифференциацияланған сейсмикалық козғалыстағы аймақтар әлеуетті сейсмикалық тектоникалық деформациялар туралы түсінік береді, әрі сейсмикалық процестердің пайда болуының сипаты мен мөлшері олардың күшіне (магнитудасына) байланысты болады.
Мысалы, Солтүстік Тянь-Шань және Жоңғарда сейсмикалық аймақтарда М = 5,5-6.5 (7-9 баллдық жер сілкінісі) болғанда жаппай қирауы мүмкін. 9 баллдық жер сілкінісі кезінде М=6,5-7,0 болатын аймақтарда жер қыртысының қозғалуы жүз метрге дейін созылған жарық түсіруі мүмкін, ал жарық түскен аймақтың жалпы ұзындығы 2-3 шакырымға жететін болады.
Үдемелі қарқыны 10 баллдық жер сілкінісі кезінде М 7,0 болған аймақтарда 7-8 метрге дейін тіке орын ауыстыру теңселістерімен 15-30 шақырымға дейін жарықтар пайда болады.Сейсмикалық қозғалысқа түскен тас тасқындары көбіне құлап-қирауларға әкеп соғады, сары топырақты дамыту аудандарында ол жер сілкінісінен да гөрі қауіпті болуы мүмкін [28].
Сейсмикалық қауіптің аймақтық жағдайларын бағалаудың жоғарыда көрсетілген мүмкіндіктеріне қарамастан жасалған карта құрылыстын барлық инженерлік проблемаларын ескере алмайды. Сондықтан, сейсмикалық қауіпті неғұрлым жан-жақты бағалау үшін мыналар қажет.
Азаматтық және өнеркәсіптік объектілерді орналастыру мәселелерін шешу үшін облыстық және аудандық әкімшілік органдарына сейсмикалық қауіпті аймақтарда орналасқан аумақтарды жанжақты сейсмикалық аудандарға бөлу жөніндегі жұмыстарды жүзеге асыруы қажет. Бұл жұмыс сейсмикалық қозғалыстағы аймақтарды нақты айқындауға мүмкіндік береді.
Аумақтық өнеркәсіптік кешендердің құрылыс жағдайларын нақтылау үшін сейсмикалық шағын аудандарға бөлу қажет, оның міндеттеріне нақты аймақтардың инженерлік-геологиялық жағдайларын және олардың сейсмикалық әсерлерге (топырактың сейсмикалық қасиеттері, жарылып бұзылуларды, жер астындағы сулардың деңгейін белгілеу және тағы басқалары) ықпалын зерделеу кіреді [29].
Аса маңызды объектілер (атом электростанциялары, мұнай өндіретін және мұнай өндейтін кәсіпорындар, гидроэлектр трастанциялары, металлургия және химия комбинаттары және тағы басқалары) үшін сейсмикалық қауіпті бағалау арнайы бағдарламалар бойынша жүргізілуі тиіс.
Аталғандармен бірге, Қазақстанда жер сілкінісінен және геологиялық орта экологиясының бұзылуынан болатын әлеуметтік-экономикалық зиянды болжау бағытында кешенді зерттеулер, сондай-ақ ақпарат жүйесін әзірлеу және болатын жер сілкіністерінің зардаптарын жеңілдету және жою жөніндегі инженерлік-техникалық шешімдер және ұйымдық іс-шаралар бойынша ұсыныстар жұмыстары жүргізілуде [30].
1.1.3 Жер сілкінісінің зардаптарынан жоюға бағытталған іс-шаралар
Төтенше жағдай қаупі туындағанда және зардаптарын жою іс - шараларын басқаруды ТЖ алдын алу және жоюға арналған қалалық комиссия, Алматы каласының ТЖ басқармасы, ТЖ жою және алдын алу аудандық коммиссиялары жүргізеді.
Қала ұйымдары жекешелендіру түріне тәуелсіз, дұрыс ақпаратты алғаннан сон келесі іс-шараларды атқаруға міндетті:
- адын ала жасалған жоспарға сәйкес тұрғындар мен жұмыскерлерғе алынған ақпарат пен еңбек ету тәртібін жеткізу;
- қауіпсіз белдемге адамдардың материалдық құндылықтар мен құжаттар эвакуциясын ұйымдастыру;
- өндірістің апатсыз тоқтауын қамтамасыз ету, комуналды энергетикалық және газды тораптарды өшіру;
- кезең бойынша салааралык төтенше жағдай комиссиясы және жергілікті басқару органдары арқылы жағдайды анықтап отыру;
- әдеттегі жұмыс режиміне тек қана төтенше жағдайды басқару органдарының сәйкес нұсқауынан кейін ауысу, бірақ кез келген уақытта жұмыс істеу жоспарын ілмеген жағдайларға тәуелді өзгерту;
- ТЖ жариялауға негіз болған жағдайды жою мүмкін болмағанда, жағдайдың екінші ретті зақымдалу факторының пайда болуына сәйкес нашарлауында өкілетті органдар сәйкес шешімнің жұмыс істеу уақытын созуға құқылы. Күштердің атқаратын іс-шаралары мен қимылдарын басқару тұрақты дислокация орындарынан, қалалық қорғалатын басқару орындарынан, басқарудың қозғалмалы орындарынан радио және радиорежим байланыс пайдаланылуы, қозғалмалы құралдарымен және хабар тасушылар арқылы атқарылады [31].
а) Тұрақты орналасу орындарынан
Жоғарғы басқару органдарымен:
- ААҚ Казақтелеком жалпы пайдалану сымды тораптар байланысы арқылы, қалалық автоматты телефон бекетімен (ҚАТБ), ҚР ұҚК бөлінген автоматты байланыс телефонды торабы арқылы, телеграфты абонент торабымен, факс, электронды пошта, алыс байланыс арқылы;
- ҚР ТЖ министрлігінің №7989 №7990 радио тораптарындағы радиобайланыс құралдары арқылы;
Бағынышты бөлімшелермен:
- Гут Алматытелеком жалпы пайдалану сымды тораптары арқылы, факс, педжинг, байланыстың ұялы жүйесі №103 Алматы қаласының Төтенше жағдайлар Департаменті радио торабы радиобайланысы құралдары;
Өзара әсер ететін басқару органдарымен:
- Гут Алматытелеком жалпы бағыттағы сымды байланыс тораптары;
- Ұялы байланыс құралдарымен;
- 109 Алматы қаласының ТЖ Департаменті радиоторабының радиобайланыс құралдары бойынша;
б) Қозғалмалы басқару орындарынан
Жоғарғы басқару органдарымен:
- жалпы пайдалану сымды байланыс тораптары арқылы;
- ҚР ТЖ Министрлігінің №7989, №7990 радиотораптарындағы радиобайланыс құралдары арқылы;
Өзара әсер ететін және бағынышты органдармен:
- жалпы пайдалану сымды тораптар байланысы арқылы;
- ұялы байланыс құралдары арқылы;
- № 103, 109 Алматы қаласының ТЖ Департаменті радиоторабының радио -байланыс құралдары бойынша;
- ҚжБШЖ тиімді және ұйымдасқан түрде өткізу үшін күштер мен құралдарды топтау (КҚТ) сәйкес деңгейдегі басшы шешімімен алдын ала құрылады [32].
КҚТ келесі іс-шараларды қамтамасыз етуі қажет:
- күрделі шарттарда алға қойылған міндеттерді орындауға құрамаларды жедел дайын ету мүмкіндігі;
- қорғау жұмыстарын жүргізу орнына дер кезінде жету;
- ТЖ белдемінде жоспарланған жұмыстарды жүргізу үздіксіздігі;
- жұмыс үрдісінде келесі ауысымдар, эшелондар, резервтер және тиімді басқару арқылы көмекті көбейту;
- жұмыстарды жүргізу барысында күштер мен құралдарды тұрақты және тиімді басқару жан-жақты қамтамасыз ету;
- еңбекке тартылатын құрамалардың жеке құрамымен персоналын қорғау.
Қала деңгейінде күштер мен құралды топтастыруға қаланың объектілері және аймақтық құрамалары, шұғыл әсер ету отрядтары (ШӘЕО), қаланың қорғау шеттері, АҚ әскери бөлімдері, әскери горнизонның бөлімшелері мен бөлімдері кіреді, олар өзара әсерлесу жоспарларымен бөлінеді [33].
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 7 қаңтар 2000 жылы №25 №1490 30 желтоқсан 1994ж Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетінің өзгертулер жайлы үкіміне сәйкес Алматы каласында мүмкін болатын жер сілкінісі зардаптарын жою үшін Қазақстан Республикасынан келесі күштер мен құралдары белінеді.
Кесте 1 - ҚР күштері мен құралдары
Кім бөледі
Жеке құрамының саны, адам
Техника саны, бірлік
1
2
3
Астана қаласы
1495
162
Ақмола облысы
1610
145
Ақтөбе облысы
2452
161
Атырау облысы
1280
160
Шығыс Қазақстан облысы
6160
880
Жамбыл облысы
7440
1060
Қарағанды облысы
1970
260
Батыс Қазақстан облысы
1896
143
Қызылорда облысы
1420
170
Қостанай облысы
1700
150
Манғыстау облысы
1150
120
Павлодар облысы
2755
420
Солтүстік Қазақстан облысы
945
140
Онтүстік Қазақстан облысы
5433
660
Қорғаныс министірлігі
1600
95
Ішкі істер министірлігі
800
85
Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті келісім және жеке жоспар бойынша Министірліктер мен облыстар бөлетін күштер мен құралдар мүмкін болатын жер сілкінісі зардаптарын жою үшін қала аудандары бойынша таралады [34].
Қалаға ТЖ жөне АҚ күштері мен құралдары келеді:
- Облыстардан 37,7 мың адам және 4,6 мың техника бар 1285 кұрама;
- Қорғаныс министрлігінен 1600 адам және 95 бірлік техника;
- ІІМ 800 адам және 85 бірлік техника келеді [35].
Күштер мен құралдар:
- теміржол көлігімен - 19208 адам, 3165 техника бірлігі бар - 591 құрама келеді;
- авиациалық көлікпен - 8699 адам, 73 техника бірлігі бар - 374 кұрама келеді; - өз күшімен 9802 адам және 1137 техника бірлігі бар 320 кұрама келеді;
Күштер мен кұралдардың келу уақыты:
- 4+17 сағаттан 4+48 сағат ішінде 18774 адам және 2611 техника бірлігі бар 577 құрама келеді;
- 4+48 сағаттан 4+72 сағат ішінде 9862 адам және 1573 техника бірлігі бар 298 құрама келеді;
- 4+72 сағатта 2463 адамы, 248 техника бірлігі бар 88 құрама келеді;
Қазақстан Республикасының Төтенше жағдайлар министрлігі агенттігі әскери бөлімдерінің күштері мен құралдары:
- 28237 әскери бөлімшесі 500 адам жеке құрамы мен 100 техника бірлігі бар; - - 52859 әскери бөлімшесі 200 адам жеке кұрамы мен 28 техника бірлігі бар; - - - 68303 әскери бөлімшесі 130 адам жеке құрамы мен 18 техника бірлігі бар;
Келу жылдамдығына сай олар объекттерге жоспарларға сәйкес жұмыс жүргізу учаскелері мен секторлары коменданттары, аудандар әкімдері шешімі бойынша бағытталады [36].
Күшті жер сілкінісі белдеміне күштер 3 эшелонмен енгізіледі:
Құрамында 6599 адам және 183 техника бірлігі 322 құрамы бар бірінші эшелон Астана қаласынан, Актөбеден, Атыраудан, Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан, Қостанай, Павлодар, Ақмоладан Алматы қаласымен Алматы облысына авиациялық қөлікпен аэродромдарға және автокөліктер мен 17 сағаттан қейін қабылдау орындарына келеді. Құрамында 28646 адам және 4184 техника бірлігі бар 875 құрамасы бар екінші эшелон Астана қаласы, Ақтөбе, Атырау, Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан, Қостанай, Павлодар, Ақмола, Қарағанды, Қызылорда, Солтүстік Қазақстан, Маңғыстаудан 72 сағат ішінде теміржол көлігі мен түсіру бекеттеріне келеді:
- солтүстік бағыт - Жетісу, Байсерке, Жетіген, Іле, Қапшағай бекеттері
- оңтүстік бағыт - Ақсеңгір, Шамалған, Құрқұдық, Ұзынағаш, Қопа, Шилібастау бекеттері.
Құрамында 2463 адам, 248 техника бірлігі 88 құрамасы бар үшінші эшелон Атырау, Оңтүстік Қазақстан, Маңғыстау облыстарынан 72 сағаттан соң теміржол көлігімен түсіру бекеттеріне келеді.
Күштер мен құралдар қала аудандарында орналасады:
а) Алмалы ауданында:
- Атырау, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облысы, МБ батыс аймақтық аэро -мобильді отряд (Атырау қ.), РГКП Ақ берен (Атырау қ.), РГКП ВАСС көмір Қарағанды қ.) эб 5285.
б) Әуезов ауданында:
- Жамбыл облысы, РГКП Құтқарушы (Тараз қ.), РОLО;
в) Бостандық ауданында:
- Батыс Қазақстан облысы, Оңтүстік Қазақстан облысы 28237 эб;
г) Медеу ауданында:
- Астана қаласы, Орталық аймақтык аэромобильді отряд (Астана қ), Актөбе облысы, Маңғыстау облысы д);
д) Жетісу ауданында:
- Шығыс Қазақстан облысы, ГУ Шығыс аймақтық аэромобильді отряд Өскемен қ.), РГКП ВААС КЕН (Өскемен қ.), Солтүстік Қазақстан облысы, Онтүстік аймақтық аэромобильді отряд (Қызылорда қ.) Оңтүстік Қазақстан облысы;
е) Түрксіб ауданы:
- Ақмола, Қостанай, Павлодар облысы, ГУ Солтүстік аймақтық аэромобильді отряд (Қостанай қ.)
№ 1219 30.04.1997 жылдың Алматы қаласы әкімдігінің шешімдігімен төтенше жағдай туындаған жағдайда қорғау және басқа шұғыл жұмыстарды жүргізу тәртібі бойынша қала қорғау және басқа шұғыл жұмыстарды жүргізу үшін 19 сектор мен 128 учаскеге бөлінген. Аудандық әкімі шешімімен учаскелер шекаралары анықталды,секторлар мен учаскелердің коменданттары тағайындалды, алғашқы медициналық және дәрігерлік көмекті көрсету мақсатында зардап шеккендерді жинақтау орындары зардап шеккендер мен зақымданғандарды эвакуациялау арнайы медициналық көмек көрсету, өлгендерді жинақтауды ұйымдастыру, қайтымсыз орындары, оларды тану (туыстардан сұрау, сот - медицина сараптамасы), өлімді тіркеу, көму орындарына тасымалдау және тіркеу жүргізіледі. ТЖ белдемінде ҚжБШЖ ұйымдастырудың маңызды іс-шаралары:
- шұғыл жұмыстар кешенін өткізу шешімін қабылдау және жағдайды бағалау; - жұмыстарды жүргізуді шұғыл жоспарлау;
- пайдаланылатын күштер мен құралдарды, АҚ, АҚК құрамаларын жан-жақты қамтамассыз ету;
- ТЖ белдемінде кұрамалар кызметін басқару;
- шұғыл өзара жерді ұйымдастыру [37].
Күшті жер сілкінісінен соң қала территориясында барлық сақталған күштер мен құралдармен арнайы барлау жүргізіледі, оның құрамына:
- қаланың қорғау қызметінің МИ-8 вертолеті; барлау топтары (БТ);
-зертханалық бақылауды зерттеу тораптары мекемелер (ЗБЗТ);
- инженерлік барлау топтары (ИБТ);
- медициналық барлау топтары (МБТ);
Жер сілкінісі зардаптарын жоюда ең алдымен келесі іс-шаралар ұйымдастырылады:
- жартылай бұзылған, өртенген ғимараттарда үйінді астында қалғандар алынады;
- адамға қауіп туындаған ғимараттардағы өрттер азайтылып, жойылады;
-зардап шеккендерді эвакуациялау жұмыстары, АҚ құрамалары жұмыс жүргізу объекттеріне кіруді қамтамасыз ету үшін жолдар мен үйінділерді тазарту жұмыстары жүргізіледі;
- адам өміріне қауіп төндіретін қорғау жұмыстарын жүргізуге кедергі болатын технологиялық желілер мен коммуналды - энергетикалық тораптардағы апаттар жойылады;
- авариялық жағдайдағы, қирау қаупі бар ғимараттардың конструкциясын бекіту не оларды құлату жұмыстары жүргізіледі.
Қорғау және басқа шұғыл жұмыстарды жүргізу үшін зақымдалу ошақтарына ең алдымен сақталған АҚ және ТЖ күштері бағытталады, 42 мың және техника бірлігі бар олар балалар мекемелері, емдік мекемелер тұрғын үйлер, вокзалдар, спорттық, көріністік ғимараттар және тағы басқа адамдардың жаппай жинақталу орындарына жмыстарды жүргізу жоспарына сай секторлар мен учаскелер бойынша жұмыс істейді [38].
2 Зерттеу нысандары және әдістері, құралдары
2.1 Алматы сейсмикалық қауіпті аймағын сейсмологиялық зерттеу
Зерттеу нысаны Алматы қаласы және оның аумақтарындағы сейсмо-белсенділік. Зерттеу жұмысы "Сейсмолгия институты" ЖШС жүргізілді.
"Сейсмолгия институты" ЖШС 1976 жылы құрылған, сол уақыттан бері көптеген өзгерістерді бастан кешірді. Қазіргі таңда бұл ұйым құрамында
9 ғылыми-зерттеу зертханалары жұмыс істейді:
1. Инженерлік сейсмология және ғимараттардың сейсмотөзімділік зертханасы
2. Техногендік сейсмика зертханасы
3. Регионалдық сейсмика зертханасы
4. Физикалық геодинамика және сейсмикалық процестер зертханасы
5. Құрылымды геофизика зертханасы
6. Гидрогеодинамика зертханасы
7. Сейсмобиология зертханасы
8. Жер сілкінісін кешенді болжау зертханасы
9. Ақпараттық жүйелер зертханасы
"Сейсмология институты" ЖШС-і сейсмологияның басты проблемалары бойынша зерттеулер жүргізеді, сейсмологиялық ғылыми экспедициялар ұйымдастырады, Қазақстан Республикасының сейсмикалық режимін, геофизикалық өрісті, жерасты суларының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Магистрлік диссертация 66 беттен, 11 - кесте, 23- сурет, 48- әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеу жұмыстары Алматы қаласының Сейсмология институтында ЖШС жүргізілді.
Алматы қаласы сейсмикалық қауіпті аудан болып табылатындықтан қала тұрғындарының қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында қаланың сеймо-белсенділігін анықтау үшін далалық зерттеу әдістерін, рамон-радон құралын және сейсмикалық шуды анықтауда Mark L4C-3D және GURALP CMG-3ESP сейсмометрлері қолданылды.
Резюме
Магистерская диссертация состоит из 66- страниц, 11 - таблиц, 23 - рисунков, 48-источников используемой литературы.
Исследовательская работа проводилась в ТОО Институт сейсмологии города Алматы.
Город Алматы является сейсмический опасным зонам, связи с этим проводилась расчет радона в почвах выделяющий после землетрясения с помощью метода полевого исследования и сейсмометрами Mark L4C-3D, GURALP CMG-3ESP.
Summary
Master's thesis consists of a 66- page 11 tables, 23-pictures, 48 sources of literature used.
The research work was carried out in LLP "Institute of Seismology" in Almaty.
Almaty is the seismic hazard zones, therefore to carry out calculations of radon in soil isolated after the earthquake by the method of field research and seismometers Mark L4C-3D, GURALP CMG-3ESP.
Мазмұны
Кіріспе
4
1.
Алматы қаласының сейсмо-белсенділігін зерттеу
6
1.1
Қазақстан елді мекендерінде сейсмикалық мониторинг
жүргізу
6
1.1.1
Жер сілкінісін болжау технологиялары
9
1.1.2
Қазақстан халқын жер сілкінісінен қауіпсіздендіру
13
1.1.3
Жер сілкінісінің зардаптарынан жоюға бағытталған іс-шаралар
17
2
Зерттеу нысаны мен әдістері
23
2.1
Алматы сейсмикалық қауіпті аймағын сейсмологиялық зерттеу
23
2.1.1
Жер сілкінісін болжау әдістері
26
3
Зерттеу нәтижелері және оларды талдау
27
3.1
Алматы қаласы және оның маңындағы аумақтардағы сейсмо-
белсенділікті талдау
27
3.2
Радонның мөлшерін анықтау арқылы сейсмикалық зерттеу жүргізу
32
3.3
Сейсмикалық шуды өлшеу бойынша далалық зерттеулер жүргізу
38
Қорытынды
61
Пайдаланылған әдебиеттер
62
Қосымша
66
Белгілер мен қысқартылған сөздер
КҚТ - күштер мен құралдарды топтау
ШӘЕО - шұғыл әсер ету отрядтары
БТ - барлау топтары
ЗБЗТ - зертханалық бақылауды зерттеу тораптары мекемелер
ИБТ- инженерлік барлау топтары
МБТ - медициналық барлау топтары
КСЭ -кешенді сейсмологиялық экспедициясы
ЖШС - жауапкершілігі шектеулі серіктестік
ТМД - тәуелсіз мемлекеттер достастығы
СТСЭ - сейсмологиялық тәжірибелік-әдістемелік экспедиция
Кіріспе
Жер сілкінісі табиғаттың өте бір қаһарлы да, қауыпты құбылысы. Адамзат дамуы өз тарихында небір алапат жер сілкіністерін басынан өткерді. Жалпы өркениеттің гүлденуіне залалын тигізген жойқын жер сілкіністеріне қатысты оқиғалар халық аңыздары мен жазба шежірелерінде сақталып қалған, көркем шығармаларда көрініс тапқан.
Жер сілкінуі (тектоникалық) - жер қойнауында шоғырланған тектоникалық энергияның салдарынан өршіген серпімді тербелістің дүмпуі. Ал жыныс жылжуы ошақтан өтетін тектоникалық жарықтарда болады.
Жер сілкінісінің түрлері:
1. Жанартаулық жер сілкіну қазіргі жанартаулар әрекет ететін аудандарда дамыған;
2. Тектоникалық жер сілкіну литосфераның жекелеген блоктары өзара қозғалысқа келгенде, Жер қойнауында ұзақ уақыт бойы жинақталған механикалық энергияның қысқа мерзімде шұғыл босанып шығуына байланысты болады.
3. Денудациялық жер сілкіну таулы аудандардағы тау жынысы массаларының шатқалдарға құлауынан, жер асты қуыстары мен карст үңгірлерінің опырылуынан және ірі жылжымалардың ықпалынан туындайды [1].
Алматы аймағының жер аумағы Қазақстанның Оңтүстік-Шығыс бөлігінде орналасқан. Оның табиғатының негізгі ерекшелігі тауаралық кең шатқалды жазықты Іле және Жоңғар Алатауының тау жоталарынан құралып, ал аймақтың солтүстік шекарасына қарай жазық далалы болып кететіндігінде. Аймақтың геологиялық даму тарихы оның тектоникалық қозғалыстарына, биік таулы рельефтер мен төмен түсулердің пайда болуына, соның салдарынан сел тасқыны мен тасқын сушөгінділеріне толуына тікелей байланысты. Осыған орай оның зілзала қаупі басым аймақ болуы басты сипаты болып табылады [2].
Сейсмологтардың мәліметі бойынша бұл өңір түгелдей жер сілкіну қарқыны VI-дан IX балл және одан жоғары болуы ықтимал аймаққа жатады.
Алматы сейсмикалық қауіпті аймағы Қазақстандағы неғұрлым экономикалық дамыған және халық тығыз орналасқан аймақ болып табылады. Алматы сейсмикалық белсенді ауданы тұтастай Солтүстік Тянь-Шань жоталарына кіреді [3].
Алматы сейсмикалық белсенді аудан шегінде 1966 жылдан бастап Іле геофизикалық экспедициасы геологиялық құрылысын, сейсмикалық жағдайын және олардың өзара байланысын белгілеу мақсатында арнайы геологиялық-геофизикалық және жан-жақты сейсмологиялық зерттеулер жүргізді. Жинақталған материал Алматы сейсмикалық белсенді аймағын жан-жақты сейсмикалық аудандастыру картасының геологиялық-геофизикалық негіздерін құра отырып, материалдарды түсіндіруге мүмкіндік берді.
Жыл сайын бір жүз мыңға жуық жер сілкінісі болады. Алайда, олардың басым бөлігі елеусіз дүмпулер болғандықтан, адамдар сезе қоймайды. Үлкен қауіп тудыратын жер асты дүмпулері орта есеппен алғанда айына екі реттен болып тұрады. Олар мұхиттың тұңғиығында орын алғандықтан адамдар мекендейтін аймақтарға тигізер зияны болмайды. Жер сілкінісінің басты себептері ретінде жер қыртысы платформаларының қозғалысы мен қимылдауын айтуға болады. Мұндай қозғалыстар орын алған аймақ жер сілкінісінің ошағы деп аталады. Ал жер сілкінісі ошағының жер бетіндегі нүктесі эпицентр болып саналады [4].
Жұмыстың мақсаты: Алматы қаласының сейсмо-белсенділігін зерттеу
Міндеті:
1. Алматы қаласы және оның маңындағы аумақтардағы сейсмо-
белсенділікті талдау
2. Радонның мөлшерін анықтау арқылы сейсмикалық зерттеу жүргізу
3. Сейсмикалық шуды өлшеу бойынша далалық зерттеулер жүргізу
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Жер сілкінісінің сейсмо-белсенділігін анықтау Алматы қаласы үшін аса өзекті мәселе болып табылады. Себебі, онда жоғары сейсмикалық белсенділік байқалады. Осы мәселелерді шешу мақсатында бұл тақырыпта сейсмо-белсенділік жан-жақты, түрлі әдістер мен құралдар қолданыла отырылып зерттелді.
1 Алматы қаласының сейсмо-белсенділігін зерттеу
1.1 Қазақстан елді мекендерінде сейсмикалық мониторинг жүргізу
Неғұрлым халық тығыз орналасқан және өнеркәсібі дамыған қалалар мен елді мекендер Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік шығыс бөлігінде сейсмикалық белсенді аймақтарда орналасқан. Елдің сейсмикалық қауіпті аумағында өндірістік әлеуеттің шамамен 40 % орналаскан, онада 400-ден астам қала және елді мекен бар және 6 миллионнан астам адам тұрады. Сондықтан, табиғат апаттарының ішінде жер сілкінісі Қазақстанда маңызды орында тұр және сейсмикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету проблемасына ерекше назар аударылды [5].
Сейсмикалық қауіпті аймақтарда орналасқан барлық қалалардың ішінде Алматы қаласы сейсмикалық жағдайы неғұрлым ауыр жерде тұр. Үдемелі қарқыны 9 балл апатты жер сілкіністері болған жағдайда Алматы қаласының маңында жиынтық саны 150 мың адам опат болады, жаралылар саны - 500 мың адамды құрайды, тұрғын үйдің 80 % қирайды, 700 мың адам баспанасыз қалады, экологиялық және материалдық шығынның жиынтық сомасы 6,5 - 7,0 млрд. АҚШ долларын құрайды [6]. Сондықтан Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туралы, Ұлттық қауіпсіздік туралы Қазақстан Республикасының заңдары мен халықтың және халық шаруашылығы объектілерінің сейсмикалық қауіпсіздігі ұлттық қауіпсіздікпен теңестірілген.
Қазақстанның сейсмикалық қауіпті аумақтарында сейсмологиялық мониторингті ұйымдастыру және жер сілкіністерін болжау үшін Қазақстан Республикасы Үкіметінің Алматы қаласында, Алматы және Талдықорған облыстарында болуы мүмкін жер сілкіністерінің залалын азайту және олардың зардаптарын жою жөніндегі қосымша шаралар туралы 1994 жылғы 30 желтоқсандағы №1490, Республиканың сейсмикалық қауіпті аймақтарында қиратқыш жер сілкіністерінің залалын төмендету жөніндегі шаралар туралы 1997 жылғы 26 тамыздағы №1286 қаулыларымен ТЖМЖ құрамдас бөлігі ретінде Сейсмологиялық бақылауларды және жер сілкіністерін болжаудың республикалық жүйесі (СБЖБРЖ) құрылды [7].
Жер сілкіністерінің сейсмологиялық мониторингі жүйесіне:
oo Аймақтың кешенді бақылау желісі;
oo Жергілікті кешенді бақылау желісі;
oo Ақпаратты жинау, өңдеу және сақтау орталығы;
oo Талдау және болжау орталығы;
oo Қазақстан аумағында сейсмикалық ахуалды бақылауды бағалау бойынша комиссия кіреді.
oo Іс жүзінде ол:
oo Бақыланатын аймақтар мен оған жақын орналасқан аудандарда жер сілкіністерін тіркеуді;
oo Далада құралдар мен бақылаулар жүргізуді және үздіксіз сейсмикалық деформографиялық, геофизикалық, гидрогеологиялық және басқа ақпаратты стационарлық станциялар желісінен алуды;
oo Құралдар мен бақылаулар деректерін автоматты түрде тіркеуді, өткізуді және өңдеуді;
oo Жер сілкіністерінің жедел каталогтарын және бюллетеньдерін жасауды;
oo Сейсмикалық, демографиялық, геофизикалық, гидрогеологиялық және басқа да ақпарат архивін қалыптастыруды;
oo ҚР аумағында күшті жер сілкіністерінің кіндігінде уақытша станциялардың жұмысын күшейту және қамтамасыз етуді;
oo Бақыланатын аумақтарда барлық сезілген және күшті жер сілкіністері туралы ҚР директивті органдарына уақтылы хабарлауды;
oo Болжау комиссиясына материалдарды тұрақты түрде ұсынуды қамтамасыз етеді [8].
Мониторингтің жергілікті жүйесі жер сілкіністерінің ықтимал орны ретінде орта мерзімді болжау бойынша атап көрсетілген учаскелерде құрылуға тиіс. Алматы қаласының ауданында олардың тіркеу пунктері неғұрлым көп орналасқан, мұнда бірнеше сейсмикалық қауіпті аймақтар бөліп көрсетілген. Геодинамикалық мониторингтің жергілікті жүйесі бастапқы кезеңде өзінің құрамына міндетті түрде мынадай базалық әдістерді кіргізеді:
oo Сейсмологиялық бақылау;
oo GPS спутниктік бақылау;
oo Қайталама өте дәл гравиметрикалық бақылау;
oo Қайталама өте дәл нивелирлеу;
oo Спутниктік радарлы интерферометрияның деректерін пайдалану;
oo Температуралық өріс туралы спутниктік деректерді пайдалану [9].
Сейсмикалық мониторингте маңызды звено бақылау пунктерінен ақпарат жинау және оны өңдеу болып табылады. Радио және телефон арналары, электоронды почта арқылы ақпаратты жедел беру тәулік сайын жүзеге асырылады және тәулік ішінде тіркелген материалдардан тұрады.
Сейсмологиялық бақылаулардың және жер сілкінісі болжамдарының қазіргі жүйесі. Қазақстан аумағындағы жер сілкінісі болжамдары мен сейсмологиялық қауіпін бағалаумен байланысты барлық сұрақтар ҚРБҒМ сейсмология Институтымен құрылған сейсмологиялық бақылаулар мен болжамдар жүйесінің көмегімен бақылаулар материалы негізінде жетілдіріліп, жүзеге асырылады [10]. Тәжірибе жүзінде ол мыналарды қамтамасыз етеді: (1 - сызбанұсқа).
1. Бақыланып жатқан аумақтар мен оған қатысты аудандардағы жер сілкінісі туралы мәліметтерді тіркеу және өңдеу.
2. Өрістік құрал-жабдықтармен бақылауды және үздіксіз сейсмикалық, демографиялық, сейсмобиологиялық ақпараттарды стационарлы станциялардың желісімен, сондай-ақ, алынып жатқан ақпараттардың алғашқы өңдеуін алуды жүргізу.
3. Құрал-жабдықтармен бақылау мәліметтерін тіркеу, жіберу және өңдеу үрдістерін дағдыландыру жұмыстары бойынша тақырыптық жұмыстарды жүргізу.
4. Қазақстан аумағын сейсмологиялық бақылау.
5. Қазақстан аумағындағы қатты жер сілкіністерінің эпицентрлік аймағындағы уақытша сейсмикалық және геофизикалық станциялардың жұмысы мен басқа да бақылау түрлерін күшейту және қамтамасыз ету.
6. Қазақстан Республикасының директивті мүшелеріне бақыланып жатқан аумақтағы сезілетін және қатты жер сілкіністері туралы уақытылы хабарлау.
7. Жер сілкінісін болжау материалдарын Комиссияға жиі ұсыну.
8. Жер сілкінісінің жедел тізімдемесі мен бюллетеньдерін құру, сейсмологиялық, геофизикалық, гидрогеохимиялық және басқа да ақпараттар мұрағатын жасау.
9. Жер сілкінісін болжау үшін бақылау, автоматтандыру және материалдарды өңдеудің жаңа әдістері мен техникалық құралдарын енгізу [11].
Сурет 1- Сейсмомониторниг жүйесі
Тәжірибе көрінісінде сейсмомониторинг жүйесі мыналарды қамтамасыз етеді:
1. Бақыланып жатқан аумақ пен оған қатысты аудандардағы жер сілкіністерін тіркеу.
2. Қазақстан Республикасының директивті мүшелеріне бақыланып жатқан аумақтағы сезілетін және қатты жер сілкіністері туралы хабарлау.
3. Қазақстан аумағы мен маңызды өндірістік объектілерін сейсмологиялық бақылау.
4. Жер сілкінісін болжау материалдарын Комиссияға жиі ұсыну.
5. Қазақстан аумағындағы қатты жер сілкіністерінің эпицентрлік аймақтарына бақылау жүргізу.
6. Алынған ақпараттарды өңдеу мен сейсмологиялық, геофизикалық, гидрогеологиялық, демографиялық және басқа да ақпараттар мұрағатын жасау.
7. Жер сілкінісін болжау үшін бақылау, автоматтандыру және материалдарды өңдеудің жаңа әдістері мен техникалық құралдарын енгізу [12].
1.1.1 Жер сілкінісін болжау технологиялары
Жер сілкінісін болжаудың бірден - бір негізгі шешімі ол болжау технологиялары болып табылады [13] (сызбанұсқа Жер сілкінісінің болжау технологиялары).
М8 алгоритмы
Бұл алгоритм Жер сілкінісін болжау және математикалық геофизика халықаралық Институтында пайда болған (МИТП РАН Мәскеу қ.). Бұл әдістің М8 алгоритмі деп аталу себебі - магнитудасы 8 баллдан жоғары жер сілкіністерін болжауға негізделген әдіс ретінде саналады. Параметрлердiң сандық мәндерi сейсмикалық облыстар үшiн болжам функцияларының бiртұтас анықтауын қолданудаға мүмкіндік береді [14].
М8 алгоритмы таңдалынып алынған жердегі жер сілкінсінің болу мүмкіндігінің ең жоғарғы периодын анықтауға мүмкіндік береді. 1995ж. Кобе қаласында (Жапония) М=7.2 болған жер сілкінісінің ретроспективті болжау функциясы 3 суретте көрсетілген. Қазіргі кезде осы алгоритм авторлары бұл әдістің жер сілкінісін болжау дәлдігін арттыру үшін жетілдіру және модификациялау жұмыстарымен айналысуда.
М8 Алгоритмы Жер шарында болатын, магнитудасы 7,5 баллдан жоғары қатты жер сілкіністерін болжауға бағытталған әдіс. 1991 жылдан бастап әлемнің бірқатар мемлекеттері біріге отырып Тынық мұхитындағы сейсмикалық полюсті бақылауға алды. Тынық мұхитындағы сейсмикалық белдеуі радиусы 427 км болатын 147 шеңбер тәріздес зоналарға бөлді. Алынған мәліметтер әрбір 6 ай сайын өңделіп отырды. Осы эксперимент барысында болған 11 қатты жер сілкінісінің 6 болжанды, соның ішінде 1994ж болған Шитокандық және 1995 ж болған Итурупсктік жер сілкіністері. (2 - сызбанұсқада Жер сілкінісінің болжау технологиялары көрсетілген).
1998 жылы Алгоритм М8 жер сілкінісін болжауға мүмкіндік беретініне көз жеткеннен кейін, осы жобаға қатысушылар эксперимент барысында алынған мәліметтерді әлемдегі 100-ден аса жер сілкінісін болжау жұмыстарымен айналысатын ғалымдарға алуға ұсыныс жасады.
Сол уақыттан бастап бұл экспериментті екі диапозонда өткізу шешімі қабылданды (М=8+ және М=7,5+ ). Бақыланып отырған сейсмоактивті облыстарға Трансазиаттық сейсмикалық белдеуі қосылды [10]. Трансазиаттық сейсмикалық белдеуі R=667 км болатын 262 шеңбер тәріздес зоналарға бөлінді.
Калифорния-Невада (КН) алгоритмы
Бұл әдіс Ресей және АҚШ геофизик ғалымдарының бірлескен зерттеулері негізінде пайда болған. Алгоритм КН магнитудасы 5,5-6,5 болатын жер сілкіністерін болжауға арналған әдіс [15]
Сурет 2 - Жер сілкінісінің болжау технологиялары
Сурет 3 - 1995ж. Кобе қаласында (Жапония) М=7.2 болған жер сілкінісінің ретроспективті болжау функциясы
Алгоритм КН-мен жер сілкінісін болжау барысында болатын оқиғаларды бірнеше топқа бөлеміз:
1. Бұл топқа магнитудасы белгілі бір шектен жоғары жер сілкіністерінің саны; олардың энергиясы; жер сілкінстерінің дефициті жатады
2. Екінші топқа ұзақ уақыттық трендтен ауытқу; жер сілкінісінің магнитудасының әркелкі болуы, жер сілкінісі ошағының орташа өлшемі.
3. Үшінші топ функциялары жердің әр нүктелерінде болған жер сілкіністерінің бір-бірімен қарым-қатынасын сипаттайды; ең алшақ қашықтықта болған афтершоктың магнитудасы есепке алынады; бір-бірімен тікелей байланысты аудандарда болған жер сілкіністерінің жалпы саны.
Бұл алгоритм Калифорния және Невада штаттарының территориясында алынған ақпараттар негізінде пайда болған.
RTL алгоритмы
Бұл алгоритмды 1996 жылы Г.А. Соболев және Ю.С.Тюпкин ұсынған. Бұл әдіс сейсмикалық тыныштық кезеңін және форшоктарды анықтауға мүмкіндік береді. RTL алгоритмының болжау параметрлері үш функцияға негізделген: R - эпицентралды, T - уақыттық, L - жер сілкінісінің ошағын анықтайтын функция. Бұл параметрдің орташа квадраттық ауытқуы 0-ден асатын болса, бұл сейсмикалық тыныштық кезеңінің пайда болуын анықтайды. Егер RTL параметрінің 0-ге ығысуы байқалса, онда қатты жер сілкінісінің алдындағы форшоктық активтену кезеңнің пайда болуына негіз болады [16].
RTL шамалары анализденіп отырған қатты жер сілкінісі қаупі бар аудандарда есептелінеді. Эпицентрлік функцияны келесі формуламен көрсетуге болады:
(1)
Уақыттық Т функциясын мына формуламен өрнектейміз:
(2)
Жер сілкінісінің ошағының ауданынын есептеу үшін мына формуланы пайдаланамыз:
(3)
RTL алгоритмы Камчатка, Курил аралы, Сахалин аралы және АҚШ-тың Калифорния штатында болған жер сілкіністерді болжауға кеңінен қолданылған. 1997 жылы осы әдіс көмегімен Сахалин аралындағы Кроноцк (М=7,8) жер сілкінісі бір жыл бұрын болжанды [17] (2 - суретте ретроспективтік есептеу мысалы келтірілген).
1995 жылы Сахалин аралығындағы Нефтегорск жер сілкінісі болар алдында 1994 жылы максимал сейсмикалық тыныштық кезеңі байқалды. Одан кейін RTL шамасының өскенін байқаймыз, бұл қатты жер сілкінісі болар алдында форшоктық активтіліктің жақындауымен байланысты [18].
Сурет 4- Ретроспективтік есептеу
Заманауи жер сілкінісін болжау жүйесі. 2007 жылы Бакуде Жер сілкінісінің глобальдық жүйесі іске қосылды. Жүйе негізінде 2005 жылы Женевада потентталған ATROPATENA сейсмологиялық болжау станциясы жатыр. ATROPATENA сейсмологиялық болжау станциясы қазіргі таңда Азербайджан, Пәкістан, Индонезия, Түркия, Украинада орналасқан. Бұл жер сілкінісін болжау станциялары гравитациялық өрістің үш өлшемдік өзгерістерін бақылайды. Өзгерістер өте әлсіз тектоникалық тербелістер нәтижесінде пайда болады. Айтылған өзгерістер қатты жер сілкінісі болар алдында 3-6 күн бұрын байқалады. Бұл станция өзінен мыңдаған км қашықтықтағы болатын жер сілкінісінің уақытын және болатын орнын табуға мүмкіндік туғызады. Арнайы параметрлер көмегімен күтілетін жер сілкінісінің магнитудасы және санын анықтауға болады [19].
Сурет 5 - АTROPATENA сейсмологиялық болжау құрылғысы
1.1.2 Қазақстан халқын жер сілкінісінен қауіпсіздендіру
Қазақстан Республикасы аумағының неғұрлым сейсмикалық белсенді бөлігі геодинамикалық қатынастағы күрделі жүйеге Еуро-Азияның сейсмикалық белсенді белдеуіне кіреді, онда таулардың пайда болуы ірі литосфералық қабаттардың өзара іс-әрекетінің салдары болып табылады. Қазақстанның сейсмикалық белсенді орогендік белдеуі Тұран плитасы мен қазақ қалқанының жаңа платформасының құрылымын оңтүстіктен және шығыстан қоршап тұрған таулы жоталардан тұрады. Олармен бірқатар сейсмикалық қозғалып тұратын аймақтар байланысты, оларға күшті жер сілкіністерінің ошақтары жақын орналасқан. Қазақстанның аумағында төрт сейсмикалық қауіпті аумақ бар: Тарбағатай-Алтай, Жоңғар-Солтүстік Тянь-Шань таулары, Қаратау және Каспий жағалауы [20].
Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік шығысындағы неғұрлым сейсмикалық белсенді аудандарға соңғы 120 жылда күшті жер сілкіністері болған Іле жоталары, Күнгей Алатау және Қырғыз жоталары жатады:
Беловодское (1885ж., М -7,3), Верный(1887ж., М = 7,3),Шелек (1889 ж.,
М - 8,3), Кемин (1911ж., М = 8,2), Кемин-Шу (1938ж., М= 6,9) және басқалары. Жоңғар Алатауы барынша жоғары сейсмикалық аймақ болып сипатталады, мұнда көрсетілген кезең ішінде М=6,1-6,5 шкаласымен 4 жер сілкіністері болған [21].
1929 жылдан бастап 2005 жыл аралығындағы инструменталдық бақылаулар кезеңінде Қазақстанның сейсмикалық станцияларының желісі әр түрлі энергиядағы шамамен 30 000 жер сілкіністерін, және оның жұмысы барысында 5,0 дейінгі магнитудамен бірқатар жер сілкіністері тіркелді.
Соңғы уақытқа дейін Орталық Қазақстанның аумағы сейсмикалық емес деп есептелінді, бірақ соңғы жылдары сейсмикалық бақылау жүйелерінің дамуына байланысты ол жерлерде де жер сілкіністерінің болатындығы айқындалды. 1994 жылы ҚР-ның ұлттық ядролық орталығының станциялар желісі іске қосылды. Бұдан басқа, Қазақстанның батысында дәстүрлі түрде геодинамикалық белсенділігі әлсіз деп есептелетін аумақ бар. Алайда соңғы уақытта жер сілкіністері болғанға дейін жаңа әрі қазіргі заманғы тектоникалық қозғалыстардың болуының көптеген фактілері анықталды. Каспий жағалауы аймағында мұнай және газ кен орындарын қарқынды бұрғылау жүргізіледі, оның геологиялық ортаға техногенді әсерлері болады, соның салдары жер сілкіністерін қоздыруы мүмкін. Жер сілкіністері мұнай құбыры желілерін, пайдаланып жүрген скважиналарды бүлдіруі, өндірістік және тұрғын үй кешендерін бұзуы мүмкін, нәтижесінде орны толмайтын экологиялық және әлеуметтік зиянға ұшыратады [22].
Сейсмикалық аудандандастыру картасы пайдаланады. Бұрыңғы карталармен салыстырғанда жақсы деп саналғанына қарамастан, онда болжанатын сейсмикалық белсенділік едәуір төмендетіліп сипатталды. Бір қатар аудандарда болжанған деңгейден асып түсетін жер сілкіністері болды. Осындай оқиғалардың қатарына Қазакстандағы Бақанаста (1979ж., М=5.8, 1=6-7) және Зайсанда (1990ж., М=6.8,1=8) болған жер сілкіністері жатады.
Осының салдарынан сейсмикалық аудандарға бөлудің жаңа кезеңін
жүргізу қажеттігі пайда болды. Қазақстанның сейсмикалық қауіпті аймақтарында ғылыми-практикалық жұмыстар жүргізілді, бұл жаңа сейсмикалық геофизикалық және сейсмикалық тектоникалық материалдарды талдауға мүмкіндік берді.
Тәуелсіз әдістерді бірлесіп пайдалану Жоңғар, Солтүстік Тянь-Шань аумағы және Қаратау-Талас аймағы үшін сейсмологиялық деректер бойынша күшті жер сілкіністері ошақтарының пайда болатын аймақтарын анықтау мүмкіндігін арттырады, олардың ішінде неғүрлым сейсмикалық кауіпті аудандар Іле және Күнгей Алатау жоталары болып табылды, мұнда шамасы Ктах=18(Мтәх=8,5), ал Жонғар Алатауы мен Қырғыз жоталарының шығыс бөлігінде К1в;=17 (Мта=7,5).
Қырғыз жоталарының батыс бөлігі және Қаржантау жоталарырының КТ)Х=16 (Мтах=7,0) шамасымен сипатталады. Аумақтың қалған бөлігінде Ктахмәні 13-15 шегінде болады [23].
Қазақстанның сейсмикалық аудандандастыру қартасымен М 4,7 күшті жер сілкіністері каталогы және тектоникалық қажетті ерекшеліктерді терең қазылып жасалатын құрылысты, сейсмикалық өлшемдерді және тағы басқаларды көрсететін карталар кешені қоса жүреді.
1 - Тарбағатай-Алтай, 2 - Жоңғар - Солтүстік Тянь-Шань таулары, 3 -Қаратау, 4 - Каспий жағалауы.
Сурет 6 - Қазақстанның сейсмикалық белсенді аймақтарының жалпы сұлбасы
Картаға елді мекеннің тізімі беріледі, олардың шегінде болатын баллдық шама көрсетіледі. Жасалған Қазақстанның сейсмикалық аудандастыру картасы ҚР Энергетика, индустрия және сауда министрлігінің тұрғын үй және құрылыс саясаты комитетінің 1998 жылғы 26 наурыздағы № 3-2 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының құрылыс нормалары сейсмикалық аудандардағы құрылыс (ҚНжЕ В 1.2-4-98) құжатының ажырамас бөлігі болып табылады. Ол МSК-64шкаласының балдарында әлеуетті сейсмикалық карқындылықты бағалауды есепке ала отырып, күрделі құрылысқа қаражатты неғұрлым тиімді салуға мүмкіндік береді [24].
Неғұрлым халық тығыз орналасқан және өнеркәсібі дамыған қалалар мен мекендер Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік шығыс бөлігінде сейсмикалықбелсенді аймақтарда орналасқан. Елдің сейсмикалық қауіпті аумағында Республиканың өндірістік әлеуетінің шамамен 40 пайыз орналасқан, онда 400-ден астам қала және елді мекен бар және 6 миллионнан астам адам тұрады. Сондықтан, табиғат апаттарының ішінде жер сілкінісі Қазақстанда манызды орында тұр және сейсмикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету проблемасына ерекше назар аударады. Сейсмикалық қауіпті аймақтарда орналасқан барлық қалалардың ішінде Алматы қаласы сейсмикалық жағдайы неғұрлым ауыр жерде түр. Сондықтан Табиғи және техногенді сипаттағы төтенше жағдайлар туралы, Ұлттық қауіпсіздік туралы Қазақстан Республикасының заңдарымен халықтың және халық шаруашылығы объектілерінің сейсмикалық қауіпсіздігі ұлттық қауіпсіздікпен теңестірілген.
Сейсмикалық қауіпті облыстарда орналасқан қалалар мен елді мекендерді дамыту және құрылыс салу сейсмикалық аудандарға бөлуді, жер сілкінісін болжау мәселелерін коюды талап етеді және сейсмикалық аумақты жан-жақты зерделемей және құралдармен бақылаулар желісін жетілдірмей жүргізу мүмкін емес. Құрылыстың қарқынды дамуына байланысты сейсмикалық жағдайды егжей-тегжейлі зерттеуге талаптар өсуде [25].
Қазақстанда сейсмикалық аудандарға бөлудің үш түрі бар: жалпы, жан-жақты және шағын аудандарға бөлу. Жалпы сейсмикалық ауданға бөлу (ЖСА) Республика ауқымындағы халық шаруашылығын дамытуды жоспарлау мақсатына қызмет көрсетеді. Қазіргі уақытта ЖСА картасында Қазақстанның барлық аумағы қамтылған.
Үдемелі қарқыны 9 баллға дейінгі және одан да үлкен жер сілкінісінің болуы мүмкін аймақтар Солтүстік Тянь-Шань, Жоңғар тау жоталарын және Алтайдың оңтүстік шығыс сілемдерін қамтиды. Неғұрлым әлеуетті сейсмикалық қауіп Іле және Күнгей Алатауы шегінде болады. 8 баллға дейінгі күші бар сілкіністер болатын аудандарға тау жоталарының төменгі сілемдері бейім. Оларға Нарым, Солтүстік Зайсан, Малайсатин, Кіңдіктас және басқа да сейсмикалық аймақтар жатады. Үдемелі қарқыны 6-7 балл болатын жер сілкіністері тау баурайларындағы жазықтарда байқалады [26].
Сейсмикалық аудандастыру картасы түрғын-үй және өнеркәсіптік объектілерді салу мәселелерін реттейтін әкімшілік органдарға, сондай-ақ азаматтық өнеркәсіптік ғимараттар кұрылысының сейсмикалық беріктігіне жобалау сметалық құжаттама әзірлейтін жобалау-сәулет ұйымдарына арналған. Сейсмикалық аудандастыру картасы М8К-64 шкаласының баллмен көрсетілетін сейсмикалық күшін бағалауды ескере отырып, күрделі құрылысқа қаражатты неғұрлым тиімді жұмсауға мүмкіндік береді [27].
Картада көрсетілген ықтимал жер сілкіністерінің (Мтах) күтіп отырған ең жоғарғы энергиясы бойынша дифференциацияланған сейсмикалық козғалыстағы аймақтар әлеуетті сейсмикалық тектоникалық деформациялар туралы түсінік береді, әрі сейсмикалық процестердің пайда болуының сипаты мен мөлшері олардың күшіне (магнитудасына) байланысты болады.
Мысалы, Солтүстік Тянь-Шань және Жоңғарда сейсмикалық аймақтарда М = 5,5-6.5 (7-9 баллдық жер сілкінісі) болғанда жаппай қирауы мүмкін. 9 баллдық жер сілкінісі кезінде М=6,5-7,0 болатын аймақтарда жер қыртысының қозғалуы жүз метрге дейін созылған жарық түсіруі мүмкін, ал жарық түскен аймақтың жалпы ұзындығы 2-3 шакырымға жететін болады.
Үдемелі қарқыны 10 баллдық жер сілкінісі кезінде М 7,0 болған аймақтарда 7-8 метрге дейін тіке орын ауыстыру теңселістерімен 15-30 шақырымға дейін жарықтар пайда болады.Сейсмикалық қозғалысқа түскен тас тасқындары көбіне құлап-қирауларға әкеп соғады, сары топырақты дамыту аудандарында ол жер сілкінісінен да гөрі қауіпті болуы мүмкін [28].
Сейсмикалық қауіптің аймақтық жағдайларын бағалаудың жоғарыда көрсетілген мүмкіндіктеріне қарамастан жасалған карта құрылыстын барлық инженерлік проблемаларын ескере алмайды. Сондықтан, сейсмикалық қауіпті неғұрлым жан-жақты бағалау үшін мыналар қажет.
Азаматтық және өнеркәсіптік объектілерді орналастыру мәселелерін шешу үшін облыстық және аудандық әкімшілік органдарына сейсмикалық қауіпті аймақтарда орналасқан аумақтарды жанжақты сейсмикалық аудандарға бөлу жөніндегі жұмыстарды жүзеге асыруы қажет. Бұл жұмыс сейсмикалық қозғалыстағы аймақтарды нақты айқындауға мүмкіндік береді.
Аумақтық өнеркәсіптік кешендердің құрылыс жағдайларын нақтылау үшін сейсмикалық шағын аудандарға бөлу қажет, оның міндеттеріне нақты аймақтардың инженерлік-геологиялық жағдайларын және олардың сейсмикалық әсерлерге (топырактың сейсмикалық қасиеттері, жарылып бұзылуларды, жер астындағы сулардың деңгейін белгілеу және тағы басқалары) ықпалын зерделеу кіреді [29].
Аса маңызды объектілер (атом электростанциялары, мұнай өндіретін және мұнай өндейтін кәсіпорындар, гидроэлектр трастанциялары, металлургия және химия комбинаттары және тағы басқалары) үшін сейсмикалық қауіпті бағалау арнайы бағдарламалар бойынша жүргізілуі тиіс.
Аталғандармен бірге, Қазақстанда жер сілкінісінен және геологиялық орта экологиясының бұзылуынан болатын әлеуметтік-экономикалық зиянды болжау бағытында кешенді зерттеулер, сондай-ақ ақпарат жүйесін әзірлеу және болатын жер сілкіністерінің зардаптарын жеңілдету және жою жөніндегі инженерлік-техникалық шешімдер және ұйымдық іс-шаралар бойынша ұсыныстар жұмыстары жүргізілуде [30].
1.1.3 Жер сілкінісінің зардаптарынан жоюға бағытталған іс-шаралар
Төтенше жағдай қаупі туындағанда және зардаптарын жою іс - шараларын басқаруды ТЖ алдын алу және жоюға арналған қалалық комиссия, Алматы каласының ТЖ басқармасы, ТЖ жою және алдын алу аудандық коммиссиялары жүргізеді.
Қала ұйымдары жекешелендіру түріне тәуелсіз, дұрыс ақпаратты алғаннан сон келесі іс-шараларды атқаруға міндетті:
- адын ала жасалған жоспарға сәйкес тұрғындар мен жұмыскерлерғе алынған ақпарат пен еңбек ету тәртібін жеткізу;
- қауіпсіз белдемге адамдардың материалдық құндылықтар мен құжаттар эвакуциясын ұйымдастыру;
- өндірістің апатсыз тоқтауын қамтамасыз ету, комуналды энергетикалық және газды тораптарды өшіру;
- кезең бойынша салааралык төтенше жағдай комиссиясы және жергілікті басқару органдары арқылы жағдайды анықтап отыру;
- әдеттегі жұмыс режиміне тек қана төтенше жағдайды басқару органдарының сәйкес нұсқауынан кейін ауысу, бірақ кез келген уақытта жұмыс істеу жоспарын ілмеген жағдайларға тәуелді өзгерту;
- ТЖ жариялауға негіз болған жағдайды жою мүмкін болмағанда, жағдайдың екінші ретті зақымдалу факторының пайда болуына сәйкес нашарлауында өкілетті органдар сәйкес шешімнің жұмыс істеу уақытын созуға құқылы. Күштердің атқаратын іс-шаралары мен қимылдарын басқару тұрақты дислокация орындарынан, қалалық қорғалатын басқару орындарынан, басқарудың қозғалмалы орындарынан радио және радиорежим байланыс пайдаланылуы, қозғалмалы құралдарымен және хабар тасушылар арқылы атқарылады [31].
а) Тұрақты орналасу орындарынан
Жоғарғы басқару органдарымен:
- ААҚ Казақтелеком жалпы пайдалану сымды тораптар байланысы арқылы, қалалық автоматты телефон бекетімен (ҚАТБ), ҚР ұҚК бөлінген автоматты байланыс телефонды торабы арқылы, телеграфты абонент торабымен, факс, электронды пошта, алыс байланыс арқылы;
- ҚР ТЖ министрлігінің №7989 №7990 радио тораптарындағы радиобайланыс құралдары арқылы;
Бағынышты бөлімшелермен:
- Гут Алматытелеком жалпы пайдалану сымды тораптары арқылы, факс, педжинг, байланыстың ұялы жүйесі №103 Алматы қаласының Төтенше жағдайлар Департаменті радио торабы радиобайланысы құралдары;
Өзара әсер ететін басқару органдарымен:
- Гут Алматытелеком жалпы бағыттағы сымды байланыс тораптары;
- Ұялы байланыс құралдарымен;
- 109 Алматы қаласының ТЖ Департаменті радиоторабының радиобайланыс құралдары бойынша;
б) Қозғалмалы басқару орындарынан
Жоғарғы басқару органдарымен:
- жалпы пайдалану сымды байланыс тораптары арқылы;
- ҚР ТЖ Министрлігінің №7989, №7990 радиотораптарындағы радиобайланыс құралдары арқылы;
Өзара әсер ететін және бағынышты органдармен:
- жалпы пайдалану сымды тораптар байланысы арқылы;
- ұялы байланыс құралдары арқылы;
- № 103, 109 Алматы қаласының ТЖ Департаменті радиоторабының радио -байланыс құралдары бойынша;
- ҚжБШЖ тиімді және ұйымдасқан түрде өткізу үшін күштер мен құралдарды топтау (КҚТ) сәйкес деңгейдегі басшы шешімімен алдын ала құрылады [32].
КҚТ келесі іс-шараларды қамтамасыз етуі қажет:
- күрделі шарттарда алға қойылған міндеттерді орындауға құрамаларды жедел дайын ету мүмкіндігі;
- қорғау жұмыстарын жүргізу орнына дер кезінде жету;
- ТЖ белдемінде жоспарланған жұмыстарды жүргізу үздіксіздігі;
- жұмыс үрдісінде келесі ауысымдар, эшелондар, резервтер және тиімді басқару арқылы көмекті көбейту;
- жұмыстарды жүргізу барысында күштер мен құралдарды тұрақты және тиімді басқару жан-жақты қамтамасыз ету;
- еңбекке тартылатын құрамалардың жеке құрамымен персоналын қорғау.
Қала деңгейінде күштер мен құралды топтастыруға қаланың объектілері және аймақтық құрамалары, шұғыл әсер ету отрядтары (ШӘЕО), қаланың қорғау шеттері, АҚ әскери бөлімдері, әскери горнизонның бөлімшелері мен бөлімдері кіреді, олар өзара әсерлесу жоспарларымен бөлінеді [33].
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 7 қаңтар 2000 жылы №25 №1490 30 желтоқсан 1994ж Қазақстан Республикасы Министрлер кабинетінің өзгертулер жайлы үкіміне сәйкес Алматы каласында мүмкін болатын жер сілкінісі зардаптарын жою үшін Қазақстан Республикасынан келесі күштер мен құралдары белінеді.
Кесте 1 - ҚР күштері мен құралдары
Кім бөледі
Жеке құрамының саны, адам
Техника саны, бірлік
1
2
3
Астана қаласы
1495
162
Ақмола облысы
1610
145
Ақтөбе облысы
2452
161
Атырау облысы
1280
160
Шығыс Қазақстан облысы
6160
880
Жамбыл облысы
7440
1060
Қарағанды облысы
1970
260
Батыс Қазақстан облысы
1896
143
Қызылорда облысы
1420
170
Қостанай облысы
1700
150
Манғыстау облысы
1150
120
Павлодар облысы
2755
420
Солтүстік Қазақстан облысы
945
140
Онтүстік Қазақстан облысы
5433
660
Қорғаныс министірлігі
1600
95
Ішкі істер министірлігі
800
85
Ұлттық Қауіпсіздік Комитеті келісім және жеке жоспар бойынша Министірліктер мен облыстар бөлетін күштер мен құралдар мүмкін болатын жер сілкінісі зардаптарын жою үшін қала аудандары бойынша таралады [34].
Қалаға ТЖ жөне АҚ күштері мен құралдары келеді:
- Облыстардан 37,7 мың адам және 4,6 мың техника бар 1285 кұрама;
- Қорғаныс министрлігінен 1600 адам және 95 бірлік техника;
- ІІМ 800 адам және 85 бірлік техника келеді [35].
Күштер мен құралдар:
- теміржол көлігімен - 19208 адам, 3165 техника бірлігі бар - 591 құрама келеді;
- авиациалық көлікпен - 8699 адам, 73 техника бірлігі бар - 374 кұрама келеді; - өз күшімен 9802 адам және 1137 техника бірлігі бар 320 кұрама келеді;
Күштер мен кұралдардың келу уақыты:
- 4+17 сағаттан 4+48 сағат ішінде 18774 адам және 2611 техника бірлігі бар 577 құрама келеді;
- 4+48 сағаттан 4+72 сағат ішінде 9862 адам және 1573 техника бірлігі бар 298 құрама келеді;
- 4+72 сағатта 2463 адамы, 248 техника бірлігі бар 88 құрама келеді;
Қазақстан Республикасының Төтенше жағдайлар министрлігі агенттігі әскери бөлімдерінің күштері мен құралдары:
- 28237 әскери бөлімшесі 500 адам жеке құрамы мен 100 техника бірлігі бар; - - 52859 әскери бөлімшесі 200 адам жеке кұрамы мен 28 техника бірлігі бар; - - - 68303 әскери бөлімшесі 130 адам жеке құрамы мен 18 техника бірлігі бар;
Келу жылдамдығына сай олар объекттерге жоспарларға сәйкес жұмыс жүргізу учаскелері мен секторлары коменданттары, аудандар әкімдері шешімі бойынша бағытталады [36].
Күшті жер сілкінісі белдеміне күштер 3 эшелонмен енгізіледі:
Құрамында 6599 адам және 183 техника бірлігі 322 құрамы бар бірінші эшелон Астана қаласынан, Актөбеден, Атыраудан, Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан, Қостанай, Павлодар, Ақмоладан Алматы қаласымен Алматы облысына авиациялық қөлікпен аэродромдарға және автокөліктер мен 17 сағаттан қейін қабылдау орындарына келеді. Құрамында 28646 адам және 4184 техника бірлігі бар 875 құрамасы бар екінші эшелон Астана қаласы, Ақтөбе, Атырау, Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан, Қостанай, Павлодар, Ақмола, Қарағанды, Қызылорда, Солтүстік Қазақстан, Маңғыстаудан 72 сағат ішінде теміржол көлігі мен түсіру бекеттеріне келеді:
- солтүстік бағыт - Жетісу, Байсерке, Жетіген, Іле, Қапшағай бекеттері
- оңтүстік бағыт - Ақсеңгір, Шамалған, Құрқұдық, Ұзынағаш, Қопа, Шилібастау бекеттері.
Құрамында 2463 адам, 248 техника бірлігі 88 құрамасы бар үшінші эшелон Атырау, Оңтүстік Қазақстан, Маңғыстау облыстарынан 72 сағаттан соң теміржол көлігімен түсіру бекеттеріне келеді.
Күштер мен құралдар қала аудандарында орналасады:
а) Алмалы ауданында:
- Атырау, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облысы, МБ батыс аймақтық аэро -мобильді отряд (Атырау қ.), РГКП Ақ берен (Атырау қ.), РГКП ВАСС көмір Қарағанды қ.) эб 5285.
б) Әуезов ауданында:
- Жамбыл облысы, РГКП Құтқарушы (Тараз қ.), РОLО;
в) Бостандық ауданында:
- Батыс Қазақстан облысы, Оңтүстік Қазақстан облысы 28237 эб;
г) Медеу ауданында:
- Астана қаласы, Орталық аймақтык аэромобильді отряд (Астана қ), Актөбе облысы, Маңғыстау облысы д);
д) Жетісу ауданында:
- Шығыс Қазақстан облысы, ГУ Шығыс аймақтық аэромобильді отряд Өскемен қ.), РГКП ВААС КЕН (Өскемен қ.), Солтүстік Қазақстан облысы, Онтүстік аймақтық аэромобильді отряд (Қызылорда қ.) Оңтүстік Қазақстан облысы;
е) Түрксіб ауданы:
- Ақмола, Қостанай, Павлодар облысы, ГУ Солтүстік аймақтық аэромобильді отряд (Қостанай қ.)
№ 1219 30.04.1997 жылдың Алматы қаласы әкімдігінің шешімдігімен төтенше жағдай туындаған жағдайда қорғау және басқа шұғыл жұмыстарды жүргізу тәртібі бойынша қала қорғау және басқа шұғыл жұмыстарды жүргізу үшін 19 сектор мен 128 учаскеге бөлінген. Аудандық әкімі шешімімен учаскелер шекаралары анықталды,секторлар мен учаскелердің коменданттары тағайындалды, алғашқы медициналық және дәрігерлік көмекті көрсету мақсатында зардап шеккендерді жинақтау орындары зардап шеккендер мен зақымданғандарды эвакуациялау арнайы медициналық көмек көрсету, өлгендерді жинақтауды ұйымдастыру, қайтымсыз орындары, оларды тану (туыстардан сұрау, сот - медицина сараптамасы), өлімді тіркеу, көму орындарына тасымалдау және тіркеу жүргізіледі. ТЖ белдемінде ҚжБШЖ ұйымдастырудың маңызды іс-шаралары:
- шұғыл жұмыстар кешенін өткізу шешімін қабылдау және жағдайды бағалау; - жұмыстарды жүргізуді шұғыл жоспарлау;
- пайдаланылатын күштер мен құралдарды, АҚ, АҚК құрамаларын жан-жақты қамтамассыз ету;
- ТЖ белдемінде кұрамалар кызметін басқару;
- шұғыл өзара жерді ұйымдастыру [37].
Күшті жер сілкінісінен соң қала территориясында барлық сақталған күштер мен құралдармен арнайы барлау жүргізіледі, оның құрамына:
- қаланың қорғау қызметінің МИ-8 вертолеті; барлау топтары (БТ);
-зертханалық бақылауды зерттеу тораптары мекемелер (ЗБЗТ);
- инженерлік барлау топтары (ИБТ);
- медициналық барлау топтары (МБТ);
Жер сілкінісі зардаптарын жоюда ең алдымен келесі іс-шаралар ұйымдастырылады:
- жартылай бұзылған, өртенген ғимараттарда үйінді астында қалғандар алынады;
- адамға қауіп туындаған ғимараттардағы өрттер азайтылып, жойылады;
-зардап шеккендерді эвакуациялау жұмыстары, АҚ құрамалары жұмыс жүргізу объекттеріне кіруді қамтамасыз ету үшін жолдар мен үйінділерді тазарту жұмыстары жүргізіледі;
- адам өміріне қауіп төндіретін қорғау жұмыстарын жүргізуге кедергі болатын технологиялық желілер мен коммуналды - энергетикалық тораптардағы апаттар жойылады;
- авариялық жағдайдағы, қирау қаупі бар ғимараттардың конструкциясын бекіту не оларды құлату жұмыстары жүргізіледі.
Қорғау және басқа шұғыл жұмыстарды жүргізу үшін зақымдалу ошақтарына ең алдымен сақталған АҚ және ТЖ күштері бағытталады, 42 мың және техника бірлігі бар олар балалар мекемелері, емдік мекемелер тұрғын үйлер, вокзалдар, спорттық, көріністік ғимараттар және тағы басқа адамдардың жаппай жинақталу орындарына жмыстарды жүргізу жоспарына сай секторлар мен учаскелер бойынша жұмыс істейді [38].
2 Зерттеу нысандары және әдістері, құралдары
2.1 Алматы сейсмикалық қауіпті аймағын сейсмологиялық зерттеу
Зерттеу нысаны Алматы қаласы және оның аумақтарындағы сейсмо-белсенділік. Зерттеу жұмысы "Сейсмолгия институты" ЖШС жүргізілді.
"Сейсмолгия институты" ЖШС 1976 жылы құрылған, сол уақыттан бері көптеген өзгерістерді бастан кешірді. Қазіргі таңда бұл ұйым құрамында
9 ғылыми-зерттеу зертханалары жұмыс істейді:
1. Инженерлік сейсмология және ғимараттардың сейсмотөзімділік зертханасы
2. Техногендік сейсмика зертханасы
3. Регионалдық сейсмика зертханасы
4. Физикалық геодинамика және сейсмикалық процестер зертханасы
5. Құрылымды геофизика зертханасы
6. Гидрогеодинамика зертханасы
7. Сейсмобиология зертханасы
8. Жер сілкінісін кешенді болжау зертханасы
9. Ақпараттық жүйелер зертханасы
"Сейсмология институты" ЖШС-і сейсмологияның басты проблемалары бойынша зерттеулер жүргізеді, сейсмологиялық ғылыми экспедициялар ұйымдастырады, Қазақстан Республикасының сейсмикалық режимін, геофизикалық өрісті, жерасты суларының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz