«Өзін-өзі тану» курсын оқыту барысында оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық негіздері
КІРІСПЕ
1 «ӨЗІН.ӨЗІ ТАНУ» КУРСЫН ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ РУХАНИ.АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушылардың рухани.адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру мәселелесінің зерттелу жәйі
1.2. «Өзін.өзі тану» курсы оқушылардың рухани.адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру әлеуеті және «Өзін.өзі тану» курсын оқыту практикасы
1.3. «Өзін.өзі тану» курсын оқыту барысында оқушылардың рухани.адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың құрылымдық.мазмұндық моделі
ІІ . ТАРАУ. «Өзін.өзі тану» курсын оқыту барысында оқушылардың рухани.адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру бойынша тәжірибелік.эксперименттік жұмыс мазмұны
2.1. «Өзін.өзі тану» курсын оқыту барысында оқушылардың рухани.адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруды педагогикалық диагностикалау
2.2 «Өзін.өзі тану» курсын оқыту барысында оқушылардың рухани.адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру әдістемесі
2.3. «Өзін.өзі тану» курсын оқыту барысында оқушылардың рухани.адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру бойынша тәжірибелік.эксперименттік жұмысының нәтижелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 «ӨЗІН.ӨЗІ ТАНУ» КУРСЫН ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ РУХАНИ.АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ.ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушылардың рухани.адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру мәселелесінің зерттелу жәйі
1.2. «Өзін.өзі тану» курсы оқушылардың рухани.адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру әлеуеті және «Өзін.өзі тану» курсын оқыту практикасы
1.3. «Өзін.өзі тану» курсын оқыту барысында оқушылардың рухани.адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың құрылымдық.мазмұндық моделі
ІІ . ТАРАУ. «Өзін.өзі тану» курсын оқыту барысында оқушылардың рухани.адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру бойынша тәжірибелік.эксперименттік жұмыс мазмұны
2.1. «Өзін.өзі тану» курсын оқыту барысында оқушылардың рухани.адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруды педагогикалық диагностикалау
2.2 «Өзін.өзі тану» курсын оқыту барысында оқушылардың рухани.адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру әдістемесі
2.3. «Өзін.өзі тану» курсын оқыту барысында оқушылардың рухани.адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру бойынша тәжірибелік.эксперименттік жұмысының нәтижелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Еіліміздің егемендігінің алғашқы сатылары - нарықтық қатынастар кезеңінен бастап, болашақта бүкіл әлемдік өркениет аренасында өз орны бар мемлекет деңгейінде дамуы халқымыздың ұлттық менталитетінің болмысына, әсіресе жас ұрпақтың сындарлы тәлім-тәрбиесіне тікелей байланысты.
Дегенмен, бүгінгі таңда ұлттық болмысымызға, өркениетті ел болуымызға кереғар, келеңсіз құбылыстардың жастар арасында кең етек алуы жас ұрпаққа қажетті заман талабына сай тәлім-тәрбие жүйесін жаңартуда – мемлекеттің, ұстаздардың алдына аса маңызды міндеттер қояды.
Дегенмен, бүгінгі таңда ұлттық болмысымызға, өркениетті ел болуымызға кереғар, келеңсіз құбылыстардың жастар арасында кең етек алуы жас ұрпаққа қажетті заман талабына сай тәлім-тәрбие жүйесін жаңартуда – мемлекеттің, ұстаздардың алдына аса маңызды міндеттер қояды.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы заңы» Алматы, 2011
Аристотель.Этика.Плитика.Поэтика//Собр. соч.: В4-х т. – М., 1984. 34с.
Әл-Фараби. Әлеуметтік трактаттар. –Алматы: Ғылым, 1973. – 320 б.
Баласағұни Ж. Құт негізі – білік. / Көне түркі тілінен аударған және алғы сөзі мен түсінігін жазған А.Егеубаев/, Алматы: Мұратас, 1993. – 315 б.
Қожа Ахмет Йассауи. Диуани хикмет (Ақыл кітабы). //Қазақшаға аударғандар Жармұхамедұлы, С.Дәуітұлы, М.Шафиғи. – Алматы: Мұраттас, 1993. – 262 б.
Махмұт Қашқари. Түрік тілінің сөздігі: (Диуани лұғат-ит-түрк): 3 томдық шығармалар жинағы // Қазақ тіліне аударған, алғы сөзі мен ғылыми түсініктерін жазған А.Егеубай. – Алматы, 1998. – 125 б.
Уәлиханов Ш. Таңдамалы, 2-басылым. – Алматы: Жазушы, 1985. – 348 б.
Алтынсарин Ы. Қырғыз хрестоматиясы. – Орынбор, 1897.
Құнанбаев А. Шығармалары. Екі томдық. – Алматы: Жазушы, 1968. – 345 б.
Құдайбердиев Ш. Шығармалары. Алматы: Жазушы, 1988 – 560 б.
Байтұрсынов А. Ақжол. Өлеңдер мен тәржімелер және зерттеу. – Алматы, 1991. – 460 б.
Аймауытов Ж. Танымалы шығармалары. –Алматы: Жазушы, 1989. – 372 б.
Дулатов М.Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991. – 384 б.
Жұмабаев М.Педагогика. – Алматы: Рауан, 1992. – 112 б.
Коменский Я.А.Избранные педагогические сочинения. – М., 1982. -570с.
Руссо Ж.Ж. Эмиль или О воспитании. СПб, 1915, 151 с.
Ушинский К.Д. О народности в общественном воспитании. Собр. соч. –М.: «Педагогика», том-2, 331 с.
Сухомлинский В.А. Как воспитать настоящего человека. –Минск. 1978.-288с.
Макаренко А.С. Педагогические сочинения. //В 8 т. - М, 1986. -*138 с.
Щуркова Н.Е. Диагностика воспитанности: педагогические методики. – Краснодар, 1993. – 500 с.
Титаренко А.И. Нравственные основы общения. - Москва, Знание 1979. -64 с.
Богданова О.С., Нравственное воспитание старшесыныпников: Кн.для учителя. – М.:Просвещение, 1988. – 206с.
Караковский В.А., Новикова Л.Н., Селиванова Н.Л. Воспитание? Воспитание...Воспитание! - Москва, 2000. – 76 с.
Нұрмұратов С.Е. Рухани құндылықтар әлемі: әлеуметтік философиялық талдау. – Алматы, 2000. -255 б.
Әлтасов Т.М. қазақ хандығы тұсында тәлімдік ойлардың дамуы (ХV-ХVІІІ ғ.ғ.) – Алматы: Ғылым, 1999. – 276 б.
Ерасов Б.С. Социология культорология., - Алматы, 2000. – 158 с.
Нұрғалиева Г.К. Психолого-педагогические основы ценностного орентирования личности: дисс.доктор. пед.наук. – Алматы, 1993. – 336 с.
Қаплиева А.К. мектеп оқушыларына рухани – ізгілік тәрбие беру. – Ақтөбе, 2000. – 56 б.
Тілеуова С.С. Болашақ ұстаздарды оқушылардың құндылық бағдарын қалыптастыруға тәрбиелеу: пед.ғыл.канд.ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған дисс... – Алматы, 1994. – 187 б.
Аристотель.Этика.Плитика.Поэтика//Собр. соч.: В4-х т. – М., 1984. 34с.
Әл-Фараби. Әлеуметтік трактаттар. –Алматы: Ғылым, 1973. – 320 б.
Баласағұни Ж. Құт негізі – білік. / Көне түркі тілінен аударған және алғы сөзі мен түсінігін жазған А.Егеубаев/, Алматы: Мұратас, 1993. – 315 б.
Қожа Ахмет Йассауи. Диуани хикмет (Ақыл кітабы). //Қазақшаға аударғандар Жармұхамедұлы, С.Дәуітұлы, М.Шафиғи. – Алматы: Мұраттас, 1993. – 262 б.
Махмұт Қашқари. Түрік тілінің сөздігі: (Диуани лұғат-ит-түрк): 3 томдық шығармалар жинағы // Қазақ тіліне аударған, алғы сөзі мен ғылыми түсініктерін жазған А.Егеубай. – Алматы, 1998. – 125 б.
Уәлиханов Ш. Таңдамалы, 2-басылым. – Алматы: Жазушы, 1985. – 348 б.
Алтынсарин Ы. Қырғыз хрестоматиясы. – Орынбор, 1897.
Құнанбаев А. Шығармалары. Екі томдық. – Алматы: Жазушы, 1968. – 345 б.
Құдайбердиев Ш. Шығармалары. Алматы: Жазушы, 1988 – 560 б.
Байтұрсынов А. Ақжол. Өлеңдер мен тәржімелер және зерттеу. – Алматы, 1991. – 460 б.
Аймауытов Ж. Танымалы шығармалары. –Алматы: Жазушы, 1989. – 372 б.
Дулатов М.Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991. – 384 б.
Жұмабаев М.Педагогика. – Алматы: Рауан, 1992. – 112 б.
Коменский Я.А.Избранные педагогические сочинения. – М., 1982. -570с.
Руссо Ж.Ж. Эмиль или О воспитании. СПб, 1915, 151 с.
Ушинский К.Д. О народности в общественном воспитании. Собр. соч. –М.: «Педагогика», том-2, 331 с.
Сухомлинский В.А. Как воспитать настоящего человека. –Минск. 1978.-288с.
Макаренко А.С. Педагогические сочинения. //В 8 т. - М, 1986. -*138 с.
Щуркова Н.Е. Диагностика воспитанности: педагогические методики. – Краснодар, 1993. – 500 с.
Титаренко А.И. Нравственные основы общения. - Москва, Знание 1979. -64 с.
Богданова О.С., Нравственное воспитание старшесыныпников: Кн.для учителя. – М.:Просвещение, 1988. – 206с.
Караковский В.А., Новикова Л.Н., Селиванова Н.Л. Воспитание? Воспитание...Воспитание! - Москва, 2000. – 76 с.
Нұрмұратов С.Е. Рухани құндылықтар әлемі: әлеуметтік философиялық талдау. – Алматы, 2000. -255 б.
Әлтасов Т.М. қазақ хандығы тұсында тәлімдік ойлардың дамуы (ХV-ХVІІІ ғ.ғ.) – Алматы: Ғылым, 1999. – 276 б.
Ерасов Б.С. Социология культорология., - Алматы, 2000. – 158 с.
Нұрғалиева Г.К. Психолого-педагогические основы ценностного орентирования личности: дисс.доктор. пед.наук. – Алматы, 1993. – 336 с.
Қаплиева А.К. мектеп оқушыларына рухани – ізгілік тәрбие беру. – Ақтөбе, 2000. – 56 б.
Тілеуова С.С. Болашақ ұстаздарды оқушылардың құндылық бағдарын қалыптастыруға тәрбиелеу: пед.ғыл.канд.ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған дисс... – Алматы, 1994. – 187 б.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Еіліміздің егемендігінің алғашқы сатылары - нарықтық қатынастар кезеңінен бастап, болашақта бүкіл әлемдік өркениет аренасында өз орны бар мемлекет деңгейінде дамуы халқымыздың ұлттық менталитетінің болмысына, әсіресе жас ұрпақтың сындарлы тәлім-тәрбиесіне тікелей байланысты.
Дегенмен, бүгінгі таңда ұлттық болмысымызға, өркениетті ел болуымызға кереғар, келеңсіз құбылыстардың жастар арасында кең етек алуы жас ұрпаққа қажетті заман талабына сай тәлім-тәрбие жүйесін жаңартуда - мемлекеттің, ұстаздардың алдына аса маңызды міндеттер қояды.
Бұл міндетке, халқымыздың ғасырлар бойы ұрпақ өсірудегі ұлттық тәрбие дәстүрлер тәжірибесі негізінде адамгершілік қадір-қасиеттері тағылымды, рухани дүниесі бай, мінез-құлық мәдениеті еліміздің болашағы үшін ұызмет етуге дайын, азаматты қалыптастыру арқылы жетуге болады.
Бұл мәселеге байланысты Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының 8 бабында: Жеке адамның шығармашылық, дене мүмкіндіктерін дамыту адамгершіліктің биік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интеллектілігін байыту - қазіргі білім беру жүйесіндегі басты міндеттердің бірі, - деп орынды айтылған[1].
Осыған орай, Бiлiм беру жүйесiнiң басты мiндетi - ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар, ғылым мен практиканың жетiстiктерi негiзiнде жеке тұлғаны қалыптастыру және дамыту үшiн қажеттi жағдайлар жасау, - деп Қазақстан Республикасы Бiлiм туралы Заңы бiлiм беру саласының алдына үлкен мiндеттердi жүктейдi 1.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев: Рухани құндылық, биік адамгершілік жоқ жерде үлкен өркениет орнату мүмкін емес, - деген болатын. Міне, сондықтан оқушылардың рухани және жан-жақты дамуының қайнар көзi бiлiм мен ғылымды, тәрбиені қоғам талабына сай дамыта отырып, жас ұрпақ бойында рухани-адамгершлік құндылықтарды қалыптастыру маңызды болып отыр.
Қазіргі кезде жалпы білім беретін мектептердегі тәрбие ісінің мазмұнын Отандық және шетелдік өркениетті елдердегі психология, педагогика және философия ғылымдарының жетістіктерін пайдалана отырып жетілдірудің қажеттілігі туындауда. Бүгінгі жеткіншетердің бойындағы рухани-адамгершілік құндылықтардың жетімсіздігі, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтардың өнегелік нұсқааларын бір-біріне кіріктіре отырып игеруге бағыттай білу балалар тәрбиесінің мазмұнын, құрылысын және нысандарын одан әрі жетілдірудің қажеттілігін туғызып отыр, сонымен қатар әрбір қоғамда болып тұратын өзгерістер жеткіншектердің тәрбиесінің мақсаты мен мазмұнын өзгертуді, тәрбиелік-әдістемелік технологияларын жаңартып, толықтырып отыруды қажет етеді.
Рухани-адамгершiлiк құндылықтар педагогиканың тарихы мен теориясында кеңiнен зерттелiп жүрген мәселелердiң бiрi.
Рухани-адамгершілік құндылықтардың мәні, тәрбиелік маңызы туралы қоғам қайраткерлері, ғұламалар, ұлы педагогтар: Аристотель[2], Әл-Фараби[3], Ж.Баласағұни[4], Қ.А.Йассауи[5], М.Қашқари[6], Ш.Уәлиханов[7], Ы.Алтынсарин[8], А.Құнанбаев[9], Ш.Құдайбердіұлы[10], А.Байтұрсынов[11], Ж.Аймауытов[12], М.Дулатов[13], М.Жұмабаевтар[14] өз еңбектерінде құнды ой-пікірлерін қалдырып кеткен.
Тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырдың теориялық-практикалық негіздері Я.А.Коменский[15], Ж.Ж.Руссо[16], К.Д.Ушинский[17], В.А.Сухомлинский[18], А.С.Макаренко[19], Н.Е.Щуркова[20], А.И.Титаренко[21], О.С.Богданова[22], В.А.Караковский[23], т.б. еңбектерінде жалғасын тапты. Рухани құндылықтардың әлеуметтік-философиялық негіздері С.Нұрмұратов[24], Е.Әлсатов[25], Б.С.Ерасов[26], құндылыққа бағдарлау негіздері Г.К.Нұрғалиева[27], А.Қ.Каплиева[28] С.С.Тілеуова[29], Д.Ә.Нұрғалиева[30], Айдарбекова [31], адамгершілік тәрбиесін жетілдіру А.А.Калюжный[32], Ж.С.Хасанова[33], адамгершілік тәрбиесін жетілдірудің этнопедагогикалық негіздері Г.К.Ахметова[34], К.Ж.Қожахметова[35], С.А.Ұзақбаева[36], Р.К.Төлеубекова[37], Ж.Б.Сәдірмекова[38], А.К.Қисымова[39] т.б. педагогтар еңбектерінде қарастырылған.
Өзін-өзі тәрбиелеу, құндылыққа бағдарлау негіздері, Ш.М.Майғаранова[40], Ж.Ж.Нұржанова[41], Ж.Ембергенова[42], С.Қ.Әбілдина[43], Э.А.Урунбасарова[44], Б.Ж.Тұрсынов[45], Г.А.Ерғалиева[46], С.Нұрмұратов[47], Г.А.Аңламасова[48], К.Нұғыманова[49], адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру, Ж.Әбдіжаппарова[50], Н.С.Әлқожаева[51], А.Б.Айтбаева[52] және т.б.; рухани құндылықтардың әлеуметтік-философиялық негізі және т.б. еңбектерінде қарастырылған.
Өзін-өзі тану мәселесін А.Н.Нысанбаева[53], Г.Г.Соловьева[53], жеке тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеу мен өзін жетілдіру мәселесі К.А.Абульханова-Славская[54], И.И.Чеснокова[55], Б.Г.Ананьев[56], И.Ф.Исаев[57], С.Б. Спиридинова[58], және т.б. ғалымдардың еңбектерінен көруге болады.
Өзін-өзі тану бағдарламасының педагогикалық-психологиялық мәселелерімен соңғы жылдары С.А.Назарбаева[59],Қ.Қ.Жампейсова[6 0], У.И.Ауталипова[61], Г.М.Касымова[62], Х.Т.Шерьязданова[63], М.Ж. Жадрина[64], Б.К.Кудышева[65], Н.Нүсіпбекова[66], Ш.Беркімбаева[67], А.С. Сейтақов[68], Р.О. Ізғұттынова[69], Ұ.М. Әбдіғапбарова[70], Ж.Ж. Әкімбаева[71], Ғ.З. Байжасарова[72], Б.А. Әрінова[73], Ж.Б. Қажығалиева[74], т.б. айналысуда.
Бүгінгі таңда, жеткіншектерге мектеп аясында рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру қарқынды жүргізілуде, дегенмен, әрбір қоғамда болып туратын формациялық өзгерістер өскелең ұрпақ тәрбиесінің мақсаты мен мазмұнын өзгертуді, тәрбиелік-әдістемелік технологияларын жаңартып, толықтырып отыруды талап етеді.
Демек, зерттеу барысында бүгінгі қоғам талабына сай оқушылардың өзін-өзі тану курсында рухани-адамгершілік құндылықтар қалыптастыру мәселесі теориялық тұрғыда негізделгенмен, практикалық және әдістемелік айқындалуының жеткіліксіздігі арасында қайшылық орын алып отыр, деуге толық негіз бар.
Сондықтан, диссертация жұмысының тақырыбы Өзін-өзі тану курсын оқыту барысында оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру деп белгіленді.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін мектептердегі біртұтас педагогикалық процесі.
Зерттеу пәні: мектептің жоғары сынып оқушыларының Өзін-өзі тану курсы арқылы рухани-адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеу.
Зерттеу мақсаты: Өзін-өзі тану курсын оқыту барысында оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың теориялық негізін қарастыру, оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру моделін жасау және оны тәжірибеде тексеру, әдістемелік ұсыныстар жасау.
Зерттеу міндеттері:
oo Өзін-өзі тану курсын оқыту барысында оқушыларда рухани-адамгершілік құндылықтар қалыптастыруға бағытталған ғылыми еңбектерді талдау, жүйелеу;
oo Өзін-өзі тану курсын оқыту барысында оқушылардың бойында рухани-адамгершілік құндылықтар қалыптастырудың моделін жасау;
oo Өзін-өзі тану курсын оқыту барысында әдістемелер қолдана отырып оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың әдістемесін даярлау және оны тәжірибелік жұмыс барысында нәтижелерін өңдеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, мектепте Өзін-өзі тану курсын оқыту барысында оқушыларда рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастырудың теориялық талдауы жүйеленсе және ол практикада үйлесімді қолданылса онда, ұлттық сана-сезімі мол рухани-адамгершілік құндылық деңгейі жоғары тұлға тәрбиелеуге мүмкіндіктер туындайды, өйткені, оқушылардың рухани-адамгершілік құндылық деңгейлері теориялық-әдіснамалық білімнің сапалы жасалынуы мен оның практикада жүйелі әрі үйлесімді пайдалануына тәуелді.
Зерттеудің теориялық әдіснамалық негіздеріне философиялық, психологиялық, педагогикалық әдебиеттердегі құндылық, рухани-адамгершілік құндылық теориясы, зерттеу проблемасы бойынша жазылған әдістемелік еңбектер, сонымен қатар оқушылардың бойында рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру теорисы, өзін-өзі тану курсы туралы еңбектер, тұжырымдамалар алынды.
Зерттеу әдістері: тақырып бойынша философиялық, психологиялық-педагогикалық, әлеуметтік әдебиеттерге талдау жасай отырып, ғылыми зерттеу тақырыбына байланысты теориялық еңбектерді педагогикалық тұрғыда қарастыру, саралау, салыстыру; мектептегі оқу-тәрбие үдерісін бақылау; мектептегі Өзін-өзі тану курсының құжаттарына (стандарт, жоспарлар, типтік бағдарлама және т.б.) сауалнама, тест, SWOT талдау, диагностика, математикалық-статистикалық әдісі.
Зерттеудің көздері: философтардың, педагогтардың, психологтардың рухани-адамгершілік құндылық туралы ғылыми еңбектері, өзін-өзі тану курсының оқу-тәрбие үдерісіне байланысты шыққан тұжырымдамалар, әдістемелік нұсқаулар, оқу құралдары; ҚР Білім туралы заңы, ҚР-ның 2011-2020 жылдарға арналған білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы, Өзін-өзі тану стандарты, Өзін-өзі тану бағдарламасы.
Зерттеу базасы: Алматы қаласы №152 орта мектеп, 10 а, ә сынып оқушылары.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
oo Өзін-өзі тану курсын оқыту барысында оқушылардың бойында рухани-адамгершілік құндылықтар қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық тұрғыдан негізделді.
oo Өзін-өзі тану курсын оқыту барысында оқушылардың бойында рухани-адамгершілік құндылықтар қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделі айқындалды.
oo Өзін-өзі тану курсын оқыту барысында оқушылардың бойында рухани-адамгершілік құндылықтар қалыптастырудың әдістемесі даярланды, тәжірибелік-эсперименттік жұмыстар жүргізілді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
oo Өзін-өзі тану курсын оқыту барысында оқушыларда рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастырудың әдіс-тәсілдері, көрсеткіштері айқындалып, әдістемесі жасалынды;
oo оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру негізі атты арнайы курс құрастырылды;
oo Өзін-өзі тану курсын оқыту барысында оқушыларда рухани-адамгершілік құндылықтар қалыптастыру бойынша үлгі тәжірибеде тексерілді.
Жұмыстың құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделеді, жұмыстың мақсаты, міндеттері, болжамы, теориялық-әдіснамалық негіздері, зерттеу әдістері, теориялық және практикалық маңыздылығы, ғылыми жаңалығы айқындалады.
Өзін-өзі тану курсын оқыту барысында оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық негіздері атты бірінші бөлімде философиялық, психологиялық-педагогикалық зерттеулер талданды. Өзін-өзі тану курсы арқылы оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделі ұсынылды;
Өзін-өзі тану курсын оқыту барысында оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыс мазмұны атты екінші бөлімде Өзін-өзі тану курсы арқылы оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыыптастырудың бастапқы деңгейі анықталды. Өзін-өзі тану курсын оқыту барысында оқушыларда рухани-адамгершілік құндылқтарды қалыптастырудың әдістемесі жасалды; тәжірибелік-эксперименттік жұмыста сынақтан өткізілді.
Қорытындыда жүргізілген жұмыс нәтижелері талданып, қорытынды жасалынды; тәжірибелік-эксперименттік жұмыс нәтижелері бойынша теорилық және практикалық сипатта ұсыныстар жасалынды.
Қосымшада оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруға қолданылатын сауалнамалар, тестер берілді.
1 ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ КУРСЫН ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1 Оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру мәселелесінің зерттелу жәйі
Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мәселесі жас ұрпаққа - рухани-адамгершілік тәрбие беру. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек.
Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011-2020 жылға дейінгі бағдарламасында қазіргі бар проблемалар орта білім жүйесін қазақстандық қоғам дамуының қазіргі заманғы талаптарына және әлемдік білім беру кеңістігіне кірігу шарттарына сәйкес жаңғыртуды талап етілетіні туралы айтылып өтеді [75]. ҚР-ның Білім туралы Заңында білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың принциптерінің бірі білім берудің ізгіліктік және дамытушылық сипаты, азаматтық құндылықтардың, адам өмірі мен денсаулығының, жеке адамның еркін дамуының басымдылығын белгілейді. Білім берудің басты құндылығы ретінде тұлға, рухани-адамгершілік категориялар, ізгіліктік қағидалар: бірлік, теңдік, өзара ықпалдастық және төзімділік бекітілген. Оқушы тұлға мен қоғамды қалыптастыратын мәдениетті түсінуі және бағалай білуі үшін адамдармен құндылық-саналы ынтымақтастық әрекет жасай алуы тиіс. Осы принципті жүзеге асыру ізгіліктік тұжырымдамасына негізделген, мақсатты ұйымдастырылған, өзара байланысты әрекеттер және мұғалім мен оқушының өзара ынтымақтастығы үдерісін қажет етеді [1].
Қазіргі тәрбиенің басты бағыты - оның көзқарас негіздеріне бағытталуы, тұлға құндылығына қайта оралуы. Педагогика мен практиканың адамға, оны дамытуға, ізгіліктік дәстүрді қайта жаңғыртуға бағытталуы - өмірлік мақсат ретінде танылады. Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін педагогиканың әдіснамасы болып табылатын білім берудің ізігіліктік философиясы қайта жандандырылуда. Осы талапқа сәйкес, педагогиканың әдіснамасы - бұл білім беру философиясының ізгіліктік мәнін белгілейтін педагогикалық таным мен ақиқат шындықты өзгерту жайындағы теориялық қағидалардың жиынтығы.
Оқушыларға рухани-адамгершiлiк тәрбие беру - қазiргi мектептердiң ең маңызды мiндеттерiнiң бiрi. Бұл заңды да, өйткенi бiздiң қоғам өмiрiнде адамгершiлiк бастамаларының ролi барған сайын артып, моральдық фактордың ықпал аясы кеңейiп келедi. Ұлттық мәдениет тарихының қайта жаңғырып өркендеуі, халықтың рухани мұрасы мен дәстүрлерін қастерлеу - оның дүниежүзілік өркениеттер арасындағы өзіндік дербестігінің көрсеткіші. Осы өркениетті өзгертіп, оны дәріптеп, дамытатын адам болып табылады.
Құндылық проблемасының ең басты өзегі - Адам. Адам үшін ең басты құндылық - өмір мәнін сезіне білу, өмірдің мәнін өз бойынан іздеп, өмірді рухани толықтыру. Адам өмірінің мән-маңызды іс-әрекет, мақсат, мұрат, күш-қайрат және өмір сүру жолдарымен бағаланады. Адам мақсаты адамгершілік қасиеттер арқылы орындалып, рухани қасиеттер арқылы жүзеге асады. Демек, еліміздегі қоғамымызды ізгілендіру жағдайындағы ең басты мәселе-адамды құндылық ретінде бағалау. Құндылық - адамдық қасиеттің өлшемі, оның жақсылыққа талпынысы, өзге адамға жанашырлығы, айналадағы адамдарға қайтарымы, өмірді жақсартуға ұмтылысы, өмір сүру ізденісі, тіршіліктегі әр пенденің орны мен рухани-адамгершілік қасиет.
Құндылық ұғымы XXI ғасырда жер бетіндегі бүкіл адамзаттық тұтастық идеясына айналуда. Адамдарға өз өмiрiне қанағаттануы үшiн тек тойынған тiршiлiк аз, одан адам өзiн адам деп сезiнбейдi екен. Өзiн шын адам деңгейiнде сезiнуi үшiн, толық адамдық қанағаттанғандық көңiл-күй үшiн ол биологиялық қажеттіліктерден жоғары жатқан әлемде тiршiлiк еткендi қалайды. Руханилықтың шығу көзi осында. Адамзаттың рухани кемелденген, рухының ең жоғарғы үлгiлерiн туғызған дәуiрлерi олардың ең тойынған кезеңдерiмен тұтас келе бермейдi. Сондықтан, кейде белең алып жүретiн дағдарыс кезеңдерде, күнкөрiс мәселелерi ең қиын болып тұрған кезде рухани мұқтаждықтар күте тұру керек - дейтiн көзқарастар түбiрiнен жалған. Қандай тығырықтан да, соның iшiнде күн көрудiң қиындықтарын да ең алдымен рухани жiгерден, рухани асылдардан айрылмау ғана алып шыға алады.
Адам құндылығының өзегін құрайтын және зерттейтін саланы аксиология деп атайды. Аксиология ("ахіа" - грекше "құндылық", "логос" - ілім, ғылым) құндылық ұғымына тұңғыш анықтаманы философтар (Лотце, Коген) берген. Аксиологияның ғылыми тұрғыда дамуына үлес қосқан философтар Гегель, Кант, Ницше, Кассирер және т.б. Мәселен, Э.Кассирер "құндылық" - бұл адамның ішкі дүниесінен тыс, мәңгі идеалды әлем" - деп түсіндіреді. Қазақ тілінің түсіндірмелі сөздігінде: "Құндылық - нарқы жоғарылылық, қымбаттылық, бағалылық" - деген ұғымды білдіреді. Қазақ совет энциклопедиясында: "Құндылық-обьектінің жағымды немесе жағымсыз жақтарын білдіретін философиялық-социологиялық ұғым",-деп атап көрсетеді. Құндылық обьектінің адам үшін қаншалықты маңыздылығын анықтайды. Құндылық екі компоненттен тұрады: пәндік және саналық[76].
Пәнділік құндылықтарға - заттардың табиғи қажеттілігі, еңбектен шыққан өнімнің өзіндік құны, әлеуметтік игілік, ғасырлар бойы қалыптасқан мұра, ғылыми ақиқаттың теориялық маңызы және практикалық пайдасы, адамдардың іс-әрекеттеріндегі жамандық пен жақсылықтың іске асуы, табиғи және қоғамдық обьектілердің эстетикалық қасиеттері жатады. Санадағы құндылыққа - қоғамдық ой, баға беру, мақсат, оған жетудің жолдары, түрлі нормалар кіреді. Пәндік құндылық - баға берудің обьектісі. Субьективтік құндылық - олардың өлшемі әрі әдісі. Орысша-қазақша аударма сөздікте: "Құндылық" - құнды зат, мәнділік, ғылымда құндылық - қазына, байлық делінген. Құндылықтың қалыптасу негізі - адам болмысының өзегін құрайтын құбылыс.
Құндылықтар тақырыбы бүгінгі күннің мәселесі деуге болмайды, бұл адамзат тарихындағы сонау ұлы ойшылдар (Аристотель, Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Қожа-Ахмет Иассауи, Ахмет Иүгенеки, М.Қашқари, Ө.Тілеуқабылұлы т.б.) мен ағартушылар (Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев), ғалым-педагогтар (Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ш.Құдайбердиев т.б.) еңбектеріндегі рухани-адамгершілік ойларын уағыздап, қазақ халқының қоғамдық, рухани, мәдени өмірінен орын алуын мұрат тұтты.
Сократтың "игілік" деген ұғымды жеке бөліп, оған ерекше мән беруі құндылықты болмысқа жақындатқаны. Сократ заманынан бастау алған "құндылық" мәселесі ғасырдың екінші жартысынан бастап ғылым ретінде дараланып, көбіне философиялық сипатта қарастырылып келеді. Ал Аристотель жақсылық, игілік ұғымдарын жағымды мінез-құлықты, рухани құндылықты бейнелеуде қолданылды. Құбылысты, затты жағымды бағалау адам үшін құнды игілікті түсінуге негізделген. Ізгілік сөзі салыстырмалы мағынада белгілі бір жағдайдағы адам үшін жақсылық, пайдалы нәрсе деп түсіндіреді. Рухани-адамгершілікке тәрбиелейтін ғылым ретінде этиканы белгілеген. Аристотельдің пайымдауында этиканың мақсаты - таным емес, ізгілікке үйрету. Этикалық зерттеулер рухани-адамгершілік дегеннің не екендігін білу үшін емес, осы рухани-адамгершілікке жетудің жолдарын үйрету үшін қажет, олай болмағанда бұл ғылымның пайдасы болмас еді - дейді [47].
И.Кант және Г.Гегель немiстiң ұлы пәлсапашыларының танымдары бойынша құндылықтар ұғымына зейiн қойып, талдаулар жүргiзген. Мысалы, И.Кант аксиологиялық түсiнiктердi қалыптастыру үшiн қоршаған әлемдi ойша нақты және идеалды деп екiге бөлген. Адам алдына қойған мақсатына жету үшiн ол Факторлардың ықпалына, мәндiлiгiне қатысты болады деген ойларда болған[77].
Шынайы дүниедегi кез-келген құбылыстың, заттың өзiндiк қайталанбас құндылығы болуымен қатар құндылықты феномен есебiнде қарастыратын алғашқы типтi - натуралистiк психологизм деймiз. Натуралистiк психологизм өкiлдерi құндылықтарды адамдардың биологиялық және жантану тұрғысынан байланыстырып, қайнар көзi есебiнде түсiнедi.
Ақиқат, еркiндiк, сұлулық, игiлiк тәрiздi рухани әлемнiң құндылықтарын табиғи әлеммен байланыстыра қалыптасуымен бiрге нақты әсерлермен түсiндiруге ұмтылғандар, екiншi тип - аксиологиялық трансцендентализм, тәжiрибеден тыс, ақыл-ой санасын түсiнiп бiлуге болмайды деген идеалистiк пәлсапа ағымы едi. Трансцендентализмнiң өкiлдерi В.Виндельбант, Г.Риккерт сананың қатпарларындағы туындаған қалыптардың әртүрлi Формасы болатындығын айтқан [78].
Келесi, үшiншi тип - әрбiр құбылыстың көпжақты құндылығы болуы, оның салдары, жалғасы сияқты бағдары болатындығын мойындауда. Оны тарихи релятивизм әрбiр тарихи кезеңде мәнi артуы мүмкiн деген бағыттың өкiлдерi А.Тойнби, П.А.Соркиндер болатын [79].
Әлеуметтiк тип - құндылықтардың әлеуметтiк қажеттiлiгi бар, маңыздылығы айқындалған қалып деп есептейдi. Бұл бағытта М.Вебер еңбек сiңiрген, ол төртiншi тип деп айтылуда . Сонымен аксиологияның iлiм есебiнде қалыптасуына үлес қосқан Ф.Ницще өзiнiң "мораль генеологиясы" атты шығармасы, адамдарды "жақсы және жаман", "игiлiк пен зұлымдық" тәрiздi түсiнiктердi, қарама-қайшылық, қарсы пiкiрге бөлiп, болмыс пен құндылықты бiрiмен-бiрiн қатар қарастырып салыстыру пәлсапашылардың үлесi деген ойды бiлдiредi. Пәлсапашы Ф.Ницще құндылықты мәндiк категория емес, тек бағалау немесе субъектiнiң әлемдi таңдауындағы iшкi тәжiрибесi деп пайымдайды [80].
Жаңа жүйе, тарихи оқиғалар, құбылыстар, мәтiндер мағынасын өткен және қазiргi бiртұтас дүние деп есептеу арқылы жалғасын тауып отырады. Мәселен, Х.Гадамер герменевтиканы қазiргi кезеңнiң әмбебап пәлсапасы деп ойласа [81], Х.Гадамердiң пайымы бойынша құндылықтарды түсiну үшiн жеке адамды, халықты, мемлекеттi түсiну жеткiлiксiз, олардың даму, қалыптасу, өзгерулер себептерi, жалпы тарихына терең зер салу қажеттiлiгiн айтып, "ақиқат" деп сонда айта аламыз, сырын түсiнiп жолын, әдiсiн табамыз.
Ғылым мен бiлiм, тәрбие мәселелерi тиiмдiлiктi, өсудi, байлық жинауды көздеу деңгейiнде ғана болмауы керек. Себебi, адам жасампаз және рухани тiршiлiк иесi болғандықтан адамзатқа ортақ жалпы мәселелер жөнiнде ойланып, толғануы, өзiнiң мақсаты мен тiршiлiгi, құндылықтар мен мүдделерi жалпы адамзатқа тән сипатта болуы тиiс екендiгiн жазған.
Қоғамда дәстүрлi құндылықтармен қатар әрбiр тарихи кезеңде пайда болған, әрбiр әлеуметтiк қауымдастық үшiн маңызды құндылықтар өмiр сүрдi. Этникалық қауымдастықтар өзiндiк ұлттық құндылықтарды түзесе, жалпы адамзатқа ортақ құндылықтар барлық адамдарды бiрiктiредi. Қоғамда даму, жылдардың өтуi, ғасырларға ұласуына сәйкес құндылықтар қоғамда адамға маңыздылығы жағынан өзгерiп, орын ауыстыруы тарихтан белгiлi. Қоғамдағы үрдiстердiң даму қисынына байланысты тiршiлiкте, әрине, құндылық мәнiн жоғалтуы мүмкiн емес, тек мән берiлмеуi ықтимал. Құндылық өте сирек кездесетiн құбылыс, ол парасаттылықтан байқалады, рухани дамудың биiк белестерiне жеткен адамдардың қасиетi.
Мысалы, мақсатты құндылық, яғни құрал бойынша деп екi құндылықтарға бөлген пәлсапашы Р.Вильмс болған. Ол мақсат құндылықтарға бөлген ақиқат еркiндiктi, жақсылықты, әсемдiктi жатқызған. Келесi құндылықтарға, яғни құрал-құндылықтарына: әлеуметтiк, саяси, экономикалық құбылыстарды жатқызған. Мақсат құндылықтар мен құрал құндылықтар қоғамдық тарихи үрдiстiң жалпы азаматтық құндылық кеңiстiгiнде алға қойған мәселелермен байланысты құндылықтар деп есептеледi.
"Құндылық объектiнiң жағымды немесе жағымсыз жақтарын бiлдiретiн философиялық-әлеуметтiк ұғым" - деп құндылыққа Қазақ Кеңес энциклопедиясында анықтама берiлген. Нысанның адам үшiн маңыздылық шамасын бiлдiретiн көрсеткiш - құндылық [82].
Құндылық екi құрамдастан тұрады, бiрiншiсi - заттық құндылық, екiншiсi субъективтiк құндылық. Заттық құндылық - оның табиғи қажеттiлiгi, еңбектен шыққан өнiмнiң құны, әлеуметтiк игiлiк, ғасырлар бойы қалыптасқан мәдени мұралар, ғылыми ақиқаттық, теориялық маңызы, iс-тәжiрибелiк пайдасы, адамдардың тiршiлiгiндегi жақсылық пен жамандықтар, табиғи және қоғамдық нысандардың тамаша көрiнiс беретiн түсi, симметриясы сияқты қасиеттерiн айтамыз.
Санадағы құндылық алға қойылған мақсат және оған жетудiң жолдары, қоғамда кездесетiн түрлi қалыптар. Заттық құндылық баға берудiң объектiсi және адамның дүниеге қатысын бiлдiредi, ал субъективтiк - санадағы құндылық олардың өлшемi мен әдiсi болып табылады.
"Заттық құндылық - адамдардың қабiлетi мен мүмкiндiктерiнен шыққан әрекеттердiң қажеттiлiгi. Сондықтан ол адамдардың әлеуметтiк әрекеттерiнiң сыртқы қоғам үшiн керектi жақтарын қамтиды. Субъективтiк құндылық адамдардың әлеуметтiк өмiрiндегi iс-әрекетiнiң бағытын нормативтiк Формаларға бағындырып отырады" делiнген [46].
ҚР ҰҒА-ның әлеуметтiк зерттеулерiнiң нәтижелерiне қатысты негiзгi тұрақты деп есептеуге болатын 14 құндылықтарды атауымызға болады: өмiр, адам өмiрi, еркiндiк, адамгершiлiк, отбасы, жеке бақыт, ұрпақ көбейту, қарым-қатынас, күнкөрiс көзi ретiндегi жұмыс, игiлiк (кiрiс, денсаулық), мейiрiмдiлiк, беделдiлiк, әрекет мәнi, заңдылық, бастамашылдық (дәстүрдi құрметтеу) [48].
Философия, әлеуметтану, психология, педагогика салаларына қатысты күрделi мәселелердiң бiрi, әрине құндылықтар категориясы. Зерттеу жұмысына байланысты "құндылық" ұғымы философиялық және әлеуметтiк ұғым. Ол қандай да бiр объектiнiң сапалық сипаттарымен салыстырғанда оң және терiс маңыздылығын көрсетедi, бұл бiрiншiден, заттық құндылықтар, ал екiншiден, құндылық қоғамдық сананың құбылысы қалыптылық, ұйғарымдық, бағалаушылық, мәндiлiк бiлдiретiн философиялық және әлеуметтiк түсiнiк (ұғым) екендiгiн анықтадық [24].
"Құндылық" ұғымының мазмұнын заттар мен қоғамдық және табиғи құбылыстарды бағалайтын адамзаттық және әлеуметтiк категория деп философ ғалымдардың көпшiлiгi есептейдi. Философ В.А.Василенко және оның пiкiрiн қиялдаушылар құндылықтарды рухани және материалдық қажеттiлiктердi қанағаттандырудағы пайдалылық, "мағынашылық", әдiс-тәсiл деп қарастырады. Келесi философ У.Хатгер және И.С.Нарский ойларын жалғастырушы зерттеушiлер ойынша "құндылықтарды" идеал деп түсiнiп, амал-тәсiл емес, мақсат қажеттiлiк, тиiстiлiк көзқарасында кеңiнен қарастырады [46].
Д.А.Леонтьев "Құндылықтар жүйесi - iс-әрекет пен қоғамдық қатынастар жүйесiнiң заттық көрiнiс табуы" деп жазады [28]. Бұл түсiнiк бойынша құндылық бiздiң санамыздан тыс мәдениеттiң заттық әлемiне ғана тиесiлi, өз бетiнше пайда болған немесе адамның әртүрлi жағдайдарда өзiнiң қажетiне қарай жасалған мәселесi.
Сонымен, осы айтылған пiкiрлердi тұжырымдай келiп, қорытындысын шығарсақ: құндылық зат та, нәрсе де, мәселе де емес, олардың қасиеттерi де емес, ол адам ойының қандай да бiр жоғары түрi екендiгiн анықтадық. Құндылықтар дегенiмiз - ұнатқан игiлiктер мен оларға қол жеткiзу тәсiлдерi туралы қорытындылаған, белгiлi көзқарастар, орнықты ойлар, оларда объектiнiң озық тәжiрибелерi, сыннан өткен пiкiрлер арқылы мiнез-құлқын анықтайды. Келесi бiр авторлар, мiнез-құлық құндылықтары мәдениетiнiң түрлерi мен байланыстарына ерекше назар аударады.
В.Супредин "Құндылықтар және әлеуметтiк динамика" атты еңбегiнде: "Құндылықтар дегенiмiз - мiнез-құлықтар әрекеттердiң бiр түрi, ол мәдениеттiң белгiлi бiр түрiнде ерекше орын алады деген ойды бiлдiредi. Құндылықтар әлеуметтiк санада өмiр сүредi және жеке адам арқылы iске асырылады", - дейдi [42].
"Құндылықтар - адамдардың өз мiнез құлқының мақсаты мен қалпы туралы талдап, қорытындылаған түсiнiктерi, онда адамзаттық тарихи тәжiрибесi жинақталып, белгiлi бiр этностың немесе адамзат мәдениетiнiң мәнi жатыр" деген ойды Н.Лапин да айтқан [42]. "Құндылық" сөзi заттарға, сонымен қатар пiкiрлерге де қатысты айтылған. Бiрiншi топқа табиғи құбылыстарға зиянды және пайдалы игiлiктер, еңбек өнiмдерiнiң тұтынушылық бағасы алынады, адамдардың iс-әрекеттерiнiң адамгершiлiк сипаттамалары, табиғи және қоғамдық нысандардың, көркем өнер туындыларының эстетикалық сипаттамасы сияқты заттық құндылықтар жатады.
Екiншi топқа адамзаттық жақсылық пен жамандық, әдiлетсiздiк пен әдiлеттiк, сұлулық пен кейiпсiздiк сияқты қалыпты түсiнiктерi, оларды түрлiше бағалаулар, тиымдар мен келiсiмдер, мақсаттар мен жобалауларын, әрине армандары мен басқа да көзқарастарын, саналы және жай ғана түсiнiктерiн, құндылықтарын жатқызады.
"Құндылық" мағынасына ғылыми әдебиеттерде қоғамдық сана деңгейiндегi адамдардың iс-әрекеттерiне, оның нәтижелерiне және табиғатқа қатысты оң, терiс бағалауларды бiлдiретiндiгi туралы анықтама бередi. "Адамдардың қоғамдық жүйеге енуi нәтижесiнде қалыптасатын бұл "ойларды" нағыз құндылықтар деп есептейдi. Олар адамның тiршiлiк әрекетiнiң қозғаушы күшi болып есептеледi. Бұл "ойлардың", "түйiндердiң" жиынтығы адамзат дамуының тұтастығы мен сабақтастығын қамтамасыз ететiн жеке тұлғаның "өзегiн", "негiзiн құрайды" деп қорытындылайды.
О.И.Генисфретский өзiнiң "Тiршiлiк бейнесi және қоршаған орта құрылымындағы көркемдiк құндылықтар" атты еңбектерiнде [205] жоғардағы ойды қолдаса, осы пiкiрге А.Н.Леонтьев те әр түрлi iс-әрекеттерде тұтастай жеке тұлғалық құрылымдарға бiрiктiретiн өзiндiк "түйiндердiң" болатыны жайлы ойын айтады.
Құндылықтар арман-мұрат ретiнде тек жеке адамға, жеке тұлғаға ғана тән емес, ол жеке тұлғаның өмiрiндегi өз орнын белгiлейтiн шарты болып есептеледi. "Арман-мұрат дегенiмiз - жоғары деңгейдегi құндылықтар, оларға тек жақындауға ғана болады, оларды өмiрге енгiзуге әрекеттенетiн бұл арман-мұраттардың күрделеуiне әкелуi мүмкiн" [28].
Құндылыққа қатысты жоғарыдағы ойлар, анықтамалар, тұжырымдарға қатысты бiз өз ойымызды түйiнге айналдырсақ: құндылықтар дегенiмiз санаға қатысты айтылатын құбылыс. Заттар мен құбылыстар сипаттамалары адамдағы, қоғамдағы, табиғаттағы үрдiстердiң үздiксiздiгi және тұтастығын қамтамасыз ету үшiн қажет. Құндылықтар дегенiмiз - жекелiк (жеке туындау), әлеуметтiк құбылыстар, қатыстық (субъективтi және объективтi) болып бөлiнедi, олар тарихпен айқындалады. Олар адамның өзiнiң өмiрлiк әлемiне деген қатынасын өзiне-өзi тиесiлiгi, өзiндiк мәртебесiн, өзiн-өзi тануы құндылық құрылымын айқындайды.
Құндылықтар мәселесін зерттеген көптеген еңбектер белгілі: С.Ф.Анисимов, Ю.В.Салов, Л.М.Фридман, Н.Ю.Кулагина, В.А.Сухомлинский, Х.Маданов, Э.А.Урунбасарова, бұл еңбектерде құндылық мәселелерінің мәні мен табиғатына және тәлім тәрбиелік жақтарына көп көңіл бөлінген.
Құндылықтардың философиялық көзқарастарымен қатар бүгінгі күні әлеуметтік, педагогикалық жіктелуін келесі ғалымдар еңбектерінен көруге болады: әлеуметтік тұрғыдан, педагогикалық аксиология негізін (С.А.Смирнов, И.Б.Котова, Е.Н.Шиянов, Т.И.Бабаева, В.П.Тугарин) [28] еңбектерінен көруге болады.
К.Ж. Қожахметованың пайымдауынша руханилық - заттандырылған, прагматикалық құндылықтардан да жоғары, өмірде аса маңызды да биік нәрсенің бар екеніне о-бастан-ақ саналы немесе саналы емес бағдар. Ол адамның шындыққа, мейірімділікке, сұлулыққа деген табиғи, үнемі қажетті іңкәрлігі мен құштарлыққа ұмтылысынан көрінеді. Ол көзге байқалимайтын Құдаймен байланысты сеніден туындайды [35].
Л.П.Буева: Руханилық - бұл дінаралық қана емес. Қазіргі руханилық - ғылым мен діни ойлардың қайшыласа орналасқан күрделі құрылымы. Руханилықтың ұғымы, діндарлық ұғымынан да бай. Мұның барі адамдарда баржәне өз қабілетіне сай, биіктікке, сұлулыққа, қайырымдылыққа бағыт алған оның рухынан жаралғандар, - деп көрсетеді [35].
Б.П.Битинастың айтуы бойынша, адамдағы руханилық туғаннан және тәрбие үдерісі арқылы жинақтаған өз мәдениетінде жеке адамның өсіп-өнуі арқылы өзінен-өзі көрінеді. Бұл өніп-өсу тұлғаның қалыптасу үрдісі, ол өз еркіндігімен ерекшелене отырып және ішкі мүмкіндігіменөз шешімдерін қабылдай білу қабілетімен байқалады. Адам өзінің руханилығына байланысты - сыртықы әлем - макрокосмостан бөлінетін - микрокосмос деп қарастырылады.
Ал, Б.Г.Ананьевтің пікірінше: Рухани даму дегеніміз - өзінің өмірдегі орнын, атқаратын міндетін, қазіргі және болашақ ұрпақ алдындағы жауапкершілігін, дүниенің күрделі құрылымын түсіну және өзін-өзі үздіксіз, бірқалыпты жетілдіру - дейді [40].
Рухани құндылық - қоғамдағы мәдени тұтастық, оның ішкі бірлігі, әлеуметтік ортадағы таным мұраттары, әсемдік пен адамгершілік қасиеттері арқылы көрінеді.
XVI ғасыр мен XVII ғасырдың аралығындағы жаңа педагогиканың негiзiн қалаушы, ұлы чех педагогы Ян Амос Коменский (1592-1670) жастарды тәрбиелеуде үлкен қызмет атқарды. Оның дүние жүзiне танымал Ұлы дидактика еңбегiнде ақыл-ой, адамгершiлiк тәрбиесiнiң мәселелерi қарастырылған. Я.А.Коменский көзқарасының жаңа бағыттарына қайта өркендеу дәуiрiндегi ізгіліктіктің әсерi күштi болды. Ол орта ғасырлық мектеп тәртiбiне қарсы шығып, мектеп балаға сүйiспеншiлiктi, адамгершiлiк жақсы қасиеттердi тәрбиелейтiн адамгершiлiктiң шеберханасы болуға тиiс деген көзқарасты ұсынды. Я.А.Коменский: ...мектеп - адам ақылының шыңдалатын шеберхана сияқты орны және оқушылардың адамгершiлiгiн, ақылын тәрбиелеудегi бiлiм мен оқытуды ұйымдастыратын орталық, дей келе, ...адамгершiлiктiң аса тамаша ерекшелiктерiнiң бiрi - эгоизмнен арылу, көпшiлiк iсiнiң сәттiлiгi және әдiлеттiлiк үшiн әрекет ету керек деген құнды пiкiрiн қалдырды. Я.А.Коменский балалар мен жастар мiнезiнде ерлiк, өзiн-өзi билеу, кiшiпейiлдiлiк, сыпайылық, еңбек сүйгiштiк сапаларды тәрбиелеудi талап еттi[15].
Ұлы ойшыл өз еңбектерiнде мектеп тәртiбi және оқушылар мен мұғалiмдердiң арасындағы адамгершiлiк қарым-қатынас жөнiнде жаңа пiкiрлер айтты. Ол, балаларға тәлiм-тәрбие берiп, ұстаздың көрсететiн мұғалiмдердi өте жоғары бағалай отырып, оқушыларға гуманистiк және оптимистiк көзқараспен қарап, адамгершiлiк қарым-қатынаста болғанда ғана тәрбие нәтижелi болады деп есептедi.
Рухани құндылық мәселесі жөнінде Қ.Қ. Шакаримова Рухани дамыған, бәсекеге қабілетті тұлға тәрбиелеудегі құндылық бағдардың маңызы деген мақаласында рухани құндылық ұғымын алты бағытқа бөледі.
Танымдық бағыт- ( таным мәдениеті, интеллект, білім, ақыл-ой мәдениеті, шығармашылық, ойлау, сананы жетілдіру, ой-өрісінің кеңдігі және т.б.).
Әлемдік бағыт - (азаматық, патриотизм, өмірлік позиция, ұжымшылдық, адам құқықтары және т.б.).
Салауатты өмір салты- ( экологиялық мәдениет, спорт, санитарлық-гигиеналық нормаларды сақтау, жағымсыз қылықтардан арылу, денешынықтыру және т.б.)
Адамгершілік бағыты- ( жеке тұлғаның құндылық қасиетері, сыйлау, мейрімділік және т.б.).
Ұлттық бағыт - ( салт-дәстүр, діни ғұрыптар, ұлтжандылық, жерін, елін сүю және т.б.).
Дүниетанымдық бағыт- ( ғылыми, білімділік, дүниені түсіну, ойтолғаныс, және т.б.).
Философ С. Нұрмұратов: руханилықтың тағы бір келбеті - адамдардың өз бойындағы барлық жақсы қасиеттерін әлемге беруге дайындығы, яғни ақылын, дарынын, қабілетін, шеберлігін, ішкі нұрын, жүрек жылуын адамдарға, табиғатқа, ғаламға, беруге ұмтылысы. Осындай ұстанымдар басымдық танытқанда ғана адам рухани дамудың жолына түсті деуге болады [47] - деп түсіндірді.
Қазақ жазушысы Б. Тұрсынов: Адам жүрегінде, ең алдымен, жоғары адамгершілік қасиет болуға тиіс, бұл ең басты және маңызды нәрсе. Себебі дәл осы адамгершік асыл қасиет руханилық пен тузу жолға, сәулелі өмір, бостандық пен жарқын болашақтың кепілі бола алады-дейді [45].
Сондай-ақ руханилық адам болмысының ерекше бір белгісі дей келіп, бұл адамның әлемге қатынасының идеалды формасы және болмыстың рухани мазмұнын шығармашылығы арқылы қалыптасады.
Сонымен қатар, А.Г. Косиченконың Руханилық адамның өмір сүру тәсілінің нәтижесі екендігіне сенімдімін, керісінше ол адамнан бұрын пайда болған және сол адам өзінен тыс рухқа барынша борыштар, өйткені ол оны адам етіп рухани-адамгершілік мәдениеті, оның жеке тұлға ретіндегі табысты түрде өз іс-әрекеттерінде іске асырылатын әлеуметтік мәні бар қасиеттер жүйесінің жетілуі және дамуынан көрінеді. Мысалы, ЖОО осы бағытта мақсатты, жоспарлы тұрғыдан мамандардың адамгершілік бейнесі мен дүниеге көзқарасын қалыптастырады. [].
B.C. Соловьева руханилық адамның ішкі жарықты, нұрды қабылдай білу қасиеті [79;126] - деп өзіндік пікір білдіреді. Осы айтылғаннан құбылыстың негізін адамдар өздерінен іздеу қажет, материалдық болмыстың заңдылығын мойындау керек деген ой туады.
Кейбір ғалымдар (А.Г. Косиченко, М.Хиджази т.б.) руханилықты дін тұрғысында қабылдап, барлық ілім де, тәрбие де, руханият та, руханилық та діннен келіп шығады деген біржақты көзқарас ұстанады. Жақсылық жасай білу - адамды адам еткен іс-әрекеттердің бірі, ол руханилықтың құрылымын қалыптастырушы өнердің бірі. Ненің жаман, ненің жақсылық екенін айыра білу-бұл жеткіншектің күнделікті тіршілігінде, басқалармен қарым-қатынасында алдынан шығып отыратын үлкен мәселе. Ол жасөспірімнің таңдау еркіндігін туындатады. Әрине қателесу мен адасушылық әрбір субьект үшін даму, жетілу барысындағы міндетті кезеңдер. Мәселе жеткіншектің қателікке деген қатынасында. Одан тиісті қорытынды жасап, болашақты жаңа бағытта қалыптастыру міндеті анықталады.
Әлеуметтанушы, философтар мен педагогтардың зерттеулеріндегі құндылықтарды жіктеу идеяларына сүйене отырып жасалынған рухани-адамгершілік құндылықтар ұғымына төмендегідей түсінік беріледі. (1- кесте).
Жалпы адамзаттық құндылықтар
Жоғары сапа деңгейіндегі ХХІ ғасыр құндылықтары
Әлеуметтік-мәдени құндылықтары
Ұлттық рухани-адамгершілік құндылықтар
Адам өмірі, білім, бостандық, отбасы, қарым-қатынас, адам бақыты, ұрпақ жалғастыру, еңбек ету, табыс, ынтымақтастық, белсенділік, тәуелсіздік, махаббат, заңдылық, бостандық, мәдениет, бибітшілік, денсаулық
адам құндылықтары
демократия
адамзаттық қоғам
өркениет
әлемдік мәдениет
Әлеуметтік орта
Статус
Бедел
Тұрмыс
Теңдік
Еркіндік
Өнер
Мәдениет
Мәдениет, әдебиет, тарих, тіл, дін, ар-ұят, намыс, абырой, парыз, қарыз, дәстүр, әдет-ғұрып, салт, ұлттық дүниетаным, туыстық қатынастар, отан, ана, жер
Қай кезеңнің болсын келелі мәселесі бола білген адамгершілік тәрбиесін әр уақыттың өзінің дана ойшылдары ғұлама ғалымдары еңбектеріне арқау еткен. Сонау Орхон жазба ескерткіштерімен Қорқыт ата кітабынан бастап орта ғасырлық ойшылдардың төл туындылары мен даламыздың дана жырауларының поэзиясына, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев сияқты ұлы ағартушылардың шығармаларына зер салсаңыз, кез-келгенінде адам бойындағы адамгершілік қасиет, олардың қалыптасуы туралы кеңінен сөз болады. Мұның бәрі адам баласының өзін рухани жетілдіру жолында тынбай ізденіп, еңбектеніп келе жатқанын, соған байланысты әдеп-инабат әрдістеріне ерекше мән бергенін көрсетеді. Өйткені, Жарасымды дамитын болашақ, ізгі қоғам үлгісін жасағысы келгендердің бәрі, мәселен, Міржақып Дулатұлы, Мағжан Жұмабайұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Шәкәрім Құдайбергенұлы, Сұлтанмахмұт Торайғыров т.б. ой-тұжырымдарында ең алдымен сондағы қоғамды құрайтын адамдардың дүниетанымы мен адамгершілік көзқарасын, құндылық бағыт-бағдары мен сана-сезімін, мінез-құлқын қалыптастыруды мұрат тұтқан.
А.А.Калюжный тұтас педагогикалық процесте оқушыларға адамгершілік тәрбие беру негізінде мүғалім мамандығын дайындаудың теориясы мен тәжірибесін педагогикалық ғылыми негізде зерттеген [24].
Л.А.Байсеркеевтың зерттеуінде жасөспірім тәрбиесіндегі адамгершілік тәрбие мен құқықтық тәрбиенің өзара байланыстылығын теориялық, әдіснамалық тұжырымдамасын талдап, жасөспірімдерді әлеуметтік жағдайға сай адамгершілікті-құқықтық негізде тәрбиелеудің жүйесін айқындаған [22].
Ал ғалым Э.А.Орынбасарова адамгершілік тәрбие мәселесінің тарихи дамуын XIX ғасырдың 60 жылдарымен XX ғасырдың 90 жылдары алығындағы теориялық идеялармен негіздеп қарастырады [117].
Көптеген ғалымдардың еңбектерін талдай келе, адамгершілік тәрбиесін зерттегендігіне және ғалымдар мен педагогтардың берген анықтамаларынан өзіндік пікірі бар екендігіне көз жеткіздік. Мәселен: Маңғыстау өңірінің белгілі педагогы Ш.Әленұлы Халықтық тәрбие тағылымдары еңбегінде адамгершілік тәрбиесін әр түрлі салаларға бөліп: имандылық, кісілік, отансүйгіштік, мақсаткерлік, ақылдылық, борыш пен жауапкершілік, мейірімділік пен ізгілік, адалдық пен шыншылдық, достық, үлкенді сыйлау, әдептілік, намыс, ынтымақ пен бірлік, талап, - деп адамгершілік тәрбиесінің аясын кең түрде қарастырды.
Қазақ жазушысы әрі философ Б.Тұрсынов: Адам жүрегінде, ең алдымен, жоғары адамгершілік қасиет болуға тиіс, бұл ең басты және маңызды нәрсе. Себебі дәл осы адамгершілік асыл қасиет руханилық пен түзу жолға, сәулелі өмір, бостандык, пен жарқын болашақтың кепілі бола алады - дейді [45].
XIX ғасырдың бірінші жартысындағы ресейлік педагог-ғалымдар (И.Ф.Богданович, П.Н.Енгалычев, А.Ф.Афанасьев, А.А.Ширинский-Шихматов, И.М.Ястребцов, А.Г.Ободовский) адамгершілік тәрбиесін - адамгершілік әдеттердің, адамгершілік сезімнің, адамгершілік қабілеттің, адамгершілік қайырымдылықтың, адамгершілік сананың қалыптасу процесі деп тұжырымдады (2-кестеден қараңыз).
Кесте 2. Адамгершілікке тәрбиелеу жүйесі жайлы көзқарастар
№
Адамгершілік тәрбиесі негізінде қалыптасады
Ғалымдардың көзқарасы
1
2
3
1
Адамгершілік әдеттер
В.А.Жуковский: Адамгершілік тәрбие оқушыларда адамгершілік әдеттерді қалыптастырады.
2
Адамгершілік сезім
А.Г.Ободовский: Егер бала тәрбиесінде оның бойында жастайынан адамгершілік сезімді оятып, қалыптастыру көзделсе, алдағы уақытта тәрбиеленушіні адамгершілік азаттыққа жетелейді, яғни адамгершілік сезімінің жағымды жақтары еркін сезімге, нақты да қатал ережелерді орындауға бағытталады - бұл адамгершілік тәрбиесінің ерекшелігі
3
Адамгершілік қабілет
И.М.Ястребцов: Адамгершілік тәрбиесінің мақсаты - адамгершілік қабілетті ашу мен оны дамыту, яғни мейірімді және қайырымды жігерді қалыптастыру болып табылады
4
Адамгершілік қайырымдылық
П.Н.Енгалычев: Адамгершілік тәрбиесінің барлық амалдары арқылы баланы адамгершілік қайырымдылыққа баулу қажет
5
Адамгершілік сана
А.А.Ширинский-Шихматов: Бала барлық заттарды жақсы түсініп, жақсы түсініп, жақсы сөйлей алатын болған кезден бастап, олардың ойымен бөлісе отырып, адамгершілік санасын сенімді түрде қалыптастыру қажет
Жоғарыда келтірген ғалымдардың ой-пікірлеріне жүргізілген талдаулар, адамгершілік тәрбиесі теориясының қалыптасуы мен дамуында адамгершілік тәрбиесінің бірыңғай бағыты жоқ екендігін дәлелдейді. Осыған орай, біз ғалымдардың көзқарастарын салыстыра келе, олардан ортақ тұжырым жасап, адамгершілік тәрбиесінің бірнеше бағыттарын: білімділік, бағалау-эмоционалдық, дүниетанымдық, мінез-құлықтық және тұтастық депашып көрсеттік.
Адамгершілік тәрбиесіндегі білімділік бағыттың мәні.
Бұл бағытта (Л.М.Архангельский (1979 ж.), Н.И.Болдырев (1979 ж.) адамгершілік тәрбиесі төмендегідей тұрғыда қарастырылады:
1. Адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттейтін өз еркіндік және
табандылық сияқты адамгершілік нормаларының қалыптасу процесі.
2. Адам мінез-құлқына маңызды сипаттама беретін адамгершілік
құндылықтарды қалыптастыру процесі.
Адамгершiлiк тәрбиесi - жас ұрпақтың белгiлi бiр мақсатқа негiзделген көзқарасын, сенiмiн, парасатын, мiнез-құлық дағдылары мен әдеттерiн қалыптастыруға және адамгершiлiк сезiмдi, ұлттық сананы, қарым-қатынасты дамытуға, жалпы адамзаттық құндылықты тиiмдi пайдалануға бағытталған тәрбиенiң құрамдас бөлiгi.
Адамгершiлiк тәрбие мыналарды қамтиды: адамның қоғаммен байланыстылығын, оған тәуелдi екенiн, өзiнiң мiнез-құлқын қоғамның мүдделерiмен үйлестiрудiң қажеттiгiн сезiну, адамгершiлiк мұраттарымен таныстыру, қоғамның талаптарымен, олардың заңдылықтарымен және адамгершiлiк туралы бiлiмдерiн адамгершiлiк сезiмдерге айналдыруды көздеумен қатар, адамның адамдарға құрметпен қарауын қарастырып, олардың адамгершiлiк дағдыларды қалыптастыру мақсатын көздеу.
Адамгершiлiк пен мораль мәселелерiн қарастыруға философтар ерте кезден-ақ ерекше назар аударған. Мәселен, И.Кант өзiнiң Практикалық сананы сынау этикалық шығармасында адамгершiлiк жүйесiн емес, адамгершiлiк шындығының тұжырымдамасы жасалған, алдыңғы этикалық дәстүрдi қатты сынға алады.
Гегельдiң еңбектерiнде мораль теориясы одан әрi дамытылды. Ол мораль мен рухани адамгершiлiктi бiр-бiрiне ұқсамайтын ұғым деп қарастырды. Адамгершiлiктi, Гегель бiр жағынан солардың көмегiмен адамдардың тәртiбiн реттейтiн әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерiн, екiншi жағынан, моральға жанама адамның нақты мiндеттерi деп түсiндi. Оның пiкiрi бойынша, мораль адамгершiлiкке қарағанда неғұрлым кең ұғым болып саналады .
Адамгершiлiктiң өрiсi кең, бұл қасиет әр адамның еңбекте, қоғам өмiрiнде, тұрмыста, көпшiлiк орында өзiн ұстауынан, басқалармен қарым-қатынасынан, жүрiс-тұрыс, iс-қимылынан байқалады. Адамгершiлiгi мол адам - бақытты, ел-жұртына қадiрлi, қоғамға пайдалы, яғни маңындағыларға үлгi-өнеге болатынын ғұламалардың терең ойларынан байқауға болады. Сондықтан жас ұрпақты адамгершлікке тәрбиелеуде олардың маңыздылығы арта түсетіні анық.
Психологиялық-педагогикалық тұрғыдан жеке адамның құндылығын зерттеушi Р.К.Төлеубекова адамгершiлiкке жоғары сынып оқушыларын тәрбиелеу тұжырымдамасын жасады оны біз ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуде негiзге алдық және оны дамытуға ұмтылдық. Айтылған жүйелер ұқсас болғанымен олардай құндылықтарда ортақ көзқарасты көремiз, оларды бiрiктiрiп тұрған iзгiлiктiк бағыт: үш жүйеде де "Адам" ең негiзгi құндылық. Әлеуметтанушылар құндылықтарды зерттеу нысандарына алған. Мысалы, көпшiлiкке белгiлi "Әлеуметтанушының жұмысшы кiтабы" деген шығармада былай делiнген: "Кез-келген нысан (материалдық немесе идеалдық) тұтас топтың немесе жеке адамның мақсат-ниетi, тiлек-ықыласының негiзiн құрап, өмiр сүруiнiң маңызды шарты болып табылса, онда ол әлеуметтiк құндылық бола алады" [37].
Зерттеуші Ұ.О. Асанова оқушыларға қазақ халқының айтыс өнер арқылы адамгершілік-эстетикалық тәрбие беру мәселелерін қарастырып, айтыс өнерінің ерекшеліктері мен тәрбиелік мүмкіндігін кандидаттық жұмысында айқындады.
Адамгершілік тәрбиені зерттеп өз еңбегінде көрсеткен Л.И. Божович адамгершіліктің қалыптасуын өзіндік сапалық нормаларының жетілуіне біртіндеп айналуы деп есептейді. Адам қабілетінің сыртқы мінез-құлыққа емес, ішкі мінез-құлыққа бағдарлануы, адамгершілік дамуының ең жоғарғы деңгейі болып табылады. Бұл деңгейге жету үшін бала өзі нақты адамгершілік қатынастар мен мінез-құлықтарын тәжірибеге енгізуі қажет-деп адамгершілік тәрбиені екіге бөледі.
Біріншіден, баланың үлкендер талабын орындау барысында ал, екіншіден өзінің қатарымен қарым-қатынаста болуы деген екі кезеңін көрсетеді және ол адамгершілік тәрбиені баланың әлеуметтік аймақ талабына бой алдыруы деп түсіндіреді.
Адамгершілік тәрбиенің мәнін зерттеуге А.С. Макаренко зор үлес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Еіліміздің егемендігінің алғашқы сатылары - нарықтық қатынастар кезеңінен бастап, болашақта бүкіл әлемдік өркениет аренасында өз орны бар мемлекет деңгейінде дамуы халқымыздың ұлттық менталитетінің болмысына, әсіресе жас ұрпақтың сындарлы тәлім-тәрбиесіне тікелей байланысты.
Дегенмен, бүгінгі таңда ұлттық болмысымызға, өркениетті ел болуымызға кереғар, келеңсіз құбылыстардың жастар арасында кең етек алуы жас ұрпаққа қажетті заман талабына сай тәлім-тәрбие жүйесін жаңартуда - мемлекеттің, ұстаздардың алдына аса маңызды міндеттер қояды.
Бұл міндетке, халқымыздың ғасырлар бойы ұрпақ өсірудегі ұлттық тәрбие дәстүрлер тәжірибесі негізінде адамгершілік қадір-қасиеттері тағылымды, рухани дүниесі бай, мінез-құлық мәдениеті еліміздің болашағы үшін ұызмет етуге дайын, азаматты қалыптастыру арқылы жетуге болады.
Бұл мәселеге байланысты Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңының 8 бабында: Жеке адамның шығармашылық, дене мүмкіндіктерін дамыту адамгершіліктің биік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интеллектілігін байыту - қазіргі білім беру жүйесіндегі басты міндеттердің бірі, - деп орынды айтылған[1].
Осыған орай, Бiлiм беру жүйесiнiң басты мiндетi - ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар, ғылым мен практиканың жетiстiктерi негiзiнде жеке тұлғаны қалыптастыру және дамыту үшiн қажеттi жағдайлар жасау, - деп Қазақстан Республикасы Бiлiм туралы Заңы бiлiм беру саласының алдына үлкен мiндеттердi жүктейдi 1.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев: Рухани құндылық, биік адамгершілік жоқ жерде үлкен өркениет орнату мүмкін емес, - деген болатын. Міне, сондықтан оқушылардың рухани және жан-жақты дамуының қайнар көзi бiлiм мен ғылымды, тәрбиені қоғам талабына сай дамыта отырып, жас ұрпақ бойында рухани-адамгершлік құндылықтарды қалыптастыру маңызды болып отыр.
Қазіргі кезде жалпы білім беретін мектептердегі тәрбие ісінің мазмұнын Отандық және шетелдік өркениетті елдердегі психология, педагогика және философия ғылымдарының жетістіктерін пайдалана отырып жетілдірудің қажеттілігі туындауда. Бүгінгі жеткіншетердің бойындағы рухани-адамгершілік құндылықтардың жетімсіздігі, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтардың өнегелік нұсқааларын бір-біріне кіріктіре отырып игеруге бағыттай білу балалар тәрбиесінің мазмұнын, құрылысын және нысандарын одан әрі жетілдірудің қажеттілігін туғызып отыр, сонымен қатар әрбір қоғамда болып тұратын өзгерістер жеткіншектердің тәрбиесінің мақсаты мен мазмұнын өзгертуді, тәрбиелік-әдістемелік технологияларын жаңартып, толықтырып отыруды қажет етеді.
Рухани-адамгершiлiк құндылықтар педагогиканың тарихы мен теориясында кеңiнен зерттелiп жүрген мәселелердiң бiрi.
Рухани-адамгершілік құндылықтардың мәні, тәрбиелік маңызы туралы қоғам қайраткерлері, ғұламалар, ұлы педагогтар: Аристотель[2], Әл-Фараби[3], Ж.Баласағұни[4], Қ.А.Йассауи[5], М.Қашқари[6], Ш.Уәлиханов[7], Ы.Алтынсарин[8], А.Құнанбаев[9], Ш.Құдайбердіұлы[10], А.Байтұрсынов[11], Ж.Аймауытов[12], М.Дулатов[13], М.Жұмабаевтар[14] өз еңбектерінде құнды ой-пікірлерін қалдырып кеткен.
Тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырдың теориялық-практикалық негіздері Я.А.Коменский[15], Ж.Ж.Руссо[16], К.Д.Ушинский[17], В.А.Сухомлинский[18], А.С.Макаренко[19], Н.Е.Щуркова[20], А.И.Титаренко[21], О.С.Богданова[22], В.А.Караковский[23], т.б. еңбектерінде жалғасын тапты. Рухани құндылықтардың әлеуметтік-философиялық негіздері С.Нұрмұратов[24], Е.Әлсатов[25], Б.С.Ерасов[26], құндылыққа бағдарлау негіздері Г.К.Нұрғалиева[27], А.Қ.Каплиева[28] С.С.Тілеуова[29], Д.Ә.Нұрғалиева[30], Айдарбекова [31], адамгершілік тәрбиесін жетілдіру А.А.Калюжный[32], Ж.С.Хасанова[33], адамгершілік тәрбиесін жетілдірудің этнопедагогикалық негіздері Г.К.Ахметова[34], К.Ж.Қожахметова[35], С.А.Ұзақбаева[36], Р.К.Төлеубекова[37], Ж.Б.Сәдірмекова[38], А.К.Қисымова[39] т.б. педагогтар еңбектерінде қарастырылған.
Өзін-өзі тәрбиелеу, құндылыққа бағдарлау негіздері, Ш.М.Майғаранова[40], Ж.Ж.Нұржанова[41], Ж.Ембергенова[42], С.Қ.Әбілдина[43], Э.А.Урунбасарова[44], Б.Ж.Тұрсынов[45], Г.А.Ерғалиева[46], С.Нұрмұратов[47], Г.А.Аңламасова[48], К.Нұғыманова[49], адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру, Ж.Әбдіжаппарова[50], Н.С.Әлқожаева[51], А.Б.Айтбаева[52] және т.б.; рухани құндылықтардың әлеуметтік-философиялық негізі және т.б. еңбектерінде қарастырылған.
Өзін-өзі тану мәселесін А.Н.Нысанбаева[53], Г.Г.Соловьева[53], жеке тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеу мен өзін жетілдіру мәселесі К.А.Абульханова-Славская[54], И.И.Чеснокова[55], Б.Г.Ананьев[56], И.Ф.Исаев[57], С.Б. Спиридинова[58], және т.б. ғалымдардың еңбектерінен көруге болады.
Өзін-өзі тану бағдарламасының педагогикалық-психологиялық мәселелерімен соңғы жылдары С.А.Назарбаева[59],Қ.Қ.Жампейсова[6 0], У.И.Ауталипова[61], Г.М.Касымова[62], Х.Т.Шерьязданова[63], М.Ж. Жадрина[64], Б.К.Кудышева[65], Н.Нүсіпбекова[66], Ш.Беркімбаева[67], А.С. Сейтақов[68], Р.О. Ізғұттынова[69], Ұ.М. Әбдіғапбарова[70], Ж.Ж. Әкімбаева[71], Ғ.З. Байжасарова[72], Б.А. Әрінова[73], Ж.Б. Қажығалиева[74], т.б. айналысуда.
Бүгінгі таңда, жеткіншектерге мектеп аясында рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру қарқынды жүргізілуде, дегенмен, әрбір қоғамда болып туратын формациялық өзгерістер өскелең ұрпақ тәрбиесінің мақсаты мен мазмұнын өзгертуді, тәрбиелік-әдістемелік технологияларын жаңартып, толықтырып отыруды талап етеді.
Демек, зерттеу барысында бүгінгі қоғам талабына сай оқушылардың өзін-өзі тану курсында рухани-адамгершілік құндылықтар қалыптастыру мәселесі теориялық тұрғыда негізделгенмен, практикалық және әдістемелік айқындалуының жеткіліксіздігі арасында қайшылық орын алып отыр, деуге толық негіз бар.
Сондықтан, диссертация жұмысының тақырыбы Өзін-өзі тану курсын оқыту барысында оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру деп белгіленді.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін мектептердегі біртұтас педагогикалық процесі.
Зерттеу пәні: мектептің жоғары сынып оқушыларының Өзін-өзі тану курсы арқылы рухани-адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеу.
Зерттеу мақсаты: Өзін-өзі тану курсын оқыту барысында оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың теориялық негізін қарастыру, оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру моделін жасау және оны тәжірибеде тексеру, әдістемелік ұсыныстар жасау.
Зерттеу міндеттері:
oo Өзін-өзі тану курсын оқыту барысында оқушыларда рухани-адамгершілік құндылықтар қалыптастыруға бағытталған ғылыми еңбектерді талдау, жүйелеу;
oo Өзін-өзі тану курсын оқыту барысында оқушылардың бойында рухани-адамгершілік құндылықтар қалыптастырудың моделін жасау;
oo Өзін-өзі тану курсын оқыту барысында әдістемелер қолдана отырып оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың әдістемесін даярлау және оны тәжірибелік жұмыс барысында нәтижелерін өңдеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, мектепте Өзін-өзі тану курсын оқыту барысында оқушыларда рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастырудың теориялық талдауы жүйеленсе және ол практикада үйлесімді қолданылса онда, ұлттық сана-сезімі мол рухани-адамгершілік құндылық деңгейі жоғары тұлға тәрбиелеуге мүмкіндіктер туындайды, өйткені, оқушылардың рухани-адамгершілік құндылық деңгейлері теориялық-әдіснамалық білімнің сапалы жасалынуы мен оның практикада жүйелі әрі үйлесімді пайдалануына тәуелді.
Зерттеудің теориялық әдіснамалық негіздеріне философиялық, психологиялық, педагогикалық әдебиеттердегі құндылық, рухани-адамгершілік құндылық теориясы, зерттеу проблемасы бойынша жазылған әдістемелік еңбектер, сонымен қатар оқушылардың бойында рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру теорисы, өзін-өзі тану курсы туралы еңбектер, тұжырымдамалар алынды.
Зерттеу әдістері: тақырып бойынша философиялық, психологиялық-педагогикалық, әлеуметтік әдебиеттерге талдау жасай отырып, ғылыми зерттеу тақырыбына байланысты теориялық еңбектерді педагогикалық тұрғыда қарастыру, саралау, салыстыру; мектептегі оқу-тәрбие үдерісін бақылау; мектептегі Өзін-өзі тану курсының құжаттарына (стандарт, жоспарлар, типтік бағдарлама және т.б.) сауалнама, тест, SWOT талдау, диагностика, математикалық-статистикалық әдісі.
Зерттеудің көздері: философтардың, педагогтардың, психологтардың рухани-адамгершілік құндылық туралы ғылыми еңбектері, өзін-өзі тану курсының оқу-тәрбие үдерісіне байланысты шыққан тұжырымдамалар, әдістемелік нұсқаулар, оқу құралдары; ҚР Білім туралы заңы, ҚР-ның 2011-2020 жылдарға арналған білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы, Өзін-өзі тану стандарты, Өзін-өзі тану бағдарламасы.
Зерттеу базасы: Алматы қаласы №152 орта мектеп, 10 а, ә сынып оқушылары.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңыздылығы:
oo Өзін-өзі тану курсын оқыту барысында оқушылардың бойында рухани-адамгершілік құндылықтар қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық тұрғыдан негізделді.
oo Өзін-өзі тану курсын оқыту барысында оқушылардың бойында рухани-адамгершілік құндылықтар қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделі айқындалды.
oo Өзін-өзі тану курсын оқыту барысында оқушылардың бойында рухани-адамгершілік құндылықтар қалыптастырудың әдістемесі даярланды, тәжірибелік-эсперименттік жұмыстар жүргізілді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
oo Өзін-өзі тану курсын оқыту барысында оқушыларда рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастырудың әдіс-тәсілдері, көрсеткіштері айқындалып, әдістемесі жасалынды;
oo оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру негізі атты арнайы курс құрастырылды;
oo Өзін-өзі тану курсын оқыту барысында оқушыларда рухани-адамгершілік құндылықтар қалыптастыру бойынша үлгі тәжірибеде тексерілді.
Жұмыстың құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделеді, жұмыстың мақсаты, міндеттері, болжамы, теориялық-әдіснамалық негіздері, зерттеу әдістері, теориялық және практикалық маңыздылығы, ғылыми жаңалығы айқындалады.
Өзін-өзі тану курсын оқыту барысында оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық негіздері атты бірінші бөлімде философиялық, психологиялық-педагогикалық зерттеулер талданды. Өзін-өзі тану курсы арқылы оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделі ұсынылды;
Өзін-өзі тану курсын оқыту барысында оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыс мазмұны атты екінші бөлімде Өзін-өзі тану курсы арқылы оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыыптастырудың бастапқы деңгейі анықталды. Өзін-өзі тану курсын оқыту барысында оқушыларда рухани-адамгершілік құндылқтарды қалыптастырудың әдістемесі жасалды; тәжірибелік-эксперименттік жұмыста сынақтан өткізілді.
Қорытындыда жүргізілген жұмыс нәтижелері талданып, қорытынды жасалынды; тәжірибелік-эксперименттік жұмыс нәтижелері бойынша теорилық және практикалық сипатта ұсыныстар жасалынды.
Қосымшада оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруға қолданылатын сауалнамалар, тестер берілді.
1 ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ КУРСЫН ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1 Оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру мәселелесінің зерттелу жәйі
Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мәселесі жас ұрпаққа - рухани-адамгершілік тәрбие беру. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек.
Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011-2020 жылға дейінгі бағдарламасында қазіргі бар проблемалар орта білім жүйесін қазақстандық қоғам дамуының қазіргі заманғы талаптарына және әлемдік білім беру кеңістігіне кірігу шарттарына сәйкес жаңғыртуды талап етілетіні туралы айтылып өтеді [75]. ҚР-ның Білім туралы Заңында білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың принциптерінің бірі білім берудің ізгіліктік және дамытушылық сипаты, азаматтық құндылықтардың, адам өмірі мен денсаулығының, жеке адамның еркін дамуының басымдылығын белгілейді. Білім берудің басты құндылығы ретінде тұлға, рухани-адамгершілік категориялар, ізгіліктік қағидалар: бірлік, теңдік, өзара ықпалдастық және төзімділік бекітілген. Оқушы тұлға мен қоғамды қалыптастыратын мәдениетті түсінуі және бағалай білуі үшін адамдармен құндылық-саналы ынтымақтастық әрекет жасай алуы тиіс. Осы принципті жүзеге асыру ізгіліктік тұжырымдамасына негізделген, мақсатты ұйымдастырылған, өзара байланысты әрекеттер және мұғалім мен оқушының өзара ынтымақтастығы үдерісін қажет етеді [1].
Қазіргі тәрбиенің басты бағыты - оның көзқарас негіздеріне бағытталуы, тұлға құндылығына қайта оралуы. Педагогика мен практиканың адамға, оны дамытуға, ізгіліктік дәстүрді қайта жаңғыртуға бағытталуы - өмірлік мақсат ретінде танылады. Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін педагогиканың әдіснамасы болып табылатын білім берудің ізігіліктік философиясы қайта жандандырылуда. Осы талапқа сәйкес, педагогиканың әдіснамасы - бұл білім беру философиясының ізгіліктік мәнін белгілейтін педагогикалық таным мен ақиқат шындықты өзгерту жайындағы теориялық қағидалардың жиынтығы.
Оқушыларға рухани-адамгершiлiк тәрбие беру - қазiргi мектептердiң ең маңызды мiндеттерiнiң бiрi. Бұл заңды да, өйткенi бiздiң қоғам өмiрiнде адамгершiлiк бастамаларының ролi барған сайын артып, моральдық фактордың ықпал аясы кеңейiп келедi. Ұлттық мәдениет тарихының қайта жаңғырып өркендеуі, халықтың рухани мұрасы мен дәстүрлерін қастерлеу - оның дүниежүзілік өркениеттер арасындағы өзіндік дербестігінің көрсеткіші. Осы өркениетті өзгертіп, оны дәріптеп, дамытатын адам болып табылады.
Құндылық проблемасының ең басты өзегі - Адам. Адам үшін ең басты құндылық - өмір мәнін сезіне білу, өмірдің мәнін өз бойынан іздеп, өмірді рухани толықтыру. Адам өмірінің мән-маңызды іс-әрекет, мақсат, мұрат, күш-қайрат және өмір сүру жолдарымен бағаланады. Адам мақсаты адамгершілік қасиеттер арқылы орындалып, рухани қасиеттер арқылы жүзеге асады. Демек, еліміздегі қоғамымызды ізгілендіру жағдайындағы ең басты мәселе-адамды құндылық ретінде бағалау. Құндылық - адамдық қасиеттің өлшемі, оның жақсылыққа талпынысы, өзге адамға жанашырлығы, айналадағы адамдарға қайтарымы, өмірді жақсартуға ұмтылысы, өмір сүру ізденісі, тіршіліктегі әр пенденің орны мен рухани-адамгершілік қасиет.
Құндылық ұғымы XXI ғасырда жер бетіндегі бүкіл адамзаттық тұтастық идеясына айналуда. Адамдарға өз өмiрiне қанағаттануы үшiн тек тойынған тiршiлiк аз, одан адам өзiн адам деп сезiнбейдi екен. Өзiн шын адам деңгейiнде сезiнуi үшiн, толық адамдық қанағаттанғандық көңiл-күй үшiн ол биологиялық қажеттіліктерден жоғары жатқан әлемде тiршiлiк еткендi қалайды. Руханилықтың шығу көзi осында. Адамзаттың рухани кемелденген, рухының ең жоғарғы үлгiлерiн туғызған дәуiрлерi олардың ең тойынған кезеңдерiмен тұтас келе бермейдi. Сондықтан, кейде белең алып жүретiн дағдарыс кезеңдерде, күнкөрiс мәселелерi ең қиын болып тұрған кезде рухани мұқтаждықтар күте тұру керек - дейтiн көзқарастар түбiрiнен жалған. Қандай тығырықтан да, соның iшiнде күн көрудiң қиындықтарын да ең алдымен рухани жiгерден, рухани асылдардан айрылмау ғана алып шыға алады.
Адам құндылығының өзегін құрайтын және зерттейтін саланы аксиология деп атайды. Аксиология ("ахіа" - грекше "құндылық", "логос" - ілім, ғылым) құндылық ұғымына тұңғыш анықтаманы философтар (Лотце, Коген) берген. Аксиологияның ғылыми тұрғыда дамуына үлес қосқан философтар Гегель, Кант, Ницше, Кассирер және т.б. Мәселен, Э.Кассирер "құндылық" - бұл адамның ішкі дүниесінен тыс, мәңгі идеалды әлем" - деп түсіндіреді. Қазақ тілінің түсіндірмелі сөздігінде: "Құндылық - нарқы жоғарылылық, қымбаттылық, бағалылық" - деген ұғымды білдіреді. Қазақ совет энциклопедиясында: "Құндылық-обьектінің жағымды немесе жағымсыз жақтарын білдіретін философиялық-социологиялық ұғым",-деп атап көрсетеді. Құндылық обьектінің адам үшін қаншалықты маңыздылығын анықтайды. Құндылық екі компоненттен тұрады: пәндік және саналық[76].
Пәнділік құндылықтарға - заттардың табиғи қажеттілігі, еңбектен шыққан өнімнің өзіндік құны, әлеуметтік игілік, ғасырлар бойы қалыптасқан мұра, ғылыми ақиқаттың теориялық маңызы және практикалық пайдасы, адамдардың іс-әрекеттеріндегі жамандық пен жақсылықтың іске асуы, табиғи және қоғамдық обьектілердің эстетикалық қасиеттері жатады. Санадағы құндылыққа - қоғамдық ой, баға беру, мақсат, оған жетудің жолдары, түрлі нормалар кіреді. Пәндік құндылық - баға берудің обьектісі. Субьективтік құндылық - олардың өлшемі әрі әдісі. Орысша-қазақша аударма сөздікте: "Құндылық" - құнды зат, мәнділік, ғылымда құндылық - қазына, байлық делінген. Құндылықтың қалыптасу негізі - адам болмысының өзегін құрайтын құбылыс.
Құндылықтар тақырыбы бүгінгі күннің мәселесі деуге болмайды, бұл адамзат тарихындағы сонау ұлы ойшылдар (Аристотель, Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Қожа-Ахмет Иассауи, Ахмет Иүгенеки, М.Қашқари, Ө.Тілеуқабылұлы т.б.) мен ағартушылар (Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев), ғалым-педагогтар (Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ш.Құдайбердиев т.б.) еңбектеріндегі рухани-адамгершілік ойларын уағыздап, қазақ халқының қоғамдық, рухани, мәдени өмірінен орын алуын мұрат тұтты.
Сократтың "игілік" деген ұғымды жеке бөліп, оған ерекше мән беруі құндылықты болмысқа жақындатқаны. Сократ заманынан бастау алған "құндылық" мәселесі ғасырдың екінші жартысынан бастап ғылым ретінде дараланып, көбіне философиялық сипатта қарастырылып келеді. Ал Аристотель жақсылық, игілік ұғымдарын жағымды мінез-құлықты, рухани құндылықты бейнелеуде қолданылды. Құбылысты, затты жағымды бағалау адам үшін құнды игілікті түсінуге негізделген. Ізгілік сөзі салыстырмалы мағынада белгілі бір жағдайдағы адам үшін жақсылық, пайдалы нәрсе деп түсіндіреді. Рухани-адамгершілікке тәрбиелейтін ғылым ретінде этиканы белгілеген. Аристотельдің пайымдауында этиканың мақсаты - таным емес, ізгілікке үйрету. Этикалық зерттеулер рухани-адамгершілік дегеннің не екендігін білу үшін емес, осы рухани-адамгершілікке жетудің жолдарын үйрету үшін қажет, олай болмағанда бұл ғылымның пайдасы болмас еді - дейді [47].
И.Кант және Г.Гегель немiстiң ұлы пәлсапашыларының танымдары бойынша құндылықтар ұғымына зейiн қойып, талдаулар жүргiзген. Мысалы, И.Кант аксиологиялық түсiнiктердi қалыптастыру үшiн қоршаған әлемдi ойша нақты және идеалды деп екiге бөлген. Адам алдына қойған мақсатына жету үшiн ол Факторлардың ықпалына, мәндiлiгiне қатысты болады деген ойларда болған[77].
Шынайы дүниедегi кез-келген құбылыстың, заттың өзiндiк қайталанбас құндылығы болуымен қатар құндылықты феномен есебiнде қарастыратын алғашқы типтi - натуралистiк психологизм деймiз. Натуралистiк психологизм өкiлдерi құндылықтарды адамдардың биологиялық және жантану тұрғысынан байланыстырып, қайнар көзi есебiнде түсiнедi.
Ақиқат, еркiндiк, сұлулық, игiлiк тәрiздi рухани әлемнiң құндылықтарын табиғи әлеммен байланыстыра қалыптасуымен бiрге нақты әсерлермен түсiндiруге ұмтылғандар, екiншi тип - аксиологиялық трансцендентализм, тәжiрибеден тыс, ақыл-ой санасын түсiнiп бiлуге болмайды деген идеалистiк пәлсапа ағымы едi. Трансцендентализмнiң өкiлдерi В.Виндельбант, Г.Риккерт сананың қатпарларындағы туындаған қалыптардың әртүрлi Формасы болатындығын айтқан [78].
Келесi, үшiншi тип - әрбiр құбылыстың көпжақты құндылығы болуы, оның салдары, жалғасы сияқты бағдары болатындығын мойындауда. Оны тарихи релятивизм әрбiр тарихи кезеңде мәнi артуы мүмкiн деген бағыттың өкiлдерi А.Тойнби, П.А.Соркиндер болатын [79].
Әлеуметтiк тип - құндылықтардың әлеуметтiк қажеттiлiгi бар, маңыздылығы айқындалған қалып деп есептейдi. Бұл бағытта М.Вебер еңбек сiңiрген, ол төртiншi тип деп айтылуда . Сонымен аксиологияның iлiм есебiнде қалыптасуына үлес қосқан Ф.Ницще өзiнiң "мораль генеологиясы" атты шығармасы, адамдарды "жақсы және жаман", "игiлiк пен зұлымдық" тәрiздi түсiнiктердi, қарама-қайшылық, қарсы пiкiрге бөлiп, болмыс пен құндылықты бiрiмен-бiрiн қатар қарастырып салыстыру пәлсапашылардың үлесi деген ойды бiлдiредi. Пәлсапашы Ф.Ницще құндылықты мәндiк категория емес, тек бағалау немесе субъектiнiң әлемдi таңдауындағы iшкi тәжiрибесi деп пайымдайды [80].
Жаңа жүйе, тарихи оқиғалар, құбылыстар, мәтiндер мағынасын өткен және қазiргi бiртұтас дүние деп есептеу арқылы жалғасын тауып отырады. Мәселен, Х.Гадамер герменевтиканы қазiргi кезеңнiң әмбебап пәлсапасы деп ойласа [81], Х.Гадамердiң пайымы бойынша құндылықтарды түсiну үшiн жеке адамды, халықты, мемлекеттi түсiну жеткiлiксiз, олардың даму, қалыптасу, өзгерулер себептерi, жалпы тарихына терең зер салу қажеттiлiгiн айтып, "ақиқат" деп сонда айта аламыз, сырын түсiнiп жолын, әдiсiн табамыз.
Ғылым мен бiлiм, тәрбие мәселелерi тиiмдiлiктi, өсудi, байлық жинауды көздеу деңгейiнде ғана болмауы керек. Себебi, адам жасампаз және рухани тiршiлiк иесi болғандықтан адамзатқа ортақ жалпы мәселелер жөнiнде ойланып, толғануы, өзiнiң мақсаты мен тiршiлiгi, құндылықтар мен мүдделерi жалпы адамзатқа тән сипатта болуы тиiс екендiгiн жазған.
Қоғамда дәстүрлi құндылықтармен қатар әрбiр тарихи кезеңде пайда болған, әрбiр әлеуметтiк қауымдастық үшiн маңызды құндылықтар өмiр сүрдi. Этникалық қауымдастықтар өзiндiк ұлттық құндылықтарды түзесе, жалпы адамзатқа ортақ құндылықтар барлық адамдарды бiрiктiредi. Қоғамда даму, жылдардың өтуi, ғасырларға ұласуына сәйкес құндылықтар қоғамда адамға маңыздылығы жағынан өзгерiп, орын ауыстыруы тарихтан белгiлi. Қоғамдағы үрдiстердiң даму қисынына байланысты тiршiлiкте, әрине, құндылық мәнiн жоғалтуы мүмкiн емес, тек мән берiлмеуi ықтимал. Құндылық өте сирек кездесетiн құбылыс, ол парасаттылықтан байқалады, рухани дамудың биiк белестерiне жеткен адамдардың қасиетi.
Мысалы, мақсатты құндылық, яғни құрал бойынша деп екi құндылықтарға бөлген пәлсапашы Р.Вильмс болған. Ол мақсат құндылықтарға бөлген ақиқат еркiндiктi, жақсылықты, әсемдiктi жатқызған. Келесi құндылықтарға, яғни құрал-құндылықтарына: әлеуметтiк, саяси, экономикалық құбылыстарды жатқызған. Мақсат құндылықтар мен құрал құндылықтар қоғамдық тарихи үрдiстiң жалпы азаматтық құндылық кеңiстiгiнде алға қойған мәселелермен байланысты құндылықтар деп есептеледi.
"Құндылық объектiнiң жағымды немесе жағымсыз жақтарын бiлдiретiн философиялық-әлеуметтiк ұғым" - деп құндылыққа Қазақ Кеңес энциклопедиясында анықтама берiлген. Нысанның адам үшiн маңыздылық шамасын бiлдiретiн көрсеткiш - құндылық [82].
Құндылық екi құрамдастан тұрады, бiрiншiсi - заттық құндылық, екiншiсi субъективтiк құндылық. Заттық құндылық - оның табиғи қажеттiлiгi, еңбектен шыққан өнiмнiң құны, әлеуметтiк игiлiк, ғасырлар бойы қалыптасқан мәдени мұралар, ғылыми ақиқаттық, теориялық маңызы, iс-тәжiрибелiк пайдасы, адамдардың тiршiлiгiндегi жақсылық пен жамандықтар, табиғи және қоғамдық нысандардың тамаша көрiнiс беретiн түсi, симметриясы сияқты қасиеттерiн айтамыз.
Санадағы құндылық алға қойылған мақсат және оған жетудiң жолдары, қоғамда кездесетiн түрлi қалыптар. Заттық құндылық баға берудiң объектiсi және адамның дүниеге қатысын бiлдiредi, ал субъективтiк - санадағы құндылық олардың өлшемi мен әдiсi болып табылады.
"Заттық құндылық - адамдардың қабiлетi мен мүмкiндiктерiнен шыққан әрекеттердiң қажеттiлiгi. Сондықтан ол адамдардың әлеуметтiк әрекеттерiнiң сыртқы қоғам үшiн керектi жақтарын қамтиды. Субъективтiк құндылық адамдардың әлеуметтiк өмiрiндегi iс-әрекетiнiң бағытын нормативтiк Формаларға бағындырып отырады" делiнген [46].
ҚР ҰҒА-ның әлеуметтiк зерттеулерiнiң нәтижелерiне қатысты негiзгi тұрақты деп есептеуге болатын 14 құндылықтарды атауымызға болады: өмiр, адам өмiрi, еркiндiк, адамгершiлiк, отбасы, жеке бақыт, ұрпақ көбейту, қарым-қатынас, күнкөрiс көзi ретiндегi жұмыс, игiлiк (кiрiс, денсаулық), мейiрiмдiлiк, беделдiлiк, әрекет мәнi, заңдылық, бастамашылдық (дәстүрдi құрметтеу) [48].
Философия, әлеуметтану, психология, педагогика салаларына қатысты күрделi мәселелердiң бiрi, әрине құндылықтар категориясы. Зерттеу жұмысына байланысты "құндылық" ұғымы философиялық және әлеуметтiк ұғым. Ол қандай да бiр объектiнiң сапалық сипаттарымен салыстырғанда оң және терiс маңыздылығын көрсетедi, бұл бiрiншiден, заттық құндылықтар, ал екiншiден, құндылық қоғамдық сананың құбылысы қалыптылық, ұйғарымдық, бағалаушылық, мәндiлiк бiлдiретiн философиялық және әлеуметтiк түсiнiк (ұғым) екендiгiн анықтадық [24].
"Құндылық" ұғымының мазмұнын заттар мен қоғамдық және табиғи құбылыстарды бағалайтын адамзаттық және әлеуметтiк категория деп философ ғалымдардың көпшiлiгi есептейдi. Философ В.А.Василенко және оның пiкiрiн қиялдаушылар құндылықтарды рухани және материалдық қажеттiлiктердi қанағаттандырудағы пайдалылық, "мағынашылық", әдiс-тәсiл деп қарастырады. Келесi философ У.Хатгер және И.С.Нарский ойларын жалғастырушы зерттеушiлер ойынша "құндылықтарды" идеал деп түсiнiп, амал-тәсiл емес, мақсат қажеттiлiк, тиiстiлiк көзқарасында кеңiнен қарастырады [46].
Д.А.Леонтьев "Құндылықтар жүйесi - iс-әрекет пен қоғамдық қатынастар жүйесiнiң заттық көрiнiс табуы" деп жазады [28]. Бұл түсiнiк бойынша құндылық бiздiң санамыздан тыс мәдениеттiң заттық әлемiне ғана тиесiлi, өз бетiнше пайда болған немесе адамның әртүрлi жағдайдарда өзiнiң қажетiне қарай жасалған мәселесi.
Сонымен, осы айтылған пiкiрлердi тұжырымдай келiп, қорытындысын шығарсақ: құндылық зат та, нәрсе де, мәселе де емес, олардың қасиеттерi де емес, ол адам ойының қандай да бiр жоғары түрi екендiгiн анықтадық. Құндылықтар дегенiмiз - ұнатқан игiлiктер мен оларға қол жеткiзу тәсiлдерi туралы қорытындылаған, белгiлi көзқарастар, орнықты ойлар, оларда объектiнiң озық тәжiрибелерi, сыннан өткен пiкiрлер арқылы мiнез-құлқын анықтайды. Келесi бiр авторлар, мiнез-құлық құндылықтары мәдениетiнiң түрлерi мен байланыстарына ерекше назар аударады.
В.Супредин "Құндылықтар және әлеуметтiк динамика" атты еңбегiнде: "Құндылықтар дегенiмiз - мiнез-құлықтар әрекеттердiң бiр түрi, ол мәдениеттiң белгiлi бiр түрiнде ерекше орын алады деген ойды бiлдiредi. Құндылықтар әлеуметтiк санада өмiр сүредi және жеке адам арқылы iске асырылады", - дейдi [42].
"Құндылықтар - адамдардың өз мiнез құлқының мақсаты мен қалпы туралы талдап, қорытындылаған түсiнiктерi, онда адамзаттық тарихи тәжiрибесi жинақталып, белгiлi бiр этностың немесе адамзат мәдениетiнiң мәнi жатыр" деген ойды Н.Лапин да айтқан [42]. "Құндылық" сөзi заттарға, сонымен қатар пiкiрлерге де қатысты айтылған. Бiрiншi топқа табиғи құбылыстарға зиянды және пайдалы игiлiктер, еңбек өнiмдерiнiң тұтынушылық бағасы алынады, адамдардың iс-әрекеттерiнiң адамгершiлiк сипаттамалары, табиғи және қоғамдық нысандардың, көркем өнер туындыларының эстетикалық сипаттамасы сияқты заттық құндылықтар жатады.
Екiншi топқа адамзаттық жақсылық пен жамандық, әдiлетсiздiк пен әдiлеттiк, сұлулық пен кейiпсiздiк сияқты қалыпты түсiнiктерi, оларды түрлiше бағалаулар, тиымдар мен келiсiмдер, мақсаттар мен жобалауларын, әрине армандары мен басқа да көзқарастарын, саналы және жай ғана түсiнiктерiн, құндылықтарын жатқызады.
"Құндылық" мағынасына ғылыми әдебиеттерде қоғамдық сана деңгейiндегi адамдардың iс-әрекеттерiне, оның нәтижелерiне және табиғатқа қатысты оң, терiс бағалауларды бiлдiретiндiгi туралы анықтама бередi. "Адамдардың қоғамдық жүйеге енуi нәтижесiнде қалыптасатын бұл "ойларды" нағыз құндылықтар деп есептейдi. Олар адамның тiршiлiк әрекетiнiң қозғаушы күшi болып есептеледi. Бұл "ойлардың", "түйiндердiң" жиынтығы адамзат дамуының тұтастығы мен сабақтастығын қамтамасыз ететiн жеке тұлғаның "өзегiн", "негiзiн құрайды" деп қорытындылайды.
О.И.Генисфретский өзiнiң "Тiршiлiк бейнесi және қоршаған орта құрылымындағы көркемдiк құндылықтар" атты еңбектерiнде [205] жоғардағы ойды қолдаса, осы пiкiрге А.Н.Леонтьев те әр түрлi iс-әрекеттерде тұтастай жеке тұлғалық құрылымдарға бiрiктiретiн өзiндiк "түйiндердiң" болатыны жайлы ойын айтады.
Құндылықтар арман-мұрат ретiнде тек жеке адамға, жеке тұлғаға ғана тән емес, ол жеке тұлғаның өмiрiндегi өз орнын белгiлейтiн шарты болып есептеледi. "Арман-мұрат дегенiмiз - жоғары деңгейдегi құндылықтар, оларға тек жақындауға ғана болады, оларды өмiрге енгiзуге әрекеттенетiн бұл арман-мұраттардың күрделеуiне әкелуi мүмкiн" [28].
Құндылыққа қатысты жоғарыдағы ойлар, анықтамалар, тұжырымдарға қатысты бiз өз ойымызды түйiнге айналдырсақ: құндылықтар дегенiмiз санаға қатысты айтылатын құбылыс. Заттар мен құбылыстар сипаттамалары адамдағы, қоғамдағы, табиғаттағы үрдiстердiң үздiксiздiгi және тұтастығын қамтамасыз ету үшiн қажет. Құндылықтар дегенiмiз - жекелiк (жеке туындау), әлеуметтiк құбылыстар, қатыстық (субъективтi және объективтi) болып бөлiнедi, олар тарихпен айқындалады. Олар адамның өзiнiң өмiрлiк әлемiне деген қатынасын өзiне-өзi тиесiлiгi, өзiндiк мәртебесiн, өзiн-өзi тануы құндылық құрылымын айқындайды.
Құндылықтар мәселесін зерттеген көптеген еңбектер белгілі: С.Ф.Анисимов, Ю.В.Салов, Л.М.Фридман, Н.Ю.Кулагина, В.А.Сухомлинский, Х.Маданов, Э.А.Урунбасарова, бұл еңбектерде құндылық мәселелерінің мәні мен табиғатына және тәлім тәрбиелік жақтарына көп көңіл бөлінген.
Құндылықтардың философиялық көзқарастарымен қатар бүгінгі күні әлеуметтік, педагогикалық жіктелуін келесі ғалымдар еңбектерінен көруге болады: әлеуметтік тұрғыдан, педагогикалық аксиология негізін (С.А.Смирнов, И.Б.Котова, Е.Н.Шиянов, Т.И.Бабаева, В.П.Тугарин) [28] еңбектерінен көруге болады.
К.Ж. Қожахметованың пайымдауынша руханилық - заттандырылған, прагматикалық құндылықтардан да жоғары, өмірде аса маңызды да биік нәрсенің бар екеніне о-бастан-ақ саналы немесе саналы емес бағдар. Ол адамның шындыққа, мейірімділікке, сұлулыққа деген табиғи, үнемі қажетті іңкәрлігі мен құштарлыққа ұмтылысынан көрінеді. Ол көзге байқалимайтын Құдаймен байланысты сеніден туындайды [35].
Л.П.Буева: Руханилық - бұл дінаралық қана емес. Қазіргі руханилық - ғылым мен діни ойлардың қайшыласа орналасқан күрделі құрылымы. Руханилықтың ұғымы, діндарлық ұғымынан да бай. Мұның барі адамдарда баржәне өз қабілетіне сай, биіктікке, сұлулыққа, қайырымдылыққа бағыт алған оның рухынан жаралғандар, - деп көрсетеді [35].
Б.П.Битинастың айтуы бойынша, адамдағы руханилық туғаннан және тәрбие үдерісі арқылы жинақтаған өз мәдениетінде жеке адамның өсіп-өнуі арқылы өзінен-өзі көрінеді. Бұл өніп-өсу тұлғаның қалыптасу үрдісі, ол өз еркіндігімен ерекшелене отырып және ішкі мүмкіндігіменөз шешімдерін қабылдай білу қабілетімен байқалады. Адам өзінің руханилығына байланысты - сыртықы әлем - макрокосмостан бөлінетін - микрокосмос деп қарастырылады.
Ал, Б.Г.Ананьевтің пікірінше: Рухани даму дегеніміз - өзінің өмірдегі орнын, атқаратын міндетін, қазіргі және болашақ ұрпақ алдындағы жауапкершілігін, дүниенің күрделі құрылымын түсіну және өзін-өзі үздіксіз, бірқалыпты жетілдіру - дейді [40].
Рухани құндылық - қоғамдағы мәдени тұтастық, оның ішкі бірлігі, әлеуметтік ортадағы таным мұраттары, әсемдік пен адамгершілік қасиеттері арқылы көрінеді.
XVI ғасыр мен XVII ғасырдың аралығындағы жаңа педагогиканың негiзiн қалаушы, ұлы чех педагогы Ян Амос Коменский (1592-1670) жастарды тәрбиелеуде үлкен қызмет атқарды. Оның дүние жүзiне танымал Ұлы дидактика еңбегiнде ақыл-ой, адамгершiлiк тәрбиесiнiң мәселелерi қарастырылған. Я.А.Коменский көзқарасының жаңа бағыттарына қайта өркендеу дәуiрiндегi ізгіліктіктің әсерi күштi болды. Ол орта ғасырлық мектеп тәртiбiне қарсы шығып, мектеп балаға сүйiспеншiлiктi, адамгершiлiк жақсы қасиеттердi тәрбиелейтiн адамгершiлiктiң шеберханасы болуға тиiс деген көзқарасты ұсынды. Я.А.Коменский: ...мектеп - адам ақылының шыңдалатын шеберхана сияқты орны және оқушылардың адамгершiлiгiн, ақылын тәрбиелеудегi бiлiм мен оқытуды ұйымдастыратын орталық, дей келе, ...адамгершiлiктiң аса тамаша ерекшелiктерiнiң бiрi - эгоизмнен арылу, көпшiлiк iсiнiң сәттiлiгi және әдiлеттiлiк үшiн әрекет ету керек деген құнды пiкiрiн қалдырды. Я.А.Коменский балалар мен жастар мiнезiнде ерлiк, өзiн-өзi билеу, кiшiпейiлдiлiк, сыпайылық, еңбек сүйгiштiк сапаларды тәрбиелеудi талап еттi[15].
Ұлы ойшыл өз еңбектерiнде мектеп тәртiбi және оқушылар мен мұғалiмдердiң арасындағы адамгершiлiк қарым-қатынас жөнiнде жаңа пiкiрлер айтты. Ол, балаларға тәлiм-тәрбие берiп, ұстаздың көрсететiн мұғалiмдердi өте жоғары бағалай отырып, оқушыларға гуманистiк және оптимистiк көзқараспен қарап, адамгершiлiк қарым-қатынаста болғанда ғана тәрбие нәтижелi болады деп есептедi.
Рухани құндылық мәселесі жөнінде Қ.Қ. Шакаримова Рухани дамыған, бәсекеге қабілетті тұлға тәрбиелеудегі құндылық бағдардың маңызы деген мақаласында рухани құндылық ұғымын алты бағытқа бөледі.
Танымдық бағыт- ( таным мәдениеті, интеллект, білім, ақыл-ой мәдениеті, шығармашылық, ойлау, сананы жетілдіру, ой-өрісінің кеңдігі және т.б.).
Әлемдік бағыт - (азаматық, патриотизм, өмірлік позиция, ұжымшылдық, адам құқықтары және т.б.).
Салауатты өмір салты- ( экологиялық мәдениет, спорт, санитарлық-гигиеналық нормаларды сақтау, жағымсыз қылықтардан арылу, денешынықтыру және т.б.)
Адамгершілік бағыты- ( жеке тұлғаның құндылық қасиетері, сыйлау, мейрімділік және т.б.).
Ұлттық бағыт - ( салт-дәстүр, діни ғұрыптар, ұлтжандылық, жерін, елін сүю және т.б.).
Дүниетанымдық бағыт- ( ғылыми, білімділік, дүниені түсіну, ойтолғаныс, және т.б.).
Философ С. Нұрмұратов: руханилықтың тағы бір келбеті - адамдардың өз бойындағы барлық жақсы қасиеттерін әлемге беруге дайындығы, яғни ақылын, дарынын, қабілетін, шеберлігін, ішкі нұрын, жүрек жылуын адамдарға, табиғатқа, ғаламға, беруге ұмтылысы. Осындай ұстанымдар басымдық танытқанда ғана адам рухани дамудың жолына түсті деуге болады [47] - деп түсіндірді.
Қазақ жазушысы Б. Тұрсынов: Адам жүрегінде, ең алдымен, жоғары адамгершілік қасиет болуға тиіс, бұл ең басты және маңызды нәрсе. Себебі дәл осы адамгершік асыл қасиет руханилық пен тузу жолға, сәулелі өмір, бостандық пен жарқын болашақтың кепілі бола алады-дейді [45].
Сондай-ақ руханилық адам болмысының ерекше бір белгісі дей келіп, бұл адамның әлемге қатынасының идеалды формасы және болмыстың рухани мазмұнын шығармашылығы арқылы қалыптасады.
Сонымен қатар, А.Г. Косиченконың Руханилық адамның өмір сүру тәсілінің нәтижесі екендігіне сенімдімін, керісінше ол адамнан бұрын пайда болған және сол адам өзінен тыс рухқа барынша борыштар, өйткені ол оны адам етіп рухани-адамгершілік мәдениеті, оның жеке тұлға ретіндегі табысты түрде өз іс-әрекеттерінде іске асырылатын әлеуметтік мәні бар қасиеттер жүйесінің жетілуі және дамуынан көрінеді. Мысалы, ЖОО осы бағытта мақсатты, жоспарлы тұрғыдан мамандардың адамгершілік бейнесі мен дүниеге көзқарасын қалыптастырады. [].
B.C. Соловьева руханилық адамның ішкі жарықты, нұрды қабылдай білу қасиеті [79;126] - деп өзіндік пікір білдіреді. Осы айтылғаннан құбылыстың негізін адамдар өздерінен іздеу қажет, материалдық болмыстың заңдылығын мойындау керек деген ой туады.
Кейбір ғалымдар (А.Г. Косиченко, М.Хиджази т.б.) руханилықты дін тұрғысында қабылдап, барлық ілім де, тәрбие де, руханият та, руханилық та діннен келіп шығады деген біржақты көзқарас ұстанады. Жақсылық жасай білу - адамды адам еткен іс-әрекеттердің бірі, ол руханилықтың құрылымын қалыптастырушы өнердің бірі. Ненің жаман, ненің жақсылық екенін айыра білу-бұл жеткіншектің күнделікті тіршілігінде, басқалармен қарым-қатынасында алдынан шығып отыратын үлкен мәселе. Ол жасөспірімнің таңдау еркіндігін туындатады. Әрине қателесу мен адасушылық әрбір субьект үшін даму, жетілу барысындағы міндетті кезеңдер. Мәселе жеткіншектің қателікке деген қатынасында. Одан тиісті қорытынды жасап, болашақты жаңа бағытта қалыптастыру міндеті анықталады.
Әлеуметтанушы, философтар мен педагогтардың зерттеулеріндегі құндылықтарды жіктеу идеяларына сүйене отырып жасалынған рухани-адамгершілік құндылықтар ұғымына төмендегідей түсінік беріледі. (1- кесте).
Жалпы адамзаттық құндылықтар
Жоғары сапа деңгейіндегі ХХІ ғасыр құндылықтары
Әлеуметтік-мәдени құндылықтары
Ұлттық рухани-адамгершілік құндылықтар
Адам өмірі, білім, бостандық, отбасы, қарым-қатынас, адам бақыты, ұрпақ жалғастыру, еңбек ету, табыс, ынтымақтастық, белсенділік, тәуелсіздік, махаббат, заңдылық, бостандық, мәдениет, бибітшілік, денсаулық
адам құндылықтары
демократия
адамзаттық қоғам
өркениет
әлемдік мәдениет
Әлеуметтік орта
Статус
Бедел
Тұрмыс
Теңдік
Еркіндік
Өнер
Мәдениет
Мәдениет, әдебиет, тарих, тіл, дін, ар-ұят, намыс, абырой, парыз, қарыз, дәстүр, әдет-ғұрып, салт, ұлттық дүниетаным, туыстық қатынастар, отан, ана, жер
Қай кезеңнің болсын келелі мәселесі бола білген адамгершілік тәрбиесін әр уақыттың өзінің дана ойшылдары ғұлама ғалымдары еңбектеріне арқау еткен. Сонау Орхон жазба ескерткіштерімен Қорқыт ата кітабынан бастап орта ғасырлық ойшылдардың төл туындылары мен даламыздың дана жырауларының поэзиясына, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев сияқты ұлы ағартушылардың шығармаларына зер салсаңыз, кез-келгенінде адам бойындағы адамгершілік қасиет, олардың қалыптасуы туралы кеңінен сөз болады. Мұның бәрі адам баласының өзін рухани жетілдіру жолында тынбай ізденіп, еңбектеніп келе жатқанын, соған байланысты әдеп-инабат әрдістеріне ерекше мән бергенін көрсетеді. Өйткені, Жарасымды дамитын болашақ, ізгі қоғам үлгісін жасағысы келгендердің бәрі, мәселен, Міржақып Дулатұлы, Мағжан Жұмабайұлы, Ахмет Байтұрсынұлы, Шәкәрім Құдайбергенұлы, Сұлтанмахмұт Торайғыров т.б. ой-тұжырымдарында ең алдымен сондағы қоғамды құрайтын адамдардың дүниетанымы мен адамгершілік көзқарасын, құндылық бағыт-бағдары мен сана-сезімін, мінез-құлқын қалыптастыруды мұрат тұтқан.
А.А.Калюжный тұтас педагогикалық процесте оқушыларға адамгершілік тәрбие беру негізінде мүғалім мамандығын дайындаудың теориясы мен тәжірибесін педагогикалық ғылыми негізде зерттеген [24].
Л.А.Байсеркеевтың зерттеуінде жасөспірім тәрбиесіндегі адамгершілік тәрбие мен құқықтық тәрбиенің өзара байланыстылығын теориялық, әдіснамалық тұжырымдамасын талдап, жасөспірімдерді әлеуметтік жағдайға сай адамгершілікті-құқықтық негізде тәрбиелеудің жүйесін айқындаған [22].
Ал ғалым Э.А.Орынбасарова адамгершілік тәрбие мәселесінің тарихи дамуын XIX ғасырдың 60 жылдарымен XX ғасырдың 90 жылдары алығындағы теориялық идеялармен негіздеп қарастырады [117].
Көптеген ғалымдардың еңбектерін талдай келе, адамгершілік тәрбиесін зерттегендігіне және ғалымдар мен педагогтардың берген анықтамаларынан өзіндік пікірі бар екендігіне көз жеткіздік. Мәселен: Маңғыстау өңірінің белгілі педагогы Ш.Әленұлы Халықтық тәрбие тағылымдары еңбегінде адамгершілік тәрбиесін әр түрлі салаларға бөліп: имандылық, кісілік, отансүйгіштік, мақсаткерлік, ақылдылық, борыш пен жауапкершілік, мейірімділік пен ізгілік, адалдық пен шыншылдық, достық, үлкенді сыйлау, әдептілік, намыс, ынтымақ пен бірлік, талап, - деп адамгершілік тәрбиесінің аясын кең түрде қарастырды.
Қазақ жазушысы әрі философ Б.Тұрсынов: Адам жүрегінде, ең алдымен, жоғары адамгершілік қасиет болуға тиіс, бұл ең басты және маңызды нәрсе. Себебі дәл осы адамгершілік асыл қасиет руханилық пен түзу жолға, сәулелі өмір, бостандык, пен жарқын болашақтың кепілі бола алады - дейді [45].
XIX ғасырдың бірінші жартысындағы ресейлік педагог-ғалымдар (И.Ф.Богданович, П.Н.Енгалычев, А.Ф.Афанасьев, А.А.Ширинский-Шихматов, И.М.Ястребцов, А.Г.Ободовский) адамгершілік тәрбиесін - адамгершілік әдеттердің, адамгершілік сезімнің, адамгершілік қабілеттің, адамгершілік қайырымдылықтың, адамгершілік сананың қалыптасу процесі деп тұжырымдады (2-кестеден қараңыз).
Кесте 2. Адамгершілікке тәрбиелеу жүйесі жайлы көзқарастар
№
Адамгершілік тәрбиесі негізінде қалыптасады
Ғалымдардың көзқарасы
1
2
3
1
Адамгершілік әдеттер
В.А.Жуковский: Адамгершілік тәрбие оқушыларда адамгершілік әдеттерді қалыптастырады.
2
Адамгершілік сезім
А.Г.Ободовский: Егер бала тәрбиесінде оның бойында жастайынан адамгершілік сезімді оятып, қалыптастыру көзделсе, алдағы уақытта тәрбиеленушіні адамгершілік азаттыққа жетелейді, яғни адамгершілік сезімінің жағымды жақтары еркін сезімге, нақты да қатал ережелерді орындауға бағытталады - бұл адамгершілік тәрбиесінің ерекшелігі
3
Адамгершілік қабілет
И.М.Ястребцов: Адамгершілік тәрбиесінің мақсаты - адамгершілік қабілетті ашу мен оны дамыту, яғни мейірімді және қайырымды жігерді қалыптастыру болып табылады
4
Адамгершілік қайырымдылық
П.Н.Енгалычев: Адамгершілік тәрбиесінің барлық амалдары арқылы баланы адамгершілік қайырымдылыққа баулу қажет
5
Адамгершілік сана
А.А.Ширинский-Шихматов: Бала барлық заттарды жақсы түсініп, жақсы түсініп, жақсы сөйлей алатын болған кезден бастап, олардың ойымен бөлісе отырып, адамгершілік санасын сенімді түрде қалыптастыру қажет
Жоғарыда келтірген ғалымдардың ой-пікірлеріне жүргізілген талдаулар, адамгершілік тәрбиесі теориясының қалыптасуы мен дамуында адамгершілік тәрбиесінің бірыңғай бағыты жоқ екендігін дәлелдейді. Осыған орай, біз ғалымдардың көзқарастарын салыстыра келе, олардан ортақ тұжырым жасап, адамгершілік тәрбиесінің бірнеше бағыттарын: білімділік, бағалау-эмоционалдық, дүниетанымдық, мінез-құлықтық және тұтастық депашып көрсеттік.
Адамгершілік тәрбиесіндегі білімділік бағыттың мәні.
Бұл бағытта (Л.М.Архангельский (1979 ж.), Н.И.Болдырев (1979 ж.) адамгершілік тәрбиесі төмендегідей тұрғыда қарастырылады:
1. Адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттейтін өз еркіндік және
табандылық сияқты адамгершілік нормаларының қалыптасу процесі.
2. Адам мінез-құлқына маңызды сипаттама беретін адамгершілік
құндылықтарды қалыптастыру процесі.
Адамгершiлiк тәрбиесi - жас ұрпақтың белгiлi бiр мақсатқа негiзделген көзқарасын, сенiмiн, парасатын, мiнез-құлық дағдылары мен әдеттерiн қалыптастыруға және адамгершiлiк сезiмдi, ұлттық сананы, қарым-қатынасты дамытуға, жалпы адамзаттық құндылықты тиiмдi пайдалануға бағытталған тәрбиенiң құрамдас бөлiгi.
Адамгершiлiк тәрбие мыналарды қамтиды: адамның қоғаммен байланыстылығын, оған тәуелдi екенiн, өзiнiң мiнез-құлқын қоғамның мүдделерiмен үйлестiрудiң қажеттiгiн сезiну, адамгершiлiк мұраттарымен таныстыру, қоғамның талаптарымен, олардың заңдылықтарымен және адамгершiлiк туралы бiлiмдерiн адамгершiлiк сезiмдерге айналдыруды көздеумен қатар, адамның адамдарға құрметпен қарауын қарастырып, олардың адамгершiлiк дағдыларды қалыптастыру мақсатын көздеу.
Адамгершiлiк пен мораль мәселелерiн қарастыруға философтар ерте кезден-ақ ерекше назар аударған. Мәселен, И.Кант өзiнiң Практикалық сананы сынау этикалық шығармасында адамгершiлiк жүйесiн емес, адамгершiлiк шындығының тұжырымдамасы жасалған, алдыңғы этикалық дәстүрдi қатты сынға алады.
Гегельдiң еңбектерiнде мораль теориясы одан әрi дамытылды. Ол мораль мен рухани адамгершiлiктi бiр-бiрiне ұқсамайтын ұғым деп қарастырды. Адамгершiлiктi, Гегель бiр жағынан солардың көмегiмен адамдардың тәртiбiн реттейтiн әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерiн, екiншi жағынан, моральға жанама адамның нақты мiндеттерi деп түсiндi. Оның пiкiрi бойынша, мораль адамгершiлiкке қарағанда неғұрлым кең ұғым болып саналады .
Адамгершiлiктiң өрiсi кең, бұл қасиет әр адамның еңбекте, қоғам өмiрiнде, тұрмыста, көпшiлiк орында өзiн ұстауынан, басқалармен қарым-қатынасынан, жүрiс-тұрыс, iс-қимылынан байқалады. Адамгершiлiгi мол адам - бақытты, ел-жұртына қадiрлi, қоғамға пайдалы, яғни маңындағыларға үлгi-өнеге болатынын ғұламалардың терең ойларынан байқауға болады. Сондықтан жас ұрпақты адамгершлікке тәрбиелеуде олардың маңыздылығы арта түсетіні анық.
Психологиялық-педагогикалық тұрғыдан жеке адамның құндылығын зерттеушi Р.К.Төлеубекова адамгершiлiкке жоғары сынып оқушыларын тәрбиелеу тұжырымдамасын жасады оны біз ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуде негiзге алдық және оны дамытуға ұмтылдық. Айтылған жүйелер ұқсас болғанымен олардай құндылықтарда ортақ көзқарасты көремiз, оларды бiрiктiрiп тұрған iзгiлiктiк бағыт: үш жүйеде де "Адам" ең негiзгi құндылық. Әлеуметтанушылар құндылықтарды зерттеу нысандарына алған. Мысалы, көпшiлiкке белгiлi "Әлеуметтанушының жұмысшы кiтабы" деген шығармада былай делiнген: "Кез-келген нысан (материалдық немесе идеалдық) тұтас топтың немесе жеке адамның мақсат-ниетi, тiлек-ықыласының негiзiн құрап, өмiр сүруiнiң маңызды шарты болып табылса, онда ол әлеуметтiк құндылық бола алады" [37].
Зерттеуші Ұ.О. Асанова оқушыларға қазақ халқының айтыс өнер арқылы адамгершілік-эстетикалық тәрбие беру мәселелерін қарастырып, айтыс өнерінің ерекшеліктері мен тәрбиелік мүмкіндігін кандидаттық жұмысында айқындады.
Адамгершілік тәрбиені зерттеп өз еңбегінде көрсеткен Л.И. Божович адамгершіліктің қалыптасуын өзіндік сапалық нормаларының жетілуіне біртіндеп айналуы деп есептейді. Адам қабілетінің сыртқы мінез-құлыққа емес, ішкі мінез-құлыққа бағдарлануы, адамгершілік дамуының ең жоғарғы деңгейі болып табылады. Бұл деңгейге жету үшін бала өзі нақты адамгершілік қатынастар мен мінез-құлықтарын тәжірибеге енгізуі қажет-деп адамгершілік тәрбиені екіге бөледі.
Біріншіден, баланың үлкендер талабын орындау барысында ал, екіншіден өзінің қатарымен қарым-қатынаста болуы деген екі кезеңін көрсетеді және ол адамгершілік тәрбиені баланың әлеуметтік аймақ талабына бой алдыруы деп түсіндіреді.
Адамгершілік тәрбиенің мәнін зерттеуге А.С. Макаренко зор үлес ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz