Табыстарға салынатын салықтардың есебі, аудиті мен талдауы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Салық жүйесі және салықтың экономикалық мәні ... ... ... ... ... .6
1.1 Салық мазмұны,атқаратын қызметі және оның түрлері ... ... ... 6
1.2 Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі ... ... ... ... ... ..14
1.3 Ұйымның салық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2 Табыстарға салынатын салықтардың есебі мен оның ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.1 «№2 Алматы мемлекеттік гуманитарлы.педагогтік колледжінің» техникалық.экономикалық жағдайының сипаттамасы ... ... .27
2.2 Корпоративтік табыс салығының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.3 Жеке табыс салығы мен әлеуметтік салықтың есебі ... ... ... ... .39
3 Салықтар бойынша бюджетпен есеп айырысудың аудиті мен талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3.1 Табыстарға салынатын салықтардың аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3.2 Табыстарға салынатын салықтар бойынша бюджетпен есеп айырысуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Пайдалынылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
1. Салық жүйесі және салықтың экономикалық мәні ... ... ... ... ... .6
1.1 Салық мазмұны,атқаратын қызметі және оның түрлері ... ... ... 6
1.2 Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі ... ... ... ... ... ..14
1.3 Ұйымның салық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2 Табыстарға салынатын салықтардың есебі мен оның ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.1 «№2 Алматы мемлекеттік гуманитарлы.педагогтік колледжінің» техникалық.экономикалық жағдайының сипаттамасы ... ... .27
2.2 Корпоративтік табыс салығының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.3 Жеке табыс салығы мен әлеуметтік салықтың есебі ... ... ... ... .39
3 Салықтар бойынша бюджетпен есеп айырысудың аудиті мен талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3.1 Табыстарға салынатын салықтардың аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3.2 Табыстарға салынатын салықтар бойынша бюджетпен есеп айырысуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
Пайдалынылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер. Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады. Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады. Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді.
1. Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. Салық және салық салу. Оқулық: Aлматы 2006, 525 б.
2. Сұлтанова Б.Б. Салық есебі: 2008,238 б.
3. Карагусова Г. Салықтар: мәні мен қолдану тәжирибесі.-2004 ж. 278 б.
4. Керімбек Ғ.Е. «Салық және салық салу», әдістемелік оқу құралы.
Шымкент, 2004.
5. Қазақстан Республикасының Салық Кодексі: Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы ресми мәтін. /ҚР Әділет министрлігі. – Алматы: Юрист, 2009, 2010, 2011ж.
6. Поздняков Б. Налогы в Казахстане/Экономика. 2005. 98 б.
7. Бұлғақбаев Б. Қазақстанның салық жүйесі // Заңды газет.2008, 20б.
8. Худяков А.И., Бродский Г.М. Теория налогообложение: Учебное пособие. – Алматы: ТОО «Идательство «НОРМА-К», 2002, 392 б.
9. Майбуров И.А. Налог и налогообложение. Юнити-Дана. 2011,585 б.
10. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп: Оқулық /Жалпы редакциясын басқарған Н.Қ.Мамыров. - Алматы: Экономика, 2005.310 б.
11. Е.Смайлов. “Салық мәдениеті – салықты дұрыс төлеп, адал өмір сүру” //Егемен Қазақстан // 2002 ж., 7 маусым 3-бет.
12. Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлiгiнiң сайты www.minfin.kz
13. Свиридова Н.В., Козлова Т.Н., Вовкотруб В.В., Гафурова Ф.К. Налоговый учёт и отчётность: Учебное пособие. - Пенза: Пенз. гос. ун-т, 2005. - 123 с.
2. Сұлтанова Б.Б. Салық есебі: 2008,238 б.
3. Карагусова Г. Салықтар: мәні мен қолдану тәжирибесі.-2004 ж. 278 б.
4. Керімбек Ғ.Е. «Салық және салық салу», әдістемелік оқу құралы.
Шымкент, 2004.
5. Қазақстан Республикасының Салық Кодексі: Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы ресми мәтін. /ҚР Әділет министрлігі. – Алматы: Юрист, 2009, 2010, 2011ж.
6. Поздняков Б. Налогы в Казахстане/Экономика. 2005. 98 б.
7. Бұлғақбаев Б. Қазақстанның салық жүйесі // Заңды газет.2008, 20б.
8. Худяков А.И., Бродский Г.М. Теория налогообложение: Учебное пособие. – Алматы: ТОО «Идательство «НОРМА-К», 2002, 392 б.
9. Майбуров И.А. Налог и налогообложение. Юнити-Дана. 2011,585 б.
10. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп: Оқулық /Жалпы редакциясын басқарған Н.Қ.Мамыров. - Алматы: Экономика, 2005.310 б.
11. Е.Смайлов. “Салық мәдениеті – салықты дұрыс төлеп, адал өмір сүру” //Егемен Қазақстан // 2002 ж., 7 маусым 3-бет.
12. Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлiгiнiң сайты www.minfin.kz
13. Свиридова Н.В., Козлова Т.Н., Вовкотруб В.В., Гафурова Ф.К. Налоговый учёт и отчётность: Учебное пособие. - Пенза: Пенз. гос. ун-т, 2005. - 123 с.
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті
Қорғауға жіберілді
__________________
Қаржылық талдау және Аудит
кафедрасының меңгерушісі,
э.ғ.к., доцент Нургазиева Л.А.
Диплом жұмысы
Тақырыбы: Табыстарға салынатын салықтардың есебі,
аудиті мен талдауы
5В050800 - Есеп және аудит мамандығы
Орындаған:
308-топ, 3-курс Рахметов Жүрсін Қайратұлы
Ғылыми жетекші:
Аға оқытушы Мырзаева
Алматы-2012 жыл
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Салық жүйесі және салықтың экономикалық мәні ... ... ... ... ... .6
1.1 Салық мазмұны,атқаратын қызметі және оның түрлері ... ... ... 6
1.2 Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі ... ... ... ... ... ..14
1.3 Ұйымның салық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
1 Табыстарға салынатын салықтардың есебі мен оның ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
1.1 №2 Алматы мемлекеттік гуманитарлы-педагогтік колледжінің техникалық-экономикалық жағдайының сипаттамасы ... ... .27
1.2 Корпоративтік табыс салығының есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..30
1.3 Жеке табыс салығы мен әлеуметтік салықтың есебі ... ... ... ... .39
3 Салықтар бойынша бюджетпен есеп айырысудың аудиті мен талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
3.1 Табыстарға салынатын салықтардың аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ..46
3.2 Табыстарға салынатын салықтар бойынша бюджетпен есеп айырысуын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Пайдалынылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Кіріспе
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар - бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер. Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады. Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Осы дипломдық жұмыс Табыстарға салынатын салықтардың есебі, аудиті мен талдауы деген тақырыпта қазіргі мемлекетіміздің жүргізіп отырған салық саясатына талдау, табыстарға салынатын салықтардың есебі және адитінің негізгі мәселелерін шешу мақсатында жасалды. Мемлекетіміздің әл - қуаты мен қауіпсіздік саясатына арқау боларлық тұрақты экономикалық дамуына әсер ететін жүйе. Бұл арада салық төлеушілер де, мемлекетте арақайшылық болмайтын қатынас болу үшін салық саясатын заң арқылы дұрыс жолға қоя білу керек.
Қазақстан Республикасының 2011 жылдың 1 қаңтарындағы Салықтар және бюджетке түсетін басқа да міндетті төлемдер туралы заңының шығуымен байланысты салық заңдылығы жетілдірілді, жетіспеушіліктер жойылды, салықтар мен алымдар құрылымы жеңілдетілді. Осы Кодекс салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу тәртібі жөніндегі билік қатынастарын, сондай-ақ мемлекет пен салық төлеуші арасындағы салық міндеттемесін орындауға байланысты қатынастарды реттейді. Бірақ қазір де салық жүйесін мінсіз деп айтуға болмайды, онда әлі де болса, кемшіліктер қатары жеткілікті.
Қазақстан Республикасының салық заңнамасы Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында қолданыста болады және жеке тұлғаларға, заңды тұлғалар мен олардың құрылымдық бөлімшелеріне қолданылады.
Салық - мемлекеттiң бекiтуi. Тек сол ғана азаматтарды белгiлi бiр көлемде ақшалай қаржыларды беруге мiндеттi. Қазақстан Республикасында салықты төлеу мiндеттемелерi азаматтардың Конституциялық мiндеттемелерiнiң қатарына жатады. Осыған байланысты мемлекет саяси үкiмет субъект өкiлдiгiне сүйене отырып әрекет етедi.
Мемлекет ақшалай қаржыларды түрлi жолдармен табады, бiр жағдайда мемлекеттiк зайымдар iшкi және сыртқы ретiнде меншiк иесiнiң қаражатты өз еркiмен беруге негiзделетiн әдiс қолданылады, ал басқа жағдайларда ақшалай қаражаттар ерiксiз өндiрiп алу жолымен алынады.
Салықтар мемлекеттiк бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгiлi мөлшерде мiндеттi төлемдер болып табылады.
Салықтар - мемлекет егемендігін көрсетудің бір формасы. Салықтар осы ерекшелігімен мемлекеттік мүлік пен займдардан (қарыз) түскен табыстардан айрықшаланады. Салықтарды жинау құқығы әрқашан мемлекеттің егемендік құқығының бірі болып табылады. Салықтар біржақты тәртіпте белгіленеді.
Салық жүйесі өте күрделі жүйе. Мемлекетіміздің әл - қуаты мен қауіпсіздік саясатына арқау боларлық тұрақты экономикалық дамуына әсер ететін жүйе. Бұл арада салық төлеушілер де, мемлекетте арақайшылық болмайтын қатынас болу үшін салық саясатын заң арқылы дұрыс жолға қоя білу керек.
Салықты жетілдіру ұзақ даму жолынан өткен көптеген елдерге қарағанда, экономиканы жедел орнықтыру және дамыту қажеттігі ескеріле отырып Қазақстанда қоғамның талабына жауап бететін және нарықтық экономиканың жағдайына икемделген салық жүйесін жасауды шұғыл қолға алды. Салық салынатын нысандарды және нақты пайданы айқындауда халықаралық тәжірбиеде қолданылып жүрген принциптерді пайдалануға жол ашу мақсатында өнімнің өзіндік құнына әсер ететін шығындардың жүйесі қайта қаралып, түпкі нәтижені көрсететін баланстық пайда ұғымы енгізілді. Жылдық жиынтық пайданы анықтаудың жолдары белгіленді. Нақты пайдаға ғана салық салынуы үшін салықтық есеп жүйесі қолданыла бастады.
Салықтардың барлық елдерде олардың қоғамдық әкономикалық құрылысы мен саяси іс- бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі- ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық инструменті, мемлекеттердің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың негізгі көзі болып табылады.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық кезеңдерге көшуі басқарудың экономикалық әдістерін қоғамдық өндіріске пайдалануды талап етті, кәсіпорыннан бюджетке түсетін кіріс түсімдерінің жүйесі толық өзгерді. Енді ол - салық төлемдері базасында құрыла бастады; кәсіпорынның бюджетке салықтық формадағы қарым - қатынасы заңмен реттелетін құқықтық негізге көшірілді. Бұл экономикалық процесті макродеңгейде реттеуде салықтарды пайдалану концепциясын әзірлеу қажеттілігіне әкелді.
Салықтар шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бiр бөлiгiн бiлдiредi. Сонымен қатар, шаруашылық жүргiзушi субъектiлермен халық табысының белгiлi бiр мөлшерiн мемлекет үлесiне жинақтап, жинақтаудың қаржылық қатынастарын көрсетедi. Салықтар мемлекеттiң пайда болуымен бiрге қалыптасады және мемлекеттiң тiршiлiк етiп дамуының негiзi болып табылады. Қазақстан Республикасы бюджетiнiң қалыптасуында маңызды орынды салық түсiмдерi алады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Қазақстан Республикасындағы салықтар, оның ішіндегі табыстарға салынатын салықтардың есебін, аудитін және оларға талдау жасау.
Ал, осы дипломдық жұмыстың міндеттері:
1. Салық қызметінің мақсаты мен міндеттерін қарастыру;
2. Салық саясатының маңызы мен құрылымын анықтау;
3. Салықтар бойынша бюджетпен есеп айырысудың дұрыс жүргізілуін анықтау және оларды тексеру;
4. Табыстарға салынатын салықтардың есебінің дұрыс ұйымдастырылуын тексеру оларға талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негіздерін: халықаралық қаржылық есеп беру стандарттары, Қазақстан Республикасының салық кодексі, бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары, салықтардың есебі және олардың есебін ұйымдастыруға байланысты отандық және шетелдік авторлардың оқулықтары, бухгалтерлік, қаржылық есеп және салық пәні бойынша оқулықтар құрайды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Салықтың зерттеу әдіснамасымен ұстанымын ашатын шетел және отандық авторлардың экономикалық және құқықтық әдебитттерін қолдандым. Берілген тақырып үшін көптеген ақпараттар ұсынылды. Дипломдық жұмыс 60 беттен, 2 суреттен және 3 кестеден тұрады.
1 Салық жүйесі және салықтың экономикалық мәні
1.1 Салық мазмұны,атқаратын қызметі және оның түрлері
Салықтар - мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде түсетін төлемдер.
Салықтар - шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемелекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория.
Салықтардың экономикалық мәнін мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен салық табысының қалыптасуындағы қаржылық (жүргізуші субъектілер) қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысын белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар - мемлекеттің тұрақты қаржы көзі. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланды.
Салықтардың бірнеше белгісі бар:
1. Салық - мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі. Мемлекеттік апппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді. Сондықтан мемлекет заңды және жеке тұлғаларға салық салу арқылы қажетті соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет салықты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде салық қатынасы бөлуші сипатта болады.
2. Салық - ақшалай нысанда төленеді. Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді. Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап көрсетілген.
3. Салық - қайтарылмайтын төлем болып табылады. Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық төлеушіден мемлекетке бағытталады. Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы: мемлекеттік қарыз) айырмашылығы:
Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге бағытталады.
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз - ақшаны мерзімсіз алуды білдіреді, яғни ол соманы қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық - баламасыз сипатта болады. Салық құнының ақшалай нысанда бір бағытта қозғалысын айқындайды, төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ айтқанда, салық қандай да бір тауарға, немесе мемлекеттік қызметке төлем болып есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын көрсетеді. Сондықтан салық - баламасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады. Салықты төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына немесе материалдық құндылықтарда жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді. Анығын айтқанда, салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал меншік иелері арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке меншіктен мемлекеттік меншікке салық төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте алады.
6. Салық - тұрақты экономикалық қатынас тудырады. Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады. тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті құқықтық актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу объектісі бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады [1].
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты.
Салықтың мынадай негізгі қызметтері бар:
- реттеушілік;
- фискалдық;
- қайта бөлу.
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың ынталандыру, бақылау қызметтерінде атауға болады.
Реттеушілік қызметі - салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Салық түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып табылады.
Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шет елдік инвесторларды ынталандыру, шағын және ішкі кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін, олардың басқа да экономикалық тетіктеріне тығыз байланыста болуы қажет.
Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орыны ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің қарқынын бәсеңдетеді, ал шектен тыс төмен қойылған ставкалар салық төлушілердің жауапкершілігін азайтып, өндірістің төмендетуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азайуына әкеліп соқтырады.
Салықтардың екінші қызметі - фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеттері артады. Себебі, топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери - қорғаныс, тағы басқа да шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.
Қайта бөлу арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі мемлекет пайдасынан өтеді [2].
Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының 2011 жылдың 1 қаңтарында мемлекеттік бюджетіне түскен кірістердің ішінде салықтардың үлес салмағы 68 пайызды құрап отыр. Ал, 2012 жылдың 1 қаңтарындағы мемлекеттік бюджетіне түскен кірістердің ішінде салықтардың үлес салмағы 74 пайызды құраған. Бұл экономикасы дамыған басқа елдерден әлдеқайда жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы көздерін орталықтандырудың бір айғағы осы.
Салық механизмінің қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты негізге ала отырып, салық саясатын анықтайды.
Салықтардың мынадай нышаны, белгілері бойынша топтастырамыз немесе жіктейміз:
- Салық салу объектісіне байланысты;
- Қолданылуына қарай;
- Салық салу органына байланысты;
- Экономикалық ерекшелігіне байланысты;
- Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне.
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар болып бөлінеді:
Тікелей салықтар - жалғаусыз немесе тікелей табысқа немесе мүлікке саналады.
Жанама салықтар - тікелей емес, жанама түрде тауар немесе қызмет құны арқылы алынады.
Бюджетке түскен соң қандай шараларға жұмсалатын белгісіне қарай салықтар жалпы және арнайы салықтарға бөлінеді.
Экономикалық белгісіне қарай салықтар табысқа салынатын салық және тұтынуға салынатын салық болып жіктеледі.
Табысқа салынатын салықтар - салық төлеушінің кез келген салық салынатын объектісіне түсетін табысынан алынады.Олардың қатарына мына салықтар кіреді: заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы,жер салығы,мүлік салығы т.б.
Ал, тұтынуға салынатын салықты, салық төлеуші тұтынушы ретінде тауар немесе қызмет ақысын төлеген кезде өзінің шығынына төлейді. Тұтынуға салынатын салыққа,қосылған құнға салынатын салық және акциздер жатады.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын күрделі модель. Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай:
oo қаржы қатынастары және осы қатынасты анықтатын салықтар;
oo салық механизмі, яғни салық салу әдістері мен жолдары;
oo нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар;
oo салық салуды басқару және салық қызметі органдары.
Салық салудың әдістері мен жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың негізгі қағидалары және тағы басқалар салық механизміне жатады. Салық жүйесінің жақсы да, тиімді қызмет етуіне салық салу механизмінің тигізер ықпалы өте зор.
Салық салу элементтері мыналар:
1. Салық cубъектісі;
2. Салық объектісі;
3. Салық базасы;
4. Салықтың өлшем бірлігі;
5. Салық ставкалары;
6. Салық жеңілдіктері;
7. Салық төлеу мерзімі мен тәртібі;
8. Салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері;
9. Салықтық бақылау;
10. Салықтың жазалау шаралары.
Салық субъектісі немесе салық төлеуші. Ол - заң бойынша салық төлеу міндеттілігі жүктелген тұлға, алайда нарық механизмі арқылы салық ауыртпалығы басқа тұлғаға - салық салынушыға аударылуы мүмкін.
Салық салынушылар - нақты салық ауыртпалығы (салық жүктемесі) түсетін жеке тұлғалар, түпкілікті салық төлеушілер (салықтың ең соңғы, нақты төлеушісі), яғни мемлекет азаматтары.
Салық объектісі. Салық төлеушіге салық төлеу міндеттілігін жүктейтін құқықтық фактілер жиынтығы (дерек, іс-қимыл, жағдай, оқиға). Мүлік пен іс-әрекеттер салық объектілері және салық салуға байланысты объектілер болып табылады, олардың болуына байланысты салық төлеушінің салықтық міндеттемесі туындайды.
Салық базасы. Салық базасы - салық салу объектісі мен салық салуға байланысты объектінің құндық, заттай немесе өзге де сипаттамалары, олардың негізінде бюджетке төленуге тиіс салықтар және басқа да міндетті төлемдердің сомасы анықталады.
Салық салу өлшем бірлігі - салық базасын сандық тұрғыдан көрсетуге пайдаланылатын салық салу ауқымының өлшем бірлігі. Мысалы, автокөлік двигателінің қуаты көлік құралдарына салынатын салық ауқымы болып табылады, ал қуат ат күші, киловатт өлшемінде көрсетілуі мүмкін; алаң жер салығының ауқымы болып табылады, бұл ір елде түрлі өлшемде: гектар, акр, шаршы метр өлшемдерінде көрсетіледі; бензинге акцизді есептеу кезінде литр, баррель, галлон қолданылады.
Салық ставкасы - салық базасының өлшем бірлігіне абсолютті сомада немесе процентпен белгіленетін салықтық есептеу мөлшері.
Салық салу практикасында ставкалар тұрақты және процентті болып бөлінеді.
Тұрақты ставкалар - табыс көзіне қарамастан салық салу бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді (мысалы, мұнайдың 1 тоннасына, газдың 1 текше метріне).
Пайыздық ставкалар - салық базасына қарай алынатын табыстың мөлшеріне байланысты салық өлшем бірлігіне салынады.
Пайыздық ставканың 3 түрі бар:
oo үйлесімді;
oo прогрессивті;
oo регрессивті.
Үйлесімді салық ставкалары - салық объектісіне (оның мөлшерін саралауды есепке алмай) бірдей проценттік қатынаста іс-әрекет етеді.
Прогрессивті ставкалар - салық салынатын табыстың артуына сәйкес өсіп отыратын салық ставкалары. Нәтижесінде салық төлеуші салықтың үлкен абсолюттік сомасын ғана емес, сонымен бірге оның үлесін де төлейді. Мұндай ставкалар ең алдымен табысы көп тұлғаларға ауыртпалық түсіреді.
Регрессивті ставкалар - табыстың өсуіне қарай төмендейді және табысы көп тұлғаларға тиімді болып келеді, ал табысы аз адамдардың иығына ауыртпалық түсіреді.
Салық жеңілдіктері - заңға сәйкес төлеушілерді салықтан толық немесе ішінара босату. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады:
oo салық салынбайтын минимум - салық салудан толық босатылатын салық объектісінің ең аз бөлігі;
oo табыстың есептелген сомасынан шегерілетін шегерімдер (біреудің асырауындағы жандарға, мүгедектерге - жеке табыс салығы бойынша; күрделі қаржыларға, әлеуметтік объектілерді ұстауға, табиғат қорғау шараларына жұмсалатын шығындардың сомасынан - корпорациялық табыс салығы бойынша және т.б.);
oo салық салынатын табыстың құрамына енбейтін сома (мысалы, босату кезіндегі ұйғарымды жәрдемақы, жеке табыс салығы бойынша өтемақы төлемдерінің сомасы);
oo салық салудың жеке субъектілері мен төлеушілердің санаттары үшін салық ставкасын төмендету.
oo Салық жеңілдіктеріне сонымен бірге төлеу мерзімін ұзарту және салық бойынша берешекті есептен шығару да жатады.
oo Жеңілдік кезеңі - салықтар бойынша заңмен белгіленген жеңілдіктердің іс-әрекет ететін уақыты.
Салық төлеу мерзімі мен тәртібі - заңмен белгіленген әдістер мен салықты бюджетке аудару шаралары. Салық төлеу тәртібі салықты бюджетке түсіру шараларын тәртіпке келтіру үшін белгіленеді [3].
Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттері - Салық кодексінің Салық төлеушінің және салық агентінің құқықтары
мен міндеттері. Салықтық қатынастардағы өкілдік деп аталатын 2-тарауында, 13 және 14 - баптарында жазылған.
Салықтық бақылау - салық қызметі органдарының салық заңының орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының толық және уақытылы аударылуын бақылауы.
Салық заңын бұзған салық төлеушілерге олардың жасырған сомасын, төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу, салық заңын бұзу ауыртпалығына қарай үлестік не еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетін төлемдер мерзімін өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады.
Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады:
- кадастрлық;
- салық төлеушінің декларациясы бойынша;
- табысты алу көзінен ұстап қалу;
- патенттік негізде.
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу объектілерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы, мүлік салығы) нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге асырылады.
Декларацияда салық төлеушілер табыстың көлемі, қажетті жеңілдіктерді, шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп, төлейді. Олар салықтардың түрлері бойынша салық декларациясын есепті салық кезеңіне сәйкес тапсырып отырады. Мысалы, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс салығын, көлік құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер (арнаулы салық режімін қолданатын заңды тұлғаларды қоспағанда) салық органына олар бойынша декларацияны есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31-наурызынан кешіктірмей өткізеді.
Әскери қызметкерлер мен ішкі істер органдарының қызметкерлері жеке табыс салығы бойынша декларацияны уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген тәртіппен ұсынады. Салық төлеушіден салық декларациясын табыс етудің белгіленген мерзіміне дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уәкілетті мемлекеттік орган салық декларациясын табыс ету мерзімін екі айдан аспайтын мерзімге ұзартуға құқылы. Бірақ салық деларациясын тапсыру мерзімін өзгертпейді.
Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды.
Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне берілетін патент негізінде төленеді. Патент - арнаулы салық режімін қолдану құқығын куәландыратын және салық сомасының бюджетке төленгендігін растайтын құжат [4].
Салықтық есептің екі әдісі қолданылады:
- кассалық;
- есептеу әдісі.
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау, қызмет көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы төлеу мезетінен бастап есепке алынады.
Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткізу және кіріске алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бұл әдіс салық органдары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық төлеушілері қолдануға қабылданған. Төлеушілер үшін оның кемшілігі - салық төлемдері жеткізілім тіпті уақытында төленбеген жағдайда да аударылуы тиіс, бұл айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрындырады.
Бұл процесте қалыптасатын қатынастың барлық саласын үш қосалқы жүйемен шектеуге болады: салықтық жоспарлау, салықтық реттеу және салықтық бақылау.
Салық жүйесі және оның қызмет ету механизмі белгілі бір қағидаларға сәйкес қызмет етуі керек. Сонда ғана салық жүйесі өз қызметін жан-жақты және тиімді түрде жүзеге асырады.
Салық қағидаларының, жалпы салық салу теориясының негізін қалаушы болып шотландық экономист, әрі философ Адам Смит табылады. А.Смиттің классикалық қағидалары төмендегідей:
1. Салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс (әділеттілік қағидасы);
2. Салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы керек (анықтылық қағидасы);
3. Әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және әдіспен алынуы тиіс. (қолайлылық қағидасы);
4. Салықтан жиналған түсімнен оны жинауға кеткен шығын аз болуға тиіс (үнем қағидасы);
Бұл қағидаларды пайдалану салық салуда зорлық-зомбылықты азайтты, бұл мәселеге реттемелеуді енгізді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағидалардың тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.
Салық салудың қазіргі халықаралық қағидалары мыналар:
1. Қарапайымдылық қағидасы. Салық механизмі салық төлеушіге түсінікті болуы тиіс, ол айқын әрі жеңіл болуы керек. Ол үшін мына шарттар орындалуы қажет:
oo салық түрлері өте көп болмай, нақты да дәлелді болуы керек;
oo бір салық түріне бірыңғай салық ставкасын белгілеу қажет;
oo салық салу объектісін, салық салынатын табысты немесе айналымды анықтау әдісі барынша жеңіл, қарапайым, қолдануға ыңғайлы және түсінікті болғаны дұрыс;
oo салық жеңілдіктері не үшін беріледі, оған қандай негіздер бар екенін дәлелді болуы керек. Салық жеңілдіктерінің мейлінше аз болғаны дұрыс;
oo салық төлеуде, салықты табыс көзінен, яғни төлем жүргізілген көзден төлеген ыңғайлы.
2. Әділеттілік қағидасы. Салық жүйесінде әділеттілік принципі тікелей және көлденең екі бағытта сақталуы тиіс.
Тікелей әділеттілік қағидасы - салық төлеушілердің табыстарына тең жағдайда біркелкі салық салынады;
Көлденең әділеттілік қағидасы - тиісті жағдайда бірыңғай салық төлеушіге бірдей талап, бірдей шарт қойылуы керек. Салық төлеушілер белгілі бір табыс не қызмет түрінен, мүлкінен бірдей ставкамен салық төлеуі тиіс.
3. Салыстыру қағидасы. Бұл қағида бойынша салық ставкаларын бекіткен кезде, олардың мөлшері басқа елдерде қолданылып жүрген салық ставкаларымен салыстырылып отырылуы қажет.
4. Салықтардың анықтылығы - алдын ала белгіленген шарттар мен талаптардың мызғымас теңдігі елдің барлық аумағында және барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың біркелкілігі.
5. Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер құндық үйлесімдерді бұрмалайды және салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі қояды.
6. Салық салудың экономикалық бейтараптығы. Салықтар экономиканың жұмыс істеуін жақсартуға және инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы тиіс.
Салық жөніндегі заңды дамыту тұжырымдамасын жасау саласындағы жұмыс әлі күнге дейін аяқталған жоқ.Салықтардың толық көлемде, уақытылы аударылуы және алынуы бюджет қорының толығуын айқындайтын фактор болып табылады. Салық төлемдерінің бюджетке толық көлемге түсуінің алуан әдістерін қолданып, қадағаланбайынша енді- енді құқықтық мемлекет болуға бағдар ұстап отырған еліміздің бұл бағытта табысты қадамын қамтамасыз ету мүмкін емес.
Салықтық есепке алу - салық салу объектілері және салық салуға байланысты объектілер туралы ақпаратты қорыту және жүйелеу, сондай-ақ салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеу және салық есептілігін жасау мақсатында салық төлеушінің осы Кодекстің талаптарына сәйкес есепке алу құжаттамасын жүргізу процесі.
Жиынтық салықтық есепке алу - бірлескен қызмет туралы шартқа қатысушылардың уәкілетті өкілі осындай қызмет бойынша жиынтық түрінде де және бірлескен қызмет туралы шартқа әрбір қатысушының қатысу үлесі бойынша да жүзеге асыратын салықтық есепке алу.
Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңдарының жариялылығы қағидалары негізделеді.
Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оған сәйкес салық төлеуші органына тіркеу есебіне тұруға, салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді айқындауға, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеуге, салық есептілігін жасауға, белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті [5].
1.2 Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі
Қазақстан Республикасы өз алдына егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғасын, экономиканы дербес түрде басқарды. Мемлекеттік басқару жүйелеріне көптеген өзгерістер жасалып, бірнеше заң жобалары қабылданды. Оларға қаншама өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Дамыған мемлекеттер мен көрші мемлекеттердің жүргізіп отырған саясаттарын сараптай отырып, өзіміздің ұлттық менталитетке сай, қажетті жақтарын алып отырады.
Нарықтық экономика мен мемлекеттің салық саясатының негізгі мақсаты- бюджеттің кіріс бөлігін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық экономикалық құрылысы мен саяси іс - бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі - ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен айқындалады.
Салық жүйесі де өз алдына сала болып қалыптасуы үшін, біршама қиындықтарды бастан кешіре отырып, көптеген өзгерістер мен толықтырулар жасалынып, қазіргі кезде тұрақты жүйеге түсті. Қазақстан Республикасының салық жүйесі реформалаудың үш кезеңінен өтті.
Бірінші кезең. 1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің ҚазКСР мемлекетік салық қызметін құру туралы Жарлығымен Қазақ КСР-нің басты мемлекеттік салық инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27 жергілікті салық түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілер пакеті қабылданды.
Екінші кезең. Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдады, онда еліміздің салық жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық стандарт салық салу принциптеріне сәйкестендіру көзделген еді. Осыған орай 1995 жылы 24 сәуірде Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы шықты. Бұл өз қаржы жүйемізді құруға ықпал етті. Ең бастысы, салық төлеу жүйесі ықшамдалып,салық саны 45-тен 11-ге дейін қысқартылды.Оның ішінде бесеуі мемлекеттік,алтауы жергілікті салықтар.
Үшінші кезең. 2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексі қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілді. Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес салықтың 9 түрі бар. 2005 жылы акциз салығын қосымша ретінде экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына рента салығы қосылды.
Қазір осы қабылданған кодекс 2011 жылғы 1 қаңтарындағы өзгерістері мен толықтыруларын қосқанда Қазақстан Республикасының Салық кодексінде қазір салықтардың 13 түрі бар. Бұл Қазақстан Республикасының Салық кодексінің 55-бабында көрсетілген, оларға:
1. Корпоративтік табыс салығы;
2. Жеке табыс салығы;
3. Қосылған құн салығы;
4. Акциздер;
5. Экспортқа рента салығы;
6. Жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары;
7. Әлеуметтік салық;
8. Көлік құралы салығы;
9. Жер салығы;
10. Мүлік салығы;
11. Ойын бизнесі салығы;
12. Тіркелген салық;
13. Бірыңғай жер салығы [6].
Өркениеттi iрi мемлекеттердiң экономикалық даму деңгейлерi олардың жан-жақты жетiлдiрiлген, тиянақты да, қолданбалы салық заңдар жүйесiне "күштi салық заңы- күштi мемлекет" қағидасына байланысты екенi белгiлi. Демек, елiмiздiң экономикасын дамытудың басты тетiктерiнiң бiрi - салық саясаты.
Елiмiз экономикалық дамудың нарықтық бағытына бет алған кезеңнен бастап-ақ Республика Президентi салық мәселесiне үлкен маңыз берген едi. Өйткенi, бұрынғы Кеңестiк жоспарлы экономиканың салық жүйесi нарықтық қатынастар заңдылықтары талабынан шыға алмады. Бұл заңды да құбылыс. Қайта құру кезiнде салық жыл сайын, кейде халық шаруашылығындағы күрделi дағдарыстар мен әр түрлi әлеуметтiк орталардың қысымына байланысты, жылына бiрнеше реттен де өзгерiске ұшырап отырады. Түрлерi көбейiп, мөлшерi, мерзiмi сан түрлi құбылып, қайшылықтарға түскен салық ережелерi салық төлеушiлердiң де мүддесiн қорғаудан қалды.
1991 жылы елiмiз тәуелсiздiк алып, өз алдына егемендi мемлекет болған жерде шұғыл мерзiм iшiнде дербес экономикалық реформалар жасау мiндетi алда тұрды. Сондай iрi өзгерiстер енгiзетiн экономиканың басты тармағының бiрi - салық жүйесi болып саналды. Осы мақсатта Салық кодексi дайындалып, қабылданды. Мұндай саяси - экономикалық мәнi зор заңды құжатты жасап шығуға Мемлекеттiң салық комитетiнiң мамандары, заң қызметкерлерi мен шетелдiк сарапшылар зор күш салды. Демек, бұл заң қабылдаудан бұрын үлкен сарапқа түстi деген сөз. Республикамызда Салық кодексi тұңғыш рет қабылданып отыр. Ең бастысы, алдымызда үлкен бағыт бар. Екiншiден, салық түрлерi бұрынғыдан да азайды.
Салық кодексiн қабылдаудағы басты мақсат - салық төлеушiлерге түсiп отырған қысымды төмендету, салық қатынастарын реттеу, бюджеттiң табысты бөлiмiн қамтамасыз ету. Әрине, заңды қолдану барысында алғашында кемшiлiктер болды. Дегенмен, бұл заң республикамыздың салық қызметiнiң халықаралық қағидаларға көшуiне негiзгi себеп болады деген сенiм бар. Халықаралық нәтижелерге сүйенсек, нарықтық қатынастарға көшкен әрбiр елде де осындай заң қабылданған. Бұл - салық жүйесiн жетiлдiрудiң бiрден-бiр жолы.
Салықты төлеуден жалтару - салық төлемдерін толық немесе ішінара төлемеу мақсатымен салық төлеушінің салық салу обьектісін (табысты, пайданы, тауар айналымын, мүлікті) әдейі жасыруы және азайтуы. Салық төлеушілердің мұндай заңсыз іс - әрекеті мемлекет мүддесіне айтарлықтай нұқсан келтіреді: мемлекеттік бюджет әдәуір қаражаттарды ала алмайды, салық заңнамасын бұзушылар кірістерінің қосымша криминалдық көздері жасалынады, кәсіпкерлік сферасында, салада аймақта және тағы басқалардың құн қозғалысының негізгі үйлесімдері бұрмаланады. Салық төлеуден бас тарту және салықты айналып өту әлемдік тәжірибеде салық құқығының қалыптасуынан кейін пайда бола бастады. Енді неге салықты төлеуден жалтаруға тырысады деген сұраққа жауап іздеп көрелік.
Оның әр түрлі себептері болуы мүмкін:
1) шаруашылық, кәсіпкерлік немесе өзгеде қызметті қалыпты жүргізуге мүмкіндік бермейтін елеулі салық ауыртпалығы; салықтардың көптігі және жоғары мөлшерлемелері салық салынатын субьектінің көлеңкелі экономикаға кетуіне жәрдемдеседі.
2) салық заңнамасының күрделілігі, сонымен қатар оның анық еместігі, нұсқаулықтары мен ережелердің қағидалары мен нормаларын түрліше түсіндіретін ондағы толықтырулардың, өзгертулердің, түзетулердің көптігі.
3) салық қызметін ұйымдастырудағы кемшіліктер, қызметкерлердің төмен біліктілігі мен біліксіздігі, экономикалық білімдер мен құқықтық мәселелердің шектес салаларын жеткіліксіз білуі, тексерулер кезіндегі қызметкерлердің адалдыққа жатпайтын іс - қылықтары;
4) салық сомаларын баю немесе көлеңкелі бизнестегі инвестициялау мақсатымен субьектілердің оларды төлемеуге қасақана, әдейі ұмтылуы және тағы басқа.
Мемлекет салықтың қоғамдағы алатын маңызды рөлін ескере отырып, өзі белгілеген салық мөлшерінің толық төленуін міндет етеді. Ол үшін мемлекет әрбір салық түрін рационизациялау арқылы және тиімді құқықтық қамтамасыз етуді жүзеге асыра отырып, салық төлеуден бас тартуды мүмкін емес ететіндей мәжбүрлеу механизмін, бақылау аппаратын құрады, салықтық заңнама негіздерін дұрыс орындамағаны үшін заңды жауапкершілік шараларын белгілейді және тағы басқа.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, қазіргі кезде экономиканың мүлтіксіз дамуы мемлекетте өмір сүретін адамдардың тұтынуы мен қажеттіліктеріне жеткілікті деңгейде көңіл аударылмайынша мүмкін емес.
Салық саясатының негізгі құралы салық жүйесі болып табылады.
Салық жүйесі дегеніміз - салық түрлерінің формаларының салықты құру әдістерінің немесе тәсілдерінің сонымен қатар салықтық қатынастарды реттеуші заңдар және нормативтік актілер және салық органдарының жиынтығын айтамыз. Оның негізгі қызметі бұл шаруашылық субьектілердің қызметін ынталандыруға, еңбек және кәсіпкерлік белсенділікті арттыруға, инфляцияны есепке ала отырып табыстар мен бағалардың өсуін шектеуге, мемлекеттік бюджеттің табыс бөлігінің өсімін қамтамасыз етуге бағытталған. Соңғы жылдары Қазақстан республикасы жаңа салық жүйесін қалыптастыру мен ұйымдастыруда айтарлықтай жетістіктерге жетті.
Бюджетаралық қатынастардың реформасы нәтижесінде салық салу жүйесі өзгертілді және халықаралық стандарттарға жауап бере бастады. Жаңа салық жүйесін енгізгеннен кейін саясатта, экономика мен әлеуметтік салада оңтайлы өзгерістер байқала бастады.
Салық жүйесі Қазақстан экономикасының тиімділігін көтеруші құралға айналды. Алайда бұл салық жүйесінің кемшіліктері аз емес. Қазіргі кездегі салық жүйесінің ең ірі кемшілігі фискалдық бағыттың басым болуы. Салық жүйесінің басқа қызметтері әлсіз жүзеге асырылады. Келесі ірі кемшілігі, әсіресе шет ел кәсіпкерлері үшін оның тұрақсыздығы. Әрине, қазіргі кезде өзгерістер жылдың басынан бастап іске асқанмен, сонда да салық төлеуші заңды тұлғалар үшін өте қолайсыз болып табылады. Салық төлеушілер үшін салық жүйесінің ең болмағанда 3-5 жылға дейін тұрақты болып қалуы аса маңызды шарт. Алайда тұрақсыз экономика жағдайында бұлай болу әрине мүмкін емес, әсіресе жалпы ішкі өнімнің мөлшері дүниежүзілік бағаға тәуелді жағдайында бұл өте қиынға соғады.
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептеуір күрделі үлгілері болуы мүмкін. Әрине мұндай жеңілдіктердің бірқатар артықшылықтары мен кемшіліктері бар.
Кіріс пен таза пайданы экономиканың жаңа бір саласына немесе бүтін өндіріс түрінің дамуына жұмсау, еліміздің аз игерілген, кейбір қолайсыз аймақтарына инвестиция тарту сияқты мақсаттарда, салықтың кей түрінен бүтіндей босату қолданылады. Іскерлік табыстың белгілі бір түрлеріне жеңілдетілген салық жүйесін пайдалану экономиканы мемлекетік реттеуде сараланып қолданылатын және өте ыңғайлы әдіс. Мысалы мерзімді амортизациясы жеделдетілген немесе дифференциалды салық мөлшері, салық төлеу мерзімін созу немесе кейінге қалдыру, салықтардан еркін резервтік, инвестициялық әрі басқадай қорлар құру және преференциялар сияқты түрлі экономикалық және салық кемшіліктері жетерлік [7].
Қазақстан экономикасының өтпелі кезеңінде салық жеңілдіктері жапай іскерлікті бурқандырып, экономиканың басым салаларына ірі инвестициялар әкелуге септігін тигізді. Алайда қазіргі отандық экономика өзінің өрлеу белесіне көтеріле бастағана мұндай салық жеңілдіктерінің сақталып қалуы мемлекет пен инвесторлар арасындағы мүдделік қарым қатынасқа өз салқынын тигізуде. Нәтижесінде бюджетке өндіріс көлемінің ұлғаюына қатысты салықтан бюджетке түсетін түсімдер елеусіз қалуда. Кейінгі кезде салық жеңілдіктерінен салық кеңістігінде елеулі қарама қайшылықтар туып, салықтық басқаруға кері әсерін тигізіп отыр.
Нақты салаға салық жеңілдігін орнату тәжірибе көрсетіп отырғандай қамқорлық пен қолдаудың керемет бір тиімді әдісі деуге келмейді. Жеңілдік беріліп отырған кәсіпорындар мен жеке тұлғалар, жеңілдік жүрмейтін экономикалық қызмет салаларындағы кәсіпкерлік пен айналысып жүргендерге салықтық басқаруда қиншылықтар тудыруда. Оның үстіне жеңілдіктерді салық төлеуден бұлтару үшін арсыз пайдаланаындар да аз емес. Преференция түріне жататын салық каникулының ұлттық қорды қолдануда берекесіздік тудырып, түбінде кірістің жоғалуына соқтыратынын халықаралық тәжірибе көрсетіп отыр.
Ал, салықтардың өзіне келетін болсақ мынадай мәселерді шешуді ұсынамын. Менің ойымша корпоративтік табыс салығының ставкасы біздің салық төлеушілеріміз үшін жоғары болып табылады. Ел экономикасы нарықтағы кәсіпкерлердің белсенділігіне байланысты болып келеді, ол салық ставкаларының жоғары болуы іскерлік белсенділіктің төмендеуіне алып келеді. Көптеген дамыған мемлекеттерде бұл салықтың ставкасы 20%-дан төмен, алайда біздің экономикамыз бұл елдерден артта қалып отыр. Салық ставкасының жоғары болуы отандық кәсіпорындардың қаржылық жағдайына теріс әсер етеді. Бұл жағдайлар жаңа кәсіпорындардың ашылуы мен қалыптасуына кедергі жасайды. Әрине бұл салық бюджетімізге айтарлықтай табыс әкеледі, яғни бүкіл табыстың шамамен 25%-ын құрайды. Егер салық ставкасын төмендетсе бюджетіміздің табыс бөлігі азаймай ма деген сұрақ туындайды. Бұл мәселені басқа жолмен шешуге болады. Салық ставкасы 20%-дан төмен болған жағдайда кәсіпкерлік белсенділіктің өсуіне байланысты нарықта жаңа кәсіпорындар пайда бола бастайды, яғни олардың саны өседі. Әрине бұл кәсіпорындарға өз қызметін жүзеге асыру үшін жұмыс күші қажет емес пе? Яғни көптеген адамдар жұмыс тауып салық төлеушілер қатарын арттырады. Бюджеттің табыс бөлігін жеке табыс салығы арқылы қамтамасыз етуге болады. Бұл шара бір жағынан жұмыссыздық мәселесін шешуге көмектеседі, екінші жағынан отандық кәсіпорындарды қолдау нәтижесінде ел экономикасының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті
Қорғауға жіберілді
__________________
Қаржылық талдау және Аудит
кафедрасының меңгерушісі,
э.ғ.к., доцент Нургазиева Л.А.
Диплом жұмысы
Тақырыбы: Табыстарға салынатын салықтардың есебі,
аудиті мен талдауы
5В050800 - Есеп және аудит мамандығы
Орындаған:
308-топ, 3-курс Рахметов Жүрсін Қайратұлы
Ғылыми жетекші:
Аға оқытушы Мырзаева
Алматы-2012 жыл
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Салық жүйесі және салықтың экономикалық мәні ... ... ... ... ... .6
1.1 Салық мазмұны,атқаратын қызметі және оның түрлері ... ... ... 6
1.2 Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі ... ... ... ... ... ..14
1.3 Ұйымның салық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
1 Табыстарға салынатын салықтардың есебі мен оның ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
1.1 №2 Алматы мемлекеттік гуманитарлы-педагогтік колледжінің техникалық-экономикалық жағдайының сипаттамасы ... ... .27
1.2 Корпоративтік табыс салығының есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..30
1.3 Жеке табыс салығы мен әлеуметтік салықтың есебі ... ... ... ... .39
3 Салықтар бойынша бюджетпен есеп айырысудың аудиті мен талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
3.1 Табыстарға салынатын салықтардың аудиті ... ... ... ... ... ... ... . ... ..46
3.2 Табыстарға салынатын салықтар бойынша бюджетпен есеп айырысуын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Пайдалынылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Кіріспе
Ұйымдық-құқықтық жағынан салықтар - бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер. Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады. Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Осы дипломдық жұмыс Табыстарға салынатын салықтардың есебі, аудиті мен талдауы деген тақырыпта қазіргі мемлекетіміздің жүргізіп отырған салық саясатына талдау, табыстарға салынатын салықтардың есебі және адитінің негізгі мәселелерін шешу мақсатында жасалды. Мемлекетіміздің әл - қуаты мен қауіпсіздік саясатына арқау боларлық тұрақты экономикалық дамуына әсер ететін жүйе. Бұл арада салық төлеушілер де, мемлекетте арақайшылық болмайтын қатынас болу үшін салық саясатын заң арқылы дұрыс жолға қоя білу керек.
Қазақстан Республикасының 2011 жылдың 1 қаңтарындағы Салықтар және бюджетке түсетін басқа да міндетті төлемдер туралы заңының шығуымен байланысты салық заңдылығы жетілдірілді, жетіспеушіліктер жойылды, салықтар мен алымдар құрылымы жеңілдетілді. Осы Кодекс салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу тәртібі жөніндегі билік қатынастарын, сондай-ақ мемлекет пен салық төлеуші арасындағы салық міндеттемесін орындауға байланысты қатынастарды реттейді. Бірақ қазір де салық жүйесін мінсіз деп айтуға болмайды, онда әлі де болса, кемшіліктер қатары жеткілікті.
Қазақстан Республикасының салық заңнамасы Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында қолданыста болады және жеке тұлғаларға, заңды тұлғалар мен олардың құрылымдық бөлімшелеріне қолданылады.
Салық - мемлекеттiң бекiтуi. Тек сол ғана азаматтарды белгiлi бiр көлемде ақшалай қаржыларды беруге мiндеттi. Қазақстан Республикасында салықты төлеу мiндеттемелерi азаматтардың Конституциялық мiндеттемелерiнiң қатарына жатады. Осыған байланысты мемлекет саяси үкiмет субъект өкiлдiгiне сүйене отырып әрекет етедi.
Мемлекет ақшалай қаржыларды түрлi жолдармен табады, бiр жағдайда мемлекеттiк зайымдар iшкi және сыртқы ретiнде меншiк иесiнiң қаражатты өз еркiмен беруге негiзделетiн әдiс қолданылады, ал басқа жағдайларда ақшалай қаражаттар ерiксiз өндiрiп алу жолымен алынады.
Салықтар мемлекеттiк бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгiлi мөлшерде мiндеттi төлемдер болып табылады.
Салықтар - мемлекет егемендігін көрсетудің бір формасы. Салықтар осы ерекшелігімен мемлекеттік мүлік пен займдардан (қарыз) түскен табыстардан айрықшаланады. Салықтарды жинау құқығы әрқашан мемлекеттің егемендік құқығының бірі болып табылады. Салықтар біржақты тәртіпте белгіленеді.
Салық жүйесі өте күрделі жүйе. Мемлекетіміздің әл - қуаты мен қауіпсіздік саясатына арқау боларлық тұрақты экономикалық дамуына әсер ететін жүйе. Бұл арада салық төлеушілер де, мемлекетте арақайшылық болмайтын қатынас болу үшін салық саясатын заң арқылы дұрыс жолға қоя білу керек.
Салықты жетілдіру ұзақ даму жолынан өткен көптеген елдерге қарағанда, экономиканы жедел орнықтыру және дамыту қажеттігі ескеріле отырып Қазақстанда қоғамның талабына жауап бететін және нарықтық экономиканың жағдайына икемделген салық жүйесін жасауды шұғыл қолға алды. Салық салынатын нысандарды және нақты пайданы айқындауда халықаралық тәжірбиеде қолданылып жүрген принциптерді пайдалануға жол ашу мақсатында өнімнің өзіндік құнына әсер ететін шығындардың жүйесі қайта қаралып, түпкі нәтижені көрсететін баланстық пайда ұғымы енгізілді. Жылдық жиынтық пайданы анықтаудың жолдары белгіленді. Нақты пайдаға ғана салық салынуы үшін салықтық есеп жүйесі қолданыла бастады.
Салықтардың барлық елдерде олардың қоғамдық әкономикалық құрылысы мен саяси іс- бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі- ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық инструменті, мемлекеттердің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың негізгі көзі болып табылады.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық кезеңдерге көшуі басқарудың экономикалық әдістерін қоғамдық өндіріске пайдалануды талап етті, кәсіпорыннан бюджетке түсетін кіріс түсімдерінің жүйесі толық өзгерді. Енді ол - салық төлемдері базасында құрыла бастады; кәсіпорынның бюджетке салықтық формадағы қарым - қатынасы заңмен реттелетін құқықтық негізге көшірілді. Бұл экономикалық процесті макродеңгейде реттеуде салықтарды пайдалану концепциясын әзірлеу қажеттілігіне әкелді.
Салықтар шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бiр бөлiгiн бiлдiредi. Сонымен қатар, шаруашылық жүргiзушi субъектiлермен халық табысының белгiлi бiр мөлшерiн мемлекет үлесiне жинақтап, жинақтаудың қаржылық қатынастарын көрсетедi. Салықтар мемлекеттiң пайда болуымен бiрге қалыптасады және мемлекеттiң тiршiлiк етiп дамуының негiзi болып табылады. Қазақстан Республикасы бюджетiнiң қалыптасуында маңызды орынды салық түсiмдерi алады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Қазақстан Республикасындағы салықтар, оның ішіндегі табыстарға салынатын салықтардың есебін, аудитін және оларға талдау жасау.
Ал, осы дипломдық жұмыстың міндеттері:
1. Салық қызметінің мақсаты мен міндеттерін қарастыру;
2. Салық саясатының маңызы мен құрылымын анықтау;
3. Салықтар бойынша бюджетпен есеп айырысудың дұрыс жүргізілуін анықтау және оларды тексеру;
4. Табыстарға салынатын салықтардың есебінің дұрыс ұйымдастырылуын тексеру оларға талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негіздерін: халықаралық қаржылық есеп беру стандарттары, Қазақстан Республикасының салық кодексі, бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары, салықтардың есебі және олардың есебін ұйымдастыруға байланысты отандық және шетелдік авторлардың оқулықтары, бухгалтерлік, қаржылық есеп және салық пәні бойынша оқулықтар құрайды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Салықтың зерттеу әдіснамасымен ұстанымын ашатын шетел және отандық авторлардың экономикалық және құқықтық әдебитттерін қолдандым. Берілген тақырып үшін көптеген ақпараттар ұсынылды. Дипломдық жұмыс 60 беттен, 2 суреттен және 3 кестеден тұрады.
1 Салық жүйесі және салықтың экономикалық мәні
1.1 Салық мазмұны,атқаратын қызметі және оның түрлері
Салықтар - мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде түсетін төлемдер.
Салықтар - шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемелекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория.
Салықтардың экономикалық мәнін мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен салық табысының қалыптасуындағы қаржылық (жүргізуші субъектілер) қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысын белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар - мемлекеттің тұрақты қаржы көзі. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланды.
Салықтардың бірнеше белгісі бар:
1. Салық - мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі. Мемлекеттік апппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді. Сондықтан мемлекет заңды және жеке тұлғаларға салық салу арқылы қажетті соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет салықты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде салық қатынасы бөлуші сипатта болады.
2. Салық - ақшалай нысанда төленеді. Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді. Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап көрсетілген.
3. Салық - қайтарылмайтын төлем болып табылады. Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық төлеушіден мемлекетке бағытталады. Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы: мемлекеттік қарыз) айырмашылығы:
Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге бағытталады.
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз - ақшаны мерзімсіз алуды білдіреді, яғни ол соманы қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық - баламасыз сипатта болады. Салық құнының ақшалай нысанда бір бағытта қозғалысын айқындайды, төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ айтқанда, салық қандай да бір тауарға, немесе мемлекеттік қызметке төлем болып есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын көрсетеді. Сондықтан салық - баламасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады. Салықты төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына немесе материалдық құндылықтарда жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді. Анығын айтқанда, салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал меншік иелері арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке меншіктен мемлекеттік меншікке салық төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте алады.
6. Салық - тұрақты экономикалық қатынас тудырады. Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады. тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті құқықтық актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу объектісі бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады [1].
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты.
Салықтың мынадай негізгі қызметтері бар:
- реттеушілік;
- фискалдық;
- қайта бөлу.
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың ынталандыру, бақылау қызметтерінде атауға болады.
Реттеушілік қызметі - салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Салық түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып табылады.
Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шет елдік инвесторларды ынталандыру, шағын және ішкі кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін, олардың басқа да экономикалық тетіктеріне тығыз байланыста болуы қажет.
Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орыны ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің қарқынын бәсеңдетеді, ал шектен тыс төмен қойылған ставкалар салық төлушілердің жауапкершілігін азайтып, өндірістің төмендетуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азайуына әкеліп соқтырады.
Салықтардың екінші қызметі - фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл қызметі арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеттері артады. Себебі, топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери - қорғаныс, тағы басқа да шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.
Қайта бөлу арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі мемлекет пайдасынан өтеді [2].
Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының 2011 жылдың 1 қаңтарында мемлекеттік бюджетіне түскен кірістердің ішінде салықтардың үлес салмағы 68 пайызды құрап отыр. Ал, 2012 жылдың 1 қаңтарындағы мемлекеттік бюджетіне түскен кірістердің ішінде салықтардың үлес салмағы 74 пайызды құраған. Бұл экономикасы дамыған басқа елдерден әлдеқайда жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы көздерін орталықтандырудың бір айғағы осы.
Салық механизмінің қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты негізге ала отырып, салық саясатын анықтайды.
Салықтардың мынадай нышаны, белгілері бойынша топтастырамыз немесе жіктейміз:
- Салық салу объектісіне байланысты;
- Қолданылуына қарай;
- Салық салу органына байланысты;
- Экономикалық ерекшелігіне байланысты;
- Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне.
Салық салу объектісіне қарай салықтар тікелей және жанама салықтар болып бөлінеді:
Тікелей салықтар - жалғаусыз немесе тікелей табысқа немесе мүлікке саналады.
Жанама салықтар - тікелей емес, жанама түрде тауар немесе қызмет құны арқылы алынады.
Бюджетке түскен соң қандай шараларға жұмсалатын белгісіне қарай салықтар жалпы және арнайы салықтарға бөлінеді.
Экономикалық белгісіне қарай салықтар табысқа салынатын салық және тұтынуға салынатын салық болып жіктеледі.
Табысқа салынатын салықтар - салық төлеушінің кез келген салық салынатын объектісіне түсетін табысынан алынады.Олардың қатарына мына салықтар кіреді: заңды және жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы,жер салығы,мүлік салығы т.б.
Ал, тұтынуға салынатын салықты, салық төлеуші тұтынушы ретінде тауар немесе қызмет ақысын төлеген кезде өзінің шығынына төлейді. Тұтынуға салынатын салыққа,қосылған құнға салынатын салық және акциздер жатады.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын күрделі модель. Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай:
oo қаржы қатынастары және осы қатынасты анықтатын салықтар;
oo салық механизмі, яғни салық салу әдістері мен жолдары;
oo нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар;
oo салық салуды басқару және салық қызметі органдары.
Салық салудың әдістері мен жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру, салық салудың негізгі қағидалары және тағы басқалар салық механизміне жатады. Салық жүйесінің жақсы да, тиімді қызмет етуіне салық салу механизмінің тигізер ықпалы өте зор.
Салық салу элементтері мыналар:
1. Салық cубъектісі;
2. Салық объектісі;
3. Салық базасы;
4. Салықтың өлшем бірлігі;
5. Салық ставкалары;
6. Салық жеңілдіктері;
7. Салық төлеу мерзімі мен тәртібі;
8. Салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері;
9. Салықтық бақылау;
10. Салықтың жазалау шаралары.
Салық субъектісі немесе салық төлеуші. Ол - заң бойынша салық төлеу міндеттілігі жүктелген тұлға, алайда нарық механизмі арқылы салық ауыртпалығы басқа тұлғаға - салық салынушыға аударылуы мүмкін.
Салық салынушылар - нақты салық ауыртпалығы (салық жүктемесі) түсетін жеке тұлғалар, түпкілікті салық төлеушілер (салықтың ең соңғы, нақты төлеушісі), яғни мемлекет азаматтары.
Салық объектісі. Салық төлеушіге салық төлеу міндеттілігін жүктейтін құқықтық фактілер жиынтығы (дерек, іс-қимыл, жағдай, оқиға). Мүлік пен іс-әрекеттер салық объектілері және салық салуға байланысты объектілер болып табылады, олардың болуына байланысты салық төлеушінің салықтық міндеттемесі туындайды.
Салық базасы. Салық базасы - салық салу объектісі мен салық салуға байланысты объектінің құндық, заттай немесе өзге де сипаттамалары, олардың негізінде бюджетке төленуге тиіс салықтар және басқа да міндетті төлемдердің сомасы анықталады.
Салық салу өлшем бірлігі - салық базасын сандық тұрғыдан көрсетуге пайдаланылатын салық салу ауқымының өлшем бірлігі. Мысалы, автокөлік двигателінің қуаты көлік құралдарына салынатын салық ауқымы болып табылады, ал қуат ат күші, киловатт өлшемінде көрсетілуі мүмкін; алаң жер салығының ауқымы болып табылады, бұл ір елде түрлі өлшемде: гектар, акр, шаршы метр өлшемдерінде көрсетіледі; бензинге акцизді есептеу кезінде литр, баррель, галлон қолданылады.
Салық ставкасы - салық базасының өлшем бірлігіне абсолютті сомада немесе процентпен белгіленетін салықтық есептеу мөлшері.
Салық салу практикасында ставкалар тұрақты және процентті болып бөлінеді.
Тұрақты ставкалар - табыс көзіне қарамастан салық салу бірлігіне абсолюттік сомада белгіленеді (мысалы, мұнайдың 1 тоннасына, газдың 1 текше метріне).
Пайыздық ставкалар - салық базасына қарай алынатын табыстың мөлшеріне байланысты салық өлшем бірлігіне салынады.
Пайыздық ставканың 3 түрі бар:
oo үйлесімді;
oo прогрессивті;
oo регрессивті.
Үйлесімді салық ставкалары - салық объектісіне (оның мөлшерін саралауды есепке алмай) бірдей проценттік қатынаста іс-әрекет етеді.
Прогрессивті ставкалар - салық салынатын табыстың артуына сәйкес өсіп отыратын салық ставкалары. Нәтижесінде салық төлеуші салықтың үлкен абсолюттік сомасын ғана емес, сонымен бірге оның үлесін де төлейді. Мұндай ставкалар ең алдымен табысы көп тұлғаларға ауыртпалық түсіреді.
Регрессивті ставкалар - табыстың өсуіне қарай төмендейді және табысы көп тұлғаларға тиімді болып келеді, ал табысы аз адамдардың иығына ауыртпалық түсіреді.
Салық жеңілдіктері - заңға сәйкес төлеушілерді салықтан толық немесе ішінара босату. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады:
oo салық салынбайтын минимум - салық салудан толық босатылатын салық объектісінің ең аз бөлігі;
oo табыстың есептелген сомасынан шегерілетін шегерімдер (біреудің асырауындағы жандарға, мүгедектерге - жеке табыс салығы бойынша; күрделі қаржыларға, әлеуметтік объектілерді ұстауға, табиғат қорғау шараларына жұмсалатын шығындардың сомасынан - корпорациялық табыс салығы бойынша және т.б.);
oo салық салынатын табыстың құрамына енбейтін сома (мысалы, босату кезіндегі ұйғарымды жәрдемақы, жеке табыс салығы бойынша өтемақы төлемдерінің сомасы);
oo салық салудың жеке субъектілері мен төлеушілердің санаттары үшін салық ставкасын төмендету.
oo Салық жеңілдіктеріне сонымен бірге төлеу мерзімін ұзарту және салық бойынша берешекті есептен шығару да жатады.
oo Жеңілдік кезеңі - салықтар бойынша заңмен белгіленген жеңілдіктердің іс-әрекет ететін уақыты.
Салық төлеу мерзімі мен тәртібі - заңмен белгіленген әдістер мен салықты бюджетке аудару шаралары. Салық төлеу тәртібі салықты бюджетке түсіру шараларын тәртіпке келтіру үшін белгіленеді [3].
Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттері - Салық кодексінің Салық төлеушінің және салық агентінің құқықтары
мен міндеттері. Салықтық қатынастардағы өкілдік деп аталатын 2-тарауында, 13 және 14 - баптарында жазылған.
Салықтық бақылау - салық қызметі органдарының салық заңының орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының толық және уақытылы аударылуын бақылауы.
Салық заңын бұзған салық төлеушілерге олардың жасырған сомасын, төмендеткен табыстарын төлеттіріп алу, салық заңын бұзу ауыртпалығына қарай үлестік не еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетін төлемдер мерзімін өткізіп алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады.
Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады:
- кадастрлық;
- салық төлеушінің декларациясы бойынша;
- табысты алу көзінен ұстап қалу;
- патенттік негізде.
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу объектілерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы, мүлік салығы) нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге асырылады.
Декларацияда салық төлеушілер табыстың көлемі, қажетті жеңілдіктерді, шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп, төлейді. Олар салықтардың түрлері бойынша салық декларациясын есепті салық кезеңіне сәйкес тапсырып отырады. Мысалы, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс салығын, көлік құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер (арнаулы салық режімін қолданатын заңды тұлғаларды қоспағанда) салық органына олар бойынша декларацияны есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31-наурызынан кешіктірмей өткізеді.
Әскери қызметкерлер мен ішкі істер органдарының қызметкерлері жеке табыс салығы бойынша декларацияны уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген тәртіппен ұсынады. Салық төлеушіден салық декларациясын табыс етудің белгіленген мерзіміне дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уәкілетті мемлекеттік орган салық декларациясын табыс ету мерзімін екі айдан аспайтын мерзімге ұзартуға құқылы. Бірақ салық деларациясын тапсыру мерзімін өзгертпейді.
Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды.
Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне берілетін патент негізінде төленеді. Патент - арнаулы салық режімін қолдану құқығын куәландыратын және салық сомасының бюджетке төленгендігін растайтын құжат [4].
Салықтық есептің екі әдісі қолданылады:
- кассалық;
- есептеу әдісі.
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау, қызмет көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы төлеу мезетінен бастап есепке алынады.
Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткізу және кіріске алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есепке алынады. Бұл әдіс салық органдары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық төлеушілері қолдануға қабылданған. Төлеушілер үшін оның кемшілігі - салық төлемдері жеткізілім тіпті уақытында төленбеген жағдайда да аударылуы тиіс, бұл айналым қаражаттарын оқшауландыруға ұрындырады.
Бұл процесте қалыптасатын қатынастың барлық саласын үш қосалқы жүйемен шектеуге болады: салықтық жоспарлау, салықтық реттеу және салықтық бақылау.
Салық жүйесі және оның қызмет ету механизмі белгілі бір қағидаларға сәйкес қызмет етуі керек. Сонда ғана салық жүйесі өз қызметін жан-жақты және тиімді түрде жүзеге асырады.
Салық қағидаларының, жалпы салық салу теориясының негізін қалаушы болып шотландық экономист, әрі философ Адам Смит табылады. А.Смиттің классикалық қағидалары төмендегідей:
1. Салық салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс (әділеттілік қағидасы);
2. Салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы керек (анықтылық қағидасы);
3. Әрбір салық салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және әдіспен алынуы тиіс. (қолайлылық қағидасы);
4. Салықтан жиналған түсімнен оны жинауға кеткен шығын аз болуға тиіс (үнем қағидасы);
Бұл қағидаларды пайдалану салық салуда зорлық-зомбылықты азайтты, бұл мәселеге реттемелеуді енгізді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағидалардың тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.
Салық салудың қазіргі халықаралық қағидалары мыналар:
1. Қарапайымдылық қағидасы. Салық механизмі салық төлеушіге түсінікті болуы тиіс, ол айқын әрі жеңіл болуы керек. Ол үшін мына шарттар орындалуы қажет:
oo салық түрлері өте көп болмай, нақты да дәлелді болуы керек;
oo бір салық түріне бірыңғай салық ставкасын белгілеу қажет;
oo салық салу объектісін, салық салынатын табысты немесе айналымды анықтау әдісі барынша жеңіл, қарапайым, қолдануға ыңғайлы және түсінікті болғаны дұрыс;
oo салық жеңілдіктері не үшін беріледі, оған қандай негіздер бар екенін дәлелді болуы керек. Салық жеңілдіктерінің мейлінше аз болғаны дұрыс;
oo салық төлеуде, салықты табыс көзінен, яғни төлем жүргізілген көзден төлеген ыңғайлы.
2. Әділеттілік қағидасы. Салық жүйесінде әділеттілік принципі тікелей және көлденең екі бағытта сақталуы тиіс.
Тікелей әділеттілік қағидасы - салық төлеушілердің табыстарына тең жағдайда біркелкі салық салынады;
Көлденең әділеттілік қағидасы - тиісті жағдайда бірыңғай салық төлеушіге бірдей талап, бірдей шарт қойылуы керек. Салық төлеушілер белгілі бір табыс не қызмет түрінен, мүлкінен бірдей ставкамен салық төлеуі тиіс.
3. Салыстыру қағидасы. Бұл қағида бойынша салық ставкаларын бекіткен кезде, олардың мөлшері басқа елдерде қолданылып жүрген салық ставкаларымен салыстырылып отырылуы қажет.
4. Салықтардың анықтылығы - алдын ала белгіленген шарттар мен талаптардың мызғымас теңдігі елдің барлық аумағында және барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер үшін түсіндіру мен қолданудың біркелкілігі.
5. Жеңілдіктердің ең аз саны. Жеңілдіктер құндық үйлесімдерді бұрмалайды және салық салу субъектілерін тең емес жағдайларға әдейі қояды.
6. Салық салудың экономикалық бейтараптығы. Салықтар экономиканың жұмыс істеуін жақсартуға және инвестициялардың өсуіне кедергі жасамауы тиіс.
Салық жөніндегі заңды дамыту тұжырымдамасын жасау саласындағы жұмыс әлі күнге дейін аяқталған жоқ.Салықтардың толық көлемде, уақытылы аударылуы және алынуы бюджет қорының толығуын айқындайтын фактор болып табылады. Салық төлемдерінің бюджетке толық көлемге түсуінің алуан әдістерін қолданып, қадағаланбайынша енді- енді құқықтық мемлекет болуға бағдар ұстап отырған еліміздің бұл бағытта табысты қадамын қамтамасыз ету мүмкін емес.
Салықтық есепке алу - салық салу объектілері және салық салуға байланысты объектілер туралы ақпаратты қорыту және жүйелеу, сондай-ақ салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеу және салық есептілігін жасау мақсатында салық төлеушінің осы Кодекстің талаптарына сәйкес есепке алу құжаттамасын жүргізу процесі.
Жиынтық салықтық есепке алу - бірлескен қызмет туралы шартқа қатысушылардың уәкілетті өкілі осындай қызмет бойынша жиынтық түрінде де және бірлескен қызмет туралы шартқа әрбір қатысушының қатысу үлесі бойынша да жүзеге асыратын салықтық есепке алу.
Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындылығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңдарының жариялылығы қағидалары негізделеді.
Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оған сәйкес салық төлеуші органына тіркеу есебіне тұруға, салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді айқындауға, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеуге, салық есептілігін жасауға, белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті [5].
1.2 Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі
Қазақстан Республикасы өз алдына егемендік алып, тәуелсіз мемлекет болғасын, экономиканы дербес түрде басқарды. Мемлекеттік басқару жүйелеріне көптеген өзгерістер жасалып, бірнеше заң жобалары қабылданды. Оларға қаншама өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Дамыған мемлекеттер мен көрші мемлекеттердің жүргізіп отырған саясаттарын сараптай отырып, өзіміздің ұлттық менталитетке сай, қажетті жақтарын алып отырады.
Нарықтық экономика мен мемлекеттің салық саясатының негізгі мақсаты- бюджеттің кіріс бөлігін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық экономикалық құрылысы мен саяси іс - бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі - ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен айқындалады.
Салық жүйесі де өз алдына сала болып қалыптасуы үшін, біршама қиындықтарды бастан кешіре отырып, көптеген өзгерістер мен толықтырулар жасалынып, қазіргі кезде тұрақты жүйеге түсті. Қазақстан Республикасының салық жүйесі реформалаудың үш кезеңінен өтті.
Бірінші кезең. 1991 жылғы 9 шілдедегі Қазақ КСР Президентінің ҚазКСР мемлекетік салық қызметін құру туралы Жарлығымен Қазақ КСР-нің басты мемлекеттік салық инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27 жергілікті салық түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілер пакеті қабылданды.
Екінші кезең. Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдады, онда еліміздің салық жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралық стандарт салық салу принциптеріне сәйкестендіру көзделген еді. Осыған орай 1995 жылы 24 сәуірде Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы шықты. Бұл өз қаржы жүйемізді құруға ықпал етті. Ең бастысы, салық төлеу жүйесі ықшамдалып,салық саны 45-тен 11-ге дейін қысқартылды.Оның ішінде бесеуі мемлекеттік,алтауы жергілікті салықтар.
Үшінші кезең. 2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексі қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілді. Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес салықтың 9 түрі бар. 2005 жылы акциз салығын қосымша ретінде экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына рента салығы қосылды.
Қазір осы қабылданған кодекс 2011 жылғы 1 қаңтарындағы өзгерістері мен толықтыруларын қосқанда Қазақстан Республикасының Салық кодексінде қазір салықтардың 13 түрі бар. Бұл Қазақстан Республикасының Салық кодексінің 55-бабында көрсетілген, оларға:
1. Корпоративтік табыс салығы;
2. Жеке табыс салығы;
3. Қосылған құн салығы;
4. Акциздер;
5. Экспортқа рента салығы;
6. Жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары;
7. Әлеуметтік салық;
8. Көлік құралы салығы;
9. Жер салығы;
10. Мүлік салығы;
11. Ойын бизнесі салығы;
12. Тіркелген салық;
13. Бірыңғай жер салығы [6].
Өркениеттi iрi мемлекеттердiң экономикалық даму деңгейлерi олардың жан-жақты жетiлдiрiлген, тиянақты да, қолданбалы салық заңдар жүйесiне "күштi салық заңы- күштi мемлекет" қағидасына байланысты екенi белгiлi. Демек, елiмiздiң экономикасын дамытудың басты тетiктерiнiң бiрi - салық саясаты.
Елiмiз экономикалық дамудың нарықтық бағытына бет алған кезеңнен бастап-ақ Республика Президентi салық мәселесiне үлкен маңыз берген едi. Өйткенi, бұрынғы Кеңестiк жоспарлы экономиканың салық жүйесi нарықтық қатынастар заңдылықтары талабынан шыға алмады. Бұл заңды да құбылыс. Қайта құру кезiнде салық жыл сайын, кейде халық шаруашылығындағы күрделi дағдарыстар мен әр түрлi әлеуметтiк орталардың қысымына байланысты, жылына бiрнеше реттен де өзгерiске ұшырап отырады. Түрлерi көбейiп, мөлшерi, мерзiмi сан түрлi құбылып, қайшылықтарға түскен салық ережелерi салық төлеушiлердiң де мүддесiн қорғаудан қалды.
1991 жылы елiмiз тәуелсiздiк алып, өз алдына егемендi мемлекет болған жерде шұғыл мерзiм iшiнде дербес экономикалық реформалар жасау мiндетi алда тұрды. Сондай iрi өзгерiстер енгiзетiн экономиканың басты тармағының бiрi - салық жүйесi болып саналды. Осы мақсатта Салық кодексi дайындалып, қабылданды. Мұндай саяси - экономикалық мәнi зор заңды құжатты жасап шығуға Мемлекеттiң салық комитетiнiң мамандары, заң қызметкерлерi мен шетелдiк сарапшылар зор күш салды. Демек, бұл заң қабылдаудан бұрын үлкен сарапқа түстi деген сөз. Республикамызда Салық кодексi тұңғыш рет қабылданып отыр. Ең бастысы, алдымызда үлкен бағыт бар. Екiншiден, салық түрлерi бұрынғыдан да азайды.
Салық кодексiн қабылдаудағы басты мақсат - салық төлеушiлерге түсiп отырған қысымды төмендету, салық қатынастарын реттеу, бюджеттiң табысты бөлiмiн қамтамасыз ету. Әрине, заңды қолдану барысында алғашында кемшiлiктер болды. Дегенмен, бұл заң республикамыздың салық қызметiнiң халықаралық қағидаларға көшуiне негiзгi себеп болады деген сенiм бар. Халықаралық нәтижелерге сүйенсек, нарықтық қатынастарға көшкен әрбiр елде де осындай заң қабылданған. Бұл - салық жүйесiн жетiлдiрудiң бiрден-бiр жолы.
Салықты төлеуден жалтару - салық төлемдерін толық немесе ішінара төлемеу мақсатымен салық төлеушінің салық салу обьектісін (табысты, пайданы, тауар айналымын, мүлікті) әдейі жасыруы және азайтуы. Салық төлеушілердің мұндай заңсыз іс - әрекеті мемлекет мүддесіне айтарлықтай нұқсан келтіреді: мемлекеттік бюджет әдәуір қаражаттарды ала алмайды, салық заңнамасын бұзушылар кірістерінің қосымша криминалдық көздері жасалынады, кәсіпкерлік сферасында, салада аймақта және тағы басқалардың құн қозғалысының негізгі үйлесімдері бұрмаланады. Салық төлеуден бас тарту және салықты айналып өту әлемдік тәжірибеде салық құқығының қалыптасуынан кейін пайда бола бастады. Енді неге салықты төлеуден жалтаруға тырысады деген сұраққа жауап іздеп көрелік.
Оның әр түрлі себептері болуы мүмкін:
1) шаруашылық, кәсіпкерлік немесе өзгеде қызметті қалыпты жүргізуге мүмкіндік бермейтін елеулі салық ауыртпалығы; салықтардың көптігі және жоғары мөлшерлемелері салық салынатын субьектінің көлеңкелі экономикаға кетуіне жәрдемдеседі.
2) салық заңнамасының күрделілігі, сонымен қатар оның анық еместігі, нұсқаулықтары мен ережелердің қағидалары мен нормаларын түрліше түсіндіретін ондағы толықтырулардың, өзгертулердің, түзетулердің көптігі.
3) салық қызметін ұйымдастырудағы кемшіліктер, қызметкерлердің төмен біліктілігі мен біліксіздігі, экономикалық білімдер мен құқықтық мәселелердің шектес салаларын жеткіліксіз білуі, тексерулер кезіндегі қызметкерлердің адалдыққа жатпайтын іс - қылықтары;
4) салық сомаларын баю немесе көлеңкелі бизнестегі инвестициялау мақсатымен субьектілердің оларды төлемеуге қасақана, әдейі ұмтылуы және тағы басқа.
Мемлекет салықтың қоғамдағы алатын маңызды рөлін ескере отырып, өзі белгілеген салық мөлшерінің толық төленуін міндет етеді. Ол үшін мемлекет әрбір салық түрін рационизациялау арқылы және тиімді құқықтық қамтамасыз етуді жүзеге асыра отырып, салық төлеуден бас тартуды мүмкін емес ететіндей мәжбүрлеу механизмін, бақылау аппаратын құрады, салықтық заңнама негіздерін дұрыс орындамағаны үшін заңды жауапкершілік шараларын белгілейді және тағы басқа.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, қазіргі кезде экономиканың мүлтіксіз дамуы мемлекетте өмір сүретін адамдардың тұтынуы мен қажеттіліктеріне жеткілікті деңгейде көңіл аударылмайынша мүмкін емес.
Салық саясатының негізгі құралы салық жүйесі болып табылады.
Салық жүйесі дегеніміз - салық түрлерінің формаларының салықты құру әдістерінің немесе тәсілдерінің сонымен қатар салықтық қатынастарды реттеуші заңдар және нормативтік актілер және салық органдарының жиынтығын айтамыз. Оның негізгі қызметі бұл шаруашылық субьектілердің қызметін ынталандыруға, еңбек және кәсіпкерлік белсенділікті арттыруға, инфляцияны есепке ала отырып табыстар мен бағалардың өсуін шектеуге, мемлекеттік бюджеттің табыс бөлігінің өсімін қамтамасыз етуге бағытталған. Соңғы жылдары Қазақстан республикасы жаңа салық жүйесін қалыптастыру мен ұйымдастыруда айтарлықтай жетістіктерге жетті.
Бюджетаралық қатынастардың реформасы нәтижесінде салық салу жүйесі өзгертілді және халықаралық стандарттарға жауап бере бастады. Жаңа салық жүйесін енгізгеннен кейін саясатта, экономика мен әлеуметтік салада оңтайлы өзгерістер байқала бастады.
Салық жүйесі Қазақстан экономикасының тиімділігін көтеруші құралға айналды. Алайда бұл салық жүйесінің кемшіліктері аз емес. Қазіргі кездегі салық жүйесінің ең ірі кемшілігі фискалдық бағыттың басым болуы. Салық жүйесінің басқа қызметтері әлсіз жүзеге асырылады. Келесі ірі кемшілігі, әсіресе шет ел кәсіпкерлері үшін оның тұрақсыздығы. Әрине, қазіргі кезде өзгерістер жылдың басынан бастап іске асқанмен, сонда да салық төлеуші заңды тұлғалар үшін өте қолайсыз болып табылады. Салық төлеушілер үшін салық жүйесінің ең болмағанда 3-5 жылға дейін тұрақты болып қалуы аса маңызды шарт. Алайда тұрақсыз экономика жағдайында бұлай болу әрине мүмкін емес, әсіресе жалпы ішкі өнімнің мөлшері дүниежүзілік бағаға тәуелді жағдайында бұл өте қиынға соғады.
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептеуір күрделі үлгілері болуы мүмкін. Әрине мұндай жеңілдіктердің бірқатар артықшылықтары мен кемшіліктері бар.
Кіріс пен таза пайданы экономиканың жаңа бір саласына немесе бүтін өндіріс түрінің дамуына жұмсау, еліміздің аз игерілген, кейбір қолайсыз аймақтарына инвестиция тарту сияқты мақсаттарда, салықтың кей түрінен бүтіндей босату қолданылады. Іскерлік табыстың белгілі бір түрлеріне жеңілдетілген салық жүйесін пайдалану экономиканы мемлекетік реттеуде сараланып қолданылатын және өте ыңғайлы әдіс. Мысалы мерзімді амортизациясы жеделдетілген немесе дифференциалды салық мөлшері, салық төлеу мерзімін созу немесе кейінге қалдыру, салықтардан еркін резервтік, инвестициялық әрі басқадай қорлар құру және преференциялар сияқты түрлі экономикалық және салық кемшіліктері жетерлік [7].
Қазақстан экономикасының өтпелі кезеңінде салық жеңілдіктері жапай іскерлікті бурқандырып, экономиканың басым салаларына ірі инвестициялар әкелуге септігін тигізді. Алайда қазіргі отандық экономика өзінің өрлеу белесіне көтеріле бастағана мұндай салық жеңілдіктерінің сақталып қалуы мемлекет пен инвесторлар арасындағы мүдделік қарым қатынасқа өз салқынын тигізуде. Нәтижесінде бюджетке өндіріс көлемінің ұлғаюына қатысты салықтан бюджетке түсетін түсімдер елеусіз қалуда. Кейінгі кезде салық жеңілдіктерінен салық кеңістігінде елеулі қарама қайшылықтар туып, салықтық басқаруға кері әсерін тигізіп отыр.
Нақты салаға салық жеңілдігін орнату тәжірибе көрсетіп отырғандай қамқорлық пен қолдаудың керемет бір тиімді әдісі деуге келмейді. Жеңілдік беріліп отырған кәсіпорындар мен жеке тұлғалар, жеңілдік жүрмейтін экономикалық қызмет салаларындағы кәсіпкерлік пен айналысып жүргендерге салықтық басқаруда қиншылықтар тудыруда. Оның үстіне жеңілдіктерді салық төлеуден бұлтару үшін арсыз пайдаланаындар да аз емес. Преференция түріне жататын салық каникулының ұлттық қорды қолдануда берекесіздік тудырып, түбінде кірістің жоғалуына соқтыратынын халықаралық тәжірибе көрсетіп отыр.
Ал, салықтардың өзіне келетін болсақ мынадай мәселерді шешуді ұсынамын. Менің ойымша корпоративтік табыс салығының ставкасы біздің салық төлеушілеріміз үшін жоғары болып табылады. Ел экономикасы нарықтағы кәсіпкерлердің белсенділігіне байланысты болып келеді, ол салық ставкаларының жоғары болуы іскерлік белсенділіктің төмендеуіне алып келеді. Көптеген дамыған мемлекеттерде бұл салықтың ставкасы 20%-дан төмен, алайда біздің экономикамыз бұл елдерден артта қалып отыр. Салық ставкасының жоғары болуы отандық кәсіпорындардың қаржылық жағдайына теріс әсер етеді. Бұл жағдайлар жаңа кәсіпорындардың ашылуы мен қалыптасуына кедергі жасайды. Әрине бұл салық бюджетімізге айтарлықтай табыс әкеледі, яғни бүкіл табыстың шамамен 25%-ын құрайды. Егер салық ставкасын төмендетсе бюджетіміздің табыс бөлігі азаймай ма деген сұрақ туындайды. Бұл мәселені басқа жолмен шешуге болады. Салық ставкасы 20%-дан төмен болған жағдайда кәсіпкерлік белсенділіктің өсуіне байланысты нарықта жаңа кәсіпорындар пайда бола бастайды, яғни олардың саны өседі. Әрине бұл кәсіпорындарға өз қызметін жүзеге асыру үшін жұмыс күші қажет емес пе? Яғни көптеген адамдар жұмыс тауып салық төлеушілер қатарын арттырады. Бюджеттің табыс бөлігін жеке табыс салығы арқылы қамтамасыз етуге болады. Бұл шара бір жағынан жұмыссыздық мәселесін шешуге көмектеседі, екінші жағынан отандық кәсіпорындарды қолдау нәтижесінде ел экономикасының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz