Қазақстандағы көліктік саяхаттарды жоспарлау
КІРІСПЕ 3
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӨЛІКТІК САЯХАТТАРДЫ ЖОСПАРЛАУ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 5
1.1 Көліктік тасымалдау сервисінің мәні және мағынасы 5
1.2 Көлік түрлеріне байланысты көлік операцияларының түрлері 13
1.3 Көліктік тасымалдау сервисінің жіктелуі және ұйымдастырылу ерекшеліктері
20
2
2 «FELICITY» ЖШС КӨЛІКТІК ТАСЫМАЛДАУ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1 «Felicity» ЖШС.ның экономикалық сипаттамасы
2.2 «Felicity» ЖШС.ның басқару құрылымы және қызмет түрлері
27
27
31
2.3 «Felicity» ЖШС.да көліктік саяхаттарды жоспарлау және ұйымдастыру
38
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӨЛІКТІК САЯХАТТАРДЫ ЖОСПАРЛАУ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ДАМЫТУ БАҒЫТТАРЫ
46
3 3.1 Қазақстан Республикасының көлік жүйесін дамыту жолдары
3.2 Көліктік тасымалдау сервисін дамытудың экономикалық потенциалы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
46
57
75
77
6
8
8
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӨЛІКТІК САЯХАТТАРДЫ ЖОСПАРЛАУ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 5
1.1 Көліктік тасымалдау сервисінің мәні және мағынасы 5
1.2 Көлік түрлеріне байланысты көлік операцияларының түрлері 13
1.3 Көліктік тасымалдау сервисінің жіктелуі және ұйымдастырылу ерекшеліктері
20
2
2 «FELICITY» ЖШС КӨЛІКТІК ТАСЫМАЛДАУ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1 «Felicity» ЖШС.ның экономикалық сипаттамасы
2.2 «Felicity» ЖШС.ның басқару құрылымы және қызмет түрлері
27
27
31
2.3 «Felicity» ЖШС.да көліктік саяхаттарды жоспарлау және ұйымдастыру
38
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӨЛІКТІК САЯХАТТАРДЫ ЖОСПАРЛАУ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ДАМЫТУ БАҒЫТТАРЫ
46
3 3.1 Қазақстан Республикасының көлік жүйесін дамыту жолдары
3.2 Көліктік тасымалдау сервисін дамытудың экономикалық потенциалы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
46
57
75
77
6
8
8
Тақырыптың өзектілігі. Кәсіпорын қызметінің нәтижесі көбінесе, шаруашылықтар мен қызметтерге қызмет көрсететін және көмекші жұмыстардың ұйымдастырылуына тәуелді.
Қазақстан Республикасындағы көліктік кешен диалектикалық бірлікке жатады және де мемлекеттің оңтайлы көліктік бағдарламасын таңдау қазіргі даму кезеңінде аса өзекті мәселе болып табылады.
Қоғамдық өндірістің жаһандану жағдайында жолаушыларды және жүктерді халықаралық тасымалдау жүйесінің дамуында көліктік кешен ерекше орын алады.
Көлік қызметі халық шаруашылығының жеке экономикалық аудандары мен салаларын байланыстырып, халықаралық және ішкі еңбектің қоғамдық территориялық-георафиялық бөлінісінін біріктіреді.
Қазақстан Республикасындағы көліктік кешен диалектикалық бірлікке жатады және де мемлекеттің оңтайлы көліктік бағдарламасын таңдау қазіргі даму кезеңінде аса өзекті мәселе болып табылады.
Қоғамдық өндірістің жаһандану жағдайында жолаушыларды және жүктерді халықаралық тасымалдау жүйесінің дамуында көліктік кешен ерекше орын алады.
Көлік қызметі халық шаруашылығының жеке экономикалық аудандары мен салаларын байланыстырып, халықаралық және ішкі еңбектің қоғамдық территориялық-георафиялық бөлінісінін біріктіреді.
1 Гуляев В.Г. Новые информационные технологии в туризме. – М.: Приор, 2009 .– 223 с.
2 Квартальнов В.А. Туризм. - М., 2007. – 388 с.
3 Ердавлетов С.Р. География туризма Казахстана. – Алматы: Ғалым,1992.– 315 с.
4 Ердавлетов С.Р. Казахстан туристский. – Алматы, 1989. – 134 с.
5 Сенин В.С. Введение в туризм. - М., 2009. – 480 с.
6 Квартальнов В.А. Туризм. - М.: Финансы и статистика, 2009. – 445 с.
7 Қазақстан Республикасының Туристік қызмет туралы заңы. – Алматы, 2001. – 36 б.
8 Карпова Г. А. Экономика современного туризма.– М.: Наука, 1998. – 146 с.
9 Маринин М. М. Туристские формальности и безопасность в туризме. - М.: Финансы и статистика, 2004. – 67 с.
10 Ильина Е.Н. Основы туристской деятельности. - М.: Советский спорт, 2004.– 68 с.
11 Дуйсен Г.М. Основы формирование и развития индустрии туризма в Казахстане. – Алматы, 2002. – 23 с.
12 Александрова А.Ю. География мировой индустрии туризма. – М.: Аспект Пресс, 2008. – 312 с.
13 Биржанов М.Б. Индустрия туризма. - М.:Герда, 2001-132 с.
14 Жукова М.А. Индустрия туризма: менеджмент организации. – М. :Наука, 2009. – 296 с.
2 Квартальнов В.А. Туризм. - М., 2007. – 388 с.
3 Ердавлетов С.Р. География туризма Казахстана. – Алматы: Ғалым,1992.– 315 с.
4 Ердавлетов С.Р. Казахстан туристский. – Алматы, 1989. – 134 с.
5 Сенин В.С. Введение в туризм. - М., 2009. – 480 с.
6 Квартальнов В.А. Туризм. - М.: Финансы и статистика, 2009. – 445 с.
7 Қазақстан Республикасының Туристік қызмет туралы заңы. – Алматы, 2001. – 36 б.
8 Карпова Г. А. Экономика современного туризма.– М.: Наука, 1998. – 146 с.
9 Маринин М. М. Туристские формальности и безопасность в туризме. - М.: Финансы и статистика, 2004. – 67 с.
10 Ильина Е.Н. Основы туристской деятельности. - М.: Советский спорт, 2004.– 68 с.
11 Дуйсен Г.М. Основы формирование и развития индустрии туризма в Казахстане. – Алматы, 2002. – 23 с.
12 Александрова А.Ю. География мировой индустрии туризма. – М.: Аспект Пресс, 2008. – 312 с.
13 Биржанов М.Б. Индустрия туризма. - М.:Герда, 2001-132 с.
14 Жукова М.А. Индустрия туризма: менеджмент организации. – М. :Наука, 2009. – 296 с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӨЛІКТІК САЯХАТТАРДЫ ЖОСПАРЛАУ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
5
1.1 Көліктік тасымалдау сервисінің мәні және мағынасы
5
1.2 Көлік түрлеріне байланысты көлік операцияларының түрлері
13
1.3 Көліктік тасымалдау сервисінің жіктелуі және ұйымдастырылу ерекшеліктері
20
2
2 FELICITY ЖШС КӨЛІКТІК ТАСЫМАЛДАУ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1 Felicity ЖШС-ның экономикалық сипаттамасы
2.2 Felicity ЖШС-ның басқару құрылымы және қызмет түрлері
27
27
31
2.3 Felicity ЖШС-да көліктік саяхаттарды жоспарлау және ұйымдастыру
38
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӨЛІКТІК САЯХАТТАРДЫ ЖОСПАРЛАУ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ДАМЫТУ БАҒЫТТАРЫ
46
3
3.1 Қазақстан Республикасының көлік жүйесін дамыту жолдары
3.2 Көліктік тасымалдау сервисін дамытудың экономикалық потенциалы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
46
57
75
77
6
8
8
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Кәсіпорын қызметінің нәтижесі көбінесе, шаруашылықтар мен қызметтерге қызмет көрсететін және көмекші жұмыстардың ұйымдастырылуына тәуелді.
Қазақстан Республикасындағы көліктік кешен диалектикалық бірлікке жатады және де мемлекеттің оңтайлы көліктік бағдарламасын таңдау қазіргі даму кезеңінде аса өзекті мәселе болып табылады.
Қоғамдық өндірістің жаһандану жағдайында жолаушыларды және жүктерді халықаралық тасымалдау жүйесінің дамуында көліктік кешен ерекше орын алады.
Көлік қызметі халық шаруашылығының жеке экономикалық аудандары мен салаларын байланыстырып, халықаралық және ішкі еңбектің қоғамдық территориялық-георафиялық бөлінісінін біріктіреді.
Қазіргі таңда мемлекеттік реттеудің тетіктерін құру және Қазақстан Республикасының территориясы бойынша тиімді тамысалдауды (транзитті, экспорт-импортты, мемлекет ішіндегі) жоғарлату үшін көліктік кешенді басқару, көліктік қызмет көрсетудегі қажеттіліктерді қанағаттандыру және олардың сапасын жақсарту мемлекеттің көлік қызметін басқару саясатының мақсатының маңыздысы болып табылады.
Қазақстан Республикасы әуе жолдары, автомобильдік, су жолдары, темір жолдар, құбырлық, көліктік құралдар кешені арқылы халықаралық тасымалдаулар формасын және әдістерін жан жақты жақсартып, жетілдіруде.
Әуе тасымалы саласын белсенді дамыту керек. Біз аэропорттарымыз бен авиация саласын ұлттық экономиканың талаптары мен халықаралық деңгейге сәйкес келтіруіміз қажет. Әуе қызметінің сапасын, қауіпсіздігін арттыру және құнын төмендету үшін жергілікті авиация нарығындағы бәсекелестікті дамыту үшін жағдай жасалуы керек.
Теміржол тасымалы мен оны басқаруды кезең-кезеңімен нарыққа көшіру арқылы еліміздің теміржолдары желісін жаңарту қажет. Бұл жағдайда теміржол көлік-логистикалық орталықтары осындай көлік қызметіне деген бүгінгі және болашақтағы сұраныс ескерілетіндей деңгейде құрылып, кеңейтілуге тиіс. Теміржол саласының қауіпсіздігі, жеткізу мен қызмет көрсету шапшаңдығы-жағынан әлемдік стандарттарға, ал тарифі жөнінен саланың негізгі талаптарына сәйкес болуға тиіс.
Көлік-логистикалық кластерді дамыту ауқымында Батыс Еуропаны Батыс Қытаймен жалғастыратын Қазақстанның аумағы арқылы өтетін автомобиль жолы салынуға тиіс. Сонымен бірге Қазақстанның ең шалғай елді мекендеріне жетуімізді жеңілдететін жергілікті маңызы бар жолдар желісін жедел кеңейтуіміз қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Felicity ЖШС-ның жүк тасымалдау қызметіндегі сервисті ұйымдастыру іс-әрекетін қарастыру.
Зерттеу объектісі - Felicity ЖШС.
Жұмыстың әдістері: Қазақстандағы туризмді дамыту мәселелері тақырыбында дипломдық жұмысты жазу барысында, Қазақстан Республикасындағы туризм саласындағы статистикалық, математикалық, туризмнің пайда болып, қазіргі күнге дейінгі даму барысындағы тарихи әдістер, аймақтар бойынша, облыстар бойынша картографиялық зерттеу әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың негізгі жаңашылдығы - Қазақстан аумағы бойынша көліктік саяхаттарды дамыту мен еліміздің туристік әлеуетін арттыруға мүмкіндік беретін негізгі бағыттарды анықтау және даму перспективаларын бағалау.
Жұмыстың тәжірибелік нәтижесі - Қазақстанның туризм саласының көрсеткіштері, көліктік саяхаттарды ұйымдастыру мен осы салаға тиесілі инфрақұрылым жағдайы негізінде саланың бәсекеге қабілеттігінің деңгейі.Жұмыста зерттеулердің логикалық, экономикалық-статистикалық, монографиялық және есептік, сондай-ақ жүйелі және жағдайлық талдау әдістері кеңінен пайдаланылды. Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде Көліктік тасымалдау сервисін ұйымдастырудың теориялық негіздері ашылған, яғни көліктік тасымалдау сервисінің мәні және түрлері, олардың жіктелуі және ұйымдастыру ерекшеліктері зерттеледі. Дипломдық жұмыстың екінші бөлімі Felicity ЖШС-ның экономикалық көрсеткіштері талдау жасауда және дипломдық жұмысты жазуда база ретінде алынған. Талданып отырған компания қызметтерін толықтай көрсету үшін оның экономикалық жағдайын сипаттайтын барлық қаржы-экономикалық көрсеткіштеріне талдау жүргізіледі. Компанияның дамуына байланысты болатын оның таза табыс, өндіріс көлемі және валюта балансының өсу темптері зерттелді. Қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын көрсеткіштері және пайдалық көрсеткіштері бар. Олардың өзгеру себептері және оған әсер еткен факторлар зерттелді. Компанияның дамуына әсер ететін оның техникалық потенциалын тереңірек зерттеу үшін, олардың пайдаланудағы әлсіз жақтарын шығару үшін, негізгі қорларына және қозғалысына, техникалық жағдайына талдау жүргізілді.Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасының көліктік қызмет жүйесінде көлік құралдарының негізгі көрсеткіштері және бағыттары келтірілген. Оларды халықаралық экономикалық байланыстарда тиімді пайдалануы және жетілдіру жолдары көрсетілген. Көліктік тасымалдау сервисін дамытуда логистикалық орталықтар құру және сыртқы экономикалық потенциалды байыту қарастырылады.Дипломдық жұмыстың методологиялық негізі болып компанияның бухгалтерлік балансы, қаржылық есебі және меншік құралдарының қозғалысы туралы есептерін қамтитын негізгі ақпарат көздері, ғылыми әдебиеттері қолданылды. Жұмыстың жалпы көл1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӨЛІКТІК САЯХАТТАРДЫ ЖОСПАРЛАУ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 1.1 Көліктік тасымалдау сервисінің мәні мен мағынасыҚазіргі экономикалық жағдайларға байланысты қызмет көрсету сферасындағы кәсіпорындардың қызметі қызмет көрсету нысандарының прогрессивті жетілуінсіз болмайды. Қызмет көрсету нысандарына жататындар: кәсіпорындардағы, бөлімшелердегі, үйдегі, сыртқа шығу нысандары, қабылдау пунктері арқылы тапсырыстарды алу. Бұл уақытылы және дұрыс ұйымдастырылған көліктік қызметті талап етеді. Онымен қоса, кәсіпорындарға материалдарды, қосымша бөлшектерді жеткізіп отыру керек, олар өз кезегінде еңбек құралы ретінде, қайта жасау үрдісінде бір жұмыс орнынан екінші жұмыс орнына алмасып отырады. Осыған байланысты көліктік шаруашылықтың негізгі міндеттері:өндірістік процестің талаптарына сәйкес, жанармай және дайын өнімдер сияқты еңбек құралдарының тез қозғалысы;көліктік құралдардың және трансорттық жұмысшылардың еңбектерін тиімді пайдалану;көліктік және жүкті тиеу-түсіру операцияларын механизациялау және автоматизациялау;көліктік операциялардың өзіндік құнын төмендету;технологиялық және көліктік операциялардың келісушілігін міндетті түрде қамтамасыз ету;көліктік құралдарды әр уақытта жұмыстық жағдайда ұстап отыру;Қызмет көрсету сферасындағы кәсіпорындарда ішкі фабрикалық және сыртқы фабрикалық көлік қолданылады. Ішкі фабрикалық транспорт өнімдердің өндіріс үрдісі кезінен бастап, оның кәсіпорындарға түсуіне және қызмет өнімділігі аяқталғанға дейінгі қозғалысын қарастырады. Сол сияқты, тапсырыс берушілерге сол орында немесе қабылдау пунктеріне жіберуді де қарастырады [1]. Ішкі фабрикалық көлік құралдары ретінде, конвейерлер, автокарлар, электрокарлар, рольгангтер, қолдық тележкалар қолданылады. Өнімдерді өндіріс үрдісі кезінде тасымалдау немесе тасымалдау деп айтсақ болады, ол әзірге толық механизацияланбаған. Оған қарамастан, соңғы жылдары, ішкі фабрикалық транспорттық үрдістерді механизациялау жұмыстары жүргізіліп жатыр. Солайша, көптеген химиялық тазалау кәсіпорындарында бірінші сорттағы телімдерде көліктік тасымал механизацияланған.Бірінші сорттағы телімдерде көліктік операцияларды механизациялау негізгі контейнерлердегі өнімдердің жұмыс орнына механизацияланған жіберілісін қарастырады. Кейбір жағдайларда, бірінші сорттау телімдернің қасында кірленген өнімдерінің қоймасы орналасады. Ол керекті жасалынуға арналған өнімдері бар контейнерлерге механизацияланған жіберілістерді қамтамасыз етеді. Киімдерді жөндеу және тігу кәсіпорындарында, мысалы трикотаж өнімдерін тоқу, оларды бір жұмыс орнынан екінші жұмыс орнына тасымалдау үшін, қолдан жасалған көліктік ілгіштер қолданылады. Материалдарды ауыстыру үшін қолданылатын механикалық транспортерлерді, фурнитурлерді қоймаларда сақтайды [2]. Қызмет көрсету сферасындағы кәсіпорындар өздерінің сыртқы алмасуларында көбінесе автокөліктік кәсіпорындардың қызметін пайдаланады. Олар, материалдар, қосымша бөлшектер, дайын өнімдер үшін арнайы сақиналық, маятниктік маршрут жасайды. Республиканың көліктік потенциалы үшін оның дамуындағы өңірлік диспропорцияларды қысқарту өте маңызды. Жекелеген аудандардың көліктік-географиялық орналасуы елдің масштабы бойынша олардың дамуының потенциалын бағалауға және өңірлердің әлемдік байланыстарға және қатынастарға енуіне мүмкіндік береді. Ресейлік экономистер елдің жекелеген әкімшіліктік бірліктерінің көліктік-географиялық орналасуын сандық (баллдық) бағалау әдістерін жасаған. Бұл әдіс бойынша баллдық бағалаудың жоғары коэффициенті өңірлердің дамуының жоғары потенциалына сәйкес келеді. Осы есептеу әдісі Қазақстан Республикасы бойынша жасаланған зерттеу нәтижесінің қорытындысы келесі (1-кестеде) берілген [3]. Кесте 1Қазақстан облыстары бойынша көліктік-географиялық орналасудың баллдық бағалау коэффициенттері [3,4]ОблыстарКбОблыстарКбАлматыАқмо лаАқтөбеАтырауШығыс ҚазақстанЖамбылҚарағанды2,771,480,6 71,052,752,791,77ҚостанайМаңғыстауП авлодарСолтүстік ҚазақстанБатыс ҚазақстанОңтүстік Қазақстан3,170,612,674,792,162,931- кестеден көрініп тұрғандай, бір полюсте салыстырмалы түрде өте игілікті өңірлер орналасқан (Солтүстік Қазақстан, Қостанай облысы), ал басқа жағында - өте нашар өңірлер (Ақтөбе, Маңғыстау).Елімізде логистиканың дамуы көлік саясатына және осы саладағы кәсіпорынның қызмет сипаттамасының құрылымдық өзгерістеріне елеулі әсерін көрсетті, ол өз кезегінде 70 - ші жылдардың аяғында дамыған елдердің экономикасында санаулы орындарына айналды. Халық шаруашылығы саласы ретінде транспорт ішкі халықаралық, табиғи және жасанды қатынас жүйелерімен байланысқан сызықтық орналасуды білдіреді. Ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіптің өндірістік үрдісінің міндетті жалғасы ретіндегі көліктік үрдіс геосфералық, салаішілік бөлінеді; жер беті транспорты (теміржол,автомобиль, құбыр жолы), су транспорты (теңіздік, өзендік, көлдік), әуе тасымалы мәні бойынша көліктің ерекше түрі болып электронды, яғни электроэнергияны сым түрінде беру табылады. Көліктік екі геосферада әрекет ететін (монорельстік және канаттық жолдары)және аралас қатынастар түріндегі ұйымдасқан көп салалы формалары пайда болуда. Көліктік технологиялардың бірқатары қызметтерді ұсынудың монополиясына әкелді. Мұндай ерекшелікке теміржол және құбыр жолы транспорты ие.Тасымалдаушы үрдістердегі көліктік қызметтерді өткізу үшін оның бір бірін толықтыратын екі өндірістік технологиялық құрамдасы-физико-географиялық сызықтық орын алмастыру және жүкайналымының нүктелік көліктік-экспедиторлық қызмет көрсетілімі қызмет етеді [4].Бұл көлік қызметтері саудасының жеке секцияларға бөлінуіне әкелді; таза жүк тасымалдау, стивидорлық-тиеу-түсіру қызметтерін өткізу, тальмандық-жүк есебі қызметтерін сату, қоймалық-жүктерді сақтау және қосымша қызметтерді өткізу (мысалы таромен қораптауды жөндеу жұмыстары,жүктерді сорттау және т.б.). Көліктік емес, өндірістің жеке саласы ретінде сатудан кейінгі және дейінгі,отверткалау технологиялары бөлініп шықты. Осылайша, терминалдар мен жағалау, бекеттік, порттық транспорттық сервис кәсіпорында өндірістік-еңбек операцияларының, қызметтердің үлкен кешені орындалады. Олардың тапсырыс берушілері болып саудалық келісім бойынша тауарды жеткізіп салу міндетін өзіне алған сатып алушылар, сонымен бірге өздерінің транспорттық құралдары мен экипаждарының техникалық және әлеуметтік қызметтерді қажетсінетін тасымалдаушылар табылады. Мұның бәрі жүк айналымының көліктік қызмет көрсетуін кәсіпкерлік қызметтің көліктік қызметтердің экспорты мен импортының пәніне айналдырады.Әрбір тасымалдаушы қандай да бір жағдайда өндірушіден тұтынушыға бағытталған жүк қозғалысының тізбесіндегі әрбір элемент қандай да бір буынмен байланысқанын біледі.Жүкті, тауарды өткізу, тасымалдауға заңды (жеке) тұлғалардың белгілі бір саны қатысады. Олардың арасындағы құқықтық қатынастар алдымен тауарды сату-сатып алу келісімен анықталады, оның талаптары болып сатушы мен сатып алушы табылады. Мұндай келісімнің базистік және транспорттық шарттарына сәйкес тараптардың біреуі тауарды жеткізіп салуды ұйымдастыру міндетін өзіне алады, яғни жүкті жіберушінің функциясын атқарады.Жүк тасымалдау келісімінің формалары, транспорттық-экспедиторлық қызмет көрсету шарттары, баға белгілеу үрдістері бір-бірінен ажыратылады, егер жүкті жеткізіп салу жалпы немесе жеке пайдаланудағы транспорт арқылы жүзеге асырылса (кемемен жүк тасымалдау келісім-чартер 500 жолмен көрсетілуі мүмкін, автобустың жүк бөліміндегі жүкті тасымалдау келісімін рәсімдеу үшін жыртпалы талон да кетеді), бір жүк үшін фрахта мөлшермесі халықаралық фрахта биржасындағы мәмілемен тағайындалады, массасы 3-5 мың тонна жүктік тарифтік жетекшіліктен, яғни прейскуранттан алынады, Дженкон Чартері бойынша тасымалдаушы жүкті тиеуші, түсіруші міндетінен құтылады, сызықтық коносаменттің артындағы тасымалдау келісімі бойынша өзіне тапсырыстарды, осындай жұмыстардың төлемін, сонымен бірге жұмыс барысында қажет материалдардың шығындарын өз мойына алады [5].Тасымалдауды ұйымдастырудағы мұндай қиындықтар, сонау орта ғасырдан теңізбен жүретін саудагердің алыс елдерде кемесіне қарайтын тауарлар туралы бұйрықтар бере алатын өз адамдары болған, яғни қазір транспорттық агенттері, брокерлер бар, жүк иелері ортағасырдан бастап жүкпен байланысты операциялардың көздерін жүк иесінің экспедиторы деп атаған (ағыл.-forwards,нем.-spediteuren) кәсіпқой мамандарға сеніп тапсырған.Тасымалдау - адамдар мен жүктерді таситын материалды өндіріс саласы. Қоғамдық өндіріс құрылымында тасымалдау материалды қызмет өндіру сферасына жатады [6].Материалды ағымның шикізаттың алғашқы көзінен бастап соңғы тұтынушыға дейінгі жолында орындалатын логистикалық операциялардың көп бөлігі түрлі көлік құралдарын қолдану арқылы жүргізіледі. Бұл операцияларды орындауға кететін шығындар логистикаға кететін жалпы шығындардың 50 пайызға дейінгі шамасын құрайды.Тасымалдау екі элементтен - жаппай пайдаланылатын көліктен және жаппай пайдаланылмайтын көліктен тұратын жүйе болып табылады (сурет 1). Сурет 1 Көліктің бірнеше түрінің қатысуымен жүргізілетін тасымалды дәстүрлі ұйымдастыру1-суретте көрсетілгендей, материалды ағымды іштей басқарудың бірыңғай функциясы жоқ. Ақпараттар мен қаржыларды жылжыту мәселелеріндегі звенолардың үйлесімділігі төмен, себебі олардың әрекетін үйлестіретін ешкім жоқ.Жаппай пайдаланылатын көлік - жүк және адамдарды тасымалдауда халық шаруашылығының барлық салалары мен тұрғындардың қажеттіліктерін қанағаттандыратын халық шаруашылығының саласы. Жаппай тасымалдау айналыс сферасында және тұрғындарға қызмет көрсетеді. Оны, әдетте, магистралды деп те атайды (магистраль - белгілі бір жүйедегі негізгі басты линия, бұл жағдайда - қатынас жолдар жүйесінде). Жаппай тасымалдау түсінігі темір жол көлігін, су көлігін (теңіз және өзен), автомобиль, әуе көлігін және құбыр көлігін қамтиды [7].Жаппай пайданылмайтын көлік - өндірісшілік көлік, сондай-ақ тасымалдау емес кәсіпорындарына жататын көлік құралдарының барлық түрлері және белгілі бір өндірістік жүйенің құрамдас бөлігі болып табылады. Көлік құраушысы логистиканың көптеген мәселелерін шешуге қатысады. Сонымен қатар логистиканың өз бетінше қызмет ететін тасымалдау саласы да бар, ондағы қатысушылар арасындағы көп аспектілі үйлесімділік материалды ағым қозғалысының өндірістік-қойма учаскелерімен тікелей байланыссыз қарастырылады. Тасымалдау үрдісін ұйымдастыруда логистикалық тәсілдің ерекшелігін аралас тасымалдау жағдайындағы көлік тізбегінің звеноларының өзара әрәкет ету мысалымен түсіндіріледі (1-сурет) Олардың кең таралу себебі-көптеген жағдайда тек автомобиль көлігі жүкті тікелей есіктен есікке алып жеткізе алады). Аралас тасымалдауды ұйымдастырудың дәстүрлі және логистикалық тәсілдердің салыстырмалы сипаты (2-кестеде) келтірілген.Кесте 2Аралас тасымал және интермодальдық тасымалдың салыстырмалы сипаты [8]Аралас тасымалИнтермодальдық тасымалекі я одан көп көлік түрлеріекі я одан да көп көлік түрлерітасымалдау үрдісінің жалғыз операторының болмауытасымалда үрдісінің жалғыз операторының болуыбірыңғай көлік құжаттарыжалғыз көлік құжатыбірыңғай фрахт тарифтік қойылымның болмауыбірыңғай фрахт тарифтік қойылымның болуықатысушылардың өзара әрекетінің реттелген схемасықатысушылардың өзара әрекетінің орталықтан реттелген схемасыжүкке деген бөлінген және нәтижесінде азайған жауапкершілікжүкке деген бірыңғай және нәтижесінде жоғарылаған жауапкершілікнәтижесі; логистиканың алты ережесінің орындалуының аз ықтималдығы нәтижесі; логистиканың алты ережесінің орындалуының жоғары ықтималдығы Тасымалдау кешеніндегі техникалық үйлесімділік көлік құралдар параметрлерінің жекеленген түрлері ішінде, сондай-ақ тұрарлық қиылыста үйлесуін білдіреді. Бұл үйлесімділік ауыспалы тасымалдарды қолдануға, контейнерлер мен жүк пакеттерімен жұмыс істеуге мүмкіндік туғызады.Технологиялық үйлесімділік - тасымалдаудың бірыңғай технологиясын, тікелей тасымалды қолдануды ұйғарады.Экономикалық үйлесімділік - бұл рынок конъюнктурасын зерттеудің және тарифтік жүйені құрудың жалпы әдістемесі.Бірлесіп жоспарлау - графиктің бірыңғай жоспарларын жасап, оны қолдануды білдіреді.Тасымалдау логистикасының міндеттеріне мыналар жатады: Көлік жүйесін құру, соның ішінде көлік коридорларын және көлік тізбектерін құру (Көлік коридоры-бұл ұлттық немесе халықаралық көлік жүйесінің бір бөлігі, ол жеке географиядық аудандар арасындағы жүк тасымалдарын қамтамасыз етеді. Оған кіретіндер: қозғалмалы көлік құралдары және осы бағытта жұмыс істейтін барлық көлік түрлері мен стационарлық құрылғылары, сондай-ақ осы тасымалды жүргізудің барлық құқықтық шарттарының жиынтығы. Көлік тізбегі - көліктің бір немесе бірнеше түрін қолдана отырып, белгілі бір уақыт мерзіміндегі жүкті белгілі бір қашықтыққа тасымалдау сатылары. Барлық осы уақытта жүктер өзгеріссіз қалады мысалы, жүк пакеті немесе контейнер):тасымалдау-қоймалау үрдісінің технологиялық бірлігін қамтамасыз ету;тасымалдау үрдісін қоймалау және өндірістікті бірігіп жоспарлау;көлік құралының түрін таңдау;көлік құралының типін таңдау; жеткізудің тиімді маршрутын анықтау және т.б.Көлік компанияларының кейбір басқа да қызмет параметрлеріне бағыттады, сондай-ақ кешенділікте фирма сандарын қысқарту саясатын жүргізді. Қорытындысында бәсекелестік күрес босаң болды, іс-әрекеттегі компаниялар монополиялық жағдайды пайдаланды, оларға жоғарғы тарифтерде жоғарғы шығындарды компенсациялауына, қызметтер ассортиметіне және көлемділігін ұстап тұруына мүмкіндік берді [8].Жіберуші жүкті тасымалдауға ұсынғанда келесі көмекші іс-әрекеттер қатарын орындауы қажет; жүкті тиеу, түсіру, қораптау, таңбалау, жеткізілуі т.б. хабарламасын құру және ұсыну. Осыған ұқсас іс-әрекеттер кейде транспорттың бір түрінен екінші түріне жүктерді беру орындарында орындалады. Жүктің белгіленген орындарында алушы да осы іс-әрекеттерді орындауы қажет.Көмекші іс-әрекеттерді кейде кәсіпорынның өзі кейде темір жол немесе жеке тапсырыстар немесе келісім бойынша автотранспорт ұйымдары орындайды. Артық тиеу механизмдері, автотранспорт, экспедитор штаттары қымбат болғандықтан, осы іс-әрекеттерді жүк иеленушінің орындауына қымбатқа түседі. Сондықтан осындай қызмет көрсетулерді транспорттық немесе арнайы ұйымдар орындауы мүмкін және олардың барлық қызметтері көліктік қызмет көрсетулер деп аталады. Бұл ұйымдарға әртүрлі механизмдер, қоймалар және басқа да құрал - жабдықтарды ұстау құқығы және түскен төлемдердің есебінен көліктік іс-әрекеттерді орындауы ұсынылған.1) Экспедиторлық іс-әрекеттер - жүктерді транспорттабельдік жағдайға келтіру (артық тиеу, таңбалауға дайындау), артық тиеудің құжаттық рәсімдеу, жүкті қабылдап алу және оны тапсыру, құжаттарды несиелеу, келген жүктерді алу және жүкті қабылдап алушыға тапсыру, тарифтерді төлеу.2) Тасымалдау - келісім бойынша автомобиль немесе темір жол транспортымен жіберушінің қоймасынан алушының қоймасына жүкті жеткізу.3) Жүкті тиеу - түсіру іс-әрекеттері.4) Халықаралық мәлімдемемен сондай-ақ шекаралық бекеттерде және елдің ішінде тасымалданатын жүктермен кедендік - экспедиторлық іс-әрекеттер.5) Басқа да іс-әрекеттер - жүктің жіберілгені, қадағалануы және келісімі туралы клиентке ақпарат беру, жоспар бойынша жіберілетін жүктердің ұсынысына жіберушінің сенім қағазы бойынша бекеттерге ұсыну, жіберушінің атынан немесе сенім қағазы бойынша өзге де құжаттарды рәсімдеу [9].Көліктік іс-әрекеттер жартылай (тек қана жіберілгенде, келгені бойынша, тек транспорттық және т.б.) немесе толық болуы мүмкін. Толық - бұл жүк иесінің қатысуынсыз барлық іс-әрекеттер кешені. Сонымен қатар ұйымдардың делдалдарымен орындалатын жергілікті іс-әрекетер жүргізіледі. Мұндай іс-әрекеттер жүктің сипатымен және жергілікті шарттарымен байланысты.Көліктік іс-әрекеттердің ұйымдық әдісі, берілген транспорттық - экспедиторлық кәсіпорындардың кімнің басқаруымен жүргізілетіндігіне тәуелді. Темір жол транспортымен кез-келген әдісте орталықталынған кіруді және одан шығаруды болжайды. Көліктік қызмет көрсетудің кез-келген жағдайында тиеу - түсіру жұмыстарын темір жол бекеттері орындайды. Егерде бекетте өзінің жеке автомобиль паркін иеленсе, онда оның жұмысшылары жүктердің өз уақтысында кіруіне және шығуына, вагондарды және автомобильдерді пайдаланғанына жауап береді. Бұл жерде Көліктік кәсіпорындарды және темір жол бекетінің өзінің біркелкі диспетчерлік басқаруы өте маңызды.Көліктік қызмет көрсетуде аса қиын сауал - бұл ұсақ жіберулер бойынша ұсыныстарды орындау. Көліктік кәсіпорындардың жұмысшылары жүктердің шығуы және кіруін алдын-ала жоспарлауы, тікелей нұсқасы бойынша олардың артық тиеу тәртібін және кезектілігін анықтау, жіберушілермен және алушылармен байланысты ұстап тұру, автомобильдерді және қоймалардың бір қалыпты жұмысын қамтамасыз етуі керек. Жұмысшылар автотранспортпен жүктің шығуын және кіруін қоймадағы барлық ұсақ жіберулердің негізінде келесі тәулікке ағымдағы тәуліктің соңына дейін үш сағатта жоспарлайды. Сонымен қатар бөлінген автомобильдерге ұсыныстарды, тауарлық кеңсе қабылдап алған құжаттарды ескеру қажет. Көліктік кәсіпорындардың мақсаты автомобильдердің ең аз бос жүрісін қамтамасыз етуінен олардың жүк сыйымдылығының және жүк көтерімділігінің ең жақсы қолдануынан тұрады. Жұмыс айналма принцип немесе белгілі бойынша ұйымдастырылады. Рейс еңбектерінің жүрістерінен, барып - келу мөлшерінен, тасымалдау ұзақтығы, екі еселенген іс-әрекетерінің сандарынан және т.б. әрбір автомобильдің жұмысы анықталады [10].Көліктік кәсіпорындар диспетчерлік графикті жүргізетін, әрбір рейске тауартранспорттық құжаттарды рәсімдейтін және оларды шофер-экспедиторларға беретін оперативті диспетчерлері бар. Диспетчер - мәлімдеуші алушыға жүктің келгені туралы мәлімет береді, жеткізілу мекен-жайын анықтайды, демалыс күндері қоймаларда жүктерді қабылдауды ұйымдастырады және құжаттарды несиелейді. Одан ары қарай құжаттарды рәсімдеуді және жүктік іс-әрекеттерді анық және сауатты орындау қажет. Бекетте шофер операторға жолдама қағазын береді және графикте шофер оларды тасуы үшін накладной және нарядтың үш данасын алады, ал төртінші данасы бекетте қалады. Егер жүк бөлшектеніп жеткізілсе онда накладной жүктің соңғы партиясымен тапсырылады. Егер де қандай да бір коммерциялық жарамдылық байқалса, онда коммерциялық акт құрылуы қажет, ал аса қымбат жүктер шығарып салушылармен тасымалданады.Көліктік кәсіпорындар темір жол бекеті арқылы құрылса, олар ереже бойынша кіре-беріс жолдардың жанында орналасады, рельс маңындағы қоймалар және үлкен алаңдарды иеленеді. Мұндай жағдайда транспорттық - экспедиторлық кәсіпорындар функциясына автомобиль, өзен және теңіз транспортының өзара әрекет есебімен толық іс-әрекеттер тізімі кіреді. Егер Көліктік кәсіпорындар тек қана автомобиль кәсіпорыны арқылы құрылса, іс-әрекеттер тізімі анағұрлым қысқарылуы мүмкін немесе толық болуы мүмкін, бірақ басқа автомобиль кәсіпорындарының өзара әрекет есебімен.Экспедитор - заңды және жеке тұлға, басқа жеке және заңды тұлғалардың тапсырыстары бойынша мемлекет ішінде және оның сыртында жүктерді тасымалдау бойынша қызметтерді жүзеге асырады немесе өз атынан барлық көмекші іс-әрекеттерді орындайды. Аралас тасымалдаудың операторы, ол ФИАТА - ның ресми құжатын (накладной) береді және тасымалдаушының ролінде аралас тасымалдаудың келісімін орындауға өзіне жауапкершілік алады. Экспедиторлық қызмет көрсету - тасымалдау, нығайту, сақтау, өңдеу, қораптау немесе жүктерді тарату бойынша қызмет көрсетулер.көмекші және консультациялық (кеңестік) қызмет көрсетулер, кедендік және қаржылық сұрақтарды, кедендік жабдықтаудың бағыты үшін жүктерді мәлімдеуді, жүктерге қатысты құжаттардың жиынтығы, төлем ақыны қатамасыздандыруды қоса алғанда жоғарыда аталған қызмет көрсетулерді орындаумен байланысты.тасымалдаушы - іс жүзіндегі тасымалдаушы - өзінің жеке көлігімен жүктерді тасымалдауды шынайы орындайтын жеке және заңды тұлға өзіне осындай жауапкершілікті алатын кез-келген заңды тұлға.Келісімді тасымалдаушы - нәтижесінде анық мәнерленген немесе ұқсас міндеттерді өзіне алатын жауапкершілік. Көліктік кәсіпорын - көліктің кез-келген түрі бойынша жүкті тасымалдаудың маманданған қызметтерін жүзеге асыратын және транспорттық іс-әрекеттерді орындау үшін мемлекет тіркеуіндегі компетенциялық орындармен берілген лицензиясы бар заңды тұлға. Халықаралық тасымалдау - жіберілген орны және белгіленген орны екі әртүрлі елдерде орналасқан, жүктелген және жүктелмеген көлік құралдарының жүрісі. Халықаралық тасымалдау бір немесе бірнеше елдер арқылы транзитпен жүзеге асырылатын тасымалдау. Бүгінгі күнде транспорттық-экспедиторлық қызмет көрсетумен айналысатын кәсіпорындар бір уақытта көлік қызметінің бірнеше сферасында қызмет етеді.1.2 Көлік түрлеріне байланысты көлік операцияларының түрлеріҚазіргі заманның ғылымында туризм түсінігі көлемді және күрделі. Қазіргі уақытта туризмнің барлығына бірдей қабылданған анықтамасы әзірге жоқ. Бірақ 1963 жылы Дүниежүзілік Туристік Ұйымның (ДТҰ) Римде өткен конференциясында туризм түсінігі критериилердің анықтамасына сүйенуімізге болады. Онда былай делінген Туризм - жергілікті тұрғындардың сауықтыру мақсатында және бос уақыттарын ақысыз кәсіби іскерлігін қанағаттандыру мақсатында, тұрғылықты орнын ауыстыруының түрлі формалары жайлы түсінік. Саяхаттаудың мақсаттары әр түрлі болып келеді. Бұл көңіл көтеру, емделу, білім алу, спорт, демалыс, дін, фестивальдер, жәрмеңкелер т.б. Осы мақсаттарға орай туризм үш қоғамдық-мақсаттық функцияға бөлуге болады - танымдық, спорттық сауықтыру және емдік. Туризмді зерттеушілердің факторы мен элементтерге сүйене отырып, қазіргі пікірлері бойынша төмендегідей анықтама беруге болады.: туризм - бұл кешенді жүйе, өзіне саяхатты ұйымдастыру мен іске асыру бойынша 24 сағаттан асатын уақытша тұрғылықты жерде танымдық, эускурсиялық, іскерлік, діни, спорттық, білім берушілік және коммерциялық мақсаттарда жүргізіледі. Берілген анықтаманы мына элементтері: қозғалыс, тұрақты емес тұрғылықты орын, көшіп-қону, уақытша болу аспектісі және негізгі мақсатты орын ауыстыру ғылыми анықтаманың негізі бола алады [11]. Қазіргі заманғы саясаттанушылар мен футурологтардың болжамы бойынша болашақ қоғам постиндустриалды, яғни шаруашылықтағы негізгі сфера ретінде экологиялық-сауықтыру және ақпараттық-технологиялық ресурстардың негізгі түрі бола алады. Дамыған елдерде қызмет көрсету үлесі шамалы, бұл елдерде ішкі өнімнің айналым құрылымы 30-35% арасында ауытқуда. Мысалы қазіргі кезде ішкі өнімнің айналым құрылымы Швецияда - 55,6%, Данияда - 51,5%, Канадада - 53,5%, АҚШ-та - 50,9%, Ресейде бар жоғы - 29,9%. Қызмет көрсету сферасында басты орынды туризм алады. Әлемдік ішкі өнімнің айналымы шамамен 10% туризмнің үлесіне тиеді, кейбір елдерде оның үлесі мүлдем шамалы. Мысалы: Грейияда 50% жоғары, Мексикада 30%. Ресейдің әлемдік туристік рынокта алатын орны қарапайым, туристік ағымның 1,5% ғана [12].География ғылымының кандидаты профессор И.В.Зориннің пікірі бойынша: Бүгінгі туризм индустриясы - демалыс пен бос уақытта көңіл-көтерудің түрліше және тұрақты сұраныстарды қанағаттандыратын функцияларды қамтитын өндірістер мен өнеркәсіп орындарынан тұратын топтардың ірі өз бетінше құралған шаруашылық жүйесі. Туристік өнім өнеркәсібінің қазіргі заманғы талабына сәйкес туризм индустриясына төмендегі элементтер кіреді: қонақүйлер, отельдер, кемпингттер, флотелдер және басқа да туристерді орналастыратын орындар; тамақтандыру өнекәсіп; көлік мекемесі; туристік фирмалар мен агенттіктер, экскурсиялық бюролар; сувенир өндіру мекемелері; туризм бағытындағы оқу орындары. Туризм индустриясындағы көрсетілген кешенді нысандар мекемелерде тұрады да, кірістері мен шығыстары өнімнің туристік балансымен анықталады. Туристердің пікірі, көзқарасының өзгеруі, өзіндік әсерінің қалыптасуы туристік ресурстардың қызметіне байланысты.Көлік кешені - экономиканың инфрақұрылымын қалыптастыратын салалардың бірі. Археологиялық деректемелер неолит заманынан бастап көліктің шаруашылық салаларына ене бастағанын байқатады. Көне обалардан табылған әбзел қалдықтары малдың көлік ретінде ежелден-ақ пайдаланылғанын көрсетеді. Ежелгі заманнан келе жатқан көлікке негізінен жегін малы мен мініс малы: түйе, жылқы, қашыр, құлан, есек, сиыр, бұғы, ит, т.б. жатады. Әрбір көлік малының тұрмыстық-шаруашылық жұмыстарда қолданылуы оның табиғи ерекшеліктеріне байланысты болды. Мініс малы көне замандардан бері шөл далалы, орманды, батпақты, таулы-қыратты жерлерде негізгі көлікке айналды. Жегін малы арба, күйме, шана сияқты көлік құралдарына жегіліп, жолаушы, жүк тасымалдауға, көшіп-қонуға пайдаланылды. Мұндай көлік түрлерінің біразы ежелгі Мысырда, Вавилонда, т.б. жерлерде б.з.б. 3-мың жылдықта қолданылғанын тарихи-археологиялық деректер дәлелдейді. Әскери арбалар шығыстағы ежелгі мемлекеттерде соғыс кезінде кеңінен пайдаланылды [13]. Әскери және жүк арбалардың тасқа қашап салынған суреттері Қаратау өңірінен де табылды. Қазақстан жеріндегі жергілікті халықтың ежелгі тұрмысын көрсететін петроглифтерде немесе басқа да археологиялық бұйымдарда, ескерткіштерде көлікке қатысты деректер көптеп кездеседі. Әсіресе көшпелі қазақтардың тұрмыс-тіршілігінде жылқы мен түйенің орны ерекше болған. Түйе шөлге және ұзақ жүріске шыдамды болғандықтан, ежелгі және орта ғасырларда Ұлы Жібек жолы бойындағы сауда керуендерінде, сондай-ақ мал қамымен көктеуге, жайлауға, күздеуге, қыстауға көшіп-қону кезінде негізгі көлік ретінде пайдаланылған. Жылқы да көшпенді қалықтың тұрмыс-салтына аса қолайлы көлік болды. Қазақтар ат - ердің қанаты деп есептеген. Бағзы бір замандарда аттың жалында, түйенің қомында жүрген кездер де болған. Адамзат қоғамының дамуы барысында ғасырлар қойнауынан келе жатқан дәстүрлі көлік түрі мен құрамы да өзгеріске ұшырап отырды. Ғылыми техникалық жетістіктерге орай көлік малын бірте-бірте автомобиль, поезд, ұшақтарға ығыстыра бастады. Сөйтіп техникалық көлік түрлері қоғамдық даму сатыларын айқындайтын көрсеткіштердің біріне айналды. Қазіргі кезде де мініс малы - автомобиль, трактор бара алмайтын жерлерде көлік ретінде пайдаланылады. Қазақстанда теміржол, автомобиль, әуе, ішкі су көлігін, құбыр желісін қамтитын және жеткілікті дәрежеде дамыған көлік жүйесі қалыптасқан. Қазақстан көлігі республика халық шаруашылығының салалық кешендерінің (аграрлық-өнеркәсіптік, отын-энергетикалық, кен-металлургиялық, құрылыс кешендері мен басқа да кешендердің) қалыптасуын ескере отырып дамытылған, ол экономика салалары мен өндіріс түрлерінің ғана емес, аумақтық кешендердің де өзара байланысын қамтамасыз етеді. Көліктің барлық түрлері республикада өткен ғасырдың 70-80 жылдары неғұрлым серпінді қарқынмен дамыды. 90-жылдары ТМД елдерінде басталған экономикалық құлдырау көліктің барлық түрлерінде тасымал көлемінің жалпы төмендеуіне соқтырды. Тасымал көлемінің тұрақталып, өсуі 1999 жылдың аяғынан басталды. 2000 ж. көліктің барлық түрлері бойынша жүк айналымының үлесі теміржол көлігінде - 63 %, өзен көлігінде - 0,02 %, автомобиль көлігінде - 12 %, әуе көлігінде - 0,02 %, құбыр желісінде - 25 %.Су көлігі - көлік жүйесінің ажырамас бөлігі. Ол мұнай мен мұнай өнімдерін, ағаш пен құрылыс материалдарын жаппай тасымалдауға тиімді. Оның көліктің басқа түрлерімен, ең алдымен, теміржол көлігімен тоғысатын өзіндік ерекшелігі бар, яғни кемелерден вагондарға және керісінше вагондардан кемелерге тиеу мүмкіндігі зор. Бүгінгі таңда су көлігі Қазақстанда өзен және теңіз көліктеріне бөлінеді. Өзен көлігі кеме қатынайтын өзендерге (Жайық, Ертіс, Сырдария, Есіл, Іле, Қаратал өзенде - ріне, Балқаш көліне); теңіз көлігі Каспий теңізі алабына қызмет көрсетеді [14].Темір жол көлігі - республиканың көлік кешеніндегі маңызды қатынас құралы, көлік инфрақұрылымындағы басты буын. Қазақстанның географиялық жағдайы (теңізге тікелей шығу мүмкіндігінің жоқтығы), оның ұлан-байтақ аумақты алып жатуы, өндірістің шикізаттық құрылымы, өндіргіш күштердің орналасуы, автожол инфрақұрылымының жеткілікті дамымаған - дығы себепті темір жол көлігінің ел экономикасындағы рөлі айрықша маңызды. Тасымалдауға ұсынылатын негізгі тауар өнімі - көмір, астық, мұнай, кентас, минералдық тыңайтқыш сияқты автомобиль көлігімен тасымалдауға тиімсіз сусымалы және сұйық жүктер КСРО ыдырағаннан кейінгі экономикалық дағдарысты елдің темір жол көлігі саласы да бастан кешті. Тасымал көлемі соңғы 10 жыл бойы құлдырап, 1999 ж. оның деңгейі 1991 жылғы деңгейдің 26%-ы болды. Тек осы жылдың аяғынан және 2000 жылдан бастап өрлеу жолына түсті. 2000 ж. темір жол көлігімен тасылған өнім көлемі 34%-ға өсті (135 198 млн. т-км).Автомобиль көлігі - жүктерді қысқа және орта қашықтыққа жедел жеткізетін тиімді көлік құралы. Ол Қазақстанда кезең-кезеңмен дамыды. Төңкеріске дейінгі кезеңде қатынас көлігі негізінен түйе мен ат болатын. Автомобиль сирек кездесетін. Мысалы, 1910 жылы Қазақстанда небәрі 20-дан сәл-ақ асатын жеңіл автомобиль болды, оның өзі де адам таситын автомобильдер еді. Өткен ғасырдың 20-жылдары Қарсақпай комбинаты мен Түрксіб құрылысында небәрі 81 жүк автомобилі пайдаланылды, ал 1928 жылдың аяғына қарай олардың саны 247-ге жетті. Көлік - шаруашылық қызметінің түрі ретінде теміржол, автомобиль (жүк, автобус, жеңіл, таксомотор), қалалық электр (трамвай, троллейбус), құбырлы, өзен, әуе көлітері болып бөлінеді. Жүк тасымалдау - көлікпен әкелінген, тоннамен есептелетін жүк саны.Тонна-шақырымдағы жүк айналымы жүктің жүрген жолы болып саналады және тасылатын жүктің әрбір топтамасының тоннадағы салмағын оны тасымалдаудың километрдегі тарифтік ара қашықтығына көбейтілген сома ретінде анықталады. Жолаушы тасымалдау айналымы жолаушылар тасымалданған ара қашықтықты есепке ала отырып, жолаушылар тасымалдау бойынша орындалған жұмыстың көлемін сипаттайды [15].Көліктің негізгі экономикалық көрсеткіштері.Қазақстан Республикасының көлігі - сол аумақта тіркелген темір жол, автомобиль, теңіз, ішкі су, әуе, қалалық электр, соның ішінде метрополитен, сондай-ақ Қазақстан Республикасы аумағындағы магистралдық құбыр көлігі.Тасымалданған жүктер (жүктерді тасымалдау көлемі) - көлікпен тасымалданған жүктердің саны тоннамен (қосымша А).Тасымалданған жолаушылар - белгілі бір уақыт кезеңінде тасымалданған жолаушылар саны. Жолаушыларды тасымалдау статистика - сының бірлігі жолаушы-сапары болып саналады. Көліктің жүк айналымы - жүктерді тасымалдау бойынша көлік жұмыстарының көлемі тонна-километрмен көрсетіледі. Әрбір партияның (жөнелтімнің) туынды салмағының тасылған жүктің тасу ара қашықтығына жиынтығы ретінде анықталады.Көліктің жолаушылар айналымы - жолаушыларды тасымалдау бойынша жұмыс көлемі. Өлшем бірлігі жолаушы-километр, яғни жолаушының 1 км қашықтықта орын ауыстыруы болып саналады. Әрбір тасымалдаудың әрбір жолаушылар санын километрдегі тасымалдау қашықтығына көбейтуді жиынтықтау арқылы анықталады Қатынас жолдары торабының ұзындығы - көлік қатынасы жолдары учаскелерінің километрмен алынған ұзындығының жиынтығы. Торапты құрайтын жекелеген учаскелердің жиынтығы бойынша есеп беретін күні анықталады.Қатынас жолдары торабының жиілігі - елдің немесе өңірдің аумағындағы көлем бірлігіне келетін (әдетте 1000 км²), километрмен алғандағы жол қатынасының ұзындығы.Темір жол көлігі. Темір жол көлігінде тасымалданған жүк көлемі әкелінген және әкетілген жүктердің, транзиттік тасымалдың және жергілікті қатынастағы тасымалдың жиынтығы болып саналады.Темір жол көлігінде жолаушыларды тасымалдау - бұл жөнелтілген, транзиттік және келген, сонымен қоса қаламаңында тасымалданған жолаушылар сомасы.Жолаушылар айналымы жолаушылар-километрдегі жол, темір жол және желі бөлімшелерінің жолаушылар тасымалы бойынша орындалған жұмыстар көлемі, тасымалданған жолаушылар санын есепке алынған тасымалдау қашықтығына көбейтумен есептеледі. Желінің пайдалану ұзындығы дегеніміз, осы желіні шектейтін бөлек бекеттер (станциялар, разъездер, басып озатын пункттер) осьтерінің аралығымен өлшенетін негізгі жолдың ұзындығы. Пайдалану ұзындығы тек негізгі жол үшін анықталады. Іргелес жол ара қашықтығы жанасатын орындарда (жолдар, жол бөлімдері және басқа да бөлімшелер) пайдалану ұзындығын осы бөлімшелердің шекарасы белгіленген тұстан анықтайды.Локомотив - бұл бастапқы қозғалтқышпен және қозғалтқышпен немесе тек қозғалтқышпен жабдықталған және тек темір жол көлігінің құралдарын сүйреуге пайдаланылатын темір жол көлігі құралы.Автомотрис - бұл темір жолмен жолаушыларды немесе жүктерді тасымалдау үшін жабдықталған моторлы көлік құралы.Жол иелігіндегі жүк вагондары паркіндегі нақты парктердің жүк вагондары ескеріледі, олар былайша бөлінеді: жабық; жартылай вагондар; цистерналар; рефрижераторлар; өзге де вагондар.Жолаушылар вагоны - моторвагонды поездағы автомотристерді немесе тіркеме вагондарды қоспағанда, жолаушылар темір жолы көлігі құралы.Багаж вагоны - қозғалтқышы болмайтын, жолаушылар немесе жүк поездары құрамына жататын және қажет болған жағдайда поезд бригадасы пайдаланатын, сондай-ақ багаждарын, жүк орындарын, велосипедтерді т.б. тасымалдайтын темір жол көлік құралы.Өзге де құрлықтағы көлік.Жолаушыларды автобуспен тасымалдау - қолданылатын тарифіне қарамастан, барлық жолаушыларды қалалық, қала маңындағы, қала аралық және халықаралық қатынаста, сонымен қоса тегін жүру құқығын пайдаланатын немесе кәсіпорын (ұйым) төлеген жол жүру құжатымен жүретіндерді автобустармен тасымалдайтын барлық жолаушылардың жиынтығы ретінде есептеледі [18].Жолаушыларды трамваймен, троллейбуспен тасымалдауға ақылы жүретін және тегін жүру құқығын пайдаланатын азаматтар енгізіледі. Автомобиль көлігінің жүктерді тасымалдауға жүк автомобильдерінің, пикаптар мен фургондардың жеңіл автомобиль мен автотіркеме шассилерінде орындаған жиынтық көлемі енгізіледі. Жеткізілген жүктердің есебі келген сәтте жүзеге асырылады. Тасымалданған жүктер көлеміне әрбір келген кездегі (келу) ыдыс салмағын, контейнер салмағын ескере отырып, нақты тасылған жүк салмағын көрсетеді. Автомобиль көлігінің жүк айналымы әр жолы тасып әкелінген жүктің салмағын (автотіркемемен тасылған жүкті қоса) тасымалданған қашықтығына көбейтіп, кейін алынған нәтижені барлық жүріске жиынтықтау арқылы анықтайды.Автомобильдің жылжымалы құрамы - жүк, жолаушылар және арнаулы болып бөлінеді. Жүк көлігіне жүк автомобильдері, тартқыш-автомобильдер, тіркемелер және жартылай тіркемелер жатады. Жолаушылар таситын жылжымалы құрамға автобустар, жеңіл автомобильдер, жолаушыларға арналған тіркемелер мен жартылай тіркемелер, арнаулыға - әртүрлі, көбінесе көліктік емес жұмыстарды орындауға арналған автомобильдер, тіркемелер мен жартылай тіркемелер жатады.Автомобиль жолдарының ұзындығы - жол торабын құратын елді мекеннің басынан соңына дейін жекелеген учаскелердің ұзындығын жиынтықтау жолымен есептеледі.Жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарына - Қазақстан Республика - сы - ның меншігі болып саналатын қаладан тыс автомобиль жолдары жатады және маңызы бойынша халықаралық, республикалық, облыстық және аудандық маңыздағы жолдарға, сондай-ақ техникалық санаты бойынша және жамылғы түрі бойынша бөлінеді.Қатты жамылғысы бар автожолдарға жататыны: жетілдірілген жамылғылар (цемент-бетонды, асфальт-бетонды және асфальт-бетон, қиыр - шық тас, малтатас түріндегі, органикалық тұтқыр материалдармен өңделгені), сондай-ақ қиыршық тасты, малтатасты, тас төселген жамылғылар.Бір бағыттағы трамвай (троллейбус) жолының (желісінің) ұзындығын есептеуге есепті жылдың соңында трамвай (троллейбус) жолының (желісінің) барлық теңгерімінде болатын ұзындығы енеді: жолаушылар, жүктік, деполык, разъездік, тораптық, айналма жол және басқа да жолдар [19].Өзен көлігі. Өзен көлігімен жүк тасымалдау - меншікті, сондай - ақ басқа кеме иелерінен жалға алынған, өзен және көл кемелері қатынасының барлық түрлерінде елдің өзен кәсіпорындары көлігімен жіберілген жүк көлемімен өлшенеді.Жүк айналымын жүктің тоннамен алғандағы салмағын тасымалдау қашықтығына көбейту, содан кейін барлық жөнелту бойынша алынған нәтижені жиынтықтау арқылы анықтайды.Өзен көлігімен жолаушыларды тасымалдау туралы деректерге тиісті жол жүру құжаттарымен ресімделіп (ақылы және жеңілдіктегі жолаушылар билеттерімен, топтық, әскери, экскурсиялық т.б. тасымалдау құжаттарымен), жөнелтілген барлық жолаушылар енгізіледі.Өзен көлігінің жолаушылар айналымы - жөнелтілетін пункттен баратын пунктке дейінгі жолаушылар саны мен әрбір жолаушыны тасымалдау қашықтығы негізінде, жөнелтілген әрбір жолаушының қашықтығын жөнелтілген жолаушылар санына көбейтіп, алынған нәтижені жиынтықтау арқылы, әрбір жол жүрісі бойынша анықтайды.Ішкі су жолына - навигациялық белгілермен немесе басқа тәсілдермен белгіленген және кеме жолы мақсатында пайдаланатын табиғи немесе жасанды түрде жасалған қатынас жолдары.Ішкі кеме жүретін қатынастардың пайдалану ұзындығы кеме жүрісіне (фарватерлерге) өстік сызықпен қызмет көрсету бойынша өлшенеді, бұл өзендердің, көлдердің, каналдардың, көлік жолдарының, су қоймаларының ұзындығы ретінде анықталып кемелердің жүрісі және салдарды сүйреу жүзеге асырылады [20].Көліктік кемелерге өздігінен жүретін, өздігінен жүрмейтін, жүктер мен жолаушыларды тасымалдауға арналған кемелер жатады.Өздігінен жүретіндерге - күш қондырғысы (қозғалтқышы) және қозға - ғы - шы (есу доңғалағы, есу винті, су айдайтыны) бар кемелер жатады. Олар жүк, сүйрейтін, жүк-жолаушылық және жолаушылар кемесі болып бөлінеді. Өздігінен жүрмейтін жүк кемелеріне-сүйреуге немесе итеруге арналған, дербес қозғалтқыш қондырғысы болмайтын кемелер жатады, құрғақ жүктерді және кұймалы жүктерді тасымалдауға арналған өздігінен жүрмейтін баржалар жатады.Сүйрейтін кемелерге - тартқыштар мен итермелегіштер, сүйрегіштер, сүйрегіш-итермелегіштер жатады, олар өз құрылымы бойынша өздігінен жүрмейтін кемелер мен салдарды сүйреуге немесе итермелеуге арналған. Жүк-жолаушылыққа - жолаушылар бөлмесі мен жүктерді тасымалдайтын трюмі бар кемелер жатады. Оларға жолаушылардың кемеде жүруіне қадағалау органдары рұқсат еткен кемелер де жатады.Жолаушы кемелеріне - жолаушыларды және олардың жүктерін ішкі су жолында тасымалдауға, демалушылар мен туристік саяхатқа шығушыларға арналған кемелер жатады.Жолаушы сыйымдылығы - кеме құжаттарына сәйкес қажетті мөлшерде құтқару құралдары болатын, жатуға және отыруға арналған орындармен қамтамасыз етілген жолаушылар саны.Әуе көлігі. Әуе көлігінде тасымалданған жолаушылар саны есепті кезеңде авиация көлігі ұшақтарымен тасымалданған барлық жолаушылар санының жиынтығы ретінде есептеледі.Әуе көлігіндегі жолаушы айналымы - әрбір ұшу учаскесінде тасымалданған жолаушылар саны, осы учаскеге сәйкес келетін пайдалану қашықтығының жиынтығы ретінде анықталады.Әуе көлігінде тасымалданған жүк мөлшері - есепті кезеңде ұшақтармен тасымалданған барлық жүк, почта және ақылы багаж салмағының жиынтығымен есептеледі. Әуе көлігінің жүк айналымы - әрбір ұшу учаскесінде, осы учаскеге сәйкес келетін пайдалану қашықтығында тасымалданған жүктер мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӨЛІКТІК САЯХАТТАРДЫ ЖОСПАРЛАУ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
5
1.1 Көліктік тасымалдау сервисінің мәні және мағынасы
5
1.2 Көлік түрлеріне байланысты көлік операцияларының түрлері
13
1.3 Көліктік тасымалдау сервисінің жіктелуі және ұйымдастырылу ерекшеліктері
20
2
2 FELICITY ЖШС КӨЛІКТІК ТАСЫМАЛДАУ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1 Felicity ЖШС-ның экономикалық сипаттамасы
2.2 Felicity ЖШС-ның басқару құрылымы және қызмет түрлері
27
27
31
2.3 Felicity ЖШС-да көліктік саяхаттарды жоспарлау және ұйымдастыру
38
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӨЛІКТІК САЯХАТТАРДЫ ЖОСПАРЛАУ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ДАМЫТУ БАҒЫТТАРЫ
46
3
3.1 Қазақстан Республикасының көлік жүйесін дамыту жолдары
3.2 Көліктік тасымалдау сервисін дамытудың экономикалық потенциалы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
46
57
75
77
6
8
8
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Кәсіпорын қызметінің нәтижесі көбінесе, шаруашылықтар мен қызметтерге қызмет көрсететін және көмекші жұмыстардың ұйымдастырылуына тәуелді.
Қазақстан Республикасындағы көліктік кешен диалектикалық бірлікке жатады және де мемлекеттің оңтайлы көліктік бағдарламасын таңдау қазіргі даму кезеңінде аса өзекті мәселе болып табылады.
Қоғамдық өндірістің жаһандану жағдайында жолаушыларды және жүктерді халықаралық тасымалдау жүйесінің дамуында көліктік кешен ерекше орын алады.
Көлік қызметі халық шаруашылығының жеке экономикалық аудандары мен салаларын байланыстырып, халықаралық және ішкі еңбектің қоғамдық территориялық-георафиялық бөлінісінін біріктіреді.
Қазіргі таңда мемлекеттік реттеудің тетіктерін құру және Қазақстан Республикасының территориясы бойынша тиімді тамысалдауды (транзитті, экспорт-импортты, мемлекет ішіндегі) жоғарлату үшін көліктік кешенді басқару, көліктік қызмет көрсетудегі қажеттіліктерді қанағаттандыру және олардың сапасын жақсарту мемлекеттің көлік қызметін басқару саясатының мақсатының маңыздысы болып табылады.
Қазақстан Республикасы әуе жолдары, автомобильдік, су жолдары, темір жолдар, құбырлық, көліктік құралдар кешені арқылы халықаралық тасымалдаулар формасын және әдістерін жан жақты жақсартып, жетілдіруде.
Әуе тасымалы саласын белсенді дамыту керек. Біз аэропорттарымыз бен авиация саласын ұлттық экономиканың талаптары мен халықаралық деңгейге сәйкес келтіруіміз қажет. Әуе қызметінің сапасын, қауіпсіздігін арттыру және құнын төмендету үшін жергілікті авиация нарығындағы бәсекелестікті дамыту үшін жағдай жасалуы керек.
Теміржол тасымалы мен оны басқаруды кезең-кезеңімен нарыққа көшіру арқылы еліміздің теміржолдары желісін жаңарту қажет. Бұл жағдайда теміржол көлік-логистикалық орталықтары осындай көлік қызметіне деген бүгінгі және болашақтағы сұраныс ескерілетіндей деңгейде құрылып, кеңейтілуге тиіс. Теміржол саласының қауіпсіздігі, жеткізу мен қызмет көрсету шапшаңдығы-жағынан әлемдік стандарттарға, ал тарифі жөнінен саланың негізгі талаптарына сәйкес болуға тиіс.
Көлік-логистикалық кластерді дамыту ауқымында Батыс Еуропаны Батыс Қытаймен жалғастыратын Қазақстанның аумағы арқылы өтетін автомобиль жолы салынуға тиіс. Сонымен бірге Қазақстанның ең шалғай елді мекендеріне жетуімізді жеңілдететін жергілікті маңызы бар жолдар желісін жедел кеңейтуіміз қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Felicity ЖШС-ның жүк тасымалдау қызметіндегі сервисті ұйымдастыру іс-әрекетін қарастыру.
Зерттеу объектісі - Felicity ЖШС.
Жұмыстың әдістері: Қазақстандағы туризмді дамыту мәселелері тақырыбында дипломдық жұмысты жазу барысында, Қазақстан Республикасындағы туризм саласындағы статистикалық, математикалық, туризмнің пайда болып, қазіргі күнге дейінгі даму барысындағы тарихи әдістер, аймақтар бойынша, облыстар бойынша картографиялық зерттеу әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмыстың негізгі жаңашылдығы - Қазақстан аумағы бойынша көліктік саяхаттарды дамыту мен еліміздің туристік әлеуетін арттыруға мүмкіндік беретін негізгі бағыттарды анықтау және даму перспективаларын бағалау.
Жұмыстың тәжірибелік нәтижесі - Қазақстанның туризм саласының көрсеткіштері, көліктік саяхаттарды ұйымдастыру мен осы салаға тиесілі инфрақұрылым жағдайы негізінде саланың бәсекеге қабілеттігінің деңгейі.Жұмыста зерттеулердің логикалық, экономикалық-статистикалық, монографиялық және есептік, сондай-ақ жүйелі және жағдайлық талдау әдістері кеңінен пайдаланылды. Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде Көліктік тасымалдау сервисін ұйымдастырудың теориялық негіздері ашылған, яғни көліктік тасымалдау сервисінің мәні және түрлері, олардың жіктелуі және ұйымдастыру ерекшеліктері зерттеледі. Дипломдық жұмыстың екінші бөлімі Felicity ЖШС-ның экономикалық көрсеткіштері талдау жасауда және дипломдық жұмысты жазуда база ретінде алынған. Талданып отырған компания қызметтерін толықтай көрсету үшін оның экономикалық жағдайын сипаттайтын барлық қаржы-экономикалық көрсеткіштеріне талдау жүргізіледі. Компанияның дамуына байланысты болатын оның таза табыс, өндіріс көлемі және валюта балансының өсу темптері зерттелді. Қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын көрсеткіштері және пайдалық көрсеткіштері бар. Олардың өзгеру себептері және оған әсер еткен факторлар зерттелді. Компанияның дамуына әсер ететін оның техникалық потенциалын тереңірек зерттеу үшін, олардың пайдаланудағы әлсіз жақтарын шығару үшін, негізгі қорларына және қозғалысына, техникалық жағдайына талдау жүргізілді.Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде Қазақстан Республикасының көліктік қызмет жүйесінде көлік құралдарының негізгі көрсеткіштері және бағыттары келтірілген. Оларды халықаралық экономикалық байланыстарда тиімді пайдалануы және жетілдіру жолдары көрсетілген. Көліктік тасымалдау сервисін дамытуда логистикалық орталықтар құру және сыртқы экономикалық потенциалды байыту қарастырылады.Дипломдық жұмыстың методологиялық негізі болып компанияның бухгалтерлік балансы, қаржылық есебі және меншік құралдарының қозғалысы туралы есептерін қамтитын негізгі ақпарат көздері, ғылыми әдебиеттері қолданылды. Жұмыстың жалпы көл1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӨЛІКТІК САЯХАТТАРДЫ ЖОСПАРЛАУ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ 1.1 Көліктік тасымалдау сервисінің мәні мен мағынасыҚазіргі экономикалық жағдайларға байланысты қызмет көрсету сферасындағы кәсіпорындардың қызметі қызмет көрсету нысандарының прогрессивті жетілуінсіз болмайды. Қызмет көрсету нысандарына жататындар: кәсіпорындардағы, бөлімшелердегі, үйдегі, сыртқа шығу нысандары, қабылдау пунктері арқылы тапсырыстарды алу. Бұл уақытылы және дұрыс ұйымдастырылған көліктік қызметті талап етеді. Онымен қоса, кәсіпорындарға материалдарды, қосымша бөлшектерді жеткізіп отыру керек, олар өз кезегінде еңбек құралы ретінде, қайта жасау үрдісінде бір жұмыс орнынан екінші жұмыс орнына алмасып отырады. Осыған байланысты көліктік шаруашылықтың негізгі міндеттері:өндірістік процестің талаптарына сәйкес, жанармай және дайын өнімдер сияқты еңбек құралдарының тез қозғалысы;көліктік құралдардың және трансорттық жұмысшылардың еңбектерін тиімді пайдалану;көліктік және жүкті тиеу-түсіру операцияларын механизациялау және автоматизациялау;көліктік операциялардың өзіндік құнын төмендету;технологиялық және көліктік операциялардың келісушілігін міндетті түрде қамтамасыз ету;көліктік құралдарды әр уақытта жұмыстық жағдайда ұстап отыру;Қызмет көрсету сферасындағы кәсіпорындарда ішкі фабрикалық және сыртқы фабрикалық көлік қолданылады. Ішкі фабрикалық транспорт өнімдердің өндіріс үрдісі кезінен бастап, оның кәсіпорындарға түсуіне және қызмет өнімділігі аяқталғанға дейінгі қозғалысын қарастырады. Сол сияқты, тапсырыс берушілерге сол орында немесе қабылдау пунктеріне жіберуді де қарастырады [1]. Ішкі фабрикалық көлік құралдары ретінде, конвейерлер, автокарлар, электрокарлар, рольгангтер, қолдық тележкалар қолданылады. Өнімдерді өндіріс үрдісі кезінде тасымалдау немесе тасымалдау деп айтсақ болады, ол әзірге толық механизацияланбаған. Оған қарамастан, соңғы жылдары, ішкі фабрикалық транспорттық үрдістерді механизациялау жұмыстары жүргізіліп жатыр. Солайша, көптеген химиялық тазалау кәсіпорындарында бірінші сорттағы телімдерде көліктік тасымал механизацияланған.Бірінші сорттағы телімдерде көліктік операцияларды механизациялау негізгі контейнерлердегі өнімдердің жұмыс орнына механизацияланған жіберілісін қарастырады. Кейбір жағдайларда, бірінші сорттау телімдернің қасында кірленген өнімдерінің қоймасы орналасады. Ол керекті жасалынуға арналған өнімдері бар контейнерлерге механизацияланған жіберілістерді қамтамасыз етеді. Киімдерді жөндеу және тігу кәсіпорындарында, мысалы трикотаж өнімдерін тоқу, оларды бір жұмыс орнынан екінші жұмыс орнына тасымалдау үшін, қолдан жасалған көліктік ілгіштер қолданылады. Материалдарды ауыстыру үшін қолданылатын механикалық транспортерлерді, фурнитурлерді қоймаларда сақтайды [2]. Қызмет көрсету сферасындағы кәсіпорындар өздерінің сыртқы алмасуларында көбінесе автокөліктік кәсіпорындардың қызметін пайдаланады. Олар, материалдар, қосымша бөлшектер, дайын өнімдер үшін арнайы сақиналық, маятниктік маршрут жасайды. Республиканың көліктік потенциалы үшін оның дамуындағы өңірлік диспропорцияларды қысқарту өте маңызды. Жекелеген аудандардың көліктік-географиялық орналасуы елдің масштабы бойынша олардың дамуының потенциалын бағалауға және өңірлердің әлемдік байланыстарға және қатынастарға енуіне мүмкіндік береді. Ресейлік экономистер елдің жекелеген әкімшіліктік бірліктерінің көліктік-географиялық орналасуын сандық (баллдық) бағалау әдістерін жасаған. Бұл әдіс бойынша баллдық бағалаудың жоғары коэффициенті өңірлердің дамуының жоғары потенциалына сәйкес келеді. Осы есептеу әдісі Қазақстан Республикасы бойынша жасаланған зерттеу нәтижесінің қорытындысы келесі (1-кестеде) берілген [3]. Кесте 1Қазақстан облыстары бойынша көліктік-географиялық орналасудың баллдық бағалау коэффициенттері [3,4]ОблыстарКбОблыстарКбАлматыАқмо лаАқтөбеАтырауШығыс ҚазақстанЖамбылҚарағанды2,771,480,6 71,052,752,791,77ҚостанайМаңғыстауП авлодарСолтүстік ҚазақстанБатыс ҚазақстанОңтүстік Қазақстан3,170,612,674,792,162,931- кестеден көрініп тұрғандай, бір полюсте салыстырмалы түрде өте игілікті өңірлер орналасқан (Солтүстік Қазақстан, Қостанай облысы), ал басқа жағында - өте нашар өңірлер (Ақтөбе, Маңғыстау).Елімізде логистиканың дамуы көлік саясатына және осы саладағы кәсіпорынның қызмет сипаттамасының құрылымдық өзгерістеріне елеулі әсерін көрсетті, ол өз кезегінде 70 - ші жылдардың аяғында дамыған елдердің экономикасында санаулы орындарына айналды. Халық шаруашылығы саласы ретінде транспорт ішкі халықаралық, табиғи және жасанды қатынас жүйелерімен байланысқан сызықтық орналасуды білдіреді. Ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіптің өндірістік үрдісінің міндетті жалғасы ретіндегі көліктік үрдіс геосфералық, салаішілік бөлінеді; жер беті транспорты (теміржол,автомобиль, құбыр жолы), су транспорты (теңіздік, өзендік, көлдік), әуе тасымалы мәні бойынша көліктің ерекше түрі болып электронды, яғни электроэнергияны сым түрінде беру табылады. Көліктік екі геосферада әрекет ететін (монорельстік және канаттық жолдары)және аралас қатынастар түріндегі ұйымдасқан көп салалы формалары пайда болуда. Көліктік технологиялардың бірқатары қызметтерді ұсынудың монополиясына әкелді. Мұндай ерекшелікке теміржол және құбыр жолы транспорты ие.Тасымалдаушы үрдістердегі көліктік қызметтерді өткізу үшін оның бір бірін толықтыратын екі өндірістік технологиялық құрамдасы-физико-географиялық сызықтық орын алмастыру және жүкайналымының нүктелік көліктік-экспедиторлық қызмет көрсетілімі қызмет етеді [4].Бұл көлік қызметтері саудасының жеке секцияларға бөлінуіне әкелді; таза жүк тасымалдау, стивидорлық-тиеу-түсіру қызметтерін өткізу, тальмандық-жүк есебі қызметтерін сату, қоймалық-жүктерді сақтау және қосымша қызметтерді өткізу (мысалы таромен қораптауды жөндеу жұмыстары,жүктерді сорттау және т.б.). Көліктік емес, өндірістің жеке саласы ретінде сатудан кейінгі және дейінгі,отверткалау технологиялары бөлініп шықты. Осылайша, терминалдар мен жағалау, бекеттік, порттық транспорттық сервис кәсіпорында өндірістік-еңбек операцияларының, қызметтердің үлкен кешені орындалады. Олардың тапсырыс берушілері болып саудалық келісім бойынша тауарды жеткізіп салу міндетін өзіне алған сатып алушылар, сонымен бірге өздерінің транспорттық құралдары мен экипаждарының техникалық және әлеуметтік қызметтерді қажетсінетін тасымалдаушылар табылады. Мұның бәрі жүк айналымының көліктік қызмет көрсетуін кәсіпкерлік қызметтің көліктік қызметтердің экспорты мен импортының пәніне айналдырады.Әрбір тасымалдаушы қандай да бір жағдайда өндірушіден тұтынушыға бағытталған жүк қозғалысының тізбесіндегі әрбір элемент қандай да бір буынмен байланысқанын біледі.Жүкті, тауарды өткізу, тасымалдауға заңды (жеке) тұлғалардың белгілі бір саны қатысады. Олардың арасындағы құқықтық қатынастар алдымен тауарды сату-сатып алу келісімен анықталады, оның талаптары болып сатушы мен сатып алушы табылады. Мұндай келісімнің базистік және транспорттық шарттарына сәйкес тараптардың біреуі тауарды жеткізіп салуды ұйымдастыру міндетін өзіне алады, яғни жүкті жіберушінің функциясын атқарады.Жүк тасымалдау келісімінің формалары, транспорттық-экспедиторлық қызмет көрсету шарттары, баға белгілеу үрдістері бір-бірінен ажыратылады, егер жүкті жеткізіп салу жалпы немесе жеке пайдаланудағы транспорт арқылы жүзеге асырылса (кемемен жүк тасымалдау келісім-чартер 500 жолмен көрсетілуі мүмкін, автобустың жүк бөліміндегі жүкті тасымалдау келісімін рәсімдеу үшін жыртпалы талон да кетеді), бір жүк үшін фрахта мөлшермесі халықаралық фрахта биржасындағы мәмілемен тағайындалады, массасы 3-5 мың тонна жүктік тарифтік жетекшіліктен, яғни прейскуранттан алынады, Дженкон Чартері бойынша тасымалдаушы жүкті тиеуші, түсіруші міндетінен құтылады, сызықтық коносаменттің артындағы тасымалдау келісімі бойынша өзіне тапсырыстарды, осындай жұмыстардың төлемін, сонымен бірге жұмыс барысында қажет материалдардың шығындарын өз мойына алады [5].Тасымалдауды ұйымдастырудағы мұндай қиындықтар, сонау орта ғасырдан теңізбен жүретін саудагердің алыс елдерде кемесіне қарайтын тауарлар туралы бұйрықтар бере алатын өз адамдары болған, яғни қазір транспорттық агенттері, брокерлер бар, жүк иелері ортағасырдан бастап жүкпен байланысты операциялардың көздерін жүк иесінің экспедиторы деп атаған (ағыл.-forwards,нем.-spediteuren) кәсіпқой мамандарға сеніп тапсырған.Тасымалдау - адамдар мен жүктерді таситын материалды өндіріс саласы. Қоғамдық өндіріс құрылымында тасымалдау материалды қызмет өндіру сферасына жатады [6].Материалды ағымның шикізаттың алғашқы көзінен бастап соңғы тұтынушыға дейінгі жолында орындалатын логистикалық операциялардың көп бөлігі түрлі көлік құралдарын қолдану арқылы жүргізіледі. Бұл операцияларды орындауға кететін шығындар логистикаға кететін жалпы шығындардың 50 пайызға дейінгі шамасын құрайды.Тасымалдау екі элементтен - жаппай пайдаланылатын көліктен және жаппай пайдаланылмайтын көліктен тұратын жүйе болып табылады (сурет 1). Сурет 1 Көліктің бірнеше түрінің қатысуымен жүргізілетін тасымалды дәстүрлі ұйымдастыру1-суретте көрсетілгендей, материалды ағымды іштей басқарудың бірыңғай функциясы жоқ. Ақпараттар мен қаржыларды жылжыту мәселелеріндегі звенолардың үйлесімділігі төмен, себебі олардың әрекетін үйлестіретін ешкім жоқ.Жаппай пайдаланылатын көлік - жүк және адамдарды тасымалдауда халық шаруашылығының барлық салалары мен тұрғындардың қажеттіліктерін қанағаттандыратын халық шаруашылығының саласы. Жаппай тасымалдау айналыс сферасында және тұрғындарға қызмет көрсетеді. Оны, әдетте, магистралды деп те атайды (магистраль - белгілі бір жүйедегі негізгі басты линия, бұл жағдайда - қатынас жолдар жүйесінде). Жаппай тасымалдау түсінігі темір жол көлігін, су көлігін (теңіз және өзен), автомобиль, әуе көлігін және құбыр көлігін қамтиды [7].Жаппай пайданылмайтын көлік - өндірісшілік көлік, сондай-ақ тасымалдау емес кәсіпорындарына жататын көлік құралдарының барлық түрлері және белгілі бір өндірістік жүйенің құрамдас бөлігі болып табылады. Көлік құраушысы логистиканың көптеген мәселелерін шешуге қатысады. Сонымен қатар логистиканың өз бетінше қызмет ететін тасымалдау саласы да бар, ондағы қатысушылар арасындағы көп аспектілі үйлесімділік материалды ағым қозғалысының өндірістік-қойма учаскелерімен тікелей байланыссыз қарастырылады. Тасымалдау үрдісін ұйымдастыруда логистикалық тәсілдің ерекшелігін аралас тасымалдау жағдайындағы көлік тізбегінің звеноларының өзара әрәкет ету мысалымен түсіндіріледі (1-сурет) Олардың кең таралу себебі-көптеген жағдайда тек автомобиль көлігі жүкті тікелей есіктен есікке алып жеткізе алады). Аралас тасымалдауды ұйымдастырудың дәстүрлі және логистикалық тәсілдердің салыстырмалы сипаты (2-кестеде) келтірілген.Кесте 2Аралас тасымал және интермодальдық тасымалдың салыстырмалы сипаты [8]Аралас тасымалИнтермодальдық тасымалекі я одан көп көлік түрлеріекі я одан да көп көлік түрлерітасымалдау үрдісінің жалғыз операторының болмауытасымалда үрдісінің жалғыз операторының болуыбірыңғай көлік құжаттарыжалғыз көлік құжатыбірыңғай фрахт тарифтік қойылымның болмауыбірыңғай фрахт тарифтік қойылымның болуықатысушылардың өзара әрекетінің реттелген схемасықатысушылардың өзара әрекетінің орталықтан реттелген схемасыжүкке деген бөлінген және нәтижесінде азайған жауапкершілікжүкке деген бірыңғай және нәтижесінде жоғарылаған жауапкершілікнәтижесі; логистиканың алты ережесінің орындалуының аз ықтималдығы нәтижесі; логистиканың алты ережесінің орындалуының жоғары ықтималдығы Тасымалдау кешеніндегі техникалық үйлесімділік көлік құралдар параметрлерінің жекеленген түрлері ішінде, сондай-ақ тұрарлық қиылыста үйлесуін білдіреді. Бұл үйлесімділік ауыспалы тасымалдарды қолдануға, контейнерлер мен жүк пакеттерімен жұмыс істеуге мүмкіндік туғызады.Технологиялық үйлесімділік - тасымалдаудың бірыңғай технологиясын, тікелей тасымалды қолдануды ұйғарады.Экономикалық үйлесімділік - бұл рынок конъюнктурасын зерттеудің және тарифтік жүйені құрудың жалпы әдістемесі.Бірлесіп жоспарлау - графиктің бірыңғай жоспарларын жасап, оны қолдануды білдіреді.Тасымалдау логистикасының міндеттеріне мыналар жатады: Көлік жүйесін құру, соның ішінде көлік коридорларын және көлік тізбектерін құру (Көлік коридоры-бұл ұлттық немесе халықаралық көлік жүйесінің бір бөлігі, ол жеке географиядық аудандар арасындағы жүк тасымалдарын қамтамасыз етеді. Оған кіретіндер: қозғалмалы көлік құралдары және осы бағытта жұмыс істейтін барлық көлік түрлері мен стационарлық құрылғылары, сондай-ақ осы тасымалды жүргізудің барлық құқықтық шарттарының жиынтығы. Көлік тізбегі - көліктің бір немесе бірнеше түрін қолдана отырып, белгілі бір уақыт мерзіміндегі жүкті белгілі бір қашықтыққа тасымалдау сатылары. Барлық осы уақытта жүктер өзгеріссіз қалады мысалы, жүк пакеті немесе контейнер):тасымалдау-қоймалау үрдісінің технологиялық бірлігін қамтамасыз ету;тасымалдау үрдісін қоймалау және өндірістікті бірігіп жоспарлау;көлік құралының түрін таңдау;көлік құралының типін таңдау; жеткізудің тиімді маршрутын анықтау және т.б.Көлік компанияларының кейбір басқа да қызмет параметрлеріне бағыттады, сондай-ақ кешенділікте фирма сандарын қысқарту саясатын жүргізді. Қорытындысында бәсекелестік күрес босаң болды, іс-әрекеттегі компаниялар монополиялық жағдайды пайдаланды, оларға жоғарғы тарифтерде жоғарғы шығындарды компенсациялауына, қызметтер ассортиметіне және көлемділігін ұстап тұруына мүмкіндік берді [8].Жіберуші жүкті тасымалдауға ұсынғанда келесі көмекші іс-әрекеттер қатарын орындауы қажет; жүкті тиеу, түсіру, қораптау, таңбалау, жеткізілуі т.б. хабарламасын құру және ұсыну. Осыған ұқсас іс-әрекеттер кейде транспорттың бір түрінен екінші түріне жүктерді беру орындарында орындалады. Жүктің белгіленген орындарында алушы да осы іс-әрекеттерді орындауы қажет.Көмекші іс-әрекеттерді кейде кәсіпорынның өзі кейде темір жол немесе жеке тапсырыстар немесе келісім бойынша автотранспорт ұйымдары орындайды. Артық тиеу механизмдері, автотранспорт, экспедитор штаттары қымбат болғандықтан, осы іс-әрекеттерді жүк иеленушінің орындауына қымбатқа түседі. Сондықтан осындай қызмет көрсетулерді транспорттық немесе арнайы ұйымдар орындауы мүмкін және олардың барлық қызметтері көліктік қызмет көрсетулер деп аталады. Бұл ұйымдарға әртүрлі механизмдер, қоймалар және басқа да құрал - жабдықтарды ұстау құқығы және түскен төлемдердің есебінен көліктік іс-әрекеттерді орындауы ұсынылған.1) Экспедиторлық іс-әрекеттер - жүктерді транспорттабельдік жағдайға келтіру (артық тиеу, таңбалауға дайындау), артық тиеудің құжаттық рәсімдеу, жүкті қабылдап алу және оны тапсыру, құжаттарды несиелеу, келген жүктерді алу және жүкті қабылдап алушыға тапсыру, тарифтерді төлеу.2) Тасымалдау - келісім бойынша автомобиль немесе темір жол транспортымен жіберушінің қоймасынан алушының қоймасына жүкті жеткізу.3) Жүкті тиеу - түсіру іс-әрекеттері.4) Халықаралық мәлімдемемен сондай-ақ шекаралық бекеттерде және елдің ішінде тасымалданатын жүктермен кедендік - экспедиторлық іс-әрекеттер.5) Басқа да іс-әрекеттер - жүктің жіберілгені, қадағалануы және келісімі туралы клиентке ақпарат беру, жоспар бойынша жіберілетін жүктердің ұсынысына жіберушінің сенім қағазы бойынша бекеттерге ұсыну, жіберушінің атынан немесе сенім қағазы бойынша өзге де құжаттарды рәсімдеу [9].Көліктік іс-әрекеттер жартылай (тек қана жіберілгенде, келгені бойынша, тек транспорттық және т.б.) немесе толық болуы мүмкін. Толық - бұл жүк иесінің қатысуынсыз барлық іс-әрекеттер кешені. Сонымен қатар ұйымдардың делдалдарымен орындалатын жергілікті іс-әрекетер жүргізіледі. Мұндай іс-әрекеттер жүктің сипатымен және жергілікті шарттарымен байланысты.Көліктік іс-әрекеттердің ұйымдық әдісі, берілген транспорттық - экспедиторлық кәсіпорындардың кімнің басқаруымен жүргізілетіндігіне тәуелді. Темір жол транспортымен кез-келген әдісте орталықталынған кіруді және одан шығаруды болжайды. Көліктік қызмет көрсетудің кез-келген жағдайында тиеу - түсіру жұмыстарын темір жол бекеттері орындайды. Егерде бекетте өзінің жеке автомобиль паркін иеленсе, онда оның жұмысшылары жүктердің өз уақтысында кіруіне және шығуына, вагондарды және автомобильдерді пайдаланғанына жауап береді. Бұл жерде Көліктік кәсіпорындарды және темір жол бекетінің өзінің біркелкі диспетчерлік басқаруы өте маңызды.Көліктік қызмет көрсетуде аса қиын сауал - бұл ұсақ жіберулер бойынша ұсыныстарды орындау. Көліктік кәсіпорындардың жұмысшылары жүктердің шығуы және кіруін алдын-ала жоспарлауы, тікелей нұсқасы бойынша олардың артық тиеу тәртібін және кезектілігін анықтау, жіберушілермен және алушылармен байланысты ұстап тұру, автомобильдерді және қоймалардың бір қалыпты жұмысын қамтамасыз етуі керек. Жұмысшылар автотранспортпен жүктің шығуын және кіруін қоймадағы барлық ұсақ жіберулердің негізінде келесі тәулікке ағымдағы тәуліктің соңына дейін үш сағатта жоспарлайды. Сонымен қатар бөлінген автомобильдерге ұсыныстарды, тауарлық кеңсе қабылдап алған құжаттарды ескеру қажет. Көліктік кәсіпорындардың мақсаты автомобильдердің ең аз бос жүрісін қамтамасыз етуінен олардың жүк сыйымдылығының және жүк көтерімділігінің ең жақсы қолдануынан тұрады. Жұмыс айналма принцип немесе белгілі бойынша ұйымдастырылады. Рейс еңбектерінің жүрістерінен, барып - келу мөлшерінен, тасымалдау ұзақтығы, екі еселенген іс-әрекетерінің сандарынан және т.б. әрбір автомобильдің жұмысы анықталады [10].Көліктік кәсіпорындар диспетчерлік графикті жүргізетін, әрбір рейске тауартранспорттық құжаттарды рәсімдейтін және оларды шофер-экспедиторларға беретін оперативті диспетчерлері бар. Диспетчер - мәлімдеуші алушыға жүктің келгені туралы мәлімет береді, жеткізілу мекен-жайын анықтайды, демалыс күндері қоймаларда жүктерді қабылдауды ұйымдастырады және құжаттарды несиелейді. Одан ары қарай құжаттарды рәсімдеуді және жүктік іс-әрекеттерді анық және сауатты орындау қажет. Бекетте шофер операторға жолдама қағазын береді және графикте шофер оларды тасуы үшін накладной және нарядтың үш данасын алады, ал төртінші данасы бекетте қалады. Егер жүк бөлшектеніп жеткізілсе онда накладной жүктің соңғы партиясымен тапсырылады. Егер де қандай да бір коммерциялық жарамдылық байқалса, онда коммерциялық акт құрылуы қажет, ал аса қымбат жүктер шығарып салушылармен тасымалданады.Көліктік кәсіпорындар темір жол бекеті арқылы құрылса, олар ереже бойынша кіре-беріс жолдардың жанында орналасады, рельс маңындағы қоймалар және үлкен алаңдарды иеленеді. Мұндай жағдайда транспорттық - экспедиторлық кәсіпорындар функциясына автомобиль, өзен және теңіз транспортының өзара әрекет есебімен толық іс-әрекеттер тізімі кіреді. Егер Көліктік кәсіпорындар тек қана автомобиль кәсіпорыны арқылы құрылса, іс-әрекеттер тізімі анағұрлым қысқарылуы мүмкін немесе толық болуы мүмкін, бірақ басқа автомобиль кәсіпорындарының өзара әрекет есебімен.Экспедитор - заңды және жеке тұлға, басқа жеке және заңды тұлғалардың тапсырыстары бойынша мемлекет ішінде және оның сыртында жүктерді тасымалдау бойынша қызметтерді жүзеге асырады немесе өз атынан барлық көмекші іс-әрекеттерді орындайды. Аралас тасымалдаудың операторы, ол ФИАТА - ның ресми құжатын (накладной) береді және тасымалдаушының ролінде аралас тасымалдаудың келісімін орындауға өзіне жауапкершілік алады. Экспедиторлық қызмет көрсету - тасымалдау, нығайту, сақтау, өңдеу, қораптау немесе жүктерді тарату бойынша қызмет көрсетулер.көмекші және консультациялық (кеңестік) қызмет көрсетулер, кедендік және қаржылық сұрақтарды, кедендік жабдықтаудың бағыты үшін жүктерді мәлімдеуді, жүктерге қатысты құжаттардың жиынтығы, төлем ақыны қатамасыздандыруды қоса алғанда жоғарыда аталған қызмет көрсетулерді орындаумен байланысты.тасымалдаушы - іс жүзіндегі тасымалдаушы - өзінің жеке көлігімен жүктерді тасымалдауды шынайы орындайтын жеке және заңды тұлға өзіне осындай жауапкершілікті алатын кез-келген заңды тұлға.Келісімді тасымалдаушы - нәтижесінде анық мәнерленген немесе ұқсас міндеттерді өзіне алатын жауапкершілік. Көліктік кәсіпорын - көліктің кез-келген түрі бойынша жүкті тасымалдаудың маманданған қызметтерін жүзеге асыратын және транспорттық іс-әрекеттерді орындау үшін мемлекет тіркеуіндегі компетенциялық орындармен берілген лицензиясы бар заңды тұлға. Халықаралық тасымалдау - жіберілген орны және белгіленген орны екі әртүрлі елдерде орналасқан, жүктелген және жүктелмеген көлік құралдарының жүрісі. Халықаралық тасымалдау бір немесе бірнеше елдер арқылы транзитпен жүзеге асырылатын тасымалдау. Бүгінгі күнде транспорттық-экспедиторлық қызмет көрсетумен айналысатын кәсіпорындар бір уақытта көлік қызметінің бірнеше сферасында қызмет етеді.1.2 Көлік түрлеріне байланысты көлік операцияларының түрлеріҚазіргі заманның ғылымында туризм түсінігі көлемді және күрделі. Қазіргі уақытта туризмнің барлығына бірдей қабылданған анықтамасы әзірге жоқ. Бірақ 1963 жылы Дүниежүзілік Туристік Ұйымның (ДТҰ) Римде өткен конференциясында туризм түсінігі критериилердің анықтамасына сүйенуімізге болады. Онда былай делінген Туризм - жергілікті тұрғындардың сауықтыру мақсатында және бос уақыттарын ақысыз кәсіби іскерлігін қанағаттандыру мақсатында, тұрғылықты орнын ауыстыруының түрлі формалары жайлы түсінік. Саяхаттаудың мақсаттары әр түрлі болып келеді. Бұл көңіл көтеру, емделу, білім алу, спорт, демалыс, дін, фестивальдер, жәрмеңкелер т.б. Осы мақсаттарға орай туризм үш қоғамдық-мақсаттық функцияға бөлуге болады - танымдық, спорттық сауықтыру және емдік. Туризмді зерттеушілердің факторы мен элементтерге сүйене отырып, қазіргі пікірлері бойынша төмендегідей анықтама беруге болады.: туризм - бұл кешенді жүйе, өзіне саяхатты ұйымдастыру мен іске асыру бойынша 24 сағаттан асатын уақытша тұрғылықты жерде танымдық, эускурсиялық, іскерлік, діни, спорттық, білім берушілік және коммерциялық мақсаттарда жүргізіледі. Берілген анықтаманы мына элементтері: қозғалыс, тұрақты емес тұрғылықты орын, көшіп-қону, уақытша болу аспектісі және негізгі мақсатты орын ауыстыру ғылыми анықтаманың негізі бола алады [11]. Қазіргі заманғы саясаттанушылар мен футурологтардың болжамы бойынша болашақ қоғам постиндустриалды, яғни шаруашылықтағы негізгі сфера ретінде экологиялық-сауықтыру және ақпараттық-технологиялық ресурстардың негізгі түрі бола алады. Дамыған елдерде қызмет көрсету үлесі шамалы, бұл елдерде ішкі өнімнің айналым құрылымы 30-35% арасында ауытқуда. Мысалы қазіргі кезде ішкі өнімнің айналым құрылымы Швецияда - 55,6%, Данияда - 51,5%, Канадада - 53,5%, АҚШ-та - 50,9%, Ресейде бар жоғы - 29,9%. Қызмет көрсету сферасында басты орынды туризм алады. Әлемдік ішкі өнімнің айналымы шамамен 10% туризмнің үлесіне тиеді, кейбір елдерде оның үлесі мүлдем шамалы. Мысалы: Грейияда 50% жоғары, Мексикада 30%. Ресейдің әлемдік туристік рынокта алатын орны қарапайым, туристік ағымның 1,5% ғана [12].География ғылымының кандидаты профессор И.В.Зориннің пікірі бойынша: Бүгінгі туризм индустриясы - демалыс пен бос уақытта көңіл-көтерудің түрліше және тұрақты сұраныстарды қанағаттандыратын функцияларды қамтитын өндірістер мен өнеркәсіп орындарынан тұратын топтардың ірі өз бетінше құралған шаруашылық жүйесі. Туристік өнім өнеркәсібінің қазіргі заманғы талабына сәйкес туризм индустриясына төмендегі элементтер кіреді: қонақүйлер, отельдер, кемпингттер, флотелдер және басқа да туристерді орналастыратын орындар; тамақтандыру өнекәсіп; көлік мекемесі; туристік фирмалар мен агенттіктер, экскурсиялық бюролар; сувенир өндіру мекемелері; туризм бағытындағы оқу орындары. Туризм индустриясындағы көрсетілген кешенді нысандар мекемелерде тұрады да, кірістері мен шығыстары өнімнің туристік балансымен анықталады. Туристердің пікірі, көзқарасының өзгеруі, өзіндік әсерінің қалыптасуы туристік ресурстардың қызметіне байланысты.Көлік кешені - экономиканың инфрақұрылымын қалыптастыратын салалардың бірі. Археологиялық деректемелер неолит заманынан бастап көліктің шаруашылық салаларына ене бастағанын байқатады. Көне обалардан табылған әбзел қалдықтары малдың көлік ретінде ежелден-ақ пайдаланылғанын көрсетеді. Ежелгі заманнан келе жатқан көлікке негізінен жегін малы мен мініс малы: түйе, жылқы, қашыр, құлан, есек, сиыр, бұғы, ит, т.б. жатады. Әрбір көлік малының тұрмыстық-шаруашылық жұмыстарда қолданылуы оның табиғи ерекшеліктеріне байланысты болды. Мініс малы көне замандардан бері шөл далалы, орманды, батпақты, таулы-қыратты жерлерде негізгі көлікке айналды. Жегін малы арба, күйме, шана сияқты көлік құралдарына жегіліп, жолаушы, жүк тасымалдауға, көшіп-қонуға пайдаланылды. Мұндай көлік түрлерінің біразы ежелгі Мысырда, Вавилонда, т.б. жерлерде б.з.б. 3-мың жылдықта қолданылғанын тарихи-археологиялық деректер дәлелдейді. Әскери арбалар шығыстағы ежелгі мемлекеттерде соғыс кезінде кеңінен пайдаланылды [13]. Әскери және жүк арбалардың тасқа қашап салынған суреттері Қаратау өңірінен де табылды. Қазақстан жеріндегі жергілікті халықтың ежелгі тұрмысын көрсететін петроглифтерде немесе басқа да археологиялық бұйымдарда, ескерткіштерде көлікке қатысты деректер көптеп кездеседі. Әсіресе көшпелі қазақтардың тұрмыс-тіршілігінде жылқы мен түйенің орны ерекше болған. Түйе шөлге және ұзақ жүріске шыдамды болғандықтан, ежелгі және орта ғасырларда Ұлы Жібек жолы бойындағы сауда керуендерінде, сондай-ақ мал қамымен көктеуге, жайлауға, күздеуге, қыстауға көшіп-қону кезінде негізгі көлік ретінде пайдаланылған. Жылқы да көшпенді қалықтың тұрмыс-салтына аса қолайлы көлік болды. Қазақтар ат - ердің қанаты деп есептеген. Бағзы бір замандарда аттың жалында, түйенің қомында жүрген кездер де болған. Адамзат қоғамының дамуы барысында ғасырлар қойнауынан келе жатқан дәстүрлі көлік түрі мен құрамы да өзгеріске ұшырап отырды. Ғылыми техникалық жетістіктерге орай көлік малын бірте-бірте автомобиль, поезд, ұшақтарға ығыстыра бастады. Сөйтіп техникалық көлік түрлері қоғамдық даму сатыларын айқындайтын көрсеткіштердің біріне айналды. Қазіргі кезде де мініс малы - автомобиль, трактор бара алмайтын жерлерде көлік ретінде пайдаланылады. Қазақстанда теміржол, автомобиль, әуе, ішкі су көлігін, құбыр желісін қамтитын және жеткілікті дәрежеде дамыған көлік жүйесі қалыптасқан. Қазақстан көлігі республика халық шаруашылығының салалық кешендерінің (аграрлық-өнеркәсіптік, отын-энергетикалық, кен-металлургиялық, құрылыс кешендері мен басқа да кешендердің) қалыптасуын ескере отырып дамытылған, ол экономика салалары мен өндіріс түрлерінің ғана емес, аумақтық кешендердің де өзара байланысын қамтамасыз етеді. Көліктің барлық түрлері республикада өткен ғасырдың 70-80 жылдары неғұрлым серпінді қарқынмен дамыды. 90-жылдары ТМД елдерінде басталған экономикалық құлдырау көліктің барлық түрлерінде тасымал көлемінің жалпы төмендеуіне соқтырды. Тасымал көлемінің тұрақталып, өсуі 1999 жылдың аяғынан басталды. 2000 ж. көліктің барлық түрлері бойынша жүк айналымының үлесі теміржол көлігінде - 63 %, өзен көлігінде - 0,02 %, автомобиль көлігінде - 12 %, әуе көлігінде - 0,02 %, құбыр желісінде - 25 %.Су көлігі - көлік жүйесінің ажырамас бөлігі. Ол мұнай мен мұнай өнімдерін, ағаш пен құрылыс материалдарын жаппай тасымалдауға тиімді. Оның көліктің басқа түрлерімен, ең алдымен, теміржол көлігімен тоғысатын өзіндік ерекшелігі бар, яғни кемелерден вагондарға және керісінше вагондардан кемелерге тиеу мүмкіндігі зор. Бүгінгі таңда су көлігі Қазақстанда өзен және теңіз көліктеріне бөлінеді. Өзен көлігі кеме қатынайтын өзендерге (Жайық, Ертіс, Сырдария, Есіл, Іле, Қаратал өзенде - ріне, Балқаш көліне); теңіз көлігі Каспий теңізі алабына қызмет көрсетеді [14].Темір жол көлігі - республиканың көлік кешеніндегі маңызды қатынас құралы, көлік инфрақұрылымындағы басты буын. Қазақстанның географиялық жағдайы (теңізге тікелей шығу мүмкіндігінің жоқтығы), оның ұлан-байтақ аумақты алып жатуы, өндірістің шикізаттық құрылымы, өндіргіш күштердің орналасуы, автожол инфрақұрылымының жеткілікті дамымаған - дығы себепті темір жол көлігінің ел экономикасындағы рөлі айрықша маңызды. Тасымалдауға ұсынылатын негізгі тауар өнімі - көмір, астық, мұнай, кентас, минералдық тыңайтқыш сияқты автомобиль көлігімен тасымалдауға тиімсіз сусымалы және сұйық жүктер КСРО ыдырағаннан кейінгі экономикалық дағдарысты елдің темір жол көлігі саласы да бастан кешті. Тасымал көлемі соңғы 10 жыл бойы құлдырап, 1999 ж. оның деңгейі 1991 жылғы деңгейдің 26%-ы болды. Тек осы жылдың аяғынан және 2000 жылдан бастап өрлеу жолына түсті. 2000 ж. темір жол көлігімен тасылған өнім көлемі 34%-ға өсті (135 198 млн. т-км).Автомобиль көлігі - жүктерді қысқа және орта қашықтыққа жедел жеткізетін тиімді көлік құралы. Ол Қазақстанда кезең-кезеңмен дамыды. Төңкеріске дейінгі кезеңде қатынас көлігі негізінен түйе мен ат болатын. Автомобиль сирек кездесетін. Мысалы, 1910 жылы Қазақстанда небәрі 20-дан сәл-ақ асатын жеңіл автомобиль болды, оның өзі де адам таситын автомобильдер еді. Өткен ғасырдың 20-жылдары Қарсақпай комбинаты мен Түрксіб құрылысында небәрі 81 жүк автомобилі пайдаланылды, ал 1928 жылдың аяғына қарай олардың саны 247-ге жетті. Көлік - шаруашылық қызметінің түрі ретінде теміржол, автомобиль (жүк, автобус, жеңіл, таксомотор), қалалық электр (трамвай, троллейбус), құбырлы, өзен, әуе көлітері болып бөлінеді. Жүк тасымалдау - көлікпен әкелінген, тоннамен есептелетін жүк саны.Тонна-шақырымдағы жүк айналымы жүктің жүрген жолы болып саналады және тасылатын жүктің әрбір топтамасының тоннадағы салмағын оны тасымалдаудың километрдегі тарифтік ара қашықтығына көбейтілген сома ретінде анықталады. Жолаушы тасымалдау айналымы жолаушылар тасымалданған ара қашықтықты есепке ала отырып, жолаушылар тасымалдау бойынша орындалған жұмыстың көлемін сипаттайды [15].Көліктің негізгі экономикалық көрсеткіштері.Қазақстан Республикасының көлігі - сол аумақта тіркелген темір жол, автомобиль, теңіз, ішкі су, әуе, қалалық электр, соның ішінде метрополитен, сондай-ақ Қазақстан Республикасы аумағындағы магистралдық құбыр көлігі.Тасымалданған жүктер (жүктерді тасымалдау көлемі) - көлікпен тасымалданған жүктердің саны тоннамен (қосымша А).Тасымалданған жолаушылар - белгілі бір уақыт кезеңінде тасымалданған жолаушылар саны. Жолаушыларды тасымалдау статистика - сының бірлігі жолаушы-сапары болып саналады. Көліктің жүк айналымы - жүктерді тасымалдау бойынша көлік жұмыстарының көлемі тонна-километрмен көрсетіледі. Әрбір партияның (жөнелтімнің) туынды салмағының тасылған жүктің тасу ара қашықтығына жиынтығы ретінде анықталады.Көліктің жолаушылар айналымы - жолаушыларды тасымалдау бойынша жұмыс көлемі. Өлшем бірлігі жолаушы-километр, яғни жолаушының 1 км қашықтықта орын ауыстыруы болып саналады. Әрбір тасымалдаудың әрбір жолаушылар санын километрдегі тасымалдау қашықтығына көбейтуді жиынтықтау арқылы анықталады Қатынас жолдары торабының ұзындығы - көлік қатынасы жолдары учаскелерінің километрмен алынған ұзындығының жиынтығы. Торапты құрайтын жекелеген учаскелердің жиынтығы бойынша есеп беретін күні анықталады.Қатынас жолдары торабының жиілігі - елдің немесе өңірдің аумағындағы көлем бірлігіне келетін (әдетте 1000 км²), километрмен алғандағы жол қатынасының ұзындығы.Темір жол көлігі. Темір жол көлігінде тасымалданған жүк көлемі әкелінген және әкетілген жүктердің, транзиттік тасымалдың және жергілікті қатынастағы тасымалдың жиынтығы болып саналады.Темір жол көлігінде жолаушыларды тасымалдау - бұл жөнелтілген, транзиттік және келген, сонымен қоса қаламаңында тасымалданған жолаушылар сомасы.Жолаушылар айналымы жолаушылар-километрдегі жол, темір жол және желі бөлімшелерінің жолаушылар тасымалы бойынша орындалған жұмыстар көлемі, тасымалданған жолаушылар санын есепке алынған тасымалдау қашықтығына көбейтумен есептеледі. Желінің пайдалану ұзындығы дегеніміз, осы желіні шектейтін бөлек бекеттер (станциялар, разъездер, басып озатын пункттер) осьтерінің аралығымен өлшенетін негізгі жолдың ұзындығы. Пайдалану ұзындығы тек негізгі жол үшін анықталады. Іргелес жол ара қашықтығы жанасатын орындарда (жолдар, жол бөлімдері және басқа да бөлімшелер) пайдалану ұзындығын осы бөлімшелердің шекарасы белгіленген тұстан анықтайды.Локомотив - бұл бастапқы қозғалтқышпен және қозғалтқышпен немесе тек қозғалтқышпен жабдықталған және тек темір жол көлігінің құралдарын сүйреуге пайдаланылатын темір жол көлігі құралы.Автомотрис - бұл темір жолмен жолаушыларды немесе жүктерді тасымалдау үшін жабдықталған моторлы көлік құралы.Жол иелігіндегі жүк вагондары паркіндегі нақты парктердің жүк вагондары ескеріледі, олар былайша бөлінеді: жабық; жартылай вагондар; цистерналар; рефрижераторлар; өзге де вагондар.Жолаушылар вагоны - моторвагонды поездағы автомотристерді немесе тіркеме вагондарды қоспағанда, жолаушылар темір жолы көлігі құралы.Багаж вагоны - қозғалтқышы болмайтын, жолаушылар немесе жүк поездары құрамына жататын және қажет болған жағдайда поезд бригадасы пайдаланатын, сондай-ақ багаждарын, жүк орындарын, велосипедтерді т.б. тасымалдайтын темір жол көлік құралы.Өзге де құрлықтағы көлік.Жолаушыларды автобуспен тасымалдау - қолданылатын тарифіне қарамастан, барлық жолаушыларды қалалық, қала маңындағы, қала аралық және халықаралық қатынаста, сонымен қоса тегін жүру құқығын пайдаланатын немесе кәсіпорын (ұйым) төлеген жол жүру құжатымен жүретіндерді автобустармен тасымалдайтын барлық жолаушылардың жиынтығы ретінде есептеледі [18].Жолаушыларды трамваймен, троллейбуспен тасымалдауға ақылы жүретін және тегін жүру құқығын пайдаланатын азаматтар енгізіледі. Автомобиль көлігінің жүктерді тасымалдауға жүк автомобильдерінің, пикаптар мен фургондардың жеңіл автомобиль мен автотіркеме шассилерінде орындаған жиынтық көлемі енгізіледі. Жеткізілген жүктердің есебі келген сәтте жүзеге асырылады. Тасымалданған жүктер көлеміне әрбір келген кездегі (келу) ыдыс салмағын, контейнер салмағын ескере отырып, нақты тасылған жүк салмағын көрсетеді. Автомобиль көлігінің жүк айналымы әр жолы тасып әкелінген жүктің салмағын (автотіркемемен тасылған жүкті қоса) тасымалданған қашықтығына көбейтіп, кейін алынған нәтижені барлық жүріске жиынтықтау арқылы анықтайды.Автомобильдің жылжымалы құрамы - жүк, жолаушылар және арнаулы болып бөлінеді. Жүк көлігіне жүк автомобильдері, тартқыш-автомобильдер, тіркемелер және жартылай тіркемелер жатады. Жолаушылар таситын жылжымалы құрамға автобустар, жеңіл автомобильдер, жолаушыларға арналған тіркемелер мен жартылай тіркемелер, арнаулыға - әртүрлі, көбінесе көліктік емес жұмыстарды орындауға арналған автомобильдер, тіркемелер мен жартылай тіркемелер жатады.Автомобиль жолдарының ұзындығы - жол торабын құратын елді мекеннің басынан соңына дейін жекелеген учаскелердің ұзындығын жиынтықтау жолымен есептеледі.Жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарына - Қазақстан Республика - сы - ның меншігі болып саналатын қаладан тыс автомобиль жолдары жатады және маңызы бойынша халықаралық, республикалық, облыстық және аудандық маңыздағы жолдарға, сондай-ақ техникалық санаты бойынша және жамылғы түрі бойынша бөлінеді.Қатты жамылғысы бар автожолдарға жататыны: жетілдірілген жамылғылар (цемент-бетонды, асфальт-бетонды және асфальт-бетон, қиыр - шық тас, малтатас түріндегі, органикалық тұтқыр материалдармен өңделгені), сондай-ақ қиыршық тасты, малтатасты, тас төселген жамылғылар.Бір бағыттағы трамвай (троллейбус) жолының (желісінің) ұзындығын есептеуге есепті жылдың соңында трамвай (троллейбус) жолының (желісінің) барлық теңгерімінде болатын ұзындығы енеді: жолаушылар, жүктік, деполык, разъездік, тораптық, айналма жол және басқа да жолдар [19].Өзен көлігі. Өзен көлігімен жүк тасымалдау - меншікті, сондай - ақ басқа кеме иелерінен жалға алынған, өзен және көл кемелері қатынасының барлық түрлерінде елдің өзен кәсіпорындары көлігімен жіберілген жүк көлемімен өлшенеді.Жүк айналымын жүктің тоннамен алғандағы салмағын тасымалдау қашықтығына көбейту, содан кейін барлық жөнелту бойынша алынған нәтижені жиынтықтау арқылы анықтайды.Өзен көлігімен жолаушыларды тасымалдау туралы деректерге тиісті жол жүру құжаттарымен ресімделіп (ақылы және жеңілдіктегі жолаушылар билеттерімен, топтық, әскери, экскурсиялық т.б. тасымалдау құжаттарымен), жөнелтілген барлық жолаушылар енгізіледі.Өзен көлігінің жолаушылар айналымы - жөнелтілетін пункттен баратын пунктке дейінгі жолаушылар саны мен әрбір жолаушыны тасымалдау қашықтығы негізінде, жөнелтілген әрбір жолаушының қашықтығын жөнелтілген жолаушылар санына көбейтіп, алынған нәтижені жиынтықтау арқылы, әрбір жол жүрісі бойынша анықтайды.Ішкі су жолына - навигациялық белгілермен немесе басқа тәсілдермен белгіленген және кеме жолы мақсатында пайдаланатын табиғи немесе жасанды түрде жасалған қатынас жолдары.Ішкі кеме жүретін қатынастардың пайдалану ұзындығы кеме жүрісіне (фарватерлерге) өстік сызықпен қызмет көрсету бойынша өлшенеді, бұл өзендердің, көлдердің, каналдардың, көлік жолдарының, су қоймаларының ұзындығы ретінде анықталып кемелердің жүрісі және салдарды сүйреу жүзеге асырылады [20].Көліктік кемелерге өздігінен жүретін, өздігінен жүрмейтін, жүктер мен жолаушыларды тасымалдауға арналған кемелер жатады.Өздігінен жүретіндерге - күш қондырғысы (қозғалтқышы) және қозға - ғы - шы (есу доңғалағы, есу винті, су айдайтыны) бар кемелер жатады. Олар жүк, сүйрейтін, жүк-жолаушылық және жолаушылар кемесі болып бөлінеді. Өздігінен жүрмейтін жүк кемелеріне-сүйреуге немесе итеруге арналған, дербес қозғалтқыш қондырғысы болмайтын кемелер жатады, құрғақ жүктерді және кұймалы жүктерді тасымалдауға арналған өздігінен жүрмейтін баржалар жатады.Сүйрейтін кемелерге - тартқыштар мен итермелегіштер, сүйрегіштер, сүйрегіш-итермелегіштер жатады, олар өз құрылымы бойынша өздігінен жүрмейтін кемелер мен салдарды сүйреуге немесе итермелеуге арналған. Жүк-жолаушылыққа - жолаушылар бөлмесі мен жүктерді тасымалдайтын трюмі бар кемелер жатады. Оларға жолаушылардың кемеде жүруіне қадағалау органдары рұқсат еткен кемелер де жатады.Жолаушы кемелеріне - жолаушыларды және олардың жүктерін ішкі су жолында тасымалдауға, демалушылар мен туристік саяхатқа шығушыларға арналған кемелер жатады.Жолаушы сыйымдылығы - кеме құжаттарына сәйкес қажетті мөлшерде құтқару құралдары болатын, жатуға және отыруға арналған орындармен қамтамасыз етілген жолаушылар саны.Әуе көлігі. Әуе көлігінде тасымалданған жолаушылар саны есепті кезеңде авиация көлігі ұшақтарымен тасымалданған барлық жолаушылар санының жиынтығы ретінде есептеледі.Әуе көлігіндегі жолаушы айналымы - әрбір ұшу учаскесінде тасымалданған жолаушылар саны, осы учаскеге сәйкес келетін пайдалану қашықтығының жиынтығы ретінде анықталады.Әуе көлігінде тасымалданған жүк мөлшері - есепті кезеңде ұшақтармен тасымалданған барлық жүк, почта және ақылы багаж салмағының жиынтығымен есептеледі. Әуе көлігінің жүк айналымы - әрбір ұшу учаскесінде, осы учаскеге сәйкес келетін пайдалану қашықтығында тасымалданған жүктер мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz