Қазақстанда фантуризмдi дамыту жолдары
Қазiргi кездегi туризм – бұл әлемдiк экономиканың құлдырауды бiлмейтiн саласы. Мамандардың есебi бойынша, орташа есеппен, бiр шетелдiк туристiң беретiн табысын алу үшiн оған барабар, шамамен 9 тонна тас көмiр немесе 15 тонна мұнай немесе 2 тонна жоғары сортты бидайды әлемдiк нарыққа шығару керек. Бұл ретте, шикiзат сату елдiң энергия көздерiн азайтады, ал туристiк өндiрiс таусылмайтын ресурстармен жұмыс iстейтiнi белгiлi. Сөйтiп, шикiзат сату өзiндiк экономикалық тығырыққа тiрелу болса, ал туризмдi дамыту – ұзақ мерзiмдi, экономикалық тиiмдi болашақ болып табылады.
Туризм тек орын ауыстыру ғана емес, ол көптеген экономикалық және әлеуметтiк аспектiлердi құрайды. Соңғы он жылда туризм мықты дербес индустрияға айналып отыр.
Жоғарыда айтып өткенiмдей, қазiргi кезде туризмнiң жаңа түрлерi өте жоғарғы қарқынмен дамып келе жатыр. Дипломдық жұмыс туризмнiң жаңа дамып келе жатқан бағыты фантуризмге арналады. Фантуризм потенциалы өте жоғары жаңа туристiк бағыт болып табылады. Бұл туризмнiң кейiннен пайда болған жас саласы болғандықтан мүлдем зерттелмеген және де әлi күнге туризм классификациясына кiргiзiлмеген. Фантуризм - күрделi құбылыс.
Зерттеу тақырыбының өзектiлiгi соңғы кездерде көптеген адамдар тек спортқа қызығып қана қоймай, сонымен қатар спорттық шараларды барып көруге белсендi қызығушылық танытып жүр. Спорттың қай түрiнiң танымалдылығы жоғары болса, жанкүйерлердiң оған көптеп келуi соған байланысты болады. Кейбiр спорт түрлерi (футбол, хоккей) өте танымал, ал кейбiр спорт түрлерiнiң (велоспорт) жанкүйерлерi азырақ болады. Әлемдiк масштабтағы iрi спорттық жарыстар ерекше көңiл аудартады. Қазақстан үшiн бұл тақырыптың өзектiлiгi өте жоғары, өйткенi бiздiң елiмiзде 2017 жылы Алматы қаласында Бүкiләлемдiк Универсиада өтейiн деп жатыр. Бұл халықаралық спорттық шаралар елдiң халықаралық деңгейде тартымдылығын арттырып, жаңа туристiк ағымдарды тартуға үлкен әсер етуi мүмкiн.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Фантуризм және оны Қазақстанда дамыту мүмкiндiктерiн қарастыру.
Көзделген мақсатқа сәйкес дипломдық жұмыста келесiдей мiндеттердi шешу қажет:
- фантуризмнiң шығу тарихын зерттеу;
- фантуризм мәнiн және оның ерекшелiгiн анықтау;
- фантурларды ұйымдастырудың әлемдiк тәжiрибесiмен танысу;
- заманауи туризм классификациясындағы фантуризмнiң алатын орнын анықтау;
- Қазақстанда фантуристерге арналған турды ұйымдастыру;
- Қазақстанда фантуризмнiң даму болашағын қарастыру.
Зерттеу объектiсi – спорттық оқиғалық туризмнiң бiр саласы ретiнде фантуризмдi зерттеу.
Зерттеу пәнi – Қазақстандағы фантуризм.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңыздылығы анықталған қорытынды мен берiлген ұсыныстар арқылы Қазақстандағы фантуризмдi дамытуда қолданыла алады және ұсынылған турды туристiк фирмалар қызметiнде қолдану мүмкiндiгi.
Зерттеудiң ғылыми жаңашылдығы аймақтағы туризм дамуымен байланысты теориялық проблемаларды зерттеуден және туризм дамуын арттыру бойынша ұсыныстар берiлуден тұрады.
Дипломдық жұмысты орындау барысында теориялық база ретiнде отандық, ресейлiк және шет елдiк зерттеушiлер еңбектерi алынды, сондай-ақ мерзiмдiк басылымдарда жарияланған мәлiметтер мен интернет сайттарының ақпараттары, зерттеулердiң логикалық, экономикалық-статистикалық, жүйелi және жағдайлық талдау әдiстерi қолданылды.
Дипломдық жұмыс кiрiспеден, 3 бөлiмнен, 9 бөлiмшеден, қорытындыдан құралған, соңында пайдаланылған әдебиет тiзiмi ұсынылған. Иллюстрация ретiнде 6 кесте және 9 сурет келтiрiлген. Жұмыс баспалық бетте орындалған.
Дипломдық жұмыс 62 беттен тұрады.
Туризм тек орын ауыстыру ғана емес, ол көптеген экономикалық және әлеуметтiк аспектiлердi құрайды. Соңғы он жылда туризм мықты дербес индустрияға айналып отыр.
Жоғарыда айтып өткенiмдей, қазiргi кезде туризмнiң жаңа түрлерi өте жоғарғы қарқынмен дамып келе жатыр. Дипломдық жұмыс туризмнiң жаңа дамып келе жатқан бағыты фантуризмге арналады. Фантуризм потенциалы өте жоғары жаңа туристiк бағыт болып табылады. Бұл туризмнiң кейiннен пайда болған жас саласы болғандықтан мүлдем зерттелмеген және де әлi күнге туризм классификациясына кiргiзiлмеген. Фантуризм - күрделi құбылыс.
Зерттеу тақырыбының өзектiлiгi соңғы кездерде көптеген адамдар тек спортқа қызығып қана қоймай, сонымен қатар спорттық шараларды барып көруге белсендi қызығушылық танытып жүр. Спорттың қай түрiнiң танымалдылығы жоғары болса, жанкүйерлердiң оған көптеп келуi соған байланысты болады. Кейбiр спорт түрлерi (футбол, хоккей) өте танымал, ал кейбiр спорт түрлерiнiң (велоспорт) жанкүйерлерi азырақ болады. Әлемдiк масштабтағы iрi спорттық жарыстар ерекше көңiл аудартады. Қазақстан үшiн бұл тақырыптың өзектiлiгi өте жоғары, өйткенi бiздiң елiмiзде 2017 жылы Алматы қаласында Бүкiләлемдiк Универсиада өтейiн деп жатыр. Бұл халықаралық спорттық шаралар елдiң халықаралық деңгейде тартымдылығын арттырып, жаңа туристiк ағымдарды тартуға үлкен әсер етуi мүмкiн.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Фантуризм және оны Қазақстанда дамыту мүмкiндiктерiн қарастыру.
Көзделген мақсатқа сәйкес дипломдық жұмыста келесiдей мiндеттердi шешу қажет:
- фантуризмнiң шығу тарихын зерттеу;
- фантуризм мәнiн және оның ерекшелiгiн анықтау;
- фантурларды ұйымдастырудың әлемдiк тәжiрибесiмен танысу;
- заманауи туризм классификациясындағы фантуризмнiң алатын орнын анықтау;
- Қазақстанда фантуристерге арналған турды ұйымдастыру;
- Қазақстанда фантуризмнiң даму болашағын қарастыру.
Зерттеу объектiсi – спорттық оқиғалық туризмнiң бiр саласы ретiнде фантуризмдi зерттеу.
Зерттеу пәнi – Қазақстандағы фантуризм.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңыздылығы анықталған қорытынды мен берiлген ұсыныстар арқылы Қазақстандағы фантуризмдi дамытуда қолданыла алады және ұсынылған турды туристiк фирмалар қызметiнде қолдану мүмкiндiгi.
Зерттеудiң ғылыми жаңашылдығы аймақтағы туризм дамуымен байланысты теориялық проблемаларды зерттеуден және туризм дамуын арттыру бойынша ұсыныстар берiлуден тұрады.
Дипломдық жұмысты орындау барысында теориялық база ретiнде отандық, ресейлiк және шет елдiк зерттеушiлер еңбектерi алынды, сондай-ақ мерзiмдiк басылымдарда жарияланған мәлiметтер мен интернет сайттарының ақпараттары, зерттеулердiң логикалық, экономикалық-статистикалық, жүйелi және жағдайлық талдау әдiстерi қолданылды.
Дипломдық жұмыс кiрiспеден, 3 бөлiмнен, 9 бөлiмшеден, қорытындыдан құралған, соңында пайдаланылған әдебиет тiзiмi ұсынылған. Иллюстрация ретiнде 6 кесте және 9 сурет келтiрiлген. Жұмыс баспалық бетте орындалған.
Дипломдық жұмыс 62 беттен тұрады.
1 Александрова А.Ю. Международный туризм: Учебник. – М.: Аспект Пресс, 2002
2 Бабкин А.В. Специальные виды туризма: Учебное пособие. – Ростов-на Дону, 2008.
3 Ердавлетов С.Р. Туризм тарихы. Дамуы және ғылыми зерттелуi: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университетi, 2010. – 302 с., ISBN 9965-29-524-7
4 Шаповал Г. Ф. История туризма. Минск, 1999. - 226 с.
5 Жантану атауларының түсiндiрме сөздiгi. — Алматы: "Сөздiк-Словарь", 2006. - 384 бет.
6 Ведяев Ф. П. Мозг, эмоции, здоровье. – М.: Знание, 1983. – 420 с.
7 Вяткин Л.А. Туризм и спортивное ориентирование: Учеб. Пособие для студ. Высш. Пед. Учеб. Заведений. – М.: Издательский центр «Академия», 2001. – 208 с.
8 Қазақстан Республикасы Статистика агенттiгiнiң ресми сайты / http://www.stat.gov.kz/ (кiру уақыты 26.03.2015)
9 Владимирский Б.С. Выбираю тропу: книга о туризме. – Киев
10 блог о футбольном туризме / uafootballtravels граундхоппинг (groundhopping)
11 Зорин И.В., Каверина Т.П., Квартальнов В.А. Туризм как вид деятельности: учебник. – М.: изд-во «Финансы и статистика», 2005 г. – 66 с.
12 Маринин М.М. Туристские формальности и безопасность в туризме. – М.: изд-во «Финансы и статистика», 2004 г. – с. 44
13 Ресми туристiк портал / http://tonkosti.ru/ (кiру уақыты 15.03.2015)
14 Дуйсен Г. М. Мировые тенденции развития туристско-рекреационной сферы // Известия НАН РК. Серия Общественные науки. – Алматы. – 2006. – №2.
15 Гуляев В.Г. Организация туристской деятельности. – М.: Нолидж, 1996.
16 Қазақстан Республикасы мәдениет және спорт министрлiгiнiң спорт және дене шынықтыру iстерi комитетi / http://kk.sport.gov.kz/?p=4464
17 Қазақстан Республикасы мәдениет және спорт министрлiгiнiң спорт және дене шынықтыру iстерi комитетi / http://kk.sport.gov.kz/?p=3631
18 Шакен А.Ш., Ақтымбаева Ә.С. Туризмдегi кәсiпкерлiк iс-әрекет негiздерi. – Алматы: «Қазақ Университетi» баспасы, 2011.
19 Ильина Е.Н. Туроперейтинг: организация деятельности. – М.: Финансы и статистика, 2001.
20 Турфирма сайты / http://vip-traveluk.kz/ (кiру уақыты 06.04.2015)
21 Халықаралық ақпараттық агенттiгiнiң сайты / http://inform.kz/ (кiру уақыты 15.04.2015)
2 Бабкин А.В. Специальные виды туризма: Учебное пособие. – Ростов-на Дону, 2008.
3 Ердавлетов С.Р. Туризм тарихы. Дамуы және ғылыми зерттелуi: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университетi, 2010. – 302 с., ISBN 9965-29-524-7
4 Шаповал Г. Ф. История туризма. Минск, 1999. - 226 с.
5 Жантану атауларының түсiндiрме сөздiгi. — Алматы: "Сөздiк-Словарь", 2006. - 384 бет.
6 Ведяев Ф. П. Мозг, эмоции, здоровье. – М.: Знание, 1983. – 420 с.
7 Вяткин Л.А. Туризм и спортивное ориентирование: Учеб. Пособие для студ. Высш. Пед. Учеб. Заведений. – М.: Издательский центр «Академия», 2001. – 208 с.
8 Қазақстан Республикасы Статистика агенттiгiнiң ресми сайты / http://www.stat.gov.kz/ (кiру уақыты 26.03.2015)
9 Владимирский Б.С. Выбираю тропу: книга о туризме. – Киев
10 блог о футбольном туризме / uafootballtravels граундхоппинг (groundhopping)
11 Зорин И.В., Каверина Т.П., Квартальнов В.А. Туризм как вид деятельности: учебник. – М.: изд-во «Финансы и статистика», 2005 г. – 66 с.
12 Маринин М.М. Туристские формальности и безопасность в туризме. – М.: изд-во «Финансы и статистика», 2004 г. – с. 44
13 Ресми туристiк портал / http://tonkosti.ru/ (кiру уақыты 15.03.2015)
14 Дуйсен Г. М. Мировые тенденции развития туристско-рекреационной сферы // Известия НАН РК. Серия Общественные науки. – Алматы. – 2006. – №2.
15 Гуляев В.Г. Организация туристской деятельности. – М.: Нолидж, 1996.
16 Қазақстан Республикасы мәдениет және спорт министрлiгiнiң спорт және дене шынықтыру iстерi комитетi / http://kk.sport.gov.kz/?p=4464
17 Қазақстан Республикасы мәдениет және спорт министрлiгiнiң спорт және дене шынықтыру iстерi комитетi / http://kk.sport.gov.kz/?p=3631
18 Шакен А.Ш., Ақтымбаева Ә.С. Туризмдегi кәсiпкерлiк iс-әрекет негiздерi. – Алматы: «Қазақ Университетi» баспасы, 2011.
19 Ильина Е.Н. Туроперейтинг: организация деятельности. – М.: Финансы и статистика, 2001.
20 Турфирма сайты / http://vip-traveluk.kz/ (кiру уақыты 06.04.2015)
21 Халықаралық ақпараттық агенттiгiнiң сайты / http://inform.kz/ (кiру уақыты 15.04.2015)
КIРIСПЕ
Қазiргi кездегi туризм - бұл әлемдiк экономиканың құлдырауды бiлмейтiн саласы. Мамандардың есебi бойынша, орташа есеппен, бiр шетелдiк туристiң беретiн табысын алу үшiн оған барабар, шамамен 9 тонна тас көмiр немесе 15 тонна мұнай немесе 2 тонна жоғары сортты бидайды әлемдiк нарыққа шығару керек. Бұл ретте, шикiзат сату елдiң энергия көздерiн азайтады, ал туристiк өндiрiс таусылмайтын ресурстармен жұмыс iстейтiнi белгiлi. Сөйтiп, шикiзат сату өзiндiк экономикалық тығырыққа тiрелу болса, ал туризмдi дамыту - ұзақ мерзiмдi, экономикалық тиiмдi болашақ болып табылады.
Туризм тек орын ауыстыру ғана емес, ол көптеген экономикалық және әлеуметтiк аспектiлердi құрайды. Соңғы он жылда туризм мықты дербес индустрияға айналып отыр.
Жоғарыда айтып өткенiмдей, қазiргi кезде туризмнiң жаңа түрлерi өте жоғарғы қарқынмен дамып келе жатыр. Дипломдық жұмыс туризмнiң жаңа дамып келе жатқан бағыты фантуризмге арналады. Фантуризм потенциалы өте жоғары жаңа туристiк бағыт болып табылады. Бұл туризмнiң кейiннен пайда болған жас саласы болғандықтан мүлдем зерттелмеген және де әлi күнге туризм классификациясына кiргiзiлмеген. Фантуризм - күрделi құбылыс.
Зерттеу тақырыбының өзектiлiгi соңғы кездерде көптеген адамдар тек спортқа қызығып қана қоймай, сонымен қатар спорттық шараларды барып көруге белсендi қызығушылық танытып жүр. Спорттың қай түрiнiң танымалдылығы жоғары болса, жанкүйерлердiң оған көптеп келуi соған байланысты болады. Кейбiр спорт түрлерi (футбол, хоккей) өте танымал, ал кейбiр спорт түрлерiнiң (велоспорт) жанкүйерлерi азырақ болады. Әлемдiк масштабтағы iрi спорттық жарыстар ерекше көңiл аудартады. Қазақстан үшiн бұл тақырыптың өзектiлiгi өте жоғары, өйткенi бiздiң елiмiзде 2017 жылы Алматы қаласында Бүкiләлемдiк Универсиада өтейiн деп жатыр. Бұл халықаралық спорттық шаралар елдiң халықаралық деңгейде тартымдылығын арттырып, жаңа туристiк ағымдарды тартуға үлкен әсер етуi мүмкiн.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Фантуризм және оны Қазақстанда дамыту мүмкiндiктерiн қарастыру.
Көзделген мақсатқа сәйкес дипломдық жұмыста келесiдей мiндеттердi шешу қажет:
- фантуризмнiң шығу тарихын зерттеу;
- фантуризм мәнiн және оның ерекшелiгiн анықтау;
- фантурларды ұйымдастырудың әлемдiк тәжiрибесiмен танысу;
- заманауи туризм классификациясындағы фантуризмнiң алатын орнын анықтау;
- Қазақстанда фантуристерге арналған турды ұйымдастыру;
- Қазақстанда фантуризмнiң даму болашағын қарастыру.
Зерттеу объектiсi - спорттық оқиғалық туризмнiң бiр саласы ретiнде фантуризмдi зерттеу.
Зерттеу пәнi - Қазақстандағы фантуризм.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңыздылығы анықталған қорытынды мен берiлген ұсыныстар арқылы Қазақстандағы фантуризмдi дамытуда қолданыла алады және ұсынылған турды туристiк фирмалар қызметiнде қолдану мүмкiндiгi.
Зерттеудiң ғылыми жаңашылдығы аймақтағы туризм дамуымен байланысты теориялық проблемаларды зерттеуден және туризм дамуын арттыру бойынша ұсыныстар берiлуден тұрады.
Дипломдық жұмысты орындау барысында теориялық база ретiнде отандық, ресейлiк және шет елдiк зерттеушiлер еңбектерi алынды, сондай-ақ мерзiмдiк басылымдарда жарияланған мәлiметтер мен интернет сайттарының ақпараттары, зерттеулердiң логикалық, экономикалық-статистикалық, жүйелi және жағдайлық талдау әдiстерi қолданылды.
Дипломдық жұмыс кiрiспеден, 3 бөлiмнен, 9 бөлiмшеден, қорытындыдан құралған, соңында пайдаланылған әдебиет тiзiмi ұсынылған. Иллюстрация ретiнде 6 кесте және 9 сурет келтiрiлген. Жұмыс баспалық бетте орындалған.
Дипломдық жұмыс 62 беттен тұрады.
1 ФАНТУРИЗМНIҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI
1.1 Фантуризмнiң пайда болу тарихы
Туризмнiң жаңа және мол табыс әкелетiн түрiнiң бiрi оқиғалық туризм болып табылады. Бiрқатар авторлардың айтуынша, оқиғалық туризмнiң ұйымдастырушылық жүйесi келесi элементтерден тұрады: оқиғалық туризм функциялары, оқиғалық туризмдi дамыту барысында жұмыспен қамту сферасы, сонымен қатар, оқиғалық туризм сферасының негiзгi қатысушылары [1].
Туризмнiң осы түрiнiң анықтамасын анықтау барысында келесiдей түсiнiк ұсынылды: оқиғалық туризм - бұл туризм инфрақұрылымының дамуын жақсартатын, қоғамдағы әр турлi тап өкiлдерiнiң интеграциясы мен жағымды имидждың қалыптасуына әкелiп, туристердi мәдени және спорттық өмiрдегi түрлi форматтағы шараларымен қызықтыратын, туризм саласының бiр түрi. Соңғы он жыл iшiнде Қазақстанда елiмiздiң туристiк имиджiн қалыптастыру мен әлемдiк туристiк нарыққа ұлттық турөнiмдi енгiзуге ерекше көңiл бөлiнуде. Осы мақсатқа жету үшiн Қазақстан iрi халықаралық көрмелер мен жәрмеңкелерге жыл сайын қатысып жүр. Одан бөлек, шетелдiк туристердi тарту үшiн халықаралық, республикалық және бұқаралық туристiк iс-шараларды өткiзу арқылы оқиғалық туризмдi дамытуға да көп мән берiлуде. Сол себептi, соңғы жылдары елiмiзде әлемдiк масштабтағы оқиғалар жиi өткiзiлiп жатыр. Осындай шаралардың өткiзiлуi бүкiл ел мен оның аймақтарының әлеуметтiк-экономикалық жағдайына бiршама деңгейде әсер етедi. Оқиғалық шаралар туризм инфрақұрылымы дамуының катализаторы бола отырып, аймақтың туристiк бағыт ретiнде жағымды имиджiнiң қалыптасуына алып келедi[2].
Туризм ̶ заманауи экономиканың ең маңызды салаларының бiрi және ол адамдардың қажеттiлiктерiн қанағаттандыруға және халықтың тiршiлiк деңгейiн жоғарылатуға бағытталған.
Оның маңызды түрлерiнiң бiрi оқиғалық туризм,яғни өзiнiң уникалдылығымен, экзотикалығымен, қайталанбастығымен көптеген адамдарды және шетелдiк азаматтарды қызықтыратын әртүрлi маңызды қоғамдық оқиғалар мен сирек қайталанатын табиғи құбылыстармен байланысты туристiк iс-әрекет. Оқиғалық туризмнiң ең басты ерекшелiгi - саяхат мақсаты қандай да болмасын бiр оқиғамен байланысты болады.
Батыс Еуропада, мысалы, маңызды оқиғаларға Канн және Венециядағы кинофестивальдар, Зальцбургтегi музыкалық фестиваль, Венадағы опера балы жатады.
Венеция мен Кельндегi карнавалдар, Памплондағы бұқалар жүгiруi, Буньолдағы Томатина қызынақтар шайқасы, Мюнхендегi Октоберфест сыра фестивальi мыңдаған туристердi елiктiредi. Ле Бурже аэрокосмостық салоны,Женева автосалоны, Челсидегi гүлдер жәрмеңкесi сияқты iрi көрмелiк шаралар оқиғалық туризмнiң маңызды шараларына айналып, көптеген елдерден туристердi тартады.
Оқиғалық туризм ̶ аса қызықты бағыт болып табылады, өйткенi ол саяхат жасаушыларға спорт, мәдениет, өнер әлемiнiң ұлы оқиғаларына куә болуға мүмкiндiк бередi. Қазiргi кезде, жастар оқиғалық туризмi деген де пайда болды. Бұл туристерге оқиғаның бар ғажайыбын көрiп қана қоймай, сол оқиғаға белсендi қатыса алады [3].
Оқиғалық туризм саяхаттың мақсаты белгiлi бiр оқиғаға негiзделгендiктен спорттық, мәдени, iскерлiк туризм түрлерiн бiрiктiредi.
Өкiнiшке орай, оқиғалық туризм Қазақстанда ел туризмiнiң маңызды саласына айнала қойған жоқ. Оған себеп, елiмiздегi ұлттық және халықаралық деңгейдегi оқиғалар шет мемлекеттерден қалталы азаматтарды елiктiретiн әлемдiк қоғамның қымбат қазынасы деңгейiне сай емес. Басқаша айтқанда, туризм саласының бұл түрi батыс елдерiнде экономикаға мол табыс әкелетiн сала болса да, елiмiздiң туризм сферасында айтарлықтай құлаш жая қойған жоқ.
Туризмнiң қалыптасқан бағыты ретiнде фантуризм ендi ғана көрсетiле бастағанымен, оның тамыры тереңде жатыр. Көне Грекияда Олимпиада ойындары өткiзiле бастаған кездiң өзiнде барлық полистерден (қала-мемлекеттер) жанкүйерлер өз елiнiң спортшыларына қолдау көрсету үшiн ағылатын. Олимпиада ойындары ежелгi адамзат баласының өткен тарихының дамуымен байланыстырады. Осы күнге дейiн ойынның пайда болу мерзiмi нақты айтылмаған. Олимпиада ойындарының пайда болу себебi нақты болмаса да, олимпиада ойындарының пайда болуы жайында эллиндерде бiрнеше қызықты аңыздар бар. Алғашқы ойындар Зевс құдайының құрметiне б.з.д. 776 жылдан бастап төрт жылда бiр рет Олимпия қаласында өткiзiлетiн. Кейiн б.з. 394 жылы Византия императоры Федосий I-нiң бұйрығы бойынша тоқтатылды. Бұл ойындарда әскери дайындық, дене шынықтыру өнерiн көрсету байқаулары, дәстүрге айналған ақындар мен шешендер айтысы, әр түрлi өнер көрмелерi ұйымдастырылған. Олимпиада ойындары кезiнде соғыстар тоқтатылып, қасиеттi тыныштық орнайтын дәстүр қалыптасқан. Осы кезде бiр айдан үш айға дейiн бүкiл Эллада жерiнде қару жұмсауға, тiптi ойынды тамашалаушыларға қару-жарақпен келуге тыйым салынған. Ол кезде олимпиада ойындары бес күн өткiзiлген, бағдарламасына жүгiру, күрес, ат жарысы, қоссайыс, бессайыс сияқты бiрнеше спорт түрлерi кiрген болатын. Жеңiмпаздарға зәйтүн ағашының жапырағынан өрiлген алқа кигiзiлiп, құрмет көрсетiлген.
XIX ғасырдың орта кезiнде Грекияда Олимпиада ойындарын қайта жандандыру мақсатында бiраз әрекеттер жасала бастаған болатын. Сөйтiп, 1859 жылы, 1870 жылы, 1875 және 1889 жылдары Афинада грек елiнiң бiрқатар мықты спортшыларының қатысуымен секiру және жүгiру, диск лақтыру, найза лақтыру, гимнастика сияқты спорт түрлерiнен жарыстар өттi. Олимпиада ойындары бүкiл Грекияны бiрiктiретiн, жалпы ұлттық оқиғаға айналды. Бiраз уақыттан кейiн гректерге Олимпиада ойындардың бiрыңғай күнтiзбесiн бекiту идеясы келдi. Алғашында ойын өтуi бiр күнге созылса, кейiнiрек ойынның ұзықтығы бiр айға дейiн жеттi. Ойынды әр төрт жылда астық пен жүзiм жинау арасында үнемi өткiзiп тұру туралы шешiм шығарды. Қоғам қайраткерi - Пьер де Кубертеннiң олимпиялық ойындар өткiзу жөнiндегi ұсынысын қабыл алған Францияның оқу ағарту министрi оған дене тәрбиесiн дамыту жөнiндегi халықаралық конгресс шақыруды табыстады. Содан 1894 жылы маусым айында 12 елдiң қатысуымен конгресс өз жұмысын өткiздi. Оған қатысушылар Пьер де Кубертэннiң баяндамасын талқылап, 1896 жылы 1-олимпиялық ойындарын Афина қаласында өткiзу жөнiнде шешiм қабылдады. Халықаралық олимпиада комитетiнiң тұңғыш басшысы болып грек Деметриус Викелас сайланды. Сонымен қазiргi заманғы алғашқы олимпиада ойындары 1896 жылы сәуiр айының 6 - 15 аралығында Афинада өтiп, оған 13 елден 311 спортшы қатысты [4].
Бiр кездерi тек қана грек елiнiң спортшылары ғана бақ сынаса алған бұл дүбiрлi жарысқа ендi әлемнiң барша елiнен кiл мықты спортшылар келiп сынға түсетiн болды. Оған жан-жақтан жиылған спортшылардан бөлек, өз елiнiң спортшыларына қолдау көрсетуге мыңдаған қарапайым халық ағылатын едi. Келушiлердiң қарасы тым көп болғаны сонша, сол кездегi билiк өкiлдерi ойындар өткiзiлетiн орындардың жанынан түнеу орындары мен таверналарды салдыра бастады. Қалада жарыстардан бөлек түрлi ойын-сауық түрлерi ұйымдастырылып, халықтың көңiлiн көтеретiн едi.
Мiне, қазiргi кездегi кейпiнде болмаса да, фантуризмнiң алғышарттары ерте кезден, яғни, б.з.д VIII ғасырдан көрiне бастағаны анық.
Одан соң Олимпиада ойындары түрлi саяси оқиғаларға байланысты өткiзiлмей қалғаны белгiлi. Бiрақ фантуризмнiң дамуы тоқтаған емес.
Ежелгi Римде бай ақсүйектер құлдарды дайындап, бiр-бiрiмен шайқастыратын болған. Оларды гладиаторлар деп атайтын. Тiптi кейбiр гладиаторлардың атағы жер жаратын болған. Жарты дүниенi жаулап алған Рим жерi өте үлкен болса, елдiң қиыр шеттерiнде де танымал гладиаторларды танып, тамсанатын едi. Ержүрек гладиаторлардың шайқасын көру үшiн Римнiң қиыр-қиырынан адамдар ағылып, осы қызық үшiн соңғы тиындарын беруге дайын болған. Қалаға келген адамдарды орналастыру үшiн арнайы орындар салынып, қала өркендей түскен. Неғұрлым көп адамды сыйғызу үшiн, алапат ареналар соғылып, олар амфитеатрлар деп аталынды. Осындай қанды шайқастарды жиiрек өткiзiп тұру арқылы мемлекет басшылары ел халықтарының мемлекетке қарсы бас көтерулерiн болдырмай отырған. Яғни, бұл халықтың көңiлiн алдау болған. Қала инфрақұрылымы дамып, қалаға апаратын жолдар көптеп салына бастады. Сол уақытта адамдар "барлық жолдар Римге апарады"-деп әзiлдесетiн едi.
Осылардан бөлек басқа да түрлi оқиғалар өз кезегiнде көптеген адамдарды қызықтыратын болған. Адамдар сол оқиғаларды көру үшiн көптеген дүниелерiн құрбан етуге дайын тұратын едi. Қорытындылай келгенде, фантуризм соңғы уақыттарда ғана туризмнiң жаңа бағыты деп танылып жатқанына қарамастан, оның қалыптасуы ерте кездермен сәйкес келедi.
1.2 Фантуризм мәнi және оның ерекшелiгi
Қазiргi уақытта адам қызметтерiнiң әр түрлi формалары бар, олар жалпы жағдай жасауға және әлемдi тануға бағытталған. Халық тұрмысының жақсаруы жаңа әлемдi ашуға адамның қажеттiлiгiн, соның iшiнде саяхатқа құштарлығын арттырады. Ал, саяхат дегенiмiз - туризм. Туризм тек орын ауыстыру ғана емес, ол көптеген экономикалық және әлеуметтiк аспектiлердi құрайды. Соңғы он жылда туризм мықты дербес индустрияға айналды.
Жоғарыда айтып өткенiмдей, қазiргi кезде туризмнiң жаңа түрлерi өте жоғарғы қарқынмен дамып келе жатыр. Дипломдық жұмыс солардың iшiндегi фантуризмге арналады. Фантуризм потенциалы өте жоғары жаңа туристiк бағыт болып табылады. Бұл туризмнiң кейiннен пайда болған жас саласы болғандықтан мүлдем зерттелмеген және де әлi күнге туризм классификациясына кiргiзiлмеген. Фантуризм - күрделi құбылыс. Оның құрылымы мынадай (сурет 1):
Сурет 1. Фантуризмнiң мәнi
Суреттен көрiп тұрғанымыздай, фантуризм оқиғалық туризм мен спорттық туризмнiң қосындысы болып табылады. Бұл туризмнiң әлi зерттеле қоймаған жас саласы. Бiрақ та, қазiргi кездегi туризм дамуындағы жаңа тенденция десек қателеспеймiз. Өйткенi, жыл сайын өзiнiң сүйiктi командасына, қолдау үшiн жердiң түкпiр-түкпiрiне саяхат жасаушылар саны артып келедi. Әсiресе, осындай саяхаттар iрi спорттық жарыстар кезiнде көбейе түседi. Мысалы: Олимпиада ойындары немесе футболдан әлем чемпионаты. Оқиғалық туризм жайлы айттым, ендi фанатизмге тоқталып кетейiн. Фанатизм (лат. fanaticus - құрбандық) - индивидтiң белгiлi бiр сенiмдерге деген, басқа ешқандай баламаны қабылдамайтындай болып қалтқысыз берiлгендiгi; бұл оның iс-әрекетiндегi және басқалармен қарым-қатынасында айқын көрiнедi. Фанатизм сол жолда құрбан болуға дайындықпен астасады; идеяға берiлгендiк басқа пiкiрдегiлерге төзбеушiлiкпен қараумен, ортақ мақсатқа жетуге кедергi болатын әдеп нормативтерiн елемеушiлiкпен ұштасады. Фанатизм - топтың психологиялық феноменi. Бiр-бiрiне тәнтi болудан қолдау табатын фанатиктер үшiн көтерiңкi эмоциялық, өздерiнiң көзқарастарын қуаттайтын кез келген ақпаратқа талғамай қараушылық, тiптi тiлектестiк тұрғыдағы сынның өзiн қабылдамаушылық тән [5].
Қазiргi кейпiнде фантуризмнiң көрiне бастағанына көп болған жоқ.
Әлемдегi номерi бiрiншi спорт түрi футбол болғандықтан осы спорт туралы айтпай болмас. Өйткенi әлем бойынша осы спорт түрiнiң жанкүйерлерi басым. Футбол ойыны Англияда пайда болғаны сияқты футбол жанкүйерлерiнiң бiрлескен топтары да осы елде алғаш пайда болды. XIX ғасырдан бастап футбол командаларының жанашырлары көптеп табылатын едi. Бiрақ та, қазiргi кездегiдей деңгейге олар тек 1950-шi жылдардың соңында ғана жеттi. Англияның iрi қалаларының шет-шетiнен келген жұмысшы жастар басқа көңiл көтеру түрлерiне қаражаттары жетпей, өздерiне қол жетiмдi бағада бос уақыттарын өткiзу түрiн футбол ойындарынан тапты. Бiрте-бiрте олар өздерiнiң сүйiктi командаларына тек өз алаңдарында ғана қолдау көрсетуден жалығып кеттi. Сол себептi де, олар көршi қалаларға да өздерiнiң сүйiктi командаларын қолдауға шығатын болды. алғашында шағын топтар саяхаттайтын болса, кейiннен бүтiн бiр фан-клубтар құрылып, жүйелi түрде саяхаттар жасала бастады. Қазiргi күнде барлық дерлiк спорттық командалардың өздерiнiң фан-клубтары бар. Ал, кейбiр әлемге танымал командалардың бiрнеше, тiптi жүздеген фан-клубтары бар.
Футболдағы бұзақылық туралы нақты заңды анықтама жоқ. Бұл термин 1960-жылдардың орта шегiнде бұқаралық ақпарат құралдарының шығарғаны. Негiзiнен футболдағы бұзақылық дегенiмiз - футбол сүйер қауымның бiрiн-бiрi келемеждеу немесе қос команданың фанаттарының арасындағы тәртiпсiздiктi айтады. Қазiргi кезде миллиондаған адамдар тамашалайтын ойын түрiнде екi түрлi тәртiпсiздiк бар. Олар:
а) аяқ-астынан басталатын тәртiпсiздiк (мұндай жағдай Ағылшын Премьер Лигасында жиi кездеседi)
б) алдын-ала ұйымдастырылған, қос клуб жанкүйер бандыларының жасаған қақтығыстары, төбелестерi.
Футболдағы қақтығыстардың басы негiзiнен 1960-жылдан бастап, шарықтау шегi 1970-жылдың ортасы мен 1980-жылдарға ұласады. Дегенмен топтасқан екi команданың жанкүйерлерiнiң қақтығысы XIX ғасырда Дерби қаласында тiркелген. Сол ғасырдағы қақтығыстар жөнiнде нақты мәлiметтер болмағандықтан бiз мұндай келеңсiз жәйттардың қаншалықты болғандығын айта алмаймыз. Дей тұрғанмен де, сол кездiң өзiнде-ақ қақтығыстар аз болмағаны мәлiм. Соңғы кездерi қос клуб арасындағы қақтығыстар арасындағы кикiлжiңдер ХХ ғасырдың 70-80 жылдарында көп тiркелген деген мәлiметтер бар. Ең көп тәртiпсiздiк тiркелген елдердiң көшiн Англия, Швеция бастаған [6].
Бұқаралық ақпарат құралдар арасында бұзақылар жайлы хабар тарату маңызды орынға ие. Өйткенi, тiлшiлер мәлiмет тарата отырып қарапайым халықтың бұзақылар жөнiнде қоғамдық ой қалыптастырады деп сенген. Сонымен қатар Ұлыбританияда мұндай ақпарат тарату арқылы кiшiгiрiм сенсация жасап газет, журналдардың өтiмдiлiгiн арттырамыз деген ойлары да болған. Мұндай стильде футболдың отаны саналатын ағылшын елiнде бiрнеше көлемдi мақалалар да жарық көрген. Десе де тiлшiлердiң бұзақыларды тоқтату үшiн атқарған қызметтерi де болды. Мысалы, ХХ ғасырда Шотландия мен Дания елдерiнде тiлшiлердiң арқасында бiрнеше бұзақылар тобы құрықталып, мұндай әрекеттер бiршама тыйылған.
Қазiргi таңда бұзақылардың әрекеттерi қандай?
Бүгiнгi кезде футболда қақтығыстар шамалы болса да азайған. Бұған себеп, стадиондағы тәртiп сақшылары көбейдi, барлық жерлерде жасырын бейне камералар орнатылған. Сонымен қатар тәртiпсiздiк көрсеткендер әкiмшiлiк жазалауға тартылады. Мiне осылар арқылы футбол тамашалауға келген жанкүйер өзiн артық қылықтарға апарудан аулақ. Бiрақ, бұзақыларды мүлде жоқ деп айтуға да келмейдi. Олар ендi тәртiп сақшылары жоқ жерлерде, сыраханаларда, кафелерде, керек десеңiз қонақ үйлерде бас бұзарлық әрекет етуге шыққан. Жоғары да айтқанымыздай тәртiп бұзушылықтың екi түрi бар. Солардың бiрi, аяқ астынан шығатын тәртiпсiздiк. Бұл жағдай бүгiнде стадион iшiнде немесе маңында жиi болатын жәйт. Мұндай жағдайға ағылшын жанкүйерлерi жиi тап болады. Әсiресе, олардың командасы шет ел асып ойнаған кезде қызуқанды фан-клубы да ерiп баратыны бар. Осындай кездерде ағылшындық жанкүйерлер бiрнеше мәрте жауапқа тартылған сәттерi болған.
Жанкүйер - бұл тек өзiнiң сүйiктi командасын қолпаштайтын және де клубының өз алаңында (тек өз алаңында) өткiзетiн бiрде-бiр ойынын өткiзбейтiн адамды атайды. Сонымен қатар жанкүйердi театр көруге келген көрермен деп те айтуға болады. Бiрақ, театрдағы көрерменнен футбол көрерменi бiршама қызуқанды келедi. Жалпы футбол ойынын да жанкүйер қауым үшiн ойнайтыны белгiлi. Көрермен болмаса, аяқтоптың да сәнi кетерi анық. Жанкүйердiң ойын барысындағы негiзгi қызметi қарсылас команданы жамандап, мазақтап, келеке қылу. Керек десеңiз нағыз жанкүйер қарсыластарын боқтап жiберуден де таянбайды. Кейде алаңдағы төрешiлердi де боқтап-борандап жiберетiнi бар. Шынайы жанкүйер үшiн футбол матчында Г о-о-о-о-о-о-о-ол деген сөзден артық сөз жоқ шығар!
Фанатизм мен фанат екеуi екi бөлек ұғым. Көп адамдар фанаттарды матч соңында, ойынның нәтижесiне қарамай төбелес шығараратын бұзақылармен теңейдi. Иә, шыны керек фанаттардың арасында мұндай бұзақылардың бар екенi де жасырын емес. Сырттай қарап отырып адамдар фанаттарды ешқашан түсiнбейдi. Фанат болған адам үшiн футбол - бүкiл әлем секiлдi. Оның туған командасы өз бауырларынан да артық. Сөзiм дәлелдi бол үшiн Түркия елiн мысалға алайын. Бұл елдiң фанаттарына Кәрi құрлықтың тiптi бүкiл әлем футболындағы фанаттар жете алмас. Олар жанұяларымен фанаттар десе де артықтық емес. Тiптi үйлерiнiң iшiн командасының жейдесiмен сәйкестендiрiп сырлап, жатар төсегiнiң де түсiн сол түстi етiп алған. Керек десеңiз ол жақта ерлер қалыңдық таңдар алдында, болашақ жарынан: Қай команданың жанкүйерiсiң?,- деп сұрап алады екен.
Негiзiнен фанаттар ойынның бүткiл 90 минут бойы аяқтарынан тiк тұрып, түрлi әуендер айтып тұрады. Оларға өз сүйiктi командаларының ұтылысын көру өте қиын. Көбiнiсi бұл жағдайды көтере алмай қалу да ғажап емес. Командасы жеңiлсе кейбiреулерiнiң жүрегi тоқтап қалуы мүмкiн, ал бiреулерi өз-өзiне (суицид) қол жұмсауы мүмкiн [7].
Ең мықты фанат - бұл өз-өзiнiң психикасына иелiк ете алатын адам. Қандай қиын-қыстау сәттер болсын оны сабырлықпен қабылдағандар нағыз фанаттар.
Осы жерде айта кетерлiгi, бiз фанаттар мен жанкүйерлердiң айырмашылығын бiлiп алуымыз керек. Бұл даулы сұрақ болып табылады және фанаттардың өздерi оған дұрыс жауап бере алмайды. Дегенмен де, жанкүйерлердi фанаттардың қатарына қосу үшiн орындалуы керек бiрнеше критерийлер бар. Бiрiншiден, команданың өз алаңындағы ойындарына белсендi қатысу. Екiншiден, жыл сайын бiрнеше рет басқа қалаларға барып өз командасына жанкүйерлiк ету қажет. Үшiншiден, футбол фанаттарының субмәдениетiн бiлу және оны қабылдау. Бұл өте қызықты және ғылыми негiзде елiмiзде әлi зерттелмеген тақырып болып отыр, бiрақ та Батыс елдерi әлдеқайда бұрын бұл құбылысты байқап, орасан табыс көзi екенiн бiлiп, зерттеуге тырысқан. Әрине, бұны оңай түсiндiруге болады, өйткенi Батыс елдерiнде фан-қозғалыстар жылдам дамып пайдасын ғана емес, сонымен қатар айтарлықтай проблемаларды да туғызған. Футбол фанаттарын бiр ғана емес бiрнеше тұрғыдан зерттеу қажет. Менiң ойымша, 3 тұрғыдан қарастырған орынды болар едi: қоғамдық қозғалыс ретiнде, әлеуметтiк топ ретiнде және спецификалық субмәдениеттiң өкiлдерi ретiнде.
Қазiргi замандағы туризм алуан түрлi бағытта дамып жатқаны белгiлi. Күн өткен сайын туризмнiң түрлерiнiң саны артып келедi. Iрi-iрi туризм түрлерiнiң iшiнен жаңа бағыттар бөлiнiп шығып жатыр. Қазiргi туризм классификациясы туристiк шаруашылықты, туристiк қозғалысты, жалпы туризмдi аумақтық ұйымдастыру мен дамуын жоспарлау үшiн керек. Бұл классификацияның мәнi - туризмнiң жеке түрлерiн бөлiп көрсету болып табылады[8].
Қазiргi уақытқа дейiн туризмнiң нақты классификациясы жасалынбаған, себебi, қазiргi туризмнiң таза бiр түрiн, формасын бөлiп көрсету мүмкiн емес. Бiрақ, классификация туризм мен оның инфрақұрылымның дамуын зерттеу үшiн, белгiлi бiр туристiк қызметтерге сұранысын анықтау үшiн, сонымен қатар туризмнiң материалдық-техникалық базасының дамуын жоспарлау үшiн қажет болып табылады.
Туристiк ағымның бағыты бойынша, сонымен қатар құқықтық статусы бойынша фантуризм екi үлкен классқа бөлiнедi: iшкi (ұлттық) және халықаралық (шетелдiк). Iшкi фантуризм - бұл азаматтардың өз елiнiң iшiнде саяхат жасауы. Халықаралық фантуризм - бұл азаматтардың өз елiнен тыс жерлерге саяхаттауы, жанкүйерлердiң бiр елден екiншi елге немесе бiрнеше елдерге сапарлары.
Бұлай бөлiну халықаралық туризмнiң екi басқа түрлерiмен тығыз байланысты - кiру және шығу, бұлар туристiк ағымның бағыты арқылы айырмашылықта болады. Туристiң саяхат жасау мақсаты оның шыққан елiн немесе баратын елiн анықтайды. Егер жанкүйерлер өз елiнен туристiк мақсатпен шықса - бұндай туризмдi шығу туризмi дейдi, ал баратын елi кiру туризмi деп аталынады.
Халықаралық фантуризмде турист өзiнiң елiнен шығып басқа бiр шетелдiк елге барады. Кеденнен өту үшiн туристiк құжаттарды (паспорт, виза жасау) толтырып, валюта және медициналық бақылаудан өтедi. Бұл халықаралық фантуризмнiң ерекшелiгi және iшкi фантуризмнен ең басты айырмашылығы болып саналады.
Халықаралық фантуризмнiң тағы да бiр ерекшелiгi - елдiң төлем балансына тигiзетiн әсерi. Шетелдiк туристер қабылдаушы елдiң бюджетiне валюта түсiредi. Сондықтан шетелдiк туристердiң келуiн "белсендi" туризм деп атайды. Оған қарсы, туристердiң шет елге кетуi ұлттық ақша мөлшерiнiң азаюуына әсерiн тигiзедi. Бұндай туризмдi "белсендi емес" немесе пассивтi дейдi.
Осындай едәуiр айырмашылығына қарамастан, iшкi және халықаралық фантуризм бiр-бiрiмен үнемi тығыз байланыста болады. Өйткенi, iшкi туризмi дамымаған елде,яғни, туристiк инфрақұрылымы, орналастыру орындары, тамақтану орындары, транспорт кешенi мен жол тораптарының сапасы төмен елде халықаралық туризмнiң дамымайтыны сөзсiз. Сол себептi ең бiрiншi iшкi туризмдi дамытуымыз қажет. Iшкi туризм халықаралық туризмнiң катализаторы болып саналады. Ол жаңа рекреациялық ресурстар мен аудандарды игеруге, туристiк инфрақұрылымның базасын құруға әсерiн тигiзедi, сондай-ақ бiрте-бiрте халықаралық туристiк қозғалысқа, халықаралық туризм индустриясына енуге мүмкiндiктер туғызады.
Фантуризмнiң типтерi әр алуан белгiлерi бойынша классификацияланады. Ұйымдастыру жағына қарай фантуризм: а) ұйымдастырылған (жоспарлы); б) әуесқой (өз жоспары бойынша); в) ұйымдастырылмаған (жабайы) болып бөлiнедi. Турфирмалар ұсынатын сапарларды ұйымдастырылған туризм деп атайды, себебi ұйымдастырылған туристер алдын ала белгiленген мезгiл мен маршрут бойынша турларды сатып алады.
Ұйымдастырылмағаннан айырмашылығы - әуесқой және жабайы туристер өздерiнiң саяхатын өзiнше ұйымдастырады. Әуесқой туристердiң жабайы туристерден айырмашылықтары болады. Әуесқой туристер туристiк ұйымдармен байланысты жұмыс iстейдi. Жабайы туристер турфирмасыз, туристiк ұйымдарсыз саяхаттайды.
Фантуризм жеке және топтық болып бөлiнедi. Жеке бiр адамның немесе бiр жанұяның (бес адамға дейiн) өздерiнiң жеке жоспары бойынша саяхатын жеке туризм дейдi, бiр топ адамның саяхатын (6-7 адамнан бастап) топтық туризм деп атайды. Фантуризммен әдетте топ болып айналысады. Және ол топтардың негiзiн жастар құрайды.
Сапардың ұзақтығына қарай фантуризм қысқа және ұзақ мерзiмдi болып бөлiнедi. Адамдардың үш тәулiкке дейiн саяхатқа келуiн қысқа мерзiмдi фантуризм дейдi. Ұзақ мерзiмдi фантуризм (үш тәулiктен артық) каникул немесе ұзақ мерзiмдi демалыспен байланысты. Әдетте фантуризм ұзаққа созылмайды, бiрақ та iрi спорттық оқиғаларды,әлем чемпионаттарын, Олимпиада ойындарын тамашалауға барған кезде фантуризм көпке созылатыны сөзсiз.
Саяхаттың ара қашықтығына қарай фантуризм жақын және алыс болып бөлiнедi. Жақын саяхат өз елiмiзге, алыс саяхат шетелдерге барып жанкүйер болу деген сөз.
Фантуризмдi туристердiң турды сатып алғанда кететiн шығынына қарай 2-ге бөлуге болады: а) коммерциялық фантуризм; б)әлеуметтiк фантуризм. Алғашында барлық туристiк iс-әрекет коммерциялық түрде болса, онан түсетiн кiрiс туристiк мекемелердiң жұмысының басты нәтижесi болды. Бiрте-бiрте коммерциялық туризмге қарсы әлеуметтiк туризм деген түсiнiк пайда болды. Әлеуметтiк туризм жүйесi тұтынушыларға ғана емес, туристiк мекемелерге де өте тиiмдi. Сонымен, әлеуметтiк туризм - бұл ақшалары аз адамдардың пайдаланатын туризмi, оларды мемлекет және мемлекетке жатпайтын құрылымдар қолдайды. Әлеуметтiк фантуризм түрлi спорттық командалардың өзге елге жарысқа шыққанда өз фан-клубтарын өздерiне қолдау көрсету үшiн қаржыландырып жарыс орындарына алып баруынан көруге болады.
Фантуризмнiң мақсаттары келесiдей болып табылады:
- тарихы терең, белгiлi, масштабты оқиғалардың анықталуы;
- қазiргi уақытта жоғары потенциалы бар спорттық шараларды қажеттi деңгейге көтеру;
- идеялар деңгейiнде ғана болатын уникалды спорттық оқиғаларды қалыптастыру;
Фантуризмнiң негiзгi артықшылықтары - оның мезгiл таңдамайтындығы және жоғарғы пайдалылығы. Бiрақта Қазақстанда жоғарғы табыс әкелетiн фантуризмнiң дамуы қарқыны төмен. Елiмiзде Қазақстанның бұқара халқын ғана тартып қоймай, шетелдiк туристердi қатты қызықтыратын тұрақты қайталанып отыратын маңызды спорттық шаралар қалыптаса қойған жоқ. Халықаралық масштабтағы фантуризмге Азиада 2011, Универсиада 2017-нi жатқызсақ болады. Фантурға қатысушы туристер, яғни спорттық оқиғаның куәсi болу үшiн келген туристер аймақтағы туризмнiң басқа да түрлерiнiң потенциалды тұтынушылары болып табылады. Фантуризм туризмнiң уникалды түрi болып табылады, өйткенi ол сарқылмайтын ресурстарға ие. Кемшiлiктерi ретiнде болашақта болатын спорттық оқиғаға деген сұраныстың қандай боларын болжаудың мүмкiн еместiгi. Фантуризм - кезектi демалысын максималды қызықты, жарқын, естен кетпестей етiп өткiзiп, жаңа сезiмдермен ләззат алғысы келетiн адамдарға арналған демалыс түрi. Фантуризм - бұл қайталанбас спорттық оқиғалардың куәсi болу болып табылады[9].
Соңғы уақыттарда фантуризмнiң iшiнен тағы бiр туризм түрi бөлiнiп шығып жатыр. Ол Батыс Еуропада бастау алып, граундхоппинг деп аталынады.
Граундхоппинг - бұл түрлi стадиондардағы ойындарды барып көру. Және осындай келулер неғұрлым көп болса, соғұрлым жақсы болады. Осындай хоббиi бар адамдарды граундхопперлер немесе хопперлер деп атайды. Граундхоппингтi негiзiнен футболмен байланыстырады, бiрақ та ол бұл спорт түрiмен шектелмейдi. Бұл туризм түрi өз бастауын 70-жылдардағы Англиядан алады. 80-жылдардың соңынан бастап граундхоппингпен Германияда да шұғылдана бастады. Бүгiнгi күнде ол Ұлыбритания, Германия, Голландия және Бельгия елдерiнде өте танымал болып отыр[10].
Қанша стадионға барғаныңызды санаудың нақты бiр ережелер жүйесi жоқ. Бiрақта, жалпылама ереже бойынша матчты стадионда көру керек немесе матч уақытында стадионда болу керек. Сонымен қатар, ойынды соңына дейiн тамашалау қажет, оның үстiне әрдайым бiр қызықты оқиғаның куәсi боп қалуыңыз мүмкiн. Бiрақта, белгiлi бiр себептермен сiздiң уақытыңыз тығыз болса, мысалы, бiр күн iшiнде үш түрлi стадионнан үш түрлi ойынды тамашалауыңыз керек болса, уақытынан бұрын кетiп қалуыңызға болады.
Кейбiр елдерде граундхопперлердiң формалды ұйымдары қызмет жасайды. Олардың бiрi Премьер-лига мен Футбол лигасының барлық стадиондарына барып көрген хопперлердi бiрiктiретiн ағылшындық "92" клубы.
1.3 Заманауи туристiк классификациядағы фантуризмнiң алатын орны
Қазiргi туризмнiң заманауи классификациясы туристiк шаруашылықты, туристiк қозғалысты, жалпы туризмнiң аумақтық ұйымдастырылуы мен дамуын жоспарлау үшiн қажет. Бұл классификацияның мәнi - туризмнiң жеке түрлерiн бөлiп көрсету болып табылады.
Қазiргi уақытқа дейiн туризмге нақты классификация жасалынбаған, себебi, қазiргi туризмнiң таза бiр түрiн, формасын бөлiп көрсету мүмкiн емес. Бiрақ, классификация туризм мен оның инфрақұрылымының дамуын зерттеу үшiн, белгiлi бiр туристiк қызметтер сұранысын анықтау үшiн, сонымен қатар туризмнiң материалдық-техникалық базасының дамуын жоспарлау үшiн қажет.
Туризмдi әр түрлi белгiлерiне қарай: мақсатына, саяхаттың мерзiмi мен ұзақтығына, қозғалыс түрiне, орналасу орнына, саяхатқа қатысушылардың құрамының сапасына және т. б. классификациялауға болады. Бiрақ, саяхаттың мақсаты негiзгi белгi болып табылады.
Туризм формалары мен кластарына қарағанда оның түрлерi әр алуан болып табылады. Олар бiрқатар факторларға:
- бос уақыттың бар болуына және ұзақтығына;
- туристердiң жас мөлшерi мен жынысына, денсаулығы мен рухани дамуының деңгейiне, адамның жеке талғамы мен материалдық молшылығына;
- табиғи жағдай мен мезгiлдiң әртүрлiлiгiне;
- белгiлi қозғалыс құралдарының бар болуына және т. б. байланысты.
Сапардың мақсаты, шарты, бағыты мен масштабы бойынша туризмдi формаларға, кластарға және түрлерге бөлуге болады[11].
Жұрт денсаулығын сақтау, еңбек қабiлетiн көтеру қандай да болсын мемлекеттiң басты мiндеттерiнiң бiрi болып табылады, ал осындай мiндеттi орындауда фантуризмнiң рөлi өте маңызды.
Туристiк ағымның бағыты мен сипаты бойынша, сонымен қатар құқық статусы бойынша туризм екi үлкен класқа бөлiнедi: iшкi (ұлттық) және халықаралық (шетелдiк) туризм. Iшкi туризм - бұл азаматтардың өз елiнiң iшiндегi саяхаты. Халықаралық туризм - бұл азаматтардың өз елiнен тысқары жердегi саяхаты, туристердiң бiр елден екiншi елге немесе бiрнеше елдерге жасайтын сапарлары. Шетелдiк туризм - бұл шетелдiк азаматтардың туристiк мақсаттармен басқа елге келуi.
Туризмнiң осындай жiктелуi халықаралық туризмнiң екi басқа түрiмен - кiру және шығу туризмiмен тығыз байланысты, бұлар туристiк ағымның бағыты арқылы айырмашылықта болады. Туристiң саяхат жасау мақсаты оның шыққан немесе баратын елiн анықтайды. Егер турист өз елiнен туристiк мақсатпен шықса - мұндай туризмдi шығу туризмi дейдi, ал баратын елiнде кiру туризмi деп аталады.
1993 жылы ЮНВТО-ның Оттавада өткен конференциясында туризмнiң кейбiр ұғымдары анықталды, атап айтсақ жаңа ұғымдар: ұлттық туризм және ел iшiндегi туризм түсiнiктерi қабылданды. Ұлттық туризм iшкi және шығу туристiк ағымдардан құрылады. Ел iшiндегi туризм - iшкi және кiру туристiк ағымдарды қамтиды[12].
Туризм классификациясының, оның саяхатқа шығу мақсаты бойынша бөлiнуi осы уақытқа дейiн көптеген пiкiрталас туғызады. Австриялық туризмолог профессор П. Бернекердiң айтуынша, қаншама авторлар болса, соншама анықтамалары да бар. Көптеген авторлар оның басты мәселесiн бiр ауыздан мақұлдайды және саяхатты мақсаты жағынан демалыс пен көңiл көтеру десе, басқа жағынан iскерлiк туризм деп бөледi. Демалыс пен көңiл көтеру мақсатымен өткiзiлетiн саяхаттар (рекреациялық туризм) туризм дамуының негiзгi бағыты болып саналады. Оның үлесiне дүниежүзiлiк туризмнiң 70% келедi. Олар сауықтыру, спорттық, танымдық сапарларын бiрiктiредi.
Қандай да болсын туристiк саяхатта туристер мәдени-тарихи кереметтердi тамашалайды, мұражайларға, галереяларға, театрларға барады. Басқаша айтқанда, адам барған жердiң географиясы мен онда тұрған халықтың мәдениетiне, тарихына, өнерiне, дiнiне, этнографиясына қызығушылық бiлдiредi. Барған жер халқының өмiрi жөнiндегi көзқарастары туризм арқылы қалыптасады, сондықтан көптеген зерттеушiлер туристiк қозғалыстың дамуында басты рөлдi танымдық туризмге бередi.
Замануи туризм классификациясының iшiндегi фантуримнiң алатын орны әлi күнге анықталмаған. Өйткенi соңғы уақыттарға дейiн фантуризмдi туризмнiң бiр бағыты ретiнде қарастырмай оны не оқиғалық туризмнiң не спорттық туризмнiң iшiне кiргiзiп келгенi белгiлi. Ал, шын мәнiнде, фантуризм өзiнде оқиғалық туризм мен спорттық туризмнiң элементтерi ұштасқан туризмнiң уникалды түрi болып табылады (сурет 2).
Туристiк саяхаттың мақсатына қарай туризм келесiдей: а) рекреациялық, ә) экскурсиялық және б) мамандандырылған немесе арнайы туризм болып бөлiнедi. Рекреациялық туризмге емделу және сауықтыру мақсатындағы саяхат кiредi. Рекреациялық туризм климатпен емдеу, бальнеологиялық және балшықпен емдеуден тұратын курорттық емдеу туризмi мен демалыс үйлерi мен пансионаттардағы және спорттық жорықтардағы сауықтыруды қамтитын сауықтыру-спорттық туризмiне бөлiнедi. Экскурсиялық туризм - табиғаты мен әлеуметтiк-экономикалық (антропогендiк) тұрғыдан қызықты орындармен танысу мақсатындағы саяхат, бұл басқа аудандарға немесе елдерге саяхат жасау. Арнайы туризм - арнайы бағдарлама және маршрут бойынша өткiзiлетiн саяхат. Әдетте оған мақсаттары немесе кәсiби мүдделерi ортақ болатын адамдар қатысады[13].
Сонымен, заманауи туризм классификациясы әлі де терең зерттеулерді қажет етеді. Бұл бөлімде заманауи туризм классификациясындағы фантуризмнің орны анықталынды.
2 ҚАЗАҚСТАН ФАНТУРИЗМНIҢ ҚАЗIРГI ЖАҒДАЙЫ
2.1 Фантурларды ұйымдастырудағы әлемдiк тәжiрибе
Халықаралық спорттық сайыстар (Олимпиада ойындары, әлем және құрлық чемпионаттары, универсиадалар) миллиондаған адамдарды қызықтырады. Шет елге шығып, өз елiнiң командасын қолдау үшiн немесе спорттық мерекеге қатысуды көздеген туристтердi, тiптi заманауи байланыс жүйелерi, теледидар , интернет - туристер ағымын азайта алмайды. Спорттық сайыстарды тамашалау, бұл ежелгi саяхаттардың бiрi деп айтуға болады.
Қазiргi таңдағы спорттық оқиғалық туризмде спортшылар мен олардың қамқоршылары туристiк ағымның аз ғана бөлiгiн құрайды, басым бөлiгiн әрине оларды қолдайтын жанкүйерлер тобы. Мәселен, Еуропа футбол чемпионаттарында өзге елден келген бiрнеше он мыңдаған жанкүйерлер қатысады. Спорттық шараларға қатысу әдетте қысқа уақытқа созылады және бiр туристке шаққанда анағұрлым қаожылай шығын кетпейдi. Алайда туристер санының көп болуымен мемлекетке едәуiр туристiк табыс түсiредi.
Барлық туристiк шаралардың iшiнде туристiк ағым және одан түсетiн пайданың көбi жағынан қыстық, әсiресе жаздық Олимпиада ойындары. Ежелгi Грекияда Олимпиада ойындары б.з.д. 766 ж.ж. өткiзiлген сол кездiң өзiнде әлемнiң түкпiрiнен көрермендердi тарта бiлдi.
Қазiр Олимпиадалық ойындар жанкүйерлер үшiн 1000-2000 доллар тұрады. Олимпиада ойындарын өткiзу орындары көбiнесе әлемдiк тартымды туристiк орталықтар болады: Париж (1900, 1924), Рим (1960), Лондон (1908, 1948, 2012), Афины (1896, 2004), Инсбрук (Австрия, 1964, 1976), Саппоро (1972), Нагано (1998). Олимпиада ойындары сол орталықтың туристiк құндылығын арттырады. Мәселен Оңтүстiк Кореяда өткiзiлген Олимпиада ойындары, бiрiншiден, олимпиадаға дайындық кезiнде туризмнiң мықты материалдық-техникалық базасын құруға, екiншiден, Сеулдi туристiк центр ретiнде демонстрациялауға мүмкiндiк бердi. Бұл ақыр соңында кiру туризмнiң жылдам дамуына әкеп соқтырды[14].
Туристердiң назарын тағы да қызықтыратын шараларға: жыл сайын 1839 жылдан бастап Лондонда, Темза өзенiнде өтетiн Корольдiк регата (небәрi бес күннiң iшiнде 1,2 млн доллар жұмсалады), Женева көлiндегi (Швейцария) яхтамен жарыс, Үлкен шлем турнирлерi (заманауи теннистегi престиждi сайыстар Австралия, Франция, Англия, АҚШ), ФИФА футболдан әлем чемпионаты, Формула-1 (автоспорт әлемiндегi ең танымал сайыс), велоспорт сайыстары (Тур де Франс, Испания Вуэльтасы, Джиро ди Италия).
Олимпиада ойындары немесе Олимпиада (гр. ΟλυμPIιακοί Αγώνες) төрт жылда бiр рет өткiзiлетiн ең iрi халықаралық кешендi спорттық жарыс.
Ежелгi Грекияда болған дәстүр, XIX ғасырдың соңында француздық қоғам қайраткерi барон Пьер де Кубертенмен жаңартылды. Алғашқы кезде тек қана жазғы Олимпиада ойындары, төрт жылда бiр рет өткiзiлiп отыратын, дүниежүзiлiк соғыстар болған жылдарды қоспағанда. 1924 жылы жазғы ойындарымен қатар қысқы Олимпиада ойындары да өткiзiле бастады. Бiрақ 1994 жылдан бастап жазғы және қысқы ойындар екi жылдық айырмашылықпен өтiп тұрады.
Олимпиада ойындарының ұраны -- Citius, altius, fortius немесе "тезiрек, жоғарырақ, күштiрек".
Алғашында ойын өтуi бiр күнге созылса, кейiнiрек ойынның ұзықтығы бiр айға дейiн жеттi. Ойынды әр төрт жылда астық пен жүзiм жинау арасында үнемi өткiзiп тұру туралы шешiм шығарды. Қоғам қайраткерi - Пьер де Кубертеннiң олимпиялық ойындар өткiзу жөнiндегi ұсынысын қабыл алған
Францияның оқу ағарту министрi оған дене тәрбиесiн дамыту жөнiндегi халықаралық конгресс шақыруды табыстады. Содан 1894 жылы маусым айында 12 елдiң қатысуымен конгресс өз жұмысын өткiздi. Оған қатысушылар Пьер де Кубертэннiң баяндамасын талқылап, 1896 жылы 1-олимпиялық ойындарын Афина қаласында өткiзу жөнiнде шешiм қабылдады.
Олимпиада нышандары. Олимпиада қозғалысы көптеген нышандарды қолданады, негiзiнде олардың барлығы барон Пьер де Кубертеннiң мұраттары мен ойларынан жаратылған. Осы нышандардың iшiндгiе ең танымалы, 1920 жылдан бастап әр бiр ойында көтерiлетiн бес сақина суреттелген олимпиада туы шығар. Олимпиада туы, ақ түстi матаның үстiнде, бес түрлi-түстi сақина суреттелген ақ түстi мата болып табылады. Әр бiр сақина, бес түрлi құрлықты бiлдiредi: Еуропаны, Азияны, Африканы, Америка мен Океанияны. Барлық сақиналар бiр-бiрiмен байланысқан және Олимпиада ойындары рухының жан-жақтылығын бiлдiредi.
Бес сақина үшiн таңдалған түстер (солдан оңға қарай): көк, сары, қара, жасыл және қызыл. Осы ту таңдалған кезде ақ фонмен қатар, бұл түстер әр бiр елдiң туында бар едi, сондықтан да бұл сақиналар тек қана құрлықтарды емес, әлемдегi барлық елдердi бiлдiредi[15].
Ең көп Олимпиада ойындарын өткiзген ел - АҚШ -- 8 рет (4 рет -- жазғы және 4 рет -- қысқы). Франция 5 рет (23), Ұлыбритания 3 рет (30), Германия 3 рет (21), Жапония, Италия, Канада 3 рет (12). Австралия жазғы ойындарын бiр рет өткiзген, ал Австрия, Швейцария және Норвегия қысқы ойындарын. Швеция, Бельгия, Нидерланд, Финляндия, КСРО, Мексика, Оңтүстiк Корея, Испания және Қытай бiр рет жазғы ойындарын өткiзген. Югославия (Босния және Герцеговина) бiр рет қысқы ойындарын қабылдаған. Барлығы 21 ел. Жазғы ойындары 18 елде, ал қысқы 11 елде өткiзiлген.
Қалалар арасында Олимпиада ойындарын ең көп қабылдаған қала - Лондон -- 3 рет. Лос Анжелесте, Парижде, Афинада екi реттен жазғы ойындары өткiзiлген, Санкт-Морицте, Инсбрукте, Лейк-Плэсидте -- қысқы. Олимпиада ойындарын өткiзген 41 қала (жазғы 22, қысқы 19).
Футболдан әлем чемпионаты (немесе Футболдан Әлем Кубогы, ФИФА әлем чемпионаты деп те атайды), ресми атауы ФИФА Әлем Кубогы (ағылш. FIFA World Cup) - футболдан халықаралық жарысы. Әлем Чемпионаты ФИФА-ның ұйымдастыруымен өткiзiледi, және оған ФИФА-ға мүше барлық ерлер құрама командалары қатыса алады.
Финалдық турнирлер 4 жылда 1 рет болады. Бiрақ iрiктеу турнирлерiн қосқан 3 жылға дейiн ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазiргi кездегi туризм - бұл әлемдiк экономиканың құлдырауды бiлмейтiн саласы. Мамандардың есебi бойынша, орташа есеппен, бiр шетелдiк туристiң беретiн табысын алу үшiн оған барабар, шамамен 9 тонна тас көмiр немесе 15 тонна мұнай немесе 2 тонна жоғары сортты бидайды әлемдiк нарыққа шығару керек. Бұл ретте, шикiзат сату елдiң энергия көздерiн азайтады, ал туристiк өндiрiс таусылмайтын ресурстармен жұмыс iстейтiнi белгiлi. Сөйтiп, шикiзат сату өзiндiк экономикалық тығырыққа тiрелу болса, ал туризмдi дамыту - ұзақ мерзiмдi, экономикалық тиiмдi болашақ болып табылады.
Туризм тек орын ауыстыру ғана емес, ол көптеген экономикалық және әлеуметтiк аспектiлердi құрайды. Соңғы он жылда туризм мықты дербес индустрияға айналып отыр.
Жоғарыда айтып өткенiмдей, қазiргi кезде туризмнiң жаңа түрлерi өте жоғарғы қарқынмен дамып келе жатыр. Дипломдық жұмыс туризмнiң жаңа дамып келе жатқан бағыты фантуризмге арналады. Фантуризм потенциалы өте жоғары жаңа туристiк бағыт болып табылады. Бұл туризмнiң кейiннен пайда болған жас саласы болғандықтан мүлдем зерттелмеген және де әлi күнге туризм классификациясына кiргiзiлмеген. Фантуризм - күрделi құбылыс.
Зерттеу тақырыбының өзектiлiгi соңғы кездерде көптеген адамдар тек спортқа қызығып қана қоймай, сонымен қатар спорттық шараларды барып көруге белсендi қызығушылық танытып жүр. Спорттың қай түрiнiң танымалдылығы жоғары болса, жанкүйерлердiң оған көптеп келуi соған байланысты болады. Кейбiр спорт түрлерi (футбол, хоккей) өте танымал, ал кейбiр спорт түрлерiнiң (велоспорт) жанкүйерлерi азырақ болады. Әлемдiк масштабтағы iрi спорттық жарыстар ерекше көңiл аудартады. Қазақстан үшiн бұл тақырыптың өзектiлiгi өте жоғары, өйткенi бiздiң елiмiзде 2017 жылы Алматы қаласында Бүкiләлемдiк Универсиада өтейiн деп жатыр. Бұл халықаралық спорттық шаралар елдiң халықаралық деңгейде тартымдылығын арттырып, жаңа туристiк ағымдарды тартуға үлкен әсер етуi мүмкiн.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Фантуризм және оны Қазақстанда дамыту мүмкiндiктерiн қарастыру.
Көзделген мақсатқа сәйкес дипломдық жұмыста келесiдей мiндеттердi шешу қажет:
- фантуризмнiң шығу тарихын зерттеу;
- фантуризм мәнiн және оның ерекшелiгiн анықтау;
- фантурларды ұйымдастырудың әлемдiк тәжiрибесiмен танысу;
- заманауи туризм классификациясындағы фантуризмнiң алатын орнын анықтау;
- Қазақстанда фантуристерге арналған турды ұйымдастыру;
- Қазақстанда фантуризмнiң даму болашағын қарастыру.
Зерттеу объектiсi - спорттық оқиғалық туризмнiң бiр саласы ретiнде фантуризмдi зерттеу.
Зерттеу пәнi - Қазақстандағы фантуризм.
Дипломдық жұмыстың практикалық маңыздылығы анықталған қорытынды мен берiлген ұсыныстар арқылы Қазақстандағы фантуризмдi дамытуда қолданыла алады және ұсынылған турды туристiк фирмалар қызметiнде қолдану мүмкiндiгi.
Зерттеудiң ғылыми жаңашылдығы аймақтағы туризм дамуымен байланысты теориялық проблемаларды зерттеуден және туризм дамуын арттыру бойынша ұсыныстар берiлуден тұрады.
Дипломдық жұмысты орындау барысында теориялық база ретiнде отандық, ресейлiк және шет елдiк зерттеушiлер еңбектерi алынды, сондай-ақ мерзiмдiк басылымдарда жарияланған мәлiметтер мен интернет сайттарының ақпараттары, зерттеулердiң логикалық, экономикалық-статистикалық, жүйелi және жағдайлық талдау әдiстерi қолданылды.
Дипломдық жұмыс кiрiспеден, 3 бөлiмнен, 9 бөлiмшеден, қорытындыдан құралған, соңында пайдаланылған әдебиет тiзiмi ұсынылған. Иллюстрация ретiнде 6 кесте және 9 сурет келтiрiлген. Жұмыс баспалық бетте орындалған.
Дипломдық жұмыс 62 беттен тұрады.
1 ФАНТУРИЗМНIҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГIЗДЕРI
1.1 Фантуризмнiң пайда болу тарихы
Туризмнiң жаңа және мол табыс әкелетiн түрiнiң бiрi оқиғалық туризм болып табылады. Бiрқатар авторлардың айтуынша, оқиғалық туризмнiң ұйымдастырушылық жүйесi келесi элементтерден тұрады: оқиғалық туризм функциялары, оқиғалық туризмдi дамыту барысында жұмыспен қамту сферасы, сонымен қатар, оқиғалық туризм сферасының негiзгi қатысушылары [1].
Туризмнiң осы түрiнiң анықтамасын анықтау барысында келесiдей түсiнiк ұсынылды: оқиғалық туризм - бұл туризм инфрақұрылымының дамуын жақсартатын, қоғамдағы әр турлi тап өкiлдерiнiң интеграциясы мен жағымды имидждың қалыптасуына әкелiп, туристердi мәдени және спорттық өмiрдегi түрлi форматтағы шараларымен қызықтыратын, туризм саласының бiр түрi. Соңғы он жыл iшiнде Қазақстанда елiмiздiң туристiк имиджiн қалыптастыру мен әлемдiк туристiк нарыққа ұлттық турөнiмдi енгiзуге ерекше көңiл бөлiнуде. Осы мақсатқа жету үшiн Қазақстан iрi халықаралық көрмелер мен жәрмеңкелерге жыл сайын қатысып жүр. Одан бөлек, шетелдiк туристердi тарту үшiн халықаралық, республикалық және бұқаралық туристiк iс-шараларды өткiзу арқылы оқиғалық туризмдi дамытуға да көп мән берiлуде. Сол себептi, соңғы жылдары елiмiзде әлемдiк масштабтағы оқиғалар жиi өткiзiлiп жатыр. Осындай шаралардың өткiзiлуi бүкiл ел мен оның аймақтарының әлеуметтiк-экономикалық жағдайына бiршама деңгейде әсер етедi. Оқиғалық шаралар туризм инфрақұрылымы дамуының катализаторы бола отырып, аймақтың туристiк бағыт ретiнде жағымды имиджiнiң қалыптасуына алып келедi[2].
Туризм ̶ заманауи экономиканың ең маңызды салаларының бiрi және ол адамдардың қажеттiлiктерiн қанағаттандыруға және халықтың тiршiлiк деңгейiн жоғарылатуға бағытталған.
Оның маңызды түрлерiнiң бiрi оқиғалық туризм,яғни өзiнiң уникалдылығымен, экзотикалығымен, қайталанбастығымен көптеген адамдарды және шетелдiк азаматтарды қызықтыратын әртүрлi маңызды қоғамдық оқиғалар мен сирек қайталанатын табиғи құбылыстармен байланысты туристiк iс-әрекет. Оқиғалық туризмнiң ең басты ерекшелiгi - саяхат мақсаты қандай да болмасын бiр оқиғамен байланысты болады.
Батыс Еуропада, мысалы, маңызды оқиғаларға Канн және Венециядағы кинофестивальдар, Зальцбургтегi музыкалық фестиваль, Венадағы опера балы жатады.
Венеция мен Кельндегi карнавалдар, Памплондағы бұқалар жүгiруi, Буньолдағы Томатина қызынақтар шайқасы, Мюнхендегi Октоберфест сыра фестивальi мыңдаған туристердi елiктiредi. Ле Бурже аэрокосмостық салоны,Женева автосалоны, Челсидегi гүлдер жәрмеңкесi сияқты iрi көрмелiк шаралар оқиғалық туризмнiң маңызды шараларына айналып, көптеген елдерден туристердi тартады.
Оқиғалық туризм ̶ аса қызықты бағыт болып табылады, өйткенi ол саяхат жасаушыларға спорт, мәдениет, өнер әлемiнiң ұлы оқиғаларына куә болуға мүмкiндiк бередi. Қазiргi кезде, жастар оқиғалық туризмi деген де пайда болды. Бұл туристерге оқиғаның бар ғажайыбын көрiп қана қоймай, сол оқиғаға белсендi қатыса алады [3].
Оқиғалық туризм саяхаттың мақсаты белгiлi бiр оқиғаға негiзделгендiктен спорттық, мәдени, iскерлiк туризм түрлерiн бiрiктiредi.
Өкiнiшке орай, оқиғалық туризм Қазақстанда ел туризмiнiң маңызды саласына айнала қойған жоқ. Оған себеп, елiмiздегi ұлттық және халықаралық деңгейдегi оқиғалар шет мемлекеттерден қалталы азаматтарды елiктiретiн әлемдiк қоғамның қымбат қазынасы деңгейiне сай емес. Басқаша айтқанда, туризм саласының бұл түрi батыс елдерiнде экономикаға мол табыс әкелетiн сала болса да, елiмiздiң туризм сферасында айтарлықтай құлаш жая қойған жоқ.
Туризмнiң қалыптасқан бағыты ретiнде фантуризм ендi ғана көрсетiле бастағанымен, оның тамыры тереңде жатыр. Көне Грекияда Олимпиада ойындары өткiзiле бастаған кездiң өзiнде барлық полистерден (қала-мемлекеттер) жанкүйерлер өз елiнiң спортшыларына қолдау көрсету үшiн ағылатын. Олимпиада ойындары ежелгi адамзат баласының өткен тарихының дамуымен байланыстырады. Осы күнге дейiн ойынның пайда болу мерзiмi нақты айтылмаған. Олимпиада ойындарының пайда болу себебi нақты болмаса да, олимпиада ойындарының пайда болуы жайында эллиндерде бiрнеше қызықты аңыздар бар. Алғашқы ойындар Зевс құдайының құрметiне б.з.д. 776 жылдан бастап төрт жылда бiр рет Олимпия қаласында өткiзiлетiн. Кейiн б.з. 394 жылы Византия императоры Федосий I-нiң бұйрығы бойынша тоқтатылды. Бұл ойындарда әскери дайындық, дене шынықтыру өнерiн көрсету байқаулары, дәстүрге айналған ақындар мен шешендер айтысы, әр түрлi өнер көрмелерi ұйымдастырылған. Олимпиада ойындары кезiнде соғыстар тоқтатылып, қасиеттi тыныштық орнайтын дәстүр қалыптасқан. Осы кезде бiр айдан үш айға дейiн бүкiл Эллада жерiнде қару жұмсауға, тiптi ойынды тамашалаушыларға қару-жарақпен келуге тыйым салынған. Ол кезде олимпиада ойындары бес күн өткiзiлген, бағдарламасына жүгiру, күрес, ат жарысы, қоссайыс, бессайыс сияқты бiрнеше спорт түрлерi кiрген болатын. Жеңiмпаздарға зәйтүн ағашының жапырағынан өрiлген алқа кигiзiлiп, құрмет көрсетiлген.
XIX ғасырдың орта кезiнде Грекияда Олимпиада ойындарын қайта жандандыру мақсатында бiраз әрекеттер жасала бастаған болатын. Сөйтiп, 1859 жылы, 1870 жылы, 1875 және 1889 жылдары Афинада грек елiнiң бiрқатар мықты спортшыларының қатысуымен секiру және жүгiру, диск лақтыру, найза лақтыру, гимнастика сияқты спорт түрлерiнен жарыстар өттi. Олимпиада ойындары бүкiл Грекияны бiрiктiретiн, жалпы ұлттық оқиғаға айналды. Бiраз уақыттан кейiн гректерге Олимпиада ойындардың бiрыңғай күнтiзбесiн бекiту идеясы келдi. Алғашында ойын өтуi бiр күнге созылса, кейiнiрек ойынның ұзықтығы бiр айға дейiн жеттi. Ойынды әр төрт жылда астық пен жүзiм жинау арасында үнемi өткiзiп тұру туралы шешiм шығарды. Қоғам қайраткерi - Пьер де Кубертеннiң олимпиялық ойындар өткiзу жөнiндегi ұсынысын қабыл алған Францияның оқу ағарту министрi оған дене тәрбиесiн дамыту жөнiндегi халықаралық конгресс шақыруды табыстады. Содан 1894 жылы маусым айында 12 елдiң қатысуымен конгресс өз жұмысын өткiздi. Оған қатысушылар Пьер де Кубертэннiң баяндамасын талқылап, 1896 жылы 1-олимпиялық ойындарын Афина қаласында өткiзу жөнiнде шешiм қабылдады. Халықаралық олимпиада комитетiнiң тұңғыш басшысы болып грек Деметриус Викелас сайланды. Сонымен қазiргi заманғы алғашқы олимпиада ойындары 1896 жылы сәуiр айының 6 - 15 аралығында Афинада өтiп, оған 13 елден 311 спортшы қатысты [4].
Бiр кездерi тек қана грек елiнiң спортшылары ғана бақ сынаса алған бұл дүбiрлi жарысқа ендi әлемнiң барша елiнен кiл мықты спортшылар келiп сынға түсетiн болды. Оған жан-жақтан жиылған спортшылардан бөлек, өз елiнiң спортшыларына қолдау көрсетуге мыңдаған қарапайым халық ағылатын едi. Келушiлердiң қарасы тым көп болғаны сонша, сол кездегi билiк өкiлдерi ойындар өткiзiлетiн орындардың жанынан түнеу орындары мен таверналарды салдыра бастады. Қалада жарыстардан бөлек түрлi ойын-сауық түрлерi ұйымдастырылып, халықтың көңiлiн көтеретiн едi.
Мiне, қазiргi кездегi кейпiнде болмаса да, фантуризмнiң алғышарттары ерте кезден, яғни, б.з.д VIII ғасырдан көрiне бастағаны анық.
Одан соң Олимпиада ойындары түрлi саяси оқиғаларға байланысты өткiзiлмей қалғаны белгiлi. Бiрақ фантуризмнiң дамуы тоқтаған емес.
Ежелгi Римде бай ақсүйектер құлдарды дайындап, бiр-бiрiмен шайқастыратын болған. Оларды гладиаторлар деп атайтын. Тiптi кейбiр гладиаторлардың атағы жер жаратын болған. Жарты дүниенi жаулап алған Рим жерi өте үлкен болса, елдiң қиыр шеттерiнде де танымал гладиаторларды танып, тамсанатын едi. Ержүрек гладиаторлардың шайқасын көру үшiн Римнiң қиыр-қиырынан адамдар ағылып, осы қызық үшiн соңғы тиындарын беруге дайын болған. Қалаға келген адамдарды орналастыру үшiн арнайы орындар салынып, қала өркендей түскен. Неғұрлым көп адамды сыйғызу үшiн, алапат ареналар соғылып, олар амфитеатрлар деп аталынды. Осындай қанды шайқастарды жиiрек өткiзiп тұру арқылы мемлекет басшылары ел халықтарының мемлекетке қарсы бас көтерулерiн болдырмай отырған. Яғни, бұл халықтың көңiлiн алдау болған. Қала инфрақұрылымы дамып, қалаға апаратын жолдар көптеп салына бастады. Сол уақытта адамдар "барлық жолдар Римге апарады"-деп әзiлдесетiн едi.
Осылардан бөлек басқа да түрлi оқиғалар өз кезегiнде көптеген адамдарды қызықтыратын болған. Адамдар сол оқиғаларды көру үшiн көптеген дүниелерiн құрбан етуге дайын тұратын едi. Қорытындылай келгенде, фантуризм соңғы уақыттарда ғана туризмнiң жаңа бағыты деп танылып жатқанына қарамастан, оның қалыптасуы ерте кездермен сәйкес келедi.
1.2 Фантуризм мәнi және оның ерекшелiгi
Қазiргi уақытта адам қызметтерiнiң әр түрлi формалары бар, олар жалпы жағдай жасауға және әлемдi тануға бағытталған. Халық тұрмысының жақсаруы жаңа әлемдi ашуға адамның қажеттiлiгiн, соның iшiнде саяхатқа құштарлығын арттырады. Ал, саяхат дегенiмiз - туризм. Туризм тек орын ауыстыру ғана емес, ол көптеген экономикалық және әлеуметтiк аспектiлердi құрайды. Соңғы он жылда туризм мықты дербес индустрияға айналды.
Жоғарыда айтып өткенiмдей, қазiргi кезде туризмнiң жаңа түрлерi өте жоғарғы қарқынмен дамып келе жатыр. Дипломдық жұмыс солардың iшiндегi фантуризмге арналады. Фантуризм потенциалы өте жоғары жаңа туристiк бағыт болып табылады. Бұл туризмнiң кейiннен пайда болған жас саласы болғандықтан мүлдем зерттелмеген және де әлi күнге туризм классификациясына кiргiзiлмеген. Фантуризм - күрделi құбылыс. Оның құрылымы мынадай (сурет 1):
Сурет 1. Фантуризмнiң мәнi
Суреттен көрiп тұрғанымыздай, фантуризм оқиғалық туризм мен спорттық туризмнiң қосындысы болып табылады. Бұл туризмнiң әлi зерттеле қоймаған жас саласы. Бiрақ та, қазiргi кездегi туризм дамуындағы жаңа тенденция десек қателеспеймiз. Өйткенi, жыл сайын өзiнiң сүйiктi командасына, қолдау үшiн жердiң түкпiр-түкпiрiне саяхат жасаушылар саны артып келедi. Әсiресе, осындай саяхаттар iрi спорттық жарыстар кезiнде көбейе түседi. Мысалы: Олимпиада ойындары немесе футболдан әлем чемпионаты. Оқиғалық туризм жайлы айттым, ендi фанатизмге тоқталып кетейiн. Фанатизм (лат. fanaticus - құрбандық) - индивидтiң белгiлi бiр сенiмдерге деген, басқа ешқандай баламаны қабылдамайтындай болып қалтқысыз берiлгендiгi; бұл оның iс-әрекетiндегi және басқалармен қарым-қатынасында айқын көрiнедi. Фанатизм сол жолда құрбан болуға дайындықпен астасады; идеяға берiлгендiк басқа пiкiрдегiлерге төзбеушiлiкпен қараумен, ортақ мақсатқа жетуге кедергi болатын әдеп нормативтерiн елемеушiлiкпен ұштасады. Фанатизм - топтың психологиялық феноменi. Бiр-бiрiне тәнтi болудан қолдау табатын фанатиктер үшiн көтерiңкi эмоциялық, өздерiнiң көзқарастарын қуаттайтын кез келген ақпаратқа талғамай қараушылық, тiптi тiлектестiк тұрғыдағы сынның өзiн қабылдамаушылық тән [5].
Қазiргi кейпiнде фантуризмнiң көрiне бастағанына көп болған жоқ.
Әлемдегi номерi бiрiншi спорт түрi футбол болғандықтан осы спорт туралы айтпай болмас. Өйткенi әлем бойынша осы спорт түрiнiң жанкүйерлерi басым. Футбол ойыны Англияда пайда болғаны сияқты футбол жанкүйерлерiнiң бiрлескен топтары да осы елде алғаш пайда болды. XIX ғасырдан бастап футбол командаларының жанашырлары көптеп табылатын едi. Бiрақ та, қазiргi кездегiдей деңгейге олар тек 1950-шi жылдардың соңында ғана жеттi. Англияның iрi қалаларының шет-шетiнен келген жұмысшы жастар басқа көңiл көтеру түрлерiне қаражаттары жетпей, өздерiне қол жетiмдi бағада бос уақыттарын өткiзу түрiн футбол ойындарынан тапты. Бiрте-бiрте олар өздерiнiң сүйiктi командаларына тек өз алаңдарында ғана қолдау көрсетуден жалығып кеттi. Сол себептi де, олар көршi қалаларға да өздерiнiң сүйiктi командаларын қолдауға шығатын болды. алғашында шағын топтар саяхаттайтын болса, кейiннен бүтiн бiр фан-клубтар құрылып, жүйелi түрде саяхаттар жасала бастады. Қазiргi күнде барлық дерлiк спорттық командалардың өздерiнiң фан-клубтары бар. Ал, кейбiр әлемге танымал командалардың бiрнеше, тiптi жүздеген фан-клубтары бар.
Футболдағы бұзақылық туралы нақты заңды анықтама жоқ. Бұл термин 1960-жылдардың орта шегiнде бұқаралық ақпарат құралдарының шығарғаны. Негiзiнен футболдағы бұзақылық дегенiмiз - футбол сүйер қауымның бiрiн-бiрi келемеждеу немесе қос команданың фанаттарының арасындағы тәртiпсiздiктi айтады. Қазiргi кезде миллиондаған адамдар тамашалайтын ойын түрiнде екi түрлi тәртiпсiздiк бар. Олар:
а) аяқ-астынан басталатын тәртiпсiздiк (мұндай жағдай Ағылшын Премьер Лигасында жиi кездеседi)
б) алдын-ала ұйымдастырылған, қос клуб жанкүйер бандыларының жасаған қақтығыстары, төбелестерi.
Футболдағы қақтығыстардың басы негiзiнен 1960-жылдан бастап, шарықтау шегi 1970-жылдың ортасы мен 1980-жылдарға ұласады. Дегенмен топтасқан екi команданың жанкүйерлерiнiң қақтығысы XIX ғасырда Дерби қаласында тiркелген. Сол ғасырдағы қақтығыстар жөнiнде нақты мәлiметтер болмағандықтан бiз мұндай келеңсiз жәйттардың қаншалықты болғандығын айта алмаймыз. Дей тұрғанмен де, сол кездiң өзiнде-ақ қақтығыстар аз болмағаны мәлiм. Соңғы кездерi қос клуб арасындағы қақтығыстар арасындағы кикiлжiңдер ХХ ғасырдың 70-80 жылдарында көп тiркелген деген мәлiметтер бар. Ең көп тәртiпсiздiк тiркелген елдердiң көшiн Англия, Швеция бастаған [6].
Бұқаралық ақпарат құралдар арасында бұзақылар жайлы хабар тарату маңызды орынға ие. Өйткенi, тiлшiлер мәлiмет тарата отырып қарапайым халықтың бұзақылар жөнiнде қоғамдық ой қалыптастырады деп сенген. Сонымен қатар Ұлыбританияда мұндай ақпарат тарату арқылы кiшiгiрiм сенсация жасап газет, журналдардың өтiмдiлiгiн арттырамыз деген ойлары да болған. Мұндай стильде футболдың отаны саналатын ағылшын елiнде бiрнеше көлемдi мақалалар да жарық көрген. Десе де тiлшiлердiң бұзақыларды тоқтату үшiн атқарған қызметтерi де болды. Мысалы, ХХ ғасырда Шотландия мен Дания елдерiнде тiлшiлердiң арқасында бiрнеше бұзақылар тобы құрықталып, мұндай әрекеттер бiршама тыйылған.
Қазiргi таңда бұзақылардың әрекеттерi қандай?
Бүгiнгi кезде футболда қақтығыстар шамалы болса да азайған. Бұған себеп, стадиондағы тәртiп сақшылары көбейдi, барлық жерлерде жасырын бейне камералар орнатылған. Сонымен қатар тәртiпсiздiк көрсеткендер әкiмшiлiк жазалауға тартылады. Мiне осылар арқылы футбол тамашалауға келген жанкүйер өзiн артық қылықтарға апарудан аулақ. Бiрақ, бұзақыларды мүлде жоқ деп айтуға да келмейдi. Олар ендi тәртiп сақшылары жоқ жерлерде, сыраханаларда, кафелерде, керек десеңiз қонақ үйлерде бас бұзарлық әрекет етуге шыққан. Жоғары да айтқанымыздай тәртiп бұзушылықтың екi түрi бар. Солардың бiрi, аяқ астынан шығатын тәртiпсiздiк. Бұл жағдай бүгiнде стадион iшiнде немесе маңында жиi болатын жәйт. Мұндай жағдайға ағылшын жанкүйерлерi жиi тап болады. Әсiресе, олардың командасы шет ел асып ойнаған кезде қызуқанды фан-клубы да ерiп баратыны бар. Осындай кездерде ағылшындық жанкүйерлер бiрнеше мәрте жауапқа тартылған сәттерi болған.
Жанкүйер - бұл тек өзiнiң сүйiктi командасын қолпаштайтын және де клубының өз алаңында (тек өз алаңында) өткiзетiн бiрде-бiр ойынын өткiзбейтiн адамды атайды. Сонымен қатар жанкүйердi театр көруге келген көрермен деп те айтуға болады. Бiрақ, театрдағы көрерменнен футбол көрерменi бiршама қызуқанды келедi. Жалпы футбол ойынын да жанкүйер қауым үшiн ойнайтыны белгiлi. Көрермен болмаса, аяқтоптың да сәнi кетерi анық. Жанкүйердiң ойын барысындағы негiзгi қызметi қарсылас команданы жамандап, мазақтап, келеке қылу. Керек десеңiз нағыз жанкүйер қарсыластарын боқтап жiберуден де таянбайды. Кейде алаңдағы төрешiлердi де боқтап-борандап жiберетiнi бар. Шынайы жанкүйер үшiн футбол матчында Г о-о-о-о-о-о-о-ол деген сөзден артық сөз жоқ шығар!
Фанатизм мен фанат екеуi екi бөлек ұғым. Көп адамдар фанаттарды матч соңында, ойынның нәтижесiне қарамай төбелес шығараратын бұзақылармен теңейдi. Иә, шыны керек фанаттардың арасында мұндай бұзақылардың бар екенi де жасырын емес. Сырттай қарап отырып адамдар фанаттарды ешқашан түсiнбейдi. Фанат болған адам үшiн футбол - бүкiл әлем секiлдi. Оның туған командасы өз бауырларынан да артық. Сөзiм дәлелдi бол үшiн Түркия елiн мысалға алайын. Бұл елдiң фанаттарына Кәрi құрлықтың тiптi бүкiл әлем футболындағы фанаттар жете алмас. Олар жанұяларымен фанаттар десе де артықтық емес. Тiптi үйлерiнiң iшiн командасының жейдесiмен сәйкестендiрiп сырлап, жатар төсегiнiң де түсiн сол түстi етiп алған. Керек десеңiз ол жақта ерлер қалыңдық таңдар алдында, болашақ жарынан: Қай команданың жанкүйерiсiң?,- деп сұрап алады екен.
Негiзiнен фанаттар ойынның бүткiл 90 минут бойы аяқтарынан тiк тұрып, түрлi әуендер айтып тұрады. Оларға өз сүйiктi командаларының ұтылысын көру өте қиын. Көбiнiсi бұл жағдайды көтере алмай қалу да ғажап емес. Командасы жеңiлсе кейбiреулерiнiң жүрегi тоқтап қалуы мүмкiн, ал бiреулерi өз-өзiне (суицид) қол жұмсауы мүмкiн [7].
Ең мықты фанат - бұл өз-өзiнiң психикасына иелiк ете алатын адам. Қандай қиын-қыстау сәттер болсын оны сабырлықпен қабылдағандар нағыз фанаттар.
Осы жерде айта кетерлiгi, бiз фанаттар мен жанкүйерлердiң айырмашылығын бiлiп алуымыз керек. Бұл даулы сұрақ болып табылады және фанаттардың өздерi оған дұрыс жауап бере алмайды. Дегенмен де, жанкүйерлердi фанаттардың қатарына қосу үшiн орындалуы керек бiрнеше критерийлер бар. Бiрiншiден, команданың өз алаңындағы ойындарына белсендi қатысу. Екiншiден, жыл сайын бiрнеше рет басқа қалаларға барып өз командасына жанкүйерлiк ету қажет. Үшiншiден, футбол фанаттарының субмәдениетiн бiлу және оны қабылдау. Бұл өте қызықты және ғылыми негiзде елiмiзде әлi зерттелмеген тақырып болып отыр, бiрақ та Батыс елдерi әлдеқайда бұрын бұл құбылысты байқап, орасан табыс көзi екенiн бiлiп, зерттеуге тырысқан. Әрине, бұны оңай түсiндiруге болады, өйткенi Батыс елдерiнде фан-қозғалыстар жылдам дамып пайдасын ғана емес, сонымен қатар айтарлықтай проблемаларды да туғызған. Футбол фанаттарын бiр ғана емес бiрнеше тұрғыдан зерттеу қажет. Менiң ойымша, 3 тұрғыдан қарастырған орынды болар едi: қоғамдық қозғалыс ретiнде, әлеуметтiк топ ретiнде және спецификалық субмәдениеттiң өкiлдерi ретiнде.
Қазiргi замандағы туризм алуан түрлi бағытта дамып жатқаны белгiлi. Күн өткен сайын туризмнiң түрлерiнiң саны артып келедi. Iрi-iрi туризм түрлерiнiң iшiнен жаңа бағыттар бөлiнiп шығып жатыр. Қазiргi туризм классификациясы туристiк шаруашылықты, туристiк қозғалысты, жалпы туризмдi аумақтық ұйымдастыру мен дамуын жоспарлау үшiн керек. Бұл классификацияның мәнi - туризмнiң жеке түрлерiн бөлiп көрсету болып табылады[8].
Қазiргi уақытқа дейiн туризмнiң нақты классификациясы жасалынбаған, себебi, қазiргi туризмнiң таза бiр түрiн, формасын бөлiп көрсету мүмкiн емес. Бiрақ, классификация туризм мен оның инфрақұрылымның дамуын зерттеу үшiн, белгiлi бiр туристiк қызметтерге сұранысын анықтау үшiн, сонымен қатар туризмнiң материалдық-техникалық базасының дамуын жоспарлау үшiн қажет болып табылады.
Туристiк ағымның бағыты бойынша, сонымен қатар құқықтық статусы бойынша фантуризм екi үлкен классқа бөлiнедi: iшкi (ұлттық) және халықаралық (шетелдiк). Iшкi фантуризм - бұл азаматтардың өз елiнiң iшiнде саяхат жасауы. Халықаралық фантуризм - бұл азаматтардың өз елiнен тыс жерлерге саяхаттауы, жанкүйерлердiң бiр елден екiншi елге немесе бiрнеше елдерге сапарлары.
Бұлай бөлiну халықаралық туризмнiң екi басқа түрлерiмен тығыз байланысты - кiру және шығу, бұлар туристiк ағымның бағыты арқылы айырмашылықта болады. Туристiң саяхат жасау мақсаты оның шыққан елiн немесе баратын елiн анықтайды. Егер жанкүйерлер өз елiнен туристiк мақсатпен шықса - бұндай туризмдi шығу туризмi дейдi, ал баратын елi кiру туризмi деп аталынады.
Халықаралық фантуризмде турист өзiнiң елiнен шығып басқа бiр шетелдiк елге барады. Кеденнен өту үшiн туристiк құжаттарды (паспорт, виза жасау) толтырып, валюта және медициналық бақылаудан өтедi. Бұл халықаралық фантуризмнiң ерекшелiгi және iшкi фантуризмнен ең басты айырмашылығы болып саналады.
Халықаралық фантуризмнiң тағы да бiр ерекшелiгi - елдiң төлем балансына тигiзетiн әсерi. Шетелдiк туристер қабылдаушы елдiң бюджетiне валюта түсiредi. Сондықтан шетелдiк туристердiң келуiн "белсендi" туризм деп атайды. Оған қарсы, туристердiң шет елге кетуi ұлттық ақша мөлшерiнiң азаюуына әсерiн тигiзедi. Бұндай туризмдi "белсендi емес" немесе пассивтi дейдi.
Осындай едәуiр айырмашылығына қарамастан, iшкi және халықаралық фантуризм бiр-бiрiмен үнемi тығыз байланыста болады. Өйткенi, iшкi туризмi дамымаған елде,яғни, туристiк инфрақұрылымы, орналастыру орындары, тамақтану орындары, транспорт кешенi мен жол тораптарының сапасы төмен елде халықаралық туризмнiң дамымайтыны сөзсiз. Сол себептi ең бiрiншi iшкi туризмдi дамытуымыз қажет. Iшкi туризм халықаралық туризмнiң катализаторы болып саналады. Ол жаңа рекреациялық ресурстар мен аудандарды игеруге, туристiк инфрақұрылымның базасын құруға әсерiн тигiзедi, сондай-ақ бiрте-бiрте халықаралық туристiк қозғалысқа, халықаралық туризм индустриясына енуге мүмкiндiктер туғызады.
Фантуризмнiң типтерi әр алуан белгiлерi бойынша классификацияланады. Ұйымдастыру жағына қарай фантуризм: а) ұйымдастырылған (жоспарлы); б) әуесқой (өз жоспары бойынша); в) ұйымдастырылмаған (жабайы) болып бөлiнедi. Турфирмалар ұсынатын сапарларды ұйымдастырылған туризм деп атайды, себебi ұйымдастырылған туристер алдын ала белгiленген мезгiл мен маршрут бойынша турларды сатып алады.
Ұйымдастырылмағаннан айырмашылығы - әуесқой және жабайы туристер өздерiнiң саяхатын өзiнше ұйымдастырады. Әуесқой туристердiң жабайы туристерден айырмашылықтары болады. Әуесқой туристер туристiк ұйымдармен байланысты жұмыс iстейдi. Жабайы туристер турфирмасыз, туристiк ұйымдарсыз саяхаттайды.
Фантуризм жеке және топтық болып бөлiнедi. Жеке бiр адамның немесе бiр жанұяның (бес адамға дейiн) өздерiнiң жеке жоспары бойынша саяхатын жеке туризм дейдi, бiр топ адамның саяхатын (6-7 адамнан бастап) топтық туризм деп атайды. Фантуризммен әдетте топ болып айналысады. Және ол топтардың негiзiн жастар құрайды.
Сапардың ұзақтығына қарай фантуризм қысқа және ұзақ мерзiмдi болып бөлiнедi. Адамдардың үш тәулiкке дейiн саяхатқа келуiн қысқа мерзiмдi фантуризм дейдi. Ұзақ мерзiмдi фантуризм (үш тәулiктен артық) каникул немесе ұзақ мерзiмдi демалыспен байланысты. Әдетте фантуризм ұзаққа созылмайды, бiрақ та iрi спорттық оқиғаларды,әлем чемпионаттарын, Олимпиада ойындарын тамашалауға барған кезде фантуризм көпке созылатыны сөзсiз.
Саяхаттың ара қашықтығына қарай фантуризм жақын және алыс болып бөлiнедi. Жақын саяхат өз елiмiзге, алыс саяхат шетелдерге барып жанкүйер болу деген сөз.
Фантуризмдi туристердiң турды сатып алғанда кететiн шығынына қарай 2-ге бөлуге болады: а) коммерциялық фантуризм; б)әлеуметтiк фантуризм. Алғашында барлық туристiк iс-әрекет коммерциялық түрде болса, онан түсетiн кiрiс туристiк мекемелердiң жұмысының басты нәтижесi болды. Бiрте-бiрте коммерциялық туризмге қарсы әлеуметтiк туризм деген түсiнiк пайда болды. Әлеуметтiк туризм жүйесi тұтынушыларға ғана емес, туристiк мекемелерге де өте тиiмдi. Сонымен, әлеуметтiк туризм - бұл ақшалары аз адамдардың пайдаланатын туризмi, оларды мемлекет және мемлекетке жатпайтын құрылымдар қолдайды. Әлеуметтiк фантуризм түрлi спорттық командалардың өзге елге жарысқа шыққанда өз фан-клубтарын өздерiне қолдау көрсету үшiн қаржыландырып жарыс орындарына алып баруынан көруге болады.
Фантуризмнiң мақсаттары келесiдей болып табылады:
- тарихы терең, белгiлi, масштабты оқиғалардың анықталуы;
- қазiргi уақытта жоғары потенциалы бар спорттық шараларды қажеттi деңгейге көтеру;
- идеялар деңгейiнде ғана болатын уникалды спорттық оқиғаларды қалыптастыру;
Фантуризмнiң негiзгi артықшылықтары - оның мезгiл таңдамайтындығы және жоғарғы пайдалылығы. Бiрақта Қазақстанда жоғарғы табыс әкелетiн фантуризмнiң дамуы қарқыны төмен. Елiмiзде Қазақстанның бұқара халқын ғана тартып қоймай, шетелдiк туристердi қатты қызықтыратын тұрақты қайталанып отыратын маңызды спорттық шаралар қалыптаса қойған жоқ. Халықаралық масштабтағы фантуризмге Азиада 2011, Универсиада 2017-нi жатқызсақ болады. Фантурға қатысушы туристер, яғни спорттық оқиғаның куәсi болу үшiн келген туристер аймақтағы туризмнiң басқа да түрлерiнiң потенциалды тұтынушылары болып табылады. Фантуризм туризмнiң уникалды түрi болып табылады, өйткенi ол сарқылмайтын ресурстарға ие. Кемшiлiктерi ретiнде болашақта болатын спорттық оқиғаға деген сұраныстың қандай боларын болжаудың мүмкiн еместiгi. Фантуризм - кезектi демалысын максималды қызықты, жарқын, естен кетпестей етiп өткiзiп, жаңа сезiмдермен ләззат алғысы келетiн адамдарға арналған демалыс түрi. Фантуризм - бұл қайталанбас спорттық оқиғалардың куәсi болу болып табылады[9].
Соңғы уақыттарда фантуризмнiң iшiнен тағы бiр туризм түрi бөлiнiп шығып жатыр. Ол Батыс Еуропада бастау алып, граундхоппинг деп аталынады.
Граундхоппинг - бұл түрлi стадиондардағы ойындарды барып көру. Және осындай келулер неғұрлым көп болса, соғұрлым жақсы болады. Осындай хоббиi бар адамдарды граундхопперлер немесе хопперлер деп атайды. Граундхоппингтi негiзiнен футболмен байланыстырады, бiрақ та ол бұл спорт түрiмен шектелмейдi. Бұл туризм түрi өз бастауын 70-жылдардағы Англиядан алады. 80-жылдардың соңынан бастап граундхоппингпен Германияда да шұғылдана бастады. Бүгiнгi күнде ол Ұлыбритания, Германия, Голландия және Бельгия елдерiнде өте танымал болып отыр[10].
Қанша стадионға барғаныңызды санаудың нақты бiр ережелер жүйесi жоқ. Бiрақта, жалпылама ереже бойынша матчты стадионда көру керек немесе матч уақытында стадионда болу керек. Сонымен қатар, ойынды соңына дейiн тамашалау қажет, оның үстiне әрдайым бiр қызықты оқиғаның куәсi боп қалуыңыз мүмкiн. Бiрақта, белгiлi бiр себептермен сiздiң уақытыңыз тығыз болса, мысалы, бiр күн iшiнде үш түрлi стадионнан үш түрлi ойынды тамашалауыңыз керек болса, уақытынан бұрын кетiп қалуыңызға болады.
Кейбiр елдерде граундхопперлердiң формалды ұйымдары қызмет жасайды. Олардың бiрi Премьер-лига мен Футбол лигасының барлық стадиондарына барып көрген хопперлердi бiрiктiретiн ағылшындық "92" клубы.
1.3 Заманауи туристiк классификациядағы фантуризмнiң алатын орны
Қазiргi туризмнiң заманауи классификациясы туристiк шаруашылықты, туристiк қозғалысты, жалпы туризмнiң аумақтық ұйымдастырылуы мен дамуын жоспарлау үшiн қажет. Бұл классификацияның мәнi - туризмнiң жеке түрлерiн бөлiп көрсету болып табылады.
Қазiргi уақытқа дейiн туризмге нақты классификация жасалынбаған, себебi, қазiргi туризмнiң таза бiр түрiн, формасын бөлiп көрсету мүмкiн емес. Бiрақ, классификация туризм мен оның инфрақұрылымының дамуын зерттеу үшiн, белгiлi бiр туристiк қызметтер сұранысын анықтау үшiн, сонымен қатар туризмнiң материалдық-техникалық базасының дамуын жоспарлау үшiн қажет.
Туризмдi әр түрлi белгiлерiне қарай: мақсатына, саяхаттың мерзiмi мен ұзақтығына, қозғалыс түрiне, орналасу орнына, саяхатқа қатысушылардың құрамының сапасына және т. б. классификациялауға болады. Бiрақ, саяхаттың мақсаты негiзгi белгi болып табылады.
Туризм формалары мен кластарына қарағанда оның түрлерi әр алуан болып табылады. Олар бiрқатар факторларға:
- бос уақыттың бар болуына және ұзақтығына;
- туристердiң жас мөлшерi мен жынысына, денсаулығы мен рухани дамуының деңгейiне, адамның жеке талғамы мен материалдық молшылығына;
- табиғи жағдай мен мезгiлдiң әртүрлiлiгiне;
- белгiлi қозғалыс құралдарының бар болуына және т. б. байланысты.
Сапардың мақсаты, шарты, бағыты мен масштабы бойынша туризмдi формаларға, кластарға және түрлерге бөлуге болады[11].
Жұрт денсаулығын сақтау, еңбек қабiлетiн көтеру қандай да болсын мемлекеттiң басты мiндеттерiнiң бiрi болып табылады, ал осындай мiндеттi орындауда фантуризмнiң рөлi өте маңызды.
Туристiк ағымның бағыты мен сипаты бойынша, сонымен қатар құқық статусы бойынша туризм екi үлкен класқа бөлiнедi: iшкi (ұлттық) және халықаралық (шетелдiк) туризм. Iшкi туризм - бұл азаматтардың өз елiнiң iшiндегi саяхаты. Халықаралық туризм - бұл азаматтардың өз елiнен тысқары жердегi саяхаты, туристердiң бiр елден екiншi елге немесе бiрнеше елдерге жасайтын сапарлары. Шетелдiк туризм - бұл шетелдiк азаматтардың туристiк мақсаттармен басқа елге келуi.
Туризмнiң осындай жiктелуi халықаралық туризмнiң екi басқа түрiмен - кiру және шығу туризмiмен тығыз байланысты, бұлар туристiк ағымның бағыты арқылы айырмашылықта болады. Туристiң саяхат жасау мақсаты оның шыққан немесе баратын елiн анықтайды. Егер турист өз елiнен туристiк мақсатпен шықса - мұндай туризмдi шығу туризмi дейдi, ал баратын елiнде кiру туризмi деп аталады.
1993 жылы ЮНВТО-ның Оттавада өткен конференциясында туризмнiң кейбiр ұғымдары анықталды, атап айтсақ жаңа ұғымдар: ұлттық туризм және ел iшiндегi туризм түсiнiктерi қабылданды. Ұлттық туризм iшкi және шығу туристiк ағымдардан құрылады. Ел iшiндегi туризм - iшкi және кiру туристiк ағымдарды қамтиды[12].
Туризм классификациясының, оның саяхатқа шығу мақсаты бойынша бөлiнуi осы уақытқа дейiн көптеген пiкiрталас туғызады. Австриялық туризмолог профессор П. Бернекердiң айтуынша, қаншама авторлар болса, соншама анықтамалары да бар. Көптеген авторлар оның басты мәселесiн бiр ауыздан мақұлдайды және саяхатты мақсаты жағынан демалыс пен көңiл көтеру десе, басқа жағынан iскерлiк туризм деп бөледi. Демалыс пен көңiл көтеру мақсатымен өткiзiлетiн саяхаттар (рекреациялық туризм) туризм дамуының негiзгi бағыты болып саналады. Оның үлесiне дүниежүзiлiк туризмнiң 70% келедi. Олар сауықтыру, спорттық, танымдық сапарларын бiрiктiредi.
Қандай да болсын туристiк саяхатта туристер мәдени-тарихи кереметтердi тамашалайды, мұражайларға, галереяларға, театрларға барады. Басқаша айтқанда, адам барған жердiң географиясы мен онда тұрған халықтың мәдениетiне, тарихына, өнерiне, дiнiне, этнографиясына қызығушылық бiлдiредi. Барған жер халқының өмiрi жөнiндегi көзқарастары туризм арқылы қалыптасады, сондықтан көптеген зерттеушiлер туристiк қозғалыстың дамуында басты рөлдi танымдық туризмге бередi.
Замануи туризм классификациясының iшiндегi фантуримнiң алатын орны әлi күнге анықталмаған. Өйткенi соңғы уақыттарға дейiн фантуризмдi туризмнiң бiр бағыты ретiнде қарастырмай оны не оқиғалық туризмнiң не спорттық туризмнiң iшiне кiргiзiп келгенi белгiлi. Ал, шын мәнiнде, фантуризм өзiнде оқиғалық туризм мен спорттық туризмнiң элементтерi ұштасқан туризмнiң уникалды түрi болып табылады (сурет 2).
Туристiк саяхаттың мақсатына қарай туризм келесiдей: а) рекреациялық, ә) экскурсиялық және б) мамандандырылған немесе арнайы туризм болып бөлiнедi. Рекреациялық туризмге емделу және сауықтыру мақсатындағы саяхат кiредi. Рекреациялық туризм климатпен емдеу, бальнеологиялық және балшықпен емдеуден тұратын курорттық емдеу туризмi мен демалыс үйлерi мен пансионаттардағы және спорттық жорықтардағы сауықтыруды қамтитын сауықтыру-спорттық туризмiне бөлiнедi. Экскурсиялық туризм - табиғаты мен әлеуметтiк-экономикалық (антропогендiк) тұрғыдан қызықты орындармен танысу мақсатындағы саяхат, бұл басқа аудандарға немесе елдерге саяхат жасау. Арнайы туризм - арнайы бағдарлама және маршрут бойынша өткiзiлетiн саяхат. Әдетте оған мақсаттары немесе кәсiби мүдделерi ортақ болатын адамдар қатысады[13].
Сонымен, заманауи туризм классификациясы әлі де терең зерттеулерді қажет етеді. Бұл бөлімде заманауи туризм классификациясындағы фантуризмнің орны анықталынды.
2 ҚАЗАҚСТАН ФАНТУРИЗМНIҢ ҚАЗIРГI ЖАҒДАЙЫ
2.1 Фантурларды ұйымдастырудағы әлемдiк тәжiрибе
Халықаралық спорттық сайыстар (Олимпиада ойындары, әлем және құрлық чемпионаттары, универсиадалар) миллиондаған адамдарды қызықтырады. Шет елге шығып, өз елiнiң командасын қолдау үшiн немесе спорттық мерекеге қатысуды көздеген туристтердi, тiптi заманауи байланыс жүйелерi, теледидар , интернет - туристер ағымын азайта алмайды. Спорттық сайыстарды тамашалау, бұл ежелгi саяхаттардың бiрi деп айтуға болады.
Қазiргi таңдағы спорттық оқиғалық туризмде спортшылар мен олардың қамқоршылары туристiк ағымның аз ғана бөлiгiн құрайды, басым бөлiгiн әрине оларды қолдайтын жанкүйерлер тобы. Мәселен, Еуропа футбол чемпионаттарында өзге елден келген бiрнеше он мыңдаған жанкүйерлер қатысады. Спорттық шараларға қатысу әдетте қысқа уақытқа созылады және бiр туристке шаққанда анағұрлым қаожылай шығын кетпейдi. Алайда туристер санының көп болуымен мемлекетке едәуiр туристiк табыс түсiредi.
Барлық туристiк шаралардың iшiнде туристiк ағым және одан түсетiн пайданың көбi жағынан қыстық, әсiресе жаздық Олимпиада ойындары. Ежелгi Грекияда Олимпиада ойындары б.з.д. 766 ж.ж. өткiзiлген сол кездiң өзiнде әлемнiң түкпiрiнен көрермендердi тарта бiлдi.
Қазiр Олимпиадалық ойындар жанкүйерлер үшiн 1000-2000 доллар тұрады. Олимпиада ойындарын өткiзу орындары көбiнесе әлемдiк тартымды туристiк орталықтар болады: Париж (1900, 1924), Рим (1960), Лондон (1908, 1948, 2012), Афины (1896, 2004), Инсбрук (Австрия, 1964, 1976), Саппоро (1972), Нагано (1998). Олимпиада ойындары сол орталықтың туристiк құндылығын арттырады. Мәселен Оңтүстiк Кореяда өткiзiлген Олимпиада ойындары, бiрiншiден, олимпиадаға дайындық кезiнде туризмнiң мықты материалдық-техникалық базасын құруға, екiншiден, Сеулдi туристiк центр ретiнде демонстрациялауға мүмкiндiк бердi. Бұл ақыр соңында кiру туризмнiң жылдам дамуына әкеп соқтырды[14].
Туристердiң назарын тағы да қызықтыратын шараларға: жыл сайын 1839 жылдан бастап Лондонда, Темза өзенiнде өтетiн Корольдiк регата (небәрi бес күннiң iшiнде 1,2 млн доллар жұмсалады), Женева көлiндегi (Швейцария) яхтамен жарыс, Үлкен шлем турнирлерi (заманауи теннистегi престиждi сайыстар Австралия, Франция, Англия, АҚШ), ФИФА футболдан әлем чемпионаты, Формула-1 (автоспорт әлемiндегi ең танымал сайыс), велоспорт сайыстары (Тур де Франс, Испания Вуэльтасы, Джиро ди Италия).
Олимпиада ойындары немесе Олимпиада (гр. ΟλυμPIιακοί Αγώνες) төрт жылда бiр рет өткiзiлетiн ең iрi халықаралық кешендi спорттық жарыс.
Ежелгi Грекияда болған дәстүр, XIX ғасырдың соңында француздық қоғам қайраткерi барон Пьер де Кубертенмен жаңартылды. Алғашқы кезде тек қана жазғы Олимпиада ойындары, төрт жылда бiр рет өткiзiлiп отыратын, дүниежүзiлiк соғыстар болған жылдарды қоспағанда. 1924 жылы жазғы ойындарымен қатар қысқы Олимпиада ойындары да өткiзiле бастады. Бiрақ 1994 жылдан бастап жазғы және қысқы ойындар екi жылдық айырмашылықпен өтiп тұрады.
Олимпиада ойындарының ұраны -- Citius, altius, fortius немесе "тезiрек, жоғарырақ, күштiрек".
Алғашында ойын өтуi бiр күнге созылса, кейiнiрек ойынның ұзықтығы бiр айға дейiн жеттi. Ойынды әр төрт жылда астық пен жүзiм жинау арасында үнемi өткiзiп тұру туралы шешiм шығарды. Қоғам қайраткерi - Пьер де Кубертеннiң олимпиялық ойындар өткiзу жөнiндегi ұсынысын қабыл алған
Францияның оқу ағарту министрi оған дене тәрбиесiн дамыту жөнiндегi халықаралық конгресс шақыруды табыстады. Содан 1894 жылы маусым айында 12 елдiң қатысуымен конгресс өз жұмысын өткiздi. Оған қатысушылар Пьер де Кубертэннiң баяндамасын талқылап, 1896 жылы 1-олимпиялық ойындарын Афина қаласында өткiзу жөнiнде шешiм қабылдады.
Олимпиада нышандары. Олимпиада қозғалысы көптеген нышандарды қолданады, негiзiнде олардың барлығы барон Пьер де Кубертеннiң мұраттары мен ойларынан жаратылған. Осы нышандардың iшiндгiе ең танымалы, 1920 жылдан бастап әр бiр ойында көтерiлетiн бес сақина суреттелген олимпиада туы шығар. Олимпиада туы, ақ түстi матаның үстiнде, бес түрлi-түстi сақина суреттелген ақ түстi мата болып табылады. Әр бiр сақина, бес түрлi құрлықты бiлдiредi: Еуропаны, Азияны, Африканы, Америка мен Океанияны. Барлық сақиналар бiр-бiрiмен байланысқан және Олимпиада ойындары рухының жан-жақтылығын бiлдiредi.
Бес сақина үшiн таңдалған түстер (солдан оңға қарай): көк, сары, қара, жасыл және қызыл. Осы ту таңдалған кезде ақ фонмен қатар, бұл түстер әр бiр елдiң туында бар едi, сондықтан да бұл сақиналар тек қана құрлықтарды емес, әлемдегi барлық елдердi бiлдiредi[15].
Ең көп Олимпиада ойындарын өткiзген ел - АҚШ -- 8 рет (4 рет -- жазғы және 4 рет -- қысқы). Франция 5 рет (23), Ұлыбритания 3 рет (30), Германия 3 рет (21), Жапония, Италия, Канада 3 рет (12). Австралия жазғы ойындарын бiр рет өткiзген, ал Австрия, Швейцария және Норвегия қысқы ойындарын. Швеция, Бельгия, Нидерланд, Финляндия, КСРО, Мексика, Оңтүстiк Корея, Испания және Қытай бiр рет жазғы ойындарын өткiзген. Югославия (Босния және Герцеговина) бiр рет қысқы ойындарын қабылдаған. Барлығы 21 ел. Жазғы ойындары 18 елде, ал қысқы 11 елде өткiзiлген.
Қалалар арасында Олимпиада ойындарын ең көп қабылдаған қала - Лондон -- 3 рет. Лос Анжелесте, Парижде, Афинада екi реттен жазғы ойындары өткiзiлген, Санкт-Морицте, Инсбрукте, Лейк-Плэсидте -- қысқы. Олимпиада ойындарын өткiзген 41 қала (жазғы 22, қысқы 19).
Футболдан әлем чемпионаты (немесе Футболдан Әлем Кубогы, ФИФА әлем чемпионаты деп те атайды), ресми атауы ФИФА Әлем Кубогы (ағылш. FIFA World Cup) - футболдан халықаралық жарысы. Әлем Чемпионаты ФИФА-ның ұйымдастыруымен өткiзiледi, және оған ФИФА-ға мүше барлық ерлер құрама командалары қатыса алады.
Финалдық турнирлер 4 жылда 1 рет болады. Бiрақ iрiктеу турнирлерiн қосқан 3 жылға дейiн ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz