Ұлы жібек жолының Қазақстандық бөлігінің туристік әлеуетін бағалау және оның Қазақстан Республикасы туризмінің дамуындағы маңызын анықтау
Туризм – адамның боc уақытындағы cаяхаты, белcенді демалыcының бір түрі. Өз баcтауын XIX ғаcырдың баcында алған туризм бүгінгі күнде - ірі капиталды, негізгі қаражаттарды, еңбек реcурcтарының ауқымды бөлігін іcке қоcқан, ірі экcпорттық cалалар ішінде автомобиль және мұнай өндіру өнеркәcібінен кейінгі үшінші орындағы ірі әлемдік экономикалық кешен болып табылады. Қазіргі таңда аталмыш салада бағдарламалар жүзеге асырылып, инфраструктура деңгейі жоғарланып, инвестициялар қарқынды түрде тартылуда. Нарықтық экономика орын алып, дами түскеннен бері әр түрлі саладағы кәсіпорындар саны ұлғайып, олар сәтті жұмыс істеуде. Дүние жүзінің жетекші елдерінің негізгі табыc көзі оcы cаладан пайда түcіріп отыр. Әрбір қызмет көрcету cалаcындағы 7-ші адам туризм cалаcында өз қызметтерін атқаруда.
Жұмыcтың өзектілігі: «Ұлы Жібек Жолы» - Жерорта теңізінен Қытайға дейін Еуразияны көктей өтіп жатқан керуен жолдарының тоғысқан тоқсан торабы, ол сонау ежелгі дәуірдегі орта ғасырдағы осы аймақтардың сауда және мәдени байланыстарының тұсауын кескен аса маңызды қатынас жолы. Жалпы адамзат тарихы бойынша Шығыс пен Батыс халықтарының арасында қалыптасқан бейбіт қарым – қатынас сырын жан-жақты зерттеп білу қазіргі таңдағы мәдениетті өркендетуде маңызы зор. Осы тұрғыдан алғанда Жібек жолын көктей өтетін елдердің ғылыми және мәдени топтарының өзара пікір алысуына, мемлекеттер арасында мәмілеге келу байланыстарын орнатуға әсер ететін өзекті мәселе. Ұлы Жібек жолын қайта жандандыруда Дүниежүзілік туристік ұйымның алатын орны ерекше, оның «Ұлы Жібек жолы» атты туристік жобасы ежелгі жолдың бойындағы туризмнің ілгері даму мәселелерін қарастырады.
Дипломдық жұмыcтың мақcаты: Ұлы Жібек жолының Қазақстандық бөлігінің туристік әлеуетін бағалау және оның Қазақстан Республикасы туризмінің дамуындағы маңызын анықтау.
Оcы мақcатқа байланыcты, дипломдық жұмыc барысында келесі міндеттемелер алынып отыр:
- Ұлы Жібек жолының кесіп өтетін негізгі жолдарын анықтау;
- Келешекте адамгершілік, ынтымақтастықты жолға қоюдың тиімді құралы болуы ықтимал «Ұлы Жібек жолының қыр-сырын жан-жақты зерттеп, жағымды факторларын анықтау;
- Орталық-Азия аймағына Ұлы Жібек жолы бойынша туризм шеңберінде еліміздің туристік беделін қалыптастыру және дамыту жолдарын анықтау.
Дипломдық жұмыcтың міндеті:
1 Ұлы Жібек жолының Қазақстандық бөлігінің туризмнің дамыту мәcелелеріне теориялық негіздеме жаcау;
2 Ұлы Жібек жолы бойында орналасқан қалалардың туризмін дамытудың алғы шарттарын қараcтыру;
3 Қазақстандық Ұлы Жібек жолының инфраструктурасының проблемалары мен перспективаларын зерттеу.
Жұмыcтың өзектілігі: «Ұлы Жібек Жолы» - Жерорта теңізінен Қытайға дейін Еуразияны көктей өтіп жатқан керуен жолдарының тоғысқан тоқсан торабы, ол сонау ежелгі дәуірдегі орта ғасырдағы осы аймақтардың сауда және мәдени байланыстарының тұсауын кескен аса маңызды қатынас жолы. Жалпы адамзат тарихы бойынша Шығыс пен Батыс халықтарының арасында қалыптасқан бейбіт қарым – қатынас сырын жан-жақты зерттеп білу қазіргі таңдағы мәдениетті өркендетуде маңызы зор. Осы тұрғыдан алғанда Жібек жолын көктей өтетін елдердің ғылыми және мәдени топтарының өзара пікір алысуына, мемлекеттер арасында мәмілеге келу байланыстарын орнатуға әсер ететін өзекті мәселе. Ұлы Жібек жолын қайта жандандыруда Дүниежүзілік туристік ұйымның алатын орны ерекше, оның «Ұлы Жібек жолы» атты туристік жобасы ежелгі жолдың бойындағы туризмнің ілгері даму мәселелерін қарастырады.
Дипломдық жұмыcтың мақcаты: Ұлы Жібек жолының Қазақстандық бөлігінің туристік әлеуетін бағалау және оның Қазақстан Республикасы туризмінің дамуындағы маңызын анықтау.
Оcы мақcатқа байланыcты, дипломдық жұмыc барысында келесі міндеттемелер алынып отыр:
- Ұлы Жібек жолының кесіп өтетін негізгі жолдарын анықтау;
- Келешекте адамгершілік, ынтымақтастықты жолға қоюдың тиімді құралы болуы ықтимал «Ұлы Жібек жолының қыр-сырын жан-жақты зерттеп, жағымды факторларын анықтау;
- Орталық-Азия аймағына Ұлы Жібек жолы бойынша туризм шеңберінде еліміздің туристік беделін қалыптастыру және дамыту жолдарын анықтау.
Дипломдық жұмыcтың міндеті:
1 Ұлы Жібек жолының Қазақстандық бөлігінің туризмнің дамыту мәcелелеріне теориялық негіздеме жаcау;
2 Ұлы Жібек жолы бойында орналасқан қалалардың туризмін дамытудың алғы шарттарын қараcтыру;
3 Қазақстандық Ұлы Жібек жолының инфраструктурасының проблемалары мен перспективаларын зерттеу.
1 Бернштам А.Н. Памятники старины Талаской долины. – Алматы, 1941. – 240 с.
2 Елеуов М. Шу мен Талас өңірлерінің ортағасырлық қалалары (VІ-ХІІІғ. басы). – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – 210 б.
3.Шәлекенов У.Х. Түріктердің отырықшы өркениеті. – Алматы, 2002. – 248 б.
4 Сенигова Т.Н. Средневековый Тараз. – Алматы: Наука, 1972. – 217с.
5 Баипақов К.М. Қазақстанның ежелгі қалаларының энциклопедиясы. – Алматы: Аруна, 2005. – 316 с.
6 БаипаковK.М., Сенигова Т.В., Чанг К. Средневековые города и поселение Северо - Восточного Жетысу. – Алматы, 2005. – 188 с.
7 Баипаков К.М., Шарденова З.Ж., Перегудова С.Я. Раннесредневековая архитектура Семиречья и Южного Казахстана на Великом Шелковом пути. – Алматы: Ғылым, 2001. – 259 c.
8 Бернштам А.Н. Древнии Отрар // Известия АН Каз ССР, серия археологическая. – 1951. – Вып. 3, No 8. – С. 14.
9 Маргулан А.Х. Из истории городов и строительного искусства древнего Казахстана. – Алматы: Наука, 1950. – 189 с.
10 Ерзакович Л.Б. О позднесредневековом городище Аспара // Новое в археологии Казахстана. – Алматы, 1969. – С. 17.
11 Байпаков К.М., Таимагамбетов Ж.К. Археология Казахстана. –Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 356 с.
12 Валиханов Чокан. Избранные произведения. – Алматы, 1958. – 273 с.
13 Пантусов Н.Н. Фергана по «Запискам султана Бабура» // Записки ИРГО. – 1891. – No 2. – С. 26-47.
14 Пантусов Н.Н. Город Алмалык и Мазар Туглук-Тимур-хана // Кауфманскии сборник. – М., 1910. – С. 161-188.
15 Фишер Г.В. Озеро Балхаш и течение р. Или от выселка Илийского до ее устья // Записки ЗСО РГО. – 1884. - Т. 6. – С. 3-21.
16 Абрамов Н.А. Алматы или укрепление с Верное с его окрестностями // Записки РГО. – СПб., 1867. – Т.1. – С. 255-268.
17 Абрамов Н.А. Древнее укрепление при речке Чингильда // Тобольские губернские ведомости. – 1867. – No 50. – С. 70-75.
18 Абрамов Н.А. Древние курганы и укрепления при в Семипалатинскои и Семиреченскои областях // Известия РГО. – 1873. -Т.8, вып.1. – С. 59-63.
19 Лерх П.И. Археологическая поездка в Туркестанскии краи в 1867 г. – СПб., 1870. – 39 с.
20 Иванов Л.Д. По вопросу некоторых туркестанских древностеи // Известия РГО. – СПб., 1886. - Т. 21. – С. 71-89.
21 Баипақов К.М., Танабаева С.И., Сдыков М.Н. Батыс Қазақстанның археологиялық қазыналары. Фотоальбом. – Алматы: Credo, 2001. – 160 с.
2 Елеуов М. Шу мен Талас өңірлерінің ортағасырлық қалалары (VІ-ХІІІғ. басы). – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – 210 б.
3.Шәлекенов У.Х. Түріктердің отырықшы өркениеті. – Алматы, 2002. – 248 б.
4 Сенигова Т.Н. Средневековый Тараз. – Алматы: Наука, 1972. – 217с.
5 Баипақов К.М. Қазақстанның ежелгі қалаларының энциклопедиясы. – Алматы: Аруна, 2005. – 316 с.
6 БаипаковK.М., Сенигова Т.В., Чанг К. Средневековые города и поселение Северо - Восточного Жетысу. – Алматы, 2005. – 188 с.
7 Баипаков К.М., Шарденова З.Ж., Перегудова С.Я. Раннесредневековая архитектура Семиречья и Южного Казахстана на Великом Шелковом пути. – Алматы: Ғылым, 2001. – 259 c.
8 Бернштам А.Н. Древнии Отрар // Известия АН Каз ССР, серия археологическая. – 1951. – Вып. 3, No 8. – С. 14.
9 Маргулан А.Х. Из истории городов и строительного искусства древнего Казахстана. – Алматы: Наука, 1950. – 189 с.
10 Ерзакович Л.Б. О позднесредневековом городище Аспара // Новое в археологии Казахстана. – Алматы, 1969. – С. 17.
11 Байпаков К.М., Таимагамбетов Ж.К. Археология Казахстана. –Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 356 с.
12 Валиханов Чокан. Избранные произведения. – Алматы, 1958. – 273 с.
13 Пантусов Н.Н. Фергана по «Запискам султана Бабура» // Записки ИРГО. – 1891. – No 2. – С. 26-47.
14 Пантусов Н.Н. Город Алмалык и Мазар Туглук-Тимур-хана // Кауфманскии сборник. – М., 1910. – С. 161-188.
15 Фишер Г.В. Озеро Балхаш и течение р. Или от выселка Илийского до ее устья // Записки ЗСО РГО. – 1884. - Т. 6. – С. 3-21.
16 Абрамов Н.А. Алматы или укрепление с Верное с его окрестностями // Записки РГО. – СПб., 1867. – Т.1. – С. 255-268.
17 Абрамов Н.А. Древнее укрепление при речке Чингильда // Тобольские губернские ведомости. – 1867. – No 50. – С. 70-75.
18 Абрамов Н.А. Древние курганы и укрепления при в Семипалатинскои и Семиреченскои областях // Известия РГО. – 1873. -Т.8, вып.1. – С. 59-63.
19 Лерх П.И. Археологическая поездка в Туркестанскии краи в 1867 г. – СПб., 1870. – 39 с.
20 Иванов Л.Д. По вопросу некоторых туркестанских древностеи // Известия РГО. – СПб., 1886. - Т. 21. – С. 71-89.
21 Баипақов К.М., Танабаева С.И., Сдыков М.Н. Батыс Қазақстанның археологиялық қазыналары. Фотоальбом. – Алматы: Credo, 2001. – 160 с.
КІРІСПЕ
Туризм - адамның боc уақытындағы cаяхаты, белcенді демалыcының бір түрі. Өз баcтауын XIX ғаcырдың баcында алған туризм бүгінгі күнде - ірі капиталды, негізгі қаражаттарды, еңбек реcурcтарының ауқымды бөлігін іcке қоcқан, ірі экcпорттық cалалар ішінде автомобиль және мұнай өндіру өнеркәcібінен кейінгі үшінші орындағы ірі әлемдік экономикалық кешен болып табылады. Қазіргі таңда аталмыш салада бағдарламалар жүзеге асырылып, инфраструктура деңгейі жоғарланып, инвестициялар қарқынды түрде тартылуда. Нарықтық экономика орын алып, дами түскеннен бері әр түрлі саладағы кәсіпорындар саны ұлғайып, олар сәтті жұмыс істеуде. Дүние жүзінің жетекші елдерінің негізгі табыc көзі оcы cаладан пайда түcіріп отыр. Әрбір қызмет көрcету cалаcындағы 7-ші адам туризм cалаcында өз қызметтерін атқаруда.
Жұмыcтың өзектілігі: Ұлы Жібек Жолы - Жерорта теңізінен Қытайға дейін Еуразияны көктей өтіп жатқан керуен жолдарының тоғысқан тоқсан торабы, ол сонау ежелгі дәуірдегі орта ғасырдағы осы аймақтардың сауда және мәдени байланыстарының тұсауын кескен аса маңызды қатынас жолы. Жалпы адамзат тарихы бойынша Шығыс пен Батыс халықтарының арасында қалыптасқан бейбіт қарым - қатынас сырын жан-жақты зерттеп білу қазіргі таңдағы мәдениетті өркендетуде маңызы зор. Осы тұрғыдан алғанда Жібек жолын көктей өтетін елдердің ғылыми және мәдени топтарының өзара пікір алысуына, мемлекеттер арасында мәмілеге келу байланыстарын орнатуға әсер ететін өзекті мәселе. Ұлы Жібек жолын қайта жандандыруда Дүниежүзілік туристік ұйымның алатын орны ерекше, оның Ұлы Жібек жолы атты туристік жобасы ежелгі жолдың бойындағы туризмнің ілгері даму мәселелерін қарастырады.
Дипломдық жұмыcтың мақcаты: Ұлы Жібек жолының Қазақстандық бөлігінің туристік әлеуетін бағалау және оның Қазақстан Республикасы туризмінің дамуындағы маңызын анықтау.
Оcы мақcатқа байланыcты, дипломдық жұмыc барысында келесі міндеттемелер алынып отыр:
- Ұлы Жібек жолының кесіп өтетін негізгі жолдарын анықтау;
- Келешекте адамгершілік, ынтымақтастықты жолға қоюдың тиімді құралы болуы ықтимал Ұлы Жібек жолының қыр-сырын жан-жақты зерттеп, жағымды факторларын анықтау;
- Орталық-Азия аймағына Ұлы Жібек жолы бойынша туризм шеңберінде еліміздің туристік беделін қалыптастыру және дамыту жолдарын анықтау.
Дипломдық жұмыcтың міндеті:
1 Ұлы Жібек жолының Қазақстандық бөлігінің туризмнің дамыту мәcелелеріне теориялық негіздеме жаcау;
2 Ұлы Жібек жолы бойында орналасқан қалалардың туризмін дамытудың алғы шарттарын қараcтыру;
3 Қазақстандық Ұлы Жібек жолының инфраструктурасының проблемалары мен перспективаларын зерттеу.
Дипломдық жұмыcтың зерттеу обьектіcі: Ұлы Жібек жолының Қазақстан туризмінің дамуындағы маңызы мен негізгі бағыттары.
Дипломдық жұмыcтың зерттеу cубьектіcі: Ұлы Жібек жолы бойында орналасқан ежелгі қалалар.
Бөлімдерді талдау: Бірінші бөлім - Ұлы Жібек жолының пайда болуы, оның Батыс пен Шығысты байланыстырудағы рөлі, сол жолмен таратылған керуен жолдары мен дін жолдары мәселелері қаралған. Бұл бөлім дипломдық жұмыcтың баcты тақырыбын ашып көрcетеді, әрі өзекті бөліміне кіріcпе ретінде жазылды.
Екінші бөлім - тақырыптың айтарлықтай маңызды бөлігі. Бұл бөлім негізгі болғандықтан оның негізгі бағыт-бағдары Ұлы Жібек жолының туристік әлеуеті жайында болмақ. Сондай-ақ, Ұлы Жібек жолын туристтік бренд ретінде айқындап, танымдық туризмнің ұйымдаcтырылу жағдайын қараcтыруды жөн cанадым.
Үшінші бөлімде - біз Ұлы Жібек жолының Қазақстандық бөлігінде туризмді дамыту алғышарттары мен перcпективалары туралы ой қозғадық. Бұл бөлім негізінен Қазақстандық туризм саласының Ұлы Жібек жолы аясында даму мәселелері, оның талдануын, Ұлы Жібек жолының туризм даму болашағын қамтып қараcтырады.
Дипломдық жұмыcтың ғылыми жаңалығы: Ұлы Жібек жолының туристік әлеуеті мен перспективаларына баға бере отырып, оның Қазақстан туризмінің дамуының маңызына талдау жаcалып, туризмді дамытуға мүмкіндігі бар, болашағы зор аймақтарға байланыcты ұcыныcтар келтірілді. Жұмыста ұсынылған тур туристік фирмалар үшін дайын өнім болып саналады.
Жұмыcтың практикалық маңыздылығы: Ұлы Жібек жолының туристік потенциалы Қазақcтан туризмнің дамуына, мемлекетке қай жағынан болcа да тиімді және оң әcерін береді. Cебебі, Ежелгі Жібек жолын қайта жандандыру экономикалық, әлеуметтік дамуға, саяси тұрақтылыққа негіз болып, ақыр аяғында осы жолдың бойында орналасқан елдердің қарыштап дамуына, бейбіт өмір сүруіне алып келеді. Ұлы Жібек жолы сияқты әлемдік туристтік брендті пайдалану арқылы жерімізді, елімізді әлемге танытуға болады.
Дипломдық жұмыcтың құрылымы: Бұл бітіру жұмыcы көптеген мәліметтерден, нормативтік cілтемелерден, анықтамалардан, кіріcпе, 3 тараудан, қорытынды, 45 қолданылған әдебиеттер тізімінен, 2 кеcте, 2 cурет және қоcымшадан, жалпы көлемі 70 беттен тұрады.
1 ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАРИХИ МАҢЫЗЫ
1.1 Ұлы Жібек жолының пайда болуы
Жібек жолы дегеніміз не, ол қашан пайда болып, қандай кәдеге жарады, қай жерлерді басып өтті - әркімді -ақ толғандыратын алғашқы сұрақтар осындай.
Бұтқа табынушы (будда дініндегі - ауд) қажы Сюань-Цзан 629 жылы Будданың қасиетті қалдықтарын көзбен көру және дін ілімін шыңдап зерттеу үшін Қытайдан Үндіге сапар шекті. Ол Қытайды Батыспен байланыстырып жатқан және техникалық жаңалықтарға дінге мұраттар мен мәдени жетістіктерге мұрындық болып тұрған осы халықаралық жолмен жүрді.
Чань-Анань шыққан саудагерлердің қоспақ-түйелі керуенімен атақты Гоби шөлін жағалап Дунхан арқылы Ұлы айдаһар құмы аталатын сортаң шөлейтті Хами мен Тұрфан алқаптарын, Тянь-Шаньның солтүстік бөктерімен мұздақ тауларын шамасы, Музур-Ола жоталарын басып өткен Сюань-Цзян түрік қағаны тұрған Суяб қаласына келді. Сюань - Цзян түрік қағаны мен оның жанпеліндегілер жөнінде былай сипаттайды: Бұл қателіктердің аттары керемен екен. Қаған үстіне жасыл жібек шекпен киген, жолақ басына ұзындығы чжан (3,2м) ұштары желкесіне түскен Жібекшолпа орап алған. Оған оқалы - зерлі жібек шапан киіп, шаштарын айдар - тұлындап өрген екі жүзден астам тархан (нөкер) еріп жүрді. Өзге жауынгерлер тері астарлы киімдер киіп, айбалта, садақ асынып ту көтеріп жүреді. Түйеге, атқа мінгендердің көптігі сонша, көзбен шамалаудың өзі мүмкін емес [1].
Бұл әңгіме барысында ежелгі дәуір мен орта ғасырда халықаралық қатынастың күретамырына айналған ұлы жолға өз атауын берген және Шығыс пен Батыстың негізгі сауда затына айналған жібек бірнеше рет аталады. Ал бұл жол қай кезден жұмыс істей бастады деген сұраққа күні бүгінге дейін әрқилы жауап беріліп келеді.
Егер Жібек Жолының жекелеген бөліктерінің сыңарлары жөнінде айтар болсақ, ондағы қатынастар мен зат алмасу байланыстары біздің дәуірімізге дейінгі 3-2 мыңжылдықтарда басталған. Мұндай байланыстар Бадахшан тауынан лазурит (көк лағыл) кені, ал Хотан аймағындағы Яркент (Жаркент) - Дарияның жоғарғы ағысынан нефрит (көк минерал) кені ашылуына орай жолға қойылды.
Бадақшаннан шығарылған лазурит Иранға, Месопотамияға, Анатолийге, Египет пен Сирияға тасылып жатты. Бадахшан лазуриті, 1 мыңжылдықтың жартысында Қытайға да жеткізіле бастады.
Орта Азия мен Орта шығысты Жерорта теңізімен және Үнді мен жалғастырып жатқан Лазурит жолымен қатар дүниеге келген Нефрит жолы Шығыс Түркістанды Қытаймен жалғастырды.
Біздің дәуірімізге дейінгі 1 мыңжылдықтың орта кезінен Дала жолы деген жол болғаны белгілі. Егер тарихтың атасы Геродоттың жазбаларына жүгінсек, бұл жолдың сорабы мынадай бағытта болғанын байқаймыз: Қара теңіз жағалауынан Дон жағасына дейін, одан әрі савроматтар мекендеген Орал тауы етегінен Ертіске, Алтайға, сонан Жоғары Ертіс пен Зайсан көлін мекендеген агриппийлер еліне қарай созылады. Бұл жолмен былғарылар мен терілер, иран кілемдері, құнды металдардан жасалған бұйымдар кең таралып жатты.
Жібек жасап шығару және онымен сауда жасау кезеңі күні кешеге дейін біздің дәуірімізге дейінгі 1 мыңжылдық саналып келеді.
Қымбат бағалы жібектерді тарату ісіне сақтар мен скифтердің көшпелі әулеттері де атсалысты. Солардың қатынасаралық көмегімен сол кезде қасқалдақтың қанындай қымбат тауар Орталық Азия мен Жерорта теңізіне дейін тарады.
Жібек жолы тек біздің дәуірімізге дейінгі 2 ғасырдың орта шенінен бастап қана тұрақты дипломатия мен сауданың күре тамырына айналды. Ал осының бәрі император У - Дидің көрмеген Батыс елдеріне жұмсаған книязі Чжон - Цзян бастаған елші керуенінің Хань астанасынан шыққан кезінен, яғни 138 жылы басталды. Чжон-Цзян 13 жылдан кейін қайтып оралды. Ол осы күнгі Ауғаныстанның шет аймақтарына жете алды және Қытайдың ішкі аудандарынан Орталық Азияға дейін тура жолмен тұңғыш рет жүріп өтті. Содан соң жібек тиелген керуен Батысқа соның ізімен аттанып, Қытайға, Жерорта теңізінен, Таяу және Орта Шығыстан, Орта Азиядан тауарлар алып қайтты.
Ұлы Жібек жолы -- Еуразия құрлығындағы сауда, керуен жолдарының жалпы атауы. Ол б.з.б. 2 ғ-дан б.з. 16 ғ-ға дейін Орт. Азия арқылы Қытайды Алдыңғы Азиямен байланыстырды. Қытайлық саяхатшы Чжан Цяньның "Батысқа" саяхаты нәтижесінде б.з.б. 2 ғ-да ашылды. Еур. әдебиетте алғаш рет 1877 ж. К.Рихтгофеннің "Қытай" атты еңбегінде бұл сауда жолы Ұ. Ж. ж. деп аталған болатын, сол уақыттан бері тарихи әдебиеттерде осы атау қалыптасып кетті. Сюннулармен (ғұндар) соғысқа әзірленіп жатқан Хань императоры У-ди б.з.б. 138 ж. Чжан Цянь (б.з.б. 192 -- 120) деген елшісін сюннулармен жауласушы даюэчжи (массагет) тайпасын іздеуге аттандырды. Ол тайпа сюннулардан жеңіліп, Ганьсудан әрі батыс жаққа қоныс аударды. Жол-жөнекей Чжан Цянь сюннулардың тұтқынына түсіп, одан 10 жылдан соң қашып шығып, өзінің сапарын Орт. Азия жерінде жалғастырады. Ол саяхат барысында Даваньда (Ферғана), Канцзюеде (Әмудария мен Сырдарияның ұштасар жері) болып, бір жылдай Дася (Бактрия) жерінде тұрған. Жергілікті саудагерлерден Чжан Цянь Шэньду (Үндістан) және батыстағы алыс елдер жайлы, соның ішінде Аньси (Парфия), Ферғана мен Орта Азияның басқа да елдері туралы және бұл аталған елдердің Қытайды "жібек елі" деп білетінін, саудагерлер бұл елдерге Қытайдан жібек маталар әкеліп сататынын білді. Әлемге әйгілі Ұ. Ж. ж-ның аты осыдан келіп шыққан. Чжан Цянь астанаға 18 жыл өткен соң ғана оралды, алайда ол осы сапарында алдына қойған мақсатына толық жете алмады. Бірақ оның бұл сапарының тарихи маңызы өте зор болды. Чжан Цяньның арқасында ежелгі қытайлықтар өздеріне осыған дейін беймәлім болып келген Бактрия, Парфия, Ферғана және басқа да Орт. Азия мемлекеттері туралы мол мәлімет алды. Чжан Цяньның б.з.б. 119 жылғы екінші сапарынан кейін Хань империясы осы мемлекеттердің көпшілігімен байланыс орнатты. Қытайға Орт. Азиядан бұрын өздеріне таныс емес а. ш. өнімдері -- жүзім, бақша жемістері, сондай-ақ саз аспаптары, кейбір тұрмыстық бұйымдар әкелінді. Кейінірек батыс аймақ арқылы Қытайға Үндістаннан будда діні енді. Осы уақыттан бастап Хань императорларының сыртқы саясаттағы басты мақсаты империяның осы елдермен арадағы сауда жолдарына, яғни Ұ. Ж. ж-на ие болып, тұрақты байланыс орнату болды. Бұл мақсаттарды жүзеге асыру үшін сюннуларға қарсы жорықтардың бағыты Ганьсу болып белгіленді, себебі бұл жерден батысқа баратын сауда жолы атақты Ұ. Ж. ж. өтетін еді. Осы кезден бастап Ганьсуға мықты бекінген Қытай саудагерлері керуен саудасын күшейтті. Керуен жолдарын қауіпсіздендіру мақсатында Хань империясы Ұ. Ж. ж. бойына ораналасқан Шығыс Түркістанның гүлденген қала-мемлекеттеріне дипломат. және әскери әдістермен ықпал етуге тырысты. Сөйтіп, б.з.б. 2 ғ-да ханьдықтардың Ганьсу дәлізіне толық иелік етіп, сол арқылы Шығыс Түркістанға жол ашуы Орт. Азиядағы сауда жолдары жүйесіне үлкен өзгерістер әкелді. Б.з.б. 2 -- 1 ғ-ларда Еуразияның негізгі мәдени аймақтарын бір-бірімен байланыстыратын Ұ. Ж. ж-ның негізгі тармақтарын игеру басталды. Б.з.б. 115 -- 111 ж. Хань империясы мен Бактрия арасында сауда байланысы орнатылды. Жол Қытай астанасы Чанъяннан солт.-батысқа, Ганьсу жері арқылы Дуньхуанға дейін созылды, әрі қарай екіге айрылып, Лобнор к-нен солт-ке және оңт-ке қарай жүре отырып, Қашғарға апарды. Қашғардан сауда керуендері Ферғана мен Бактрияға, Үндістан мен Парфияға, әрі қарай Жерорта т-не кетті. Қытайдан Батыс елдеріне сауда керуендері темір, никель, алтын, күміс, бояу сияқты заттарды, айна және басқа да қолөнер бұйымдарын, жібек маталар әкелді. Ал Қытайға сирек кездесетін аңдар мен құстар, өсімдіктер, ағаштардың бағалы тұқымдары, бағалы терілер, дәрі-дәрмек, хош иісті косметик., зергерлік бұйымдар, қымбат тастар мен бағалы заттар, әнші-бишілер және құлдар әкелінді. Уақыт өткен сайын Ұ. Ж. ж-ның тармақтары әр түрлі климаттық жағдайларға және саяси өзгерістерге байланысты жаңарып отырды. Қытайдың әулеттік тарихнамаларында Ұ. Ж. ж-ның заман өзгерісіне орай қалай жаңа сипатқа ие болғандығы туралы мәліметтер көптеп кездеседі. Ұ. Ж. ж-ның пайда болған алғашқы кезеңінде Шығыс Түркістан арқылы Оңт. және Солт. дейтін екі үлкен тармағы болған. Алғашқысы Юймыннан басталып, Лобнор к. маңындағы Шаньшаннан шығып, Куньлунь тауларының оңт. беткейін бойлай Жаркент өз-нің бойымен Ташқорған мен Ваханға беттеген. Ваханнан жол екіге айрылып, бірі батыстағы Балх, Мерв пен Гекатамил, Экбатанға, әрі қарай Ктефисонға апарған. Осы жерден сауда керуені Иранға бағыт алып, Қосөзен бойымен Сирияға жеткен. Солт. бағыт Лоулоннан бастап, Тарим өз-н бойлап Қашғарға бет түзеген. Қашғар арқылы сауда керуендері Ферғана аңғары мен Мауераннахрға, одан әрі төм. Жайық бойымен Арал т-не, одан әрі Қара т. жағалауларына дейін барған. Басында Ұ. Ж. ж-ның халықар.сауда жолы ретіндегі маңызы артып, гүлденген кезеңі басталды. Ұ. Ж. ж-ның ең ұзын тармақтарының бірі Орта Азия мен Қазақстан жері арқылы Мерв пен Хорезм алқаптарынан Сарыарқаны кесіп өтіп, Памир мен Тянь-Шаньды, Алтай мен Қаратаудың асуларынан өтіп, Мургаб, Әмудария, Сырдария және Шу бойымен әрі қарай бет алған. 5 -- 6 ғ-ларда жаңа тармақ пайда болып, сауда керуені Хами арқылы Ыстықкөлді жағалай Талас арқылы Әмудария мен Жайыққа жеткен. Бұл жолдан басқа Шығыс Түркістан мен Жетісу арасындағы керуен жолы Ақсудан шығып, Бедел асуы арқылы Ыстықкөлге дейін жеткен қысқа жол ашылды. Сондай-ақ Тұрфан аумағынан Алмалыққа келетін керуен жолы да болған. Осы жолдар арқылы Қытайдың Орт. Азиямен сауда байланысы нығайып, одан әрі осы мемлекеттердің Еуропамен және Таяу Шығыспен қарым-қатынасы күшейді. Ұ. Ж. ж. біртұтас сауда жүйесіне айналып, соның әсерінен оның бойында қалалар салынды, қолөнер өндірісі дамыды. Айырбас сауданың орнына тауар-ақша қатынасы пайда болып, Орт. Азия елдері төл ақша монеталарын шығарды. Ғасырлар бойы Ұ. Ж. ж. арқылы саудагерлер, миссионерлер саяхат жасап, осы сапарлар нәтижесінде түрлі байланыстар орнады. Сауда байланыстары ғана емес мемлекеттер мен халықтар арасында дүниетанымдық көзқарастар мен мәдени алмасулар жүрді, қолөнер ісі, технологиялар, діни нанымдар тарады. Ұ. Ж. ж. арқылы Батыс пен Шығыс елдеріне әлемнің әр түкпірінен аса бағалы да экзотик. тауарлар келіп отырды. Түрлі дәрілік және бау-бақша, мәдени өсімдіктер, арқар мен маралдың, бұғының мүйіздері, піл сүйектері, бағалы терілер, бояулар, асыл тастар, қолөнер бұйымдары, теңгелер, қару-жарақтар, айна, моншақтар, т.б. бұйымдар, Ферғана мен арабтың асыл тұқымды жылқылары, түйелер мен пілдер, жабайы аңдар мен құстарға дейін сауда тауарлары ретінде елден-елге тасымалданды. Мәдени өсімдіктердің әр түрі -- жүзім, шабдалы, қауын, қант, бау-бақша өсімдіктері мен дәмдік көкөністер әр түкпірге таралды. көкөністер әр түкпірге таралды. Жібек, алтын сияқты бұйымдар халықар. валюта рөлін атқарды. Жібек орамдары аса бағалы сыйлықтар ретінде патшаларға, елшілерге тарту етілді, жалдамалы әскердің жалақысы ретінде және мемл. қарыздарды төлейтін төлем қызметін де атқарды. Ұ. Ж. ж. әлемдік діндердің таралуына бірден-бір ықпал етті. Қытайға Үндістаннан Орт. Азия мен Шығыс Түркістан арқылы будда діні енді. Осы жол арқылы Орт. Азия елдеріне Сириядан, Ираннан және Арабия түбегінен христиан діні, манихейлік дін, кейіннен ислам діні тарады. 7 -- 10 ғ-ларда Тан әулеті тұсында Ұ. Ж. ж. дамыды. Алғашында Қытай Түрік қағандығына тәуелді жағдайда болып, қағанға алым төлеп тұрды. Осы кезеңде Қытайдан Жетісу мен Оңт. Қазақстан жерлері арқылы батысқа баратын керуен жолы барынша қызу дамыды. Өйткені бұл кезде Түрік қағандығының ордасы Жетісу жерінде орналасып, қаған Орт. Азия арқылы өтетін Жібек жолына бақылау орнатты. Ал Ферғана арқылы өтетін жол ондағы өзара қырқысу соғыстарының нәтижесінде керуенге аса қауіпті саналды. 630 ж. Батыс Түрік қағандығына қытай саяхатшысы, буддалық монах Сюань-Цзан келді. Ол өз жазбаларында 7 ғ-дағы Суяб, Тараз, Исфиджаб, Шаш, Самарқанд, Бұқара, Мерв қ-ларын суреттеп жазған. 7 -- 8 ғ-ларда қытай саяхатшыларының жазбаларында Ұ. Ж. ж-ның бойында орналасқан Орт. Азияның ондаған қалаларының аттары аталды. 6 -- 8 ғ-ларда Ұ. Ж. ж-ның негізгі жолдары Сирия -- Иран -- Орта Азия -- Оңт. Қазақстан -- Талас даласы -- Шу өңірі -- Ыстықкөл маңайы -- Шығыс Түркістан -- Қшкі Қытай болып тармақталды. Ұ. Ж. ж-ның қазақ жері арқылы өткен тармақтары Шаш (Ташкент) қ-нан шыққан керуен Түрбат асуы арқылы Исфиджабқа немесе Сайрамға бет алған. Бұл қаланың қалдығын археологтар Шымкент қ-ның маңынан тапты. Ол өте үлкен сауда орталығы болды. Исфиджабтан шыққан саудагерлер шығысқа бет алып, Тараз қ-на келген. Ыстықкөлден аттанған керуен Санташ арқылы Қле аймағына бет алып, Қленің оң жағалауымен Қорғастан өтіп Алмалыққа жеткен. Осы жерден аттанған керуен Такла-Макан шөлі арқылы Хами алқабын басып өтіп, Қленің аңғарын оңт.-батысынан солт.-шығысына дейін кесіп өткен. Керуен жолы кішігірім қалалар Қастек, Қаскелеңнен Алматыға келіп, Талғарға барған. Талхир деп көне атаумен аталған бұл жер сауданың ең ірі орт-тарының бірі болды. Исфиджабтан керуен жолы Отырар-Фарабқа, одан Сыр бойымен төмендеп кеткен. Ұ. Ж. ж-ның Исфиджабтан, Отырардан, Янгикенттен шығатын негізгі тармақтары оңт. және солт. болып екіге бөлінді. Осы жерден аттанған керуен Орт.және Шығыс Қазақстан жерлері арқылы Ертіс өз. бойынан шығып, Алтай мен Моңғолияға бет алған. 13 -- 14 ғ-ларда саяси жағдайларға байланысты керуен жолдары дипломаттар мен саяхатшылардың, саудагерлердің қалауына орай өзгеріп отырды. Ұ. Ж. ж. Орт. Азия жерінде 14 ғ-дың аяғына дейін өмір сүрді. Бұл аймақтағы Ұ. Ж. ж-на 14 ғ-дың аяқ кезінен бастап Ақсақ Темірдің құрған империясы бақылау орнатты. Осы кезеңде қалалар күйреп, мәдениет дағдарысқа ұшырады. Осы уақыттан бастап бұл жердегі саяси дағдарыстар, соғыстар қалалардың күйреуіне, мәдениеттің құлдырауына әкелді де құрлықтағы сауда жолының маңызы біртіндеп жойыла бастады. 15 ғ-да Қытай мен Еуропа арасындағы теңіз жолының ашылуы Ұ. Ж. ж-ның маңызын жойды. Қазіргі кезде Ұ. Ж. ж-н қайта жаңғырту әрекеті халықар. деңгейде қолға алына бастады. 1987 ж. Парижде ЮНЕСКО-ның Бас конференциясында "Жібек жолы -- диалог жолы" атты халықар.жоба жарияланды. Осы бағдарлама шеңберінде Ұ. Ж. ж-ның тарихын, маңызын зерттеу әр елде қолдау тауып, зерттеу жұмыстары қолға алынды. Қазақстанда да ғалымдардың ауқымды істері атқарылуда.
1.2 Батыс пен шығысты байланыстырудағы Ұлы Жібек Жолының рөлі
Жібек жолы 2-5 ғасырларда, егер Шығыстан бастасақ Чаньниден басталып, Ланчжоу ауданындағы Хуанхэ өткеліне беттейді, одан әрі Нан-Шаньның солтүстік сілемдерін қуалай Ұлы Қытай қорғанының батыс беткейіне және Яшмо қақпалары заставасына жетеді. Ол жерде жалғыз жол Такла-Макан шөлін солтүстігі мен оңтүстігінен орап өтіп, үшке айрылады. Солтүстік тармағы Хами, Турфан, Бесбалық, Шихо алқаптары арқылы Іле өзені бойына жетеді, ортаңғы жол тармағы Чаочаннан Қарашәрге, Ақсуға және Ыстық көлдің оңтүстік жағалауына жетеді, оңтүстіктегі тармағы Дунхан, Хотон, Яркент арқылы Бактрияға, Үнді мен, Жерорта теңізіне жетіп, Оңтүстік жолы аталады.(Сурет 1) Солтүстік жолы Қашқардан Ферғанаға, ал одан әрі Самарқан, Бұхара, Мерв арқылы Хамадан Сирияға жетеді [2]. Қытайдан Батысқа Ферғананың үстінен өтіп баратын бұрынғы қысқа да қолайлы жолға қарағанда Жетісу мен оңтүстік Қазақстан арқылы өтетін жаңа жол 6-7 ғасырларда барынша жандана түсті. Негізгі жолдан басталған біреулері жарамсыз болып қалды, басқалары, керісінше, қызу жұмыс істеді, ал жолдармен бірге сауда жолдары мен қиылыстарында тұрған қалалар, селендер және керуен сарайлары дамыды немесе қаңырап қалды. Жібек жолының бағыттары қатып қалған бірдеңе болмағанын атап көрсеткен жөн, жүз жылдың барысында оның жеке учаскелері мен тармақтарының бағыттары өзгеріп отырды (1 сурет).
Сурет 1. Ұлы Жібек Жолының жылжу тармақтары
Біріншіден, Жетісуда Орта Азия арқылы өтетін сауда жолдарын қадағалап отыратын түрік қағандары отырды. Екіншіден, Ферғанадан өтетін жол 6 ғасырдағы өзара қырқысулар салдарынан қауіпті жолға айналды [3]. Үшіншіден, түріктің ауқатты қағандары мен олардың жанпеліндегілер теңіздің арғы бетінен әкелінетін тауарларға құштар ірі тұтынушыларға айналды.
Сөйтіп бұл жол бас жолға айналды да 7-14 ғасырлардағы елшілер мен сауда керуендері негізінен осы жолмен ғана өтіп жүрді. Алайда Жібек жолының бұл бағыты да толық өзгеріссіз қала алмады. Жүздеген жылдар көлемінде оның анау, не мынау бөлігі, не жекелеген тармақтары жанданып, жоғарырақ мәнге ие болды. Ал кейбіреулері, керісінше, мәнін жойып, жоғалып кетті де олардың бойындағы қалалар мен сауда бекеттері құлдырай бастады. Сөйтіп, 6-8 ғасырларда негізгі жол сорабы Сирия - Иран - Орта Азия - Оңтүстік Қазақстан - Талас алқабы - ШУ алқабы - Ыстықкөл қазан-шұңқыры-Шығыс Түркістан арқылы таратылды. Бұл жолдың тармақталған бір бұтағы, дәлірек айтқанда тағы бір жол Византиядан Дербент арқылы шығып, Каспий жағалауын - Маңғыстауды - Арал жағалауын - Оңтүстік Қазақстанды кесіп өтіп, жоғары аталған негізгі жолға келіп қосылды.
Батыс Түркі қағанаты Византиямен сауда-дипломатиялық одақ келісім жасасқан кезде бұл жол олардың қарсыласы Сасанидтік Иранды айналып өтті. Дегенмен 9-12 ғасырларда Орта Азия, Орта және Таяу Шығыс, Кіші Азия арқылы Сирияға, Египет пен Византияға баратын жолға қарағанда бұл жол тиімсіздеу пайдаланылды.
Жібек жолы шеңберіне ену қарсаңында Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісу қандай жағдайда еді дегенге келсек: Бұл жерде көшпелі түрік тайпалары мен отырықшы халықтар ежелден қалыптастырған төл мәдениет өркендеген болатын. Оның үстіне этникалық жағынан алғанда көшпенділер де, отырықшы тұрғындар да туыстас немесе біркелкі этникалық саяси қауымға бірлескен тайпалар еді. Отырықшылар (жатақтар) мен көшпенділердің өз мәдениеттерінің бір-біріне өзара әсер етуі мен байытып отыруы дүниежүзілік өркениеттің қызыл арқау-күретамыры болды. Қазақстан мен Орта Азия халықтарының бір-біріне осылайша кірігуі, сондай-ақ олардың жерінде тұратын халықтардың дәстүр-салтының үйлесімділігі өркениеттік көп жетістіктердің бастауы болды. Мәселен, біздің дәуірімізге дейінгі 6-3 ғасырларда бұл жерлерді көшпелі және жартылай сақтар мекендеді, ал көптеген қорғандарды қабірлерден, оның ішінде Бесшатыр, Есік, Түгіскен, Үйгәрәк қабірлерінен табылған қазбалар бойынша олардың мәдениеті жоғары болғаны баршаға мәлім. Сол кездің өзінде-ақ сақтардың Қытаймен, Үндімен, Таяу және Орта Шығыспен байланысы болған. Бұған сақ шонжарларының қабірлерінен табылған қытай айналары, Орта Азия мен Ираннан әкелінен аса көркем безендірілген шетелдік бұйымдарда куә бола алады [4].
6 ғасырдың екінші жартысында Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан Кореядан Қара теңізге дейінгі ұлан - ғайыр алқапты алып жатқан ірі көшпелілер мемлекеті - Түрік қағанаты құрамына кірді.
Жібек жолы осы кезде жанданып, Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан қалаларындағы феодалдық мәдениеттің өркендеуінде маңызды роль атқарды. Жетісуда ол талай қалалардың орталық негізгі қалануына мұрындық болып, Қазақстанның оңтүстігінде тікелей осы жолдың ұзынна-бойында тұрған немесе онымен сауда сораптарымен байланысып жатқан қалалардың тез өсіп, өркендеуіне септігін тигізді [5].
Өзара талас-тартыстар мен жортауыл-жорықтар, сондай-ақ Қытайда теңіз жолдарының игерілуі бұл жердегі қалалық мәдениетті титықтатып, күйдіруге жеткізгенге дейін, яғни 14 ғасырға дейін Орта Азия, Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу арқылы өтетін Жібек Жолынан кереуен арылған жоқ.
Батыстан Шығысқа қарай қозғалсақ, Жібек жолының қазақстандық бөлігінің сыр-сипаты, міне, мынадай еді. Жол Шаштан (Ташкенттен) Турбат асуы арқылы Испиджабқа өтетін. Бұған дейін айтқанымыздай, Қытай сапарнамасында Испиджаб Ақ өзендегі қала аталды, ал ХІ ғасырда Махмуд Қашғаридің түсініктемесі бойынша Испиджап деп аталған Ақ қаланың (Ал-мединат ал Байда) шын атауы-Сайрам. Оны Сарьям деп те атайды. Ежелгі қаланың осы атауы күні бүгінге дейін сақталып келеді. Шымкент іргесіндегі орта ғасырлық ірі қаланың қалдықтары қалған қалашық та осылай аталады. Оның орнында бұрын Жібек жолындағы ірі орталықтардың бірі болған. Түрлі елдердің саудагерлері осы жерге тоқтайтын, өйткені бұл қалада Бұхара, Самарқанд көпестерінің сауда құрылыстары базарлар мен керуен - сарайлары болды, ал Испиджаб көпестері Мерв Балх, Бұхара мен Хорезм көпестерімен бірге Бағдаттағы Харб ибн Абдаллақ ал Балх рабадында өздерінің сауда-саттық орындарын ұстады. Испиджабтан сыртқа құлдар мен ақ маталар, қару-жарақ, қылыштар, мыс пен темір сатылатын.
1.3 Ұлы Жібек жолы Қазақстан туризмі дамуының негізі
Ұлы Жібек жолы адамзат өркениетінің ерекше тарихи ескерткіші болып табылады. Жүзжылдықтар бойы керуен сарайлары жолындағы сауда Еуразияның Батыс және Шығыс елдерінің экономикасы мен мәдениетінің дамуына өз үлесін қосты. Оның маңыздылығы, қазіргі кезде де өте зор болып келеді. Себебі бүгін заманауи туризм елдер арасындағы бейбітшілік пен өзара түсінушілік орнауына көмектесе отырып, бизнес және сауданы мәдени диалогпен байланыстырады. Ұлы Жібек жолы осы жол бойынша бастамаларды қолдайтын 24 қатысушы-елдер арасындағы көпжақты байланыс орнатуға көмектеседі. Жібек жолындағы туризмді жылжытуды және ынтымақтастықты дамыту бойынша Бастамаларды жүзеге асыру идеясы 15 жыл бұрын пайда болды және 1994 жылы Самарқанд Декларациясымен бекітілді. Содан кейін, 1999 жылы - Хива Декларациясы, 2002 жылы - Бұхара Декларациясы қабылданды. 2009 жылы өткен ДТҰ Бас Асссамблеясының 18 Сессиясында Жібек жолы бойынша Астана Декларациясы қабылданды. Ал Алматы Декларациясы 2008 жылы өткен Жібек жолы қалалары Мэларының ІІІ Форумында қабылданды.
Қабылданған шараларды жүзеге асыру Еуразиялық кеңістік елдерінің экономикалық өсуіне және бірігуіне көмектесті. Бұл кеңістік Жібек жолындағы негізігі аймақ болып табылады, сондай-ақ келесідей үш негізгі полюсті біріктіреді: Қытай, Ресей және Парсы шығанағы. Еуразия орталығында орналасқан Қазақстан осы полюстар және Орталық Азия аймағы арасындағы байланыстырушы көпір болып саналады. Орталық Азия аймағына Қызрғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан және Түркмения жатады. Сондай-ақ, Қазақстан Жібек жолы елдеріндегі негізгі нарықтарға енудің негізгі транзиттік дәлізі болып табылады.
Еуразияның дәл орталығындағы Қазақстанның геостратегиялық орналасуы Жібек жолындағы туризмнің қайта жандануында маңызды роль атқарады және туризм саласындағы саясаттың негізі болып саналады. ДТҰ, ЮНЕСКО және ПРООН арасындағы 1997 жылғы Жібек жолы - диалог жолы атты трансконтиненталды жобасын жүзеге асыру шегінде Қазақстанда туристік потенциалдың алғашқы зерттеулері жүргізілді. Зерттеу мәліметтерінің нәтижелеріне сәйкесҚазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы бойынша Жібек жолындағы тарихи орталықтарын жандандыру, түрік тілдес елдердегі мәдени мұраны сақтау және дамыту, туризм инфрақұрылымын қалыптастыру Мемлекеттік бағдарламасы жасалды және бекітілді.
2002 жылы 27 қазанда қабылданған Бұхара Декларациясына сәйкес, ДТҰ-ның Жібек жолы Жобасына қатысушы-елдер туризм саласындағы аймақтық ынтамақтастықты көпжақты және көпұлтты негізде нығайту шараларын қолдануға міндетті. Осыған байланысты дәл осы бағытта туризм дамуын жандандыру мақсатында Қазақстан Республикасының көлік және коммуникация Министірлігімен бірге 2004 жылдан бастап Алматы-Түркістан-Ташкент-Самарқан д-Бұхара-Үргеніш-мара-Ашхабад-Алмат ы маршруты бойынша Жібек жолының маржаны атты мамандандырылған туристік жолын ұйымдастыру бойынша жоба жүзеге асырылуда. Ұлы Жібек жолының Қазақстандық бөлігі тарих, археология, архитектура, қалақұрылыстық және монументтік өнер ескерткіштерінің уникалды кешені болып табылады. Бүгінгі күнде мұнда 22 ежелгі қалашықтар ашылған, оларға әміршілер бекіністері де кіреді. Ежелгі кезеңнің екі уникалды ескерткіштері ЮНЕСКО мәдени мұрасының Бүкіләлемдік Тізіміне енді: Түркістандағы Қожа Ахмет Йассауи кесенесі және Алматы маңындағы Тамғалы археологиялық кешені. Жібек жолы бойынша туристік маршруттарының ішінде Алматы, Тараз қалалары, сондай-ақ Оңтүстік Қазақстан облыстарындағы Түркістан және Отырармаңызды орын алады. 2010-2014 жылдарындағы елдің индустриалды-инновациялы жедел дамуы Мемлекеттік бағдарлама шегінде ұлттық туристік кластерді құру бойынша бірқатар шаралар қарастырылған. Бұл кластердің мақсаты - Батыс Еуропа - Батыс Қытай халықаралық көлік дәлізі бойындағы көпфункционалды туристік кешендер мен орталықтарды салу. 2700 км созылған бұл автомагистраль Жібек жолының қазақстандық бөлігіне сай келеді және бес облыс (Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, қызылорда және Ақтөбе) террияториясынан өтеді. Жолдың бойында 5 миллионға жуық адам тұруы осы жолдың бойында ұлттық туристік кластерді құруға ерекше мүмкіндік береді. Ең алдымен, оған жол бойындағы инфрақұрылымның 30 объектінің, трассаның екі жағында орналасатын 8 мотельдің құрылысын қамтамасыз ету бойынша инвестжобалар жатады. Жібек жолы трассасы бойындағы инвестжобаларды жүзеге асырудағы негізгі идеологиясы елдің тиімділігі жоғары туристік кластерін құрудан тұрады. Бұл кластер біріктіліген, бір-бірімен байланысты туристік кешендер мен туризм индустриясы саласындағы басқа да өндіріс нысандары арасындағы біртекті жүйені құрайды.
Жібек жолының қазақстандық бөлігіндегі тармақтарында ең перспективті жобаларға келесілер жатады:
- Алматы облысында Қапшағай теңізінің жағалауында Жаңа Іле халықаралық туристік орталығын құру;
- Оңтүстік Қазақстан облысындағы Ежелгі Отырар және Ежелгі Түркістан туристік инфрақұрылым объектілерін дамыту;
- еркін экономикалық зона қалыптасқан Ақмола облысындағы Бурабай халықаралық туристік орталығын салу;
- Жібек жолының қазақстандық бөлігінің батыс тармағындағы Маңғыстау облысында Ақтау сити жаңа мыңжылдықтың қаласын салу.
Сонымен қатар, Каспиий теңізінің жағалауында Кендірлі халықаралық туристік орталығын құру жоспарлануда. Қазақстан Жібек жолы бойындағы іс-шараларға белсенді қатысуда және бірқатар шаралардың бастаушысы болып табылады. 2008 жылдың 2-4 қыркүйек кезеңінде Алматы қаласында Ұлы дәстүрлерден туризм және ынтымақтастықтың заманауи стандарттарына Жаңа Жібек жолы тақырыбында қала Мэрлерінің ІІІ Форумы өтті. Форумға 27 мемлекеттен келген қала мэрлері, мемлекеттік орган және бизнес қауымдастықтарының өкілдері, сондай-ақ халықаралық ұйымдардың басқарушылары қатысты. Форумды өткізу мақсаты - Жібек жолы бойындағы туризмді қаржыландырудың инновациялық құралдарын жылжыту, қалалар арасындағы ынтымақтастықты әрі қарай дамыту, берілген аймақты үйлесімді дамыту және адамдар арасындағы өзара түсіністікті жақсарту. Қарастырылған мәселелердің ішінде аймақтық туризмді дамыту жолындағы кедергілер проблемасы ең маңызды болды.
2010 жылы қазанда Қазақстан Самарқанд қаласында (Өзбекстан) өткен Жібек жолы бойынша 5-ші Халықаралық Мәжілісіне қатысты. Біл мәжіліске 25 елден өкілдіктер қатысты. Мәжіліс барысында Жібек жолы бойындағы туризмді әрі қарай дамытудың негізі ретінде 2010-2011 жылдардағы Жібек жолы бойындағы іс-шаралар Жоспары қабылданды. Мәжіліс нәтижелері бойынша Жібек жолы брендін нығайту, ресурстрады біріктіру, шекаралық және саяси кедергілерді азайту, Жібек жолындағы елдер арасындағы визалық және шекаралық формальдықтарды жеңілдету мақсатында Жібек жолындағы барлық елдер арасындағы ынтымақтастық пен бірігіп қатысу туралы ұсыныстар енгізілді. Қаблданған жоспарға сәйкес, 2010 жылы Лондонда өткен WTM халықаралық туристік көрме шегінде Жібек жолының Медиялық нарығы өткізілді. Оған Орталық Азия, Еуропа және таяу шығыс елдерінің өкілдері қатысты. Қазақстан БАҚ-на, басты шетелдік туроператорларға, форум қатысушыларына басым инвестициялық жобалар және Қазақстан туралы ең қызықты ақпаратты ұсынды.
Бүгінгі күні Орталық Азия аймағындағы тығыз экономиклық ынтымақтастықты орнату үшін бірқатар маңызды кедергілер бар. Ең алдымен, бұл визалық мәселелер. Өкінішке орай, бүгінгі күнге дейін үшінші мемлекет азаматтары үшін туристік визаларды өзара енгізу мәселесінде бірыңғай көзқарас жоқ. Ал дәл осы мәселе ортақ туристік маршруттарды дамыту және әйгілендіру арқылы Жібек жолындағы туризмді жоғарылытатын еді. Қазақстан осы ұсынысты ортакезеңдік болашақта жүзеге асыруға әрдайым келіседі. Себебі заманауи потенциалды турист Жібек жолы бойынша турларда бір уақытта бірнеше елдерге барғысы келеді. Бұл кезде оған 3 айлық кезеңге жарамды бірнеше елге кіруге болатын туристік виза қажет болады.
Жібек жолындағы өнімнің потенциалын дамыту қажет және ол келесілерден тұрады:
- бірнеше елге немесе орынға баруды ұсынатын ортақ турөнімдерді құру және дамыту;
- Жібек жолындағы бай мәдени мұраны сақтап қалу мақсатында өнер мен қолөнерді дамыту;
- ортақ стратегиялар, бағдарламалар және маркетингті құру, іске асыру және жылжыту;
- Жібек жолындағы туризм шегінде Орталық Азия және ТМД аймағындағы туристік имиджді қалыптастыру және арттыру;
Cонымен, қорыта келгенде бірінші тарауда Ұлы Жібек жолының пайда болуы мен оның тарихи маңыздылығы атап өтілді. Шығыс пен Батысты байланыстырудағы Ұлы Жібек жолының рөлі айқындалды. Жібек жолы әлемдік деңгейдегі ең күшті брендтердің бірі болып табылатынын айтып кетуге болады. Сондай-ақ, Жібек жолындағы барлық маршрут бойынша туристік ресурстар мен өнімдерді жоспарлау мен бақылап дамыту Жібек жолындағы барлық мемлекеттердің туризмнен экономикалық табыс түсіруінде маңызды болып келеді.
2 ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫНЫҢ ТУРИСТІК ӘЛЕУЕТІ
2.1 Ұлы Жібек жолы-әлемдік туризм бренді ретінде
Бүгін әлемнің көптеген елдерінің күш салуымен Ұлы Жібек жолын қайта жандандыру бойынша шешім қабылданды. Жыл сайын осы ежелгі трансұлттық сауда автомагистарлінің тарихына, ежелгі сәулет өнерінің уникалды ескерткіштеріне, бұзылмаған рухани құндылықтарға, атақта ата-бабалар мұрасына, ұлттық қолөнерге, тағамдарға, салт-дәстүргі және аймақ ұлттарының мейрамдарына қызығушылық танытатын адамдар саны артып келе жатыр. Ұлы Жібек жолы өзі өтетін елдердің саяси, экономикалық, мәдени құрылымының қалыптасуына зор үлесін қосты. Оның барлық маршруттарының бойында ірі және кіші сауда қалалары мен ауылдары пайда болды, әсіресе Орталық Азиядан өтетін керуен сарайларының бойында. Бұл аймақты ондаған сауда маршруттары кесіп өтті. Мұнда маңызды этникалық үрдістер, мәдениеттердің белсенді араласуы өтті, ауқымды сауда операциялары жүзеге асырылды, дипломатиялық келісімдер мен әскери одақтар құрылды. Бұл аймақтың халықтарына әріптік жазу және әлемдік діндерді, Ішкі Азия және Таяу Шығыс елдеріндегі көптеген мәдени және техникалық жетістіктерді таратуда өте маңызды роль тиесілі.
Жібек жолы - бұл Қытай және Жерорта теңізі аралығын қамтитын материктің өті үлкен кеңістігіннің мәдени орталықтарын мыңдаған жылдар бойы байланыстырған керуен сарайларының жүйесі. Терминнің өзін ғылыми әдебиеттерге неміс географы және геологы В.Рихтгофен ХІХ ғасырдың 70-жылдары енгізді. Ол бұл терминді шығыс және батыс әлемі арасындағы байланысты келтіру үшін қолданды, содан соң бұл термин сәтті болып, жалпы халықпен қабылданды. Б.з. ІІ ғасырында жібек қытай көпестері алыс шетелрдерге сатуға алып баратын ең басты тауарға айналды [1].
Осылайша, Батыс және Шығыс арақатынасының символы ретінде Ұлы Жібек жолы болды. Жерорта теңізінен Тынық мұхитқа дейінгі алып кеңістікті алып жатқан ол адамзат тарихында алғаш рет әр түрлі ұлттар мен елдерді біріктірді, олардың материалдық, көркем өнер және рухани мәдениетін байланыстырды. Бұл жолда көптеген ғасырлар бойы идеялар, технологиялар, қолөнер, діндермен алмасу жүзеге асырылды. Заманауи кезеңде Ұлы Жібек жолын жандандыру сурет 1 және 2 көрсетілген.
Біріккен Ұлттар Ұйымы Ұлы Жібек жолын жанжандыруды ең алғашқы болып ұсынды және сол ұсынысты жүзеге асырды. 1998 жылы он жылға жоспарланған Жібек жолын жинақы зерттеу - диалог жолдары ЮНЕСКО жобасы қабылданды. Осы жоба бойынша ежелгі трассаның тарихын кең және тиянақты түрде зерттеу, Шығыс және Батыс арасындағы мәдени байланысты құру және дамыту, Еуразия континентіндегі ұлттар арасындағы қарым-қатынасты жетілдіру қарастырылған.
Бірақ, 1993 жылы БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы дипломатия, мәдениет, ғылым, сауда, туризм саласындағы халықаралық ынтымақтастық арнасы ретінде Ұлы Жібек жолын қайта жандандыру шешімі қабылданды. Ұлы Жібек жолы дамуының заманауи кезеңінде туризм және көлік байланыстары маңызды құрушылары болды (2 сурет).
Еуропа мен Азия арасындағы тасымалдауды жүзеге асыру бойынша автокөліктік және экспедитрлдік компаниялардың жаһандық консорциумдарын құру
Трансконтиненталды корпорациялар, халықаралық ұйымдар
Сценарий 3
Аймақтақ көліктік бірігу, аймақтық келісімдерге қол қою, Еуропа және Азия елдері арасындағы тасымалдулар нарығын бірігіп дамыту
Елдердің бірігуі, тасымалдаушылардың және нарықтың басқа операторларының ортақ бизнес-жобалары
Сценарий 2
Көлік инфрақұрылымына және халықаралық тасымалдауларға бағытталған ұлттық жобалар мен бағдарламаларды іске асыру, Еуропа мен Азия арасындағы жүк тасымалдауды дамыту бойынша ұлттық тасымалдаушы-компаниялар бастамаларын жүзеге асыру
Мемлекеттер, ұлттық тасымалдаушылар және нарқытың басқа да операторлары
Сценарий 3
Сурет 2. Ұлы Жібек жолын қайта жандандыру және Еуропа мен Азия арасындағы құрлықтағы көлік көпірін іске асыру сценарийінің иерархиясы (3;143)
Ұлы Жібек жолын жандандыру сценарийлерін іске асырудағы артықшылықтар мен қиындықтар және Еуропа мен Азия арасындағы құрлықтағы көлік көпірінің жұмыс істеуі:
Сценарий 3
Артықшылықтары:
- Еуропа және Азия арасындағы құрлық тасымалдарын дамыту үшін қысқа мерзімде бөліне алатын инвестициялардың біршама көлемі;
- еуроазиаттық жүк тасымалдау нарығына келетін трансұлттық көлік және экспедиторлық компаниялардың ауқымды танымалдылығы арқылы жүк көлемін біршама арттыру;
- халықаралық ұйымдар негізінде қабылданған ковенциалар арқатынасын анықтау арқылы еуроазиаттық жүк тасмалдауды жүзеге асырудың сенімді институционалды негізін құру.
Қиындықтар:
- көлік инфрақұрылымының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Туризм - адамның боc уақытындағы cаяхаты, белcенді демалыcының бір түрі. Өз баcтауын XIX ғаcырдың баcында алған туризм бүгінгі күнде - ірі капиталды, негізгі қаражаттарды, еңбек реcурcтарының ауқымды бөлігін іcке қоcқан, ірі экcпорттық cалалар ішінде автомобиль және мұнай өндіру өнеркәcібінен кейінгі үшінші орындағы ірі әлемдік экономикалық кешен болып табылады. Қазіргі таңда аталмыш салада бағдарламалар жүзеге асырылып, инфраструктура деңгейі жоғарланып, инвестициялар қарқынды түрде тартылуда. Нарықтық экономика орын алып, дами түскеннен бері әр түрлі саладағы кәсіпорындар саны ұлғайып, олар сәтті жұмыс істеуде. Дүние жүзінің жетекші елдерінің негізгі табыc көзі оcы cаладан пайда түcіріп отыр. Әрбір қызмет көрcету cалаcындағы 7-ші адам туризм cалаcында өз қызметтерін атқаруда.
Жұмыcтың өзектілігі: Ұлы Жібек Жолы - Жерорта теңізінен Қытайға дейін Еуразияны көктей өтіп жатқан керуен жолдарының тоғысқан тоқсан торабы, ол сонау ежелгі дәуірдегі орта ғасырдағы осы аймақтардың сауда және мәдени байланыстарының тұсауын кескен аса маңызды қатынас жолы. Жалпы адамзат тарихы бойынша Шығыс пен Батыс халықтарының арасында қалыптасқан бейбіт қарым - қатынас сырын жан-жақты зерттеп білу қазіргі таңдағы мәдениетті өркендетуде маңызы зор. Осы тұрғыдан алғанда Жібек жолын көктей өтетін елдердің ғылыми және мәдени топтарының өзара пікір алысуына, мемлекеттер арасында мәмілеге келу байланыстарын орнатуға әсер ететін өзекті мәселе. Ұлы Жібек жолын қайта жандандыруда Дүниежүзілік туристік ұйымның алатын орны ерекше, оның Ұлы Жібек жолы атты туристік жобасы ежелгі жолдың бойындағы туризмнің ілгері даму мәселелерін қарастырады.
Дипломдық жұмыcтың мақcаты: Ұлы Жібек жолының Қазақстандық бөлігінің туристік әлеуетін бағалау және оның Қазақстан Республикасы туризмінің дамуындағы маңызын анықтау.
Оcы мақcатқа байланыcты, дипломдық жұмыc барысында келесі міндеттемелер алынып отыр:
- Ұлы Жібек жолының кесіп өтетін негізгі жолдарын анықтау;
- Келешекте адамгершілік, ынтымақтастықты жолға қоюдың тиімді құралы болуы ықтимал Ұлы Жібек жолының қыр-сырын жан-жақты зерттеп, жағымды факторларын анықтау;
- Орталық-Азия аймағына Ұлы Жібек жолы бойынша туризм шеңберінде еліміздің туристік беделін қалыптастыру және дамыту жолдарын анықтау.
Дипломдық жұмыcтың міндеті:
1 Ұлы Жібек жолының Қазақстандық бөлігінің туризмнің дамыту мәcелелеріне теориялық негіздеме жаcау;
2 Ұлы Жібек жолы бойында орналасқан қалалардың туризмін дамытудың алғы шарттарын қараcтыру;
3 Қазақстандық Ұлы Жібек жолының инфраструктурасының проблемалары мен перспективаларын зерттеу.
Дипломдық жұмыcтың зерттеу обьектіcі: Ұлы Жібек жолының Қазақстан туризмінің дамуындағы маңызы мен негізгі бағыттары.
Дипломдық жұмыcтың зерттеу cубьектіcі: Ұлы Жібек жолы бойында орналасқан ежелгі қалалар.
Бөлімдерді талдау: Бірінші бөлім - Ұлы Жібек жолының пайда болуы, оның Батыс пен Шығысты байланыстырудағы рөлі, сол жолмен таратылған керуен жолдары мен дін жолдары мәселелері қаралған. Бұл бөлім дипломдық жұмыcтың баcты тақырыбын ашып көрcетеді, әрі өзекті бөліміне кіріcпе ретінде жазылды.
Екінші бөлім - тақырыптың айтарлықтай маңызды бөлігі. Бұл бөлім негізгі болғандықтан оның негізгі бағыт-бағдары Ұлы Жібек жолының туристік әлеуеті жайында болмақ. Сондай-ақ, Ұлы Жібек жолын туристтік бренд ретінде айқындап, танымдық туризмнің ұйымдаcтырылу жағдайын қараcтыруды жөн cанадым.
Үшінші бөлімде - біз Ұлы Жібек жолының Қазақстандық бөлігінде туризмді дамыту алғышарттары мен перcпективалары туралы ой қозғадық. Бұл бөлім негізінен Қазақстандық туризм саласының Ұлы Жібек жолы аясында даму мәселелері, оның талдануын, Ұлы Жібек жолының туризм даму болашағын қамтып қараcтырады.
Дипломдық жұмыcтың ғылыми жаңалығы: Ұлы Жібек жолының туристік әлеуеті мен перспективаларына баға бере отырып, оның Қазақстан туризмінің дамуының маңызына талдау жаcалып, туризмді дамытуға мүмкіндігі бар, болашағы зор аймақтарға байланыcты ұcыныcтар келтірілді. Жұмыста ұсынылған тур туристік фирмалар үшін дайын өнім болып саналады.
Жұмыcтың практикалық маңыздылығы: Ұлы Жібек жолының туристік потенциалы Қазақcтан туризмнің дамуына, мемлекетке қай жағынан болcа да тиімді және оң әcерін береді. Cебебі, Ежелгі Жібек жолын қайта жандандыру экономикалық, әлеуметтік дамуға, саяси тұрақтылыққа негіз болып, ақыр аяғында осы жолдың бойында орналасқан елдердің қарыштап дамуына, бейбіт өмір сүруіне алып келеді. Ұлы Жібек жолы сияқты әлемдік туристтік брендті пайдалану арқылы жерімізді, елімізді әлемге танытуға болады.
Дипломдық жұмыcтың құрылымы: Бұл бітіру жұмыcы көптеген мәліметтерден, нормативтік cілтемелерден, анықтамалардан, кіріcпе, 3 тараудан, қорытынды, 45 қолданылған әдебиеттер тізімінен, 2 кеcте, 2 cурет және қоcымшадан, жалпы көлемі 70 беттен тұрады.
1 ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАРИХИ МАҢЫЗЫ
1.1 Ұлы Жібек жолының пайда болуы
Жібек жолы дегеніміз не, ол қашан пайда болып, қандай кәдеге жарады, қай жерлерді басып өтті - әркімді -ақ толғандыратын алғашқы сұрақтар осындай.
Бұтқа табынушы (будда дініндегі - ауд) қажы Сюань-Цзан 629 жылы Будданың қасиетті қалдықтарын көзбен көру және дін ілімін шыңдап зерттеу үшін Қытайдан Үндіге сапар шекті. Ол Қытайды Батыспен байланыстырып жатқан және техникалық жаңалықтарға дінге мұраттар мен мәдени жетістіктерге мұрындық болып тұрған осы халықаралық жолмен жүрді.
Чань-Анань шыққан саудагерлердің қоспақ-түйелі керуенімен атақты Гоби шөлін жағалап Дунхан арқылы Ұлы айдаһар құмы аталатын сортаң шөлейтті Хами мен Тұрфан алқаптарын, Тянь-Шаньның солтүстік бөктерімен мұздақ тауларын шамасы, Музур-Ола жоталарын басып өткен Сюань-Цзян түрік қағаны тұрған Суяб қаласына келді. Сюань - Цзян түрік қағаны мен оның жанпеліндегілер жөнінде былай сипаттайды: Бұл қателіктердің аттары керемен екен. Қаған үстіне жасыл жібек шекпен киген, жолақ басына ұзындығы чжан (3,2м) ұштары желкесіне түскен Жібекшолпа орап алған. Оған оқалы - зерлі жібек шапан киіп, шаштарын айдар - тұлындап өрген екі жүзден астам тархан (нөкер) еріп жүрді. Өзге жауынгерлер тері астарлы киімдер киіп, айбалта, садақ асынып ту көтеріп жүреді. Түйеге, атқа мінгендердің көптігі сонша, көзбен шамалаудың өзі мүмкін емес [1].
Бұл әңгіме барысында ежелгі дәуір мен орта ғасырда халықаралық қатынастың күретамырына айналған ұлы жолға өз атауын берген және Шығыс пен Батыстың негізгі сауда затына айналған жібек бірнеше рет аталады. Ал бұл жол қай кезден жұмыс істей бастады деген сұраққа күні бүгінге дейін әрқилы жауап беріліп келеді.
Егер Жібек Жолының жекелеген бөліктерінің сыңарлары жөнінде айтар болсақ, ондағы қатынастар мен зат алмасу байланыстары біздің дәуірімізге дейінгі 3-2 мыңжылдықтарда басталған. Мұндай байланыстар Бадахшан тауынан лазурит (көк лағыл) кені, ал Хотан аймағындағы Яркент (Жаркент) - Дарияның жоғарғы ағысынан нефрит (көк минерал) кені ашылуына орай жолға қойылды.
Бадақшаннан шығарылған лазурит Иранға, Месопотамияға, Анатолийге, Египет пен Сирияға тасылып жатты. Бадахшан лазуриті, 1 мыңжылдықтың жартысында Қытайға да жеткізіле бастады.
Орта Азия мен Орта шығысты Жерорта теңізімен және Үнді мен жалғастырып жатқан Лазурит жолымен қатар дүниеге келген Нефрит жолы Шығыс Түркістанды Қытаймен жалғастырды.
Біздің дәуірімізге дейінгі 1 мыңжылдықтың орта кезінен Дала жолы деген жол болғаны белгілі. Егер тарихтың атасы Геродоттың жазбаларына жүгінсек, бұл жолдың сорабы мынадай бағытта болғанын байқаймыз: Қара теңіз жағалауынан Дон жағасына дейін, одан әрі савроматтар мекендеген Орал тауы етегінен Ертіске, Алтайға, сонан Жоғары Ертіс пен Зайсан көлін мекендеген агриппийлер еліне қарай созылады. Бұл жолмен былғарылар мен терілер, иран кілемдері, құнды металдардан жасалған бұйымдар кең таралып жатты.
Жібек жасап шығару және онымен сауда жасау кезеңі күні кешеге дейін біздің дәуірімізге дейінгі 1 мыңжылдық саналып келеді.
Қымбат бағалы жібектерді тарату ісіне сақтар мен скифтердің көшпелі әулеттері де атсалысты. Солардың қатынасаралық көмегімен сол кезде қасқалдақтың қанындай қымбат тауар Орталық Азия мен Жерорта теңізіне дейін тарады.
Жібек жолы тек біздің дәуірімізге дейінгі 2 ғасырдың орта шенінен бастап қана тұрақты дипломатия мен сауданың күре тамырына айналды. Ал осының бәрі император У - Дидің көрмеген Батыс елдеріне жұмсаған книязі Чжон - Цзян бастаған елші керуенінің Хань астанасынан шыққан кезінен, яғни 138 жылы басталды. Чжон-Цзян 13 жылдан кейін қайтып оралды. Ол осы күнгі Ауғаныстанның шет аймақтарына жете алды және Қытайдың ішкі аудандарынан Орталық Азияға дейін тура жолмен тұңғыш рет жүріп өтті. Содан соң жібек тиелген керуен Батысқа соның ізімен аттанып, Қытайға, Жерорта теңізінен, Таяу және Орта Шығыстан, Орта Азиядан тауарлар алып қайтты.
Ұлы Жібек жолы -- Еуразия құрлығындағы сауда, керуен жолдарының жалпы атауы. Ол б.з.б. 2 ғ-дан б.з. 16 ғ-ға дейін Орт. Азия арқылы Қытайды Алдыңғы Азиямен байланыстырды. Қытайлық саяхатшы Чжан Цяньның "Батысқа" саяхаты нәтижесінде б.з.б. 2 ғ-да ашылды. Еур. әдебиетте алғаш рет 1877 ж. К.Рихтгофеннің "Қытай" атты еңбегінде бұл сауда жолы Ұ. Ж. ж. деп аталған болатын, сол уақыттан бері тарихи әдебиеттерде осы атау қалыптасып кетті. Сюннулармен (ғұндар) соғысқа әзірленіп жатқан Хань императоры У-ди б.з.б. 138 ж. Чжан Цянь (б.з.б. 192 -- 120) деген елшісін сюннулармен жауласушы даюэчжи (массагет) тайпасын іздеуге аттандырды. Ол тайпа сюннулардан жеңіліп, Ганьсудан әрі батыс жаққа қоныс аударды. Жол-жөнекей Чжан Цянь сюннулардың тұтқынына түсіп, одан 10 жылдан соң қашып шығып, өзінің сапарын Орт. Азия жерінде жалғастырады. Ол саяхат барысында Даваньда (Ферғана), Канцзюеде (Әмудария мен Сырдарияның ұштасар жері) болып, бір жылдай Дася (Бактрия) жерінде тұрған. Жергілікті саудагерлерден Чжан Цянь Шэньду (Үндістан) және батыстағы алыс елдер жайлы, соның ішінде Аньси (Парфия), Ферғана мен Орта Азияның басқа да елдері туралы және бұл аталған елдердің Қытайды "жібек елі" деп білетінін, саудагерлер бұл елдерге Қытайдан жібек маталар әкеліп сататынын білді. Әлемге әйгілі Ұ. Ж. ж-ның аты осыдан келіп шыққан. Чжан Цянь астанаға 18 жыл өткен соң ғана оралды, алайда ол осы сапарында алдына қойған мақсатына толық жете алмады. Бірақ оның бұл сапарының тарихи маңызы өте зор болды. Чжан Цяньның арқасында ежелгі қытайлықтар өздеріне осыған дейін беймәлім болып келген Бактрия, Парфия, Ферғана және басқа да Орт. Азия мемлекеттері туралы мол мәлімет алды. Чжан Цяньның б.з.б. 119 жылғы екінші сапарынан кейін Хань империясы осы мемлекеттердің көпшілігімен байланыс орнатты. Қытайға Орт. Азиядан бұрын өздеріне таныс емес а. ш. өнімдері -- жүзім, бақша жемістері, сондай-ақ саз аспаптары, кейбір тұрмыстық бұйымдар әкелінді. Кейінірек батыс аймақ арқылы Қытайға Үндістаннан будда діні енді. Осы уақыттан бастап Хань императорларының сыртқы саясаттағы басты мақсаты империяның осы елдермен арадағы сауда жолдарына, яғни Ұ. Ж. ж-на ие болып, тұрақты байланыс орнату болды. Бұл мақсаттарды жүзеге асыру үшін сюннуларға қарсы жорықтардың бағыты Ганьсу болып белгіленді, себебі бұл жерден батысқа баратын сауда жолы атақты Ұ. Ж. ж. өтетін еді. Осы кезден бастап Ганьсуға мықты бекінген Қытай саудагерлері керуен саудасын күшейтті. Керуен жолдарын қауіпсіздендіру мақсатында Хань империясы Ұ. Ж. ж. бойына ораналасқан Шығыс Түркістанның гүлденген қала-мемлекеттеріне дипломат. және әскери әдістермен ықпал етуге тырысты. Сөйтіп, б.з.б. 2 ғ-да ханьдықтардың Ганьсу дәлізіне толық иелік етіп, сол арқылы Шығыс Түркістанға жол ашуы Орт. Азиядағы сауда жолдары жүйесіне үлкен өзгерістер әкелді. Б.з.б. 2 -- 1 ғ-ларда Еуразияның негізгі мәдени аймақтарын бір-бірімен байланыстыратын Ұ. Ж. ж-ның негізгі тармақтарын игеру басталды. Б.з.б. 115 -- 111 ж. Хань империясы мен Бактрия арасында сауда байланысы орнатылды. Жол Қытай астанасы Чанъяннан солт.-батысқа, Ганьсу жері арқылы Дуньхуанға дейін созылды, әрі қарай екіге айрылып, Лобнор к-нен солт-ке және оңт-ке қарай жүре отырып, Қашғарға апарды. Қашғардан сауда керуендері Ферғана мен Бактрияға, Үндістан мен Парфияға, әрі қарай Жерорта т-не кетті. Қытайдан Батыс елдеріне сауда керуендері темір, никель, алтын, күміс, бояу сияқты заттарды, айна және басқа да қолөнер бұйымдарын, жібек маталар әкелді. Ал Қытайға сирек кездесетін аңдар мен құстар, өсімдіктер, ағаштардың бағалы тұқымдары, бағалы терілер, дәрі-дәрмек, хош иісті косметик., зергерлік бұйымдар, қымбат тастар мен бағалы заттар, әнші-бишілер және құлдар әкелінді. Уақыт өткен сайын Ұ. Ж. ж-ның тармақтары әр түрлі климаттық жағдайларға және саяси өзгерістерге байланысты жаңарып отырды. Қытайдың әулеттік тарихнамаларында Ұ. Ж. ж-ның заман өзгерісіне орай қалай жаңа сипатқа ие болғандығы туралы мәліметтер көптеп кездеседі. Ұ. Ж. ж-ның пайда болған алғашқы кезеңінде Шығыс Түркістан арқылы Оңт. және Солт. дейтін екі үлкен тармағы болған. Алғашқысы Юймыннан басталып, Лобнор к. маңындағы Шаньшаннан шығып, Куньлунь тауларының оңт. беткейін бойлай Жаркент өз-нің бойымен Ташқорған мен Ваханға беттеген. Ваханнан жол екіге айрылып, бірі батыстағы Балх, Мерв пен Гекатамил, Экбатанға, әрі қарай Ктефисонға апарған. Осы жерден сауда керуені Иранға бағыт алып, Қосөзен бойымен Сирияға жеткен. Солт. бағыт Лоулоннан бастап, Тарим өз-н бойлап Қашғарға бет түзеген. Қашғар арқылы сауда керуендері Ферғана аңғары мен Мауераннахрға, одан әрі төм. Жайық бойымен Арал т-не, одан әрі Қара т. жағалауларына дейін барған. Басында Ұ. Ж. ж-ның халықар.сауда жолы ретіндегі маңызы артып, гүлденген кезеңі басталды. Ұ. Ж. ж-ның ең ұзын тармақтарының бірі Орта Азия мен Қазақстан жері арқылы Мерв пен Хорезм алқаптарынан Сарыарқаны кесіп өтіп, Памир мен Тянь-Шаньды, Алтай мен Қаратаудың асуларынан өтіп, Мургаб, Әмудария, Сырдария және Шу бойымен әрі қарай бет алған. 5 -- 6 ғ-ларда жаңа тармақ пайда болып, сауда керуені Хами арқылы Ыстықкөлді жағалай Талас арқылы Әмудария мен Жайыққа жеткен. Бұл жолдан басқа Шығыс Түркістан мен Жетісу арасындағы керуен жолы Ақсудан шығып, Бедел асуы арқылы Ыстықкөлге дейін жеткен қысқа жол ашылды. Сондай-ақ Тұрфан аумағынан Алмалыққа келетін керуен жолы да болған. Осы жолдар арқылы Қытайдың Орт. Азиямен сауда байланысы нығайып, одан әрі осы мемлекеттердің Еуропамен және Таяу Шығыспен қарым-қатынасы күшейді. Ұ. Ж. ж. біртұтас сауда жүйесіне айналып, соның әсерінен оның бойында қалалар салынды, қолөнер өндірісі дамыды. Айырбас сауданың орнына тауар-ақша қатынасы пайда болып, Орт. Азия елдері төл ақша монеталарын шығарды. Ғасырлар бойы Ұ. Ж. ж. арқылы саудагерлер, миссионерлер саяхат жасап, осы сапарлар нәтижесінде түрлі байланыстар орнады. Сауда байланыстары ғана емес мемлекеттер мен халықтар арасында дүниетанымдық көзқарастар мен мәдени алмасулар жүрді, қолөнер ісі, технологиялар, діни нанымдар тарады. Ұ. Ж. ж. арқылы Батыс пен Шығыс елдеріне әлемнің әр түкпірінен аса бағалы да экзотик. тауарлар келіп отырды. Түрлі дәрілік және бау-бақша, мәдени өсімдіктер, арқар мен маралдың, бұғының мүйіздері, піл сүйектері, бағалы терілер, бояулар, асыл тастар, қолөнер бұйымдары, теңгелер, қару-жарақтар, айна, моншақтар, т.б. бұйымдар, Ферғана мен арабтың асыл тұқымды жылқылары, түйелер мен пілдер, жабайы аңдар мен құстарға дейін сауда тауарлары ретінде елден-елге тасымалданды. Мәдени өсімдіктердің әр түрі -- жүзім, шабдалы, қауын, қант, бау-бақша өсімдіктері мен дәмдік көкөністер әр түкпірге таралды. көкөністер әр түкпірге таралды. Жібек, алтын сияқты бұйымдар халықар. валюта рөлін атқарды. Жібек орамдары аса бағалы сыйлықтар ретінде патшаларға, елшілерге тарту етілді, жалдамалы әскердің жалақысы ретінде және мемл. қарыздарды төлейтін төлем қызметін де атқарды. Ұ. Ж. ж. әлемдік діндердің таралуына бірден-бір ықпал етті. Қытайға Үндістаннан Орт. Азия мен Шығыс Түркістан арқылы будда діні енді. Осы жол арқылы Орт. Азия елдеріне Сириядан, Ираннан және Арабия түбегінен христиан діні, манихейлік дін, кейіннен ислам діні тарады. 7 -- 10 ғ-ларда Тан әулеті тұсында Ұ. Ж. ж. дамыды. Алғашында Қытай Түрік қағандығына тәуелді жағдайда болып, қағанға алым төлеп тұрды. Осы кезеңде Қытайдан Жетісу мен Оңт. Қазақстан жерлері арқылы батысқа баратын керуен жолы барынша қызу дамыды. Өйткені бұл кезде Түрік қағандығының ордасы Жетісу жерінде орналасып, қаған Орт. Азия арқылы өтетін Жібек жолына бақылау орнатты. Ал Ферғана арқылы өтетін жол ондағы өзара қырқысу соғыстарының нәтижесінде керуенге аса қауіпті саналды. 630 ж. Батыс Түрік қағандығына қытай саяхатшысы, буддалық монах Сюань-Цзан келді. Ол өз жазбаларында 7 ғ-дағы Суяб, Тараз, Исфиджаб, Шаш, Самарқанд, Бұқара, Мерв қ-ларын суреттеп жазған. 7 -- 8 ғ-ларда қытай саяхатшыларының жазбаларында Ұ. Ж. ж-ның бойында орналасқан Орт. Азияның ондаған қалаларының аттары аталды. 6 -- 8 ғ-ларда Ұ. Ж. ж-ның негізгі жолдары Сирия -- Иран -- Орта Азия -- Оңт. Қазақстан -- Талас даласы -- Шу өңірі -- Ыстықкөл маңайы -- Шығыс Түркістан -- Қшкі Қытай болып тармақталды. Ұ. Ж. ж-ның қазақ жері арқылы өткен тармақтары Шаш (Ташкент) қ-нан шыққан керуен Түрбат асуы арқылы Исфиджабқа немесе Сайрамға бет алған. Бұл қаланың қалдығын археологтар Шымкент қ-ның маңынан тапты. Ол өте үлкен сауда орталығы болды. Исфиджабтан шыққан саудагерлер шығысқа бет алып, Тараз қ-на келген. Ыстықкөлден аттанған керуен Санташ арқылы Қле аймағына бет алып, Қленің оң жағалауымен Қорғастан өтіп Алмалыққа жеткен. Осы жерден аттанған керуен Такла-Макан шөлі арқылы Хами алқабын басып өтіп, Қленің аңғарын оңт.-батысынан солт.-шығысына дейін кесіп өткен. Керуен жолы кішігірім қалалар Қастек, Қаскелеңнен Алматыға келіп, Талғарға барған. Талхир деп көне атаумен аталған бұл жер сауданың ең ірі орт-тарының бірі болды. Исфиджабтан керуен жолы Отырар-Фарабқа, одан Сыр бойымен төмендеп кеткен. Ұ. Ж. ж-ның Исфиджабтан, Отырардан, Янгикенттен шығатын негізгі тармақтары оңт. және солт. болып екіге бөлінді. Осы жерден аттанған керуен Орт.және Шығыс Қазақстан жерлері арқылы Ертіс өз. бойынан шығып, Алтай мен Моңғолияға бет алған. 13 -- 14 ғ-ларда саяси жағдайларға байланысты керуен жолдары дипломаттар мен саяхатшылардың, саудагерлердің қалауына орай өзгеріп отырды. Ұ. Ж. ж. Орт. Азия жерінде 14 ғ-дың аяғына дейін өмір сүрді. Бұл аймақтағы Ұ. Ж. ж-на 14 ғ-дың аяқ кезінен бастап Ақсақ Темірдің құрған империясы бақылау орнатты. Осы кезеңде қалалар күйреп, мәдениет дағдарысқа ұшырады. Осы уақыттан бастап бұл жердегі саяси дағдарыстар, соғыстар қалалардың күйреуіне, мәдениеттің құлдырауына әкелді де құрлықтағы сауда жолының маңызы біртіндеп жойыла бастады. 15 ғ-да Қытай мен Еуропа арасындағы теңіз жолының ашылуы Ұ. Ж. ж-ның маңызын жойды. Қазіргі кезде Ұ. Ж. ж-н қайта жаңғырту әрекеті халықар. деңгейде қолға алына бастады. 1987 ж. Парижде ЮНЕСКО-ның Бас конференциясында "Жібек жолы -- диалог жолы" атты халықар.жоба жарияланды. Осы бағдарлама шеңберінде Ұ. Ж. ж-ның тарихын, маңызын зерттеу әр елде қолдау тауып, зерттеу жұмыстары қолға алынды. Қазақстанда да ғалымдардың ауқымды істері атқарылуда.
1.2 Батыс пен шығысты байланыстырудағы Ұлы Жібек Жолының рөлі
Жібек жолы 2-5 ғасырларда, егер Шығыстан бастасақ Чаньниден басталып, Ланчжоу ауданындағы Хуанхэ өткеліне беттейді, одан әрі Нан-Шаньның солтүстік сілемдерін қуалай Ұлы Қытай қорғанының батыс беткейіне және Яшмо қақпалары заставасына жетеді. Ол жерде жалғыз жол Такла-Макан шөлін солтүстігі мен оңтүстігінен орап өтіп, үшке айрылады. Солтүстік тармағы Хами, Турфан, Бесбалық, Шихо алқаптары арқылы Іле өзені бойына жетеді, ортаңғы жол тармағы Чаочаннан Қарашәрге, Ақсуға және Ыстық көлдің оңтүстік жағалауына жетеді, оңтүстіктегі тармағы Дунхан, Хотон, Яркент арқылы Бактрияға, Үнді мен, Жерорта теңізіне жетіп, Оңтүстік жолы аталады.(Сурет 1) Солтүстік жолы Қашқардан Ферғанаға, ал одан әрі Самарқан, Бұхара, Мерв арқылы Хамадан Сирияға жетеді [2]. Қытайдан Батысқа Ферғананың үстінен өтіп баратын бұрынғы қысқа да қолайлы жолға қарағанда Жетісу мен оңтүстік Қазақстан арқылы өтетін жаңа жол 6-7 ғасырларда барынша жандана түсті. Негізгі жолдан басталған біреулері жарамсыз болып қалды, басқалары, керісінше, қызу жұмыс істеді, ал жолдармен бірге сауда жолдары мен қиылыстарында тұрған қалалар, селендер және керуен сарайлары дамыды немесе қаңырап қалды. Жібек жолының бағыттары қатып қалған бірдеңе болмағанын атап көрсеткен жөн, жүз жылдың барысында оның жеке учаскелері мен тармақтарының бағыттары өзгеріп отырды (1 сурет).
Сурет 1. Ұлы Жібек Жолының жылжу тармақтары
Біріншіден, Жетісуда Орта Азия арқылы өтетін сауда жолдарын қадағалап отыратын түрік қағандары отырды. Екіншіден, Ферғанадан өтетін жол 6 ғасырдағы өзара қырқысулар салдарынан қауіпті жолға айналды [3]. Үшіншіден, түріктің ауқатты қағандары мен олардың жанпеліндегілер теңіздің арғы бетінен әкелінетін тауарларға құштар ірі тұтынушыларға айналды.
Сөйтіп бұл жол бас жолға айналды да 7-14 ғасырлардағы елшілер мен сауда керуендері негізінен осы жолмен ғана өтіп жүрді. Алайда Жібек жолының бұл бағыты да толық өзгеріссіз қала алмады. Жүздеген жылдар көлемінде оның анау, не мынау бөлігі, не жекелеген тармақтары жанданып, жоғарырақ мәнге ие болды. Ал кейбіреулері, керісінше, мәнін жойып, жоғалып кетті де олардың бойындағы қалалар мен сауда бекеттері құлдырай бастады. Сөйтіп, 6-8 ғасырларда негізгі жол сорабы Сирия - Иран - Орта Азия - Оңтүстік Қазақстан - Талас алқабы - ШУ алқабы - Ыстықкөл қазан-шұңқыры-Шығыс Түркістан арқылы таратылды. Бұл жолдың тармақталған бір бұтағы, дәлірек айтқанда тағы бір жол Византиядан Дербент арқылы шығып, Каспий жағалауын - Маңғыстауды - Арал жағалауын - Оңтүстік Қазақстанды кесіп өтіп, жоғары аталған негізгі жолға келіп қосылды.
Батыс Түркі қағанаты Византиямен сауда-дипломатиялық одақ келісім жасасқан кезде бұл жол олардың қарсыласы Сасанидтік Иранды айналып өтті. Дегенмен 9-12 ғасырларда Орта Азия, Орта және Таяу Шығыс, Кіші Азия арқылы Сирияға, Египет пен Византияға баратын жолға қарағанда бұл жол тиімсіздеу пайдаланылды.
Жібек жолы шеңберіне ену қарсаңында Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісу қандай жағдайда еді дегенге келсек: Бұл жерде көшпелі түрік тайпалары мен отырықшы халықтар ежелден қалыптастырған төл мәдениет өркендеген болатын. Оның үстіне этникалық жағынан алғанда көшпенділер де, отырықшы тұрғындар да туыстас немесе біркелкі этникалық саяси қауымға бірлескен тайпалар еді. Отырықшылар (жатақтар) мен көшпенділердің өз мәдениеттерінің бір-біріне өзара әсер етуі мен байытып отыруы дүниежүзілік өркениеттің қызыл арқау-күретамыры болды. Қазақстан мен Орта Азия халықтарының бір-біріне осылайша кірігуі, сондай-ақ олардың жерінде тұратын халықтардың дәстүр-салтының үйлесімділігі өркениеттік көп жетістіктердің бастауы болды. Мәселен, біздің дәуірімізге дейінгі 6-3 ғасырларда бұл жерлерді көшпелі және жартылай сақтар мекендеді, ал көптеген қорғандарды қабірлерден, оның ішінде Бесшатыр, Есік, Түгіскен, Үйгәрәк қабірлерінен табылған қазбалар бойынша олардың мәдениеті жоғары болғаны баршаға мәлім. Сол кездің өзінде-ақ сақтардың Қытаймен, Үндімен, Таяу және Орта Шығыспен байланысы болған. Бұған сақ шонжарларының қабірлерінен табылған қытай айналары, Орта Азия мен Ираннан әкелінен аса көркем безендірілген шетелдік бұйымдарда куә бола алады [4].
6 ғасырдың екінші жартысында Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан Кореядан Қара теңізге дейінгі ұлан - ғайыр алқапты алып жатқан ірі көшпелілер мемлекеті - Түрік қағанаты құрамына кірді.
Жібек жолы осы кезде жанданып, Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан қалаларындағы феодалдық мәдениеттің өркендеуінде маңызды роль атқарды. Жетісуда ол талай қалалардың орталық негізгі қалануына мұрындық болып, Қазақстанның оңтүстігінде тікелей осы жолдың ұзынна-бойында тұрған немесе онымен сауда сораптарымен байланысып жатқан қалалардың тез өсіп, өркендеуіне септігін тигізді [5].
Өзара талас-тартыстар мен жортауыл-жорықтар, сондай-ақ Қытайда теңіз жолдарының игерілуі бұл жердегі қалалық мәдениетті титықтатып, күйдіруге жеткізгенге дейін, яғни 14 ғасырға дейін Орта Азия, Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу арқылы өтетін Жібек Жолынан кереуен арылған жоқ.
Батыстан Шығысқа қарай қозғалсақ, Жібек жолының қазақстандық бөлігінің сыр-сипаты, міне, мынадай еді. Жол Шаштан (Ташкенттен) Турбат асуы арқылы Испиджабқа өтетін. Бұған дейін айтқанымыздай, Қытай сапарнамасында Испиджаб Ақ өзендегі қала аталды, ал ХІ ғасырда Махмуд Қашғаридің түсініктемесі бойынша Испиджап деп аталған Ақ қаланың (Ал-мединат ал Байда) шын атауы-Сайрам. Оны Сарьям деп те атайды. Ежелгі қаланың осы атауы күні бүгінге дейін сақталып келеді. Шымкент іргесіндегі орта ғасырлық ірі қаланың қалдықтары қалған қалашық та осылай аталады. Оның орнында бұрын Жібек жолындағы ірі орталықтардың бірі болған. Түрлі елдердің саудагерлері осы жерге тоқтайтын, өйткені бұл қалада Бұхара, Самарқанд көпестерінің сауда құрылыстары базарлар мен керуен - сарайлары болды, ал Испиджаб көпестері Мерв Балх, Бұхара мен Хорезм көпестерімен бірге Бағдаттағы Харб ибн Абдаллақ ал Балх рабадында өздерінің сауда-саттық орындарын ұстады. Испиджабтан сыртқа құлдар мен ақ маталар, қару-жарақ, қылыштар, мыс пен темір сатылатын.
1.3 Ұлы Жібек жолы Қазақстан туризмі дамуының негізі
Ұлы Жібек жолы адамзат өркениетінің ерекше тарихи ескерткіші болып табылады. Жүзжылдықтар бойы керуен сарайлары жолындағы сауда Еуразияның Батыс және Шығыс елдерінің экономикасы мен мәдениетінің дамуына өз үлесін қосты. Оның маңыздылығы, қазіргі кезде де өте зор болып келеді. Себебі бүгін заманауи туризм елдер арасындағы бейбітшілік пен өзара түсінушілік орнауына көмектесе отырып, бизнес және сауданы мәдени диалогпен байланыстырады. Ұлы Жібек жолы осы жол бойынша бастамаларды қолдайтын 24 қатысушы-елдер арасындағы көпжақты байланыс орнатуға көмектеседі. Жібек жолындағы туризмді жылжытуды және ынтымақтастықты дамыту бойынша Бастамаларды жүзеге асыру идеясы 15 жыл бұрын пайда болды және 1994 жылы Самарқанд Декларациясымен бекітілді. Содан кейін, 1999 жылы - Хива Декларациясы, 2002 жылы - Бұхара Декларациясы қабылданды. 2009 жылы өткен ДТҰ Бас Асссамблеясының 18 Сессиясында Жібек жолы бойынша Астана Декларациясы қабылданды. Ал Алматы Декларациясы 2008 жылы өткен Жібек жолы қалалары Мэларының ІІІ Форумында қабылданды.
Қабылданған шараларды жүзеге асыру Еуразиялық кеңістік елдерінің экономикалық өсуіне және бірігуіне көмектесті. Бұл кеңістік Жібек жолындағы негізігі аймақ болып табылады, сондай-ақ келесідей үш негізгі полюсті біріктіреді: Қытай, Ресей және Парсы шығанағы. Еуразия орталығында орналасқан Қазақстан осы полюстар және Орталық Азия аймағы арасындағы байланыстырушы көпір болып саналады. Орталық Азия аймағына Қызрғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан және Түркмения жатады. Сондай-ақ, Қазақстан Жібек жолы елдеріндегі негізгі нарықтарға енудің негізгі транзиттік дәлізі болып табылады.
Еуразияның дәл орталығындағы Қазақстанның геостратегиялық орналасуы Жібек жолындағы туризмнің қайта жандануында маңызды роль атқарады және туризм саласындағы саясаттың негізі болып саналады. ДТҰ, ЮНЕСКО және ПРООН арасындағы 1997 жылғы Жібек жолы - диалог жолы атты трансконтиненталды жобасын жүзеге асыру шегінде Қазақстанда туристік потенциалдың алғашқы зерттеулері жүргізілді. Зерттеу мәліметтерінің нәтижелеріне сәйкесҚазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы бойынша Жібек жолындағы тарихи орталықтарын жандандыру, түрік тілдес елдердегі мәдени мұраны сақтау және дамыту, туризм инфрақұрылымын қалыптастыру Мемлекеттік бағдарламасы жасалды және бекітілді.
2002 жылы 27 қазанда қабылданған Бұхара Декларациясына сәйкес, ДТҰ-ның Жібек жолы Жобасына қатысушы-елдер туризм саласындағы аймақтық ынтамақтастықты көпжақты және көпұлтты негізде нығайту шараларын қолдануға міндетті. Осыған байланысты дәл осы бағытта туризм дамуын жандандыру мақсатында Қазақстан Республикасының көлік және коммуникация Министірлігімен бірге 2004 жылдан бастап Алматы-Түркістан-Ташкент-Самарқан д-Бұхара-Үргеніш-мара-Ашхабад-Алмат ы маршруты бойынша Жібек жолының маржаны атты мамандандырылған туристік жолын ұйымдастыру бойынша жоба жүзеге асырылуда. Ұлы Жібек жолының Қазақстандық бөлігі тарих, археология, архитектура, қалақұрылыстық және монументтік өнер ескерткіштерінің уникалды кешені болып табылады. Бүгінгі күнде мұнда 22 ежелгі қалашықтар ашылған, оларға әміршілер бекіністері де кіреді. Ежелгі кезеңнің екі уникалды ескерткіштері ЮНЕСКО мәдени мұрасының Бүкіләлемдік Тізіміне енді: Түркістандағы Қожа Ахмет Йассауи кесенесі және Алматы маңындағы Тамғалы археологиялық кешені. Жібек жолы бойынша туристік маршруттарының ішінде Алматы, Тараз қалалары, сондай-ақ Оңтүстік Қазақстан облыстарындағы Түркістан және Отырармаңызды орын алады. 2010-2014 жылдарындағы елдің индустриалды-инновациялы жедел дамуы Мемлекеттік бағдарлама шегінде ұлттық туристік кластерді құру бойынша бірқатар шаралар қарастырылған. Бұл кластердің мақсаты - Батыс Еуропа - Батыс Қытай халықаралық көлік дәлізі бойындағы көпфункционалды туристік кешендер мен орталықтарды салу. 2700 км созылған бұл автомагистраль Жібек жолының қазақстандық бөлігіне сай келеді және бес облыс (Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, қызылорда және Ақтөбе) террияториясынан өтеді. Жолдың бойында 5 миллионға жуық адам тұруы осы жолдың бойында ұлттық туристік кластерді құруға ерекше мүмкіндік береді. Ең алдымен, оған жол бойындағы инфрақұрылымның 30 объектінің, трассаның екі жағында орналасатын 8 мотельдің құрылысын қамтамасыз ету бойынша инвестжобалар жатады. Жібек жолы трассасы бойындағы инвестжобаларды жүзеге асырудағы негізгі идеологиясы елдің тиімділігі жоғары туристік кластерін құрудан тұрады. Бұл кластер біріктіліген, бір-бірімен байланысты туристік кешендер мен туризм индустриясы саласындағы басқа да өндіріс нысандары арасындағы біртекті жүйені құрайды.
Жібек жолының қазақстандық бөлігіндегі тармақтарында ең перспективті жобаларға келесілер жатады:
- Алматы облысында Қапшағай теңізінің жағалауында Жаңа Іле халықаралық туристік орталығын құру;
- Оңтүстік Қазақстан облысындағы Ежелгі Отырар және Ежелгі Түркістан туристік инфрақұрылым объектілерін дамыту;
- еркін экономикалық зона қалыптасқан Ақмола облысындағы Бурабай халықаралық туристік орталығын салу;
- Жібек жолының қазақстандық бөлігінің батыс тармағындағы Маңғыстау облысында Ақтау сити жаңа мыңжылдықтың қаласын салу.
Сонымен қатар, Каспиий теңізінің жағалауында Кендірлі халықаралық туристік орталығын құру жоспарлануда. Қазақстан Жібек жолы бойындағы іс-шараларға белсенді қатысуда және бірқатар шаралардың бастаушысы болып табылады. 2008 жылдың 2-4 қыркүйек кезеңінде Алматы қаласында Ұлы дәстүрлерден туризм және ынтымақтастықтың заманауи стандарттарына Жаңа Жібек жолы тақырыбында қала Мэрлерінің ІІІ Форумы өтті. Форумға 27 мемлекеттен келген қала мэрлері, мемлекеттік орган және бизнес қауымдастықтарының өкілдері, сондай-ақ халықаралық ұйымдардың басқарушылары қатысты. Форумды өткізу мақсаты - Жібек жолы бойындағы туризмді қаржыландырудың инновациялық құралдарын жылжыту, қалалар арасындағы ынтымақтастықты әрі қарай дамыту, берілген аймақты үйлесімді дамыту және адамдар арасындағы өзара түсіністікті жақсарту. Қарастырылған мәселелердің ішінде аймақтық туризмді дамыту жолындағы кедергілер проблемасы ең маңызды болды.
2010 жылы қазанда Қазақстан Самарқанд қаласында (Өзбекстан) өткен Жібек жолы бойынша 5-ші Халықаралық Мәжілісіне қатысты. Біл мәжіліске 25 елден өкілдіктер қатысты. Мәжіліс барысында Жібек жолы бойындағы туризмді әрі қарай дамытудың негізі ретінде 2010-2011 жылдардағы Жібек жолы бойындағы іс-шаралар Жоспары қабылданды. Мәжіліс нәтижелері бойынша Жібек жолы брендін нығайту, ресурстрады біріктіру, шекаралық және саяси кедергілерді азайту, Жібек жолындағы елдер арасындағы визалық және шекаралық формальдықтарды жеңілдету мақсатында Жібек жолындағы барлық елдер арасындағы ынтымақтастық пен бірігіп қатысу туралы ұсыныстар енгізілді. Қаблданған жоспарға сәйкес, 2010 жылы Лондонда өткен WTM халықаралық туристік көрме шегінде Жібек жолының Медиялық нарығы өткізілді. Оған Орталық Азия, Еуропа және таяу шығыс елдерінің өкілдері қатысты. Қазақстан БАҚ-на, басты шетелдік туроператорларға, форум қатысушыларына басым инвестициялық жобалар және Қазақстан туралы ең қызықты ақпаратты ұсынды.
Бүгінгі күні Орталық Азия аймағындағы тығыз экономиклық ынтымақтастықты орнату үшін бірқатар маңызды кедергілер бар. Ең алдымен, бұл визалық мәселелер. Өкінішке орай, бүгінгі күнге дейін үшінші мемлекет азаматтары үшін туристік визаларды өзара енгізу мәселесінде бірыңғай көзқарас жоқ. Ал дәл осы мәселе ортақ туристік маршруттарды дамыту және әйгілендіру арқылы Жібек жолындағы туризмді жоғарылытатын еді. Қазақстан осы ұсынысты ортакезеңдік болашақта жүзеге асыруға әрдайым келіседі. Себебі заманауи потенциалды турист Жібек жолы бойынша турларда бір уақытта бірнеше елдерге барғысы келеді. Бұл кезде оған 3 айлық кезеңге жарамды бірнеше елге кіруге болатын туристік виза қажет болады.
Жібек жолындағы өнімнің потенциалын дамыту қажет және ол келесілерден тұрады:
- бірнеше елге немесе орынға баруды ұсынатын ортақ турөнімдерді құру және дамыту;
- Жібек жолындағы бай мәдени мұраны сақтап қалу мақсатында өнер мен қолөнерді дамыту;
- ортақ стратегиялар, бағдарламалар және маркетингті құру, іске асыру және жылжыту;
- Жібек жолындағы туризм шегінде Орталық Азия және ТМД аймағындағы туристік имиджді қалыптастыру және арттыру;
Cонымен, қорыта келгенде бірінші тарауда Ұлы Жібек жолының пайда болуы мен оның тарихи маңыздылығы атап өтілді. Шығыс пен Батысты байланыстырудағы Ұлы Жібек жолының рөлі айқындалды. Жібек жолы әлемдік деңгейдегі ең күшті брендтердің бірі болып табылатынын айтып кетуге болады. Сондай-ақ, Жібек жолындағы барлық маршрут бойынша туристік ресурстар мен өнімдерді жоспарлау мен бақылап дамыту Жібек жолындағы барлық мемлекеттердің туризмнен экономикалық табыс түсіруінде маңызды болып келеді.
2 ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫНЫҢ ТУРИСТІК ӘЛЕУЕТІ
2.1 Ұлы Жібек жолы-әлемдік туризм бренді ретінде
Бүгін әлемнің көптеген елдерінің күш салуымен Ұлы Жібек жолын қайта жандандыру бойынша шешім қабылданды. Жыл сайын осы ежелгі трансұлттық сауда автомагистарлінің тарихына, ежелгі сәулет өнерінің уникалды ескерткіштеріне, бұзылмаған рухани құндылықтарға, атақта ата-бабалар мұрасына, ұлттық қолөнерге, тағамдарға, салт-дәстүргі және аймақ ұлттарының мейрамдарына қызығушылық танытатын адамдар саны артып келе жатыр. Ұлы Жібек жолы өзі өтетін елдердің саяси, экономикалық, мәдени құрылымының қалыптасуына зор үлесін қосты. Оның барлық маршруттарының бойында ірі және кіші сауда қалалары мен ауылдары пайда болды, әсіресе Орталық Азиядан өтетін керуен сарайларының бойында. Бұл аймақты ондаған сауда маршруттары кесіп өтті. Мұнда маңызды этникалық үрдістер, мәдениеттердің белсенді араласуы өтті, ауқымды сауда операциялары жүзеге асырылды, дипломатиялық келісімдер мен әскери одақтар құрылды. Бұл аймақтың халықтарына әріптік жазу және әлемдік діндерді, Ішкі Азия және Таяу Шығыс елдеріндегі көптеген мәдени және техникалық жетістіктерді таратуда өте маңызды роль тиесілі.
Жібек жолы - бұл Қытай және Жерорта теңізі аралығын қамтитын материктің өті үлкен кеңістігіннің мәдени орталықтарын мыңдаған жылдар бойы байланыстырған керуен сарайларының жүйесі. Терминнің өзін ғылыми әдебиеттерге неміс географы және геологы В.Рихтгофен ХІХ ғасырдың 70-жылдары енгізді. Ол бұл терминді шығыс және батыс әлемі арасындағы байланысты келтіру үшін қолданды, содан соң бұл термин сәтті болып, жалпы халықпен қабылданды. Б.з. ІІ ғасырында жібек қытай көпестері алыс шетелрдерге сатуға алып баратын ең басты тауарға айналды [1].
Осылайша, Батыс және Шығыс арақатынасының символы ретінде Ұлы Жібек жолы болды. Жерорта теңізінен Тынық мұхитқа дейінгі алып кеңістікті алып жатқан ол адамзат тарихында алғаш рет әр түрлі ұлттар мен елдерді біріктірді, олардың материалдық, көркем өнер және рухани мәдениетін байланыстырды. Бұл жолда көптеген ғасырлар бойы идеялар, технологиялар, қолөнер, діндермен алмасу жүзеге асырылды. Заманауи кезеңде Ұлы Жібек жолын жандандыру сурет 1 және 2 көрсетілген.
Біріккен Ұлттар Ұйымы Ұлы Жібек жолын жанжандыруды ең алғашқы болып ұсынды және сол ұсынысты жүзеге асырды. 1998 жылы он жылға жоспарланған Жібек жолын жинақы зерттеу - диалог жолдары ЮНЕСКО жобасы қабылданды. Осы жоба бойынша ежелгі трассаның тарихын кең және тиянақты түрде зерттеу, Шығыс және Батыс арасындағы мәдени байланысты құру және дамыту, Еуразия континентіндегі ұлттар арасындағы қарым-қатынасты жетілдіру қарастырылған.
Бірақ, 1993 жылы БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы дипломатия, мәдениет, ғылым, сауда, туризм саласындағы халықаралық ынтымақтастық арнасы ретінде Ұлы Жібек жолын қайта жандандыру шешімі қабылданды. Ұлы Жібек жолы дамуының заманауи кезеңінде туризм және көлік байланыстары маңызды құрушылары болды (2 сурет).
Еуропа мен Азия арасындағы тасымалдауды жүзеге асыру бойынша автокөліктік және экспедитрлдік компаниялардың жаһандық консорциумдарын құру
Трансконтиненталды корпорациялар, халықаралық ұйымдар
Сценарий 3
Аймақтақ көліктік бірігу, аймақтық келісімдерге қол қою, Еуропа және Азия елдері арасындағы тасымалдулар нарығын бірігіп дамыту
Елдердің бірігуі, тасымалдаушылардың және нарықтың басқа операторларының ортақ бизнес-жобалары
Сценарий 2
Көлік инфрақұрылымына және халықаралық тасымалдауларға бағытталған ұлттық жобалар мен бағдарламаларды іске асыру, Еуропа мен Азия арасындағы жүк тасымалдауды дамыту бойынша ұлттық тасымалдаушы-компаниялар бастамаларын жүзеге асыру
Мемлекеттер, ұлттық тасымалдаушылар және нарқытың басқа да операторлары
Сценарий 3
Сурет 2. Ұлы Жібек жолын қайта жандандыру және Еуропа мен Азия арасындағы құрлықтағы көлік көпірін іске асыру сценарийінің иерархиясы (3;143)
Ұлы Жібек жолын жандандыру сценарийлерін іске асырудағы артықшылықтар мен қиындықтар және Еуропа мен Азия арасындағы құрлықтағы көлік көпірінің жұмыс істеуі:
Сценарий 3
Артықшылықтары:
- Еуропа және Азия арасындағы құрлық тасымалдарын дамыту үшін қысқа мерзімде бөліне алатын инвестициялардың біршама көлемі;
- еуроазиаттық жүк тасымалдау нарығына келетін трансұлттық көлік және экспедиторлық компаниялардың ауқымды танымалдылығы арқылы жүк көлемін біршама арттыру;
- халықаралық ұйымдар негізінде қабылданған ковенциалар арқатынасын анықтау арқылы еуроазиаттық жүк тасмалдауды жүзеге асырудың сенімді институционалды негізін құру.
Қиындықтар:
- көлік инфрақұрылымының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz