Адам қоғамының шаруашылық әрекетінен табиғи биогеохимиялық циклдердiн деформациясы

Әл - Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Энергоэкология кафедрасы

СРМП № 20-23.

Пәні: Қоршаған орта биогеохимиясы

Тақырыбы: Адам қоғамының шаруашылық әрекетінен табиғи биогеохимиялық циклдердiн деформациясы.

Тексерген: Бірімжанова З. С.

Орындаған: Чутукова Н. К.

Умарова З. А.

Бекболаева Ж.

Алматы, 2014ж

1. Жаһандық биогеохимиялық мәселелер

Адам қоғамы пайда болғалы бері биосфераны өзгертуші негізгі фактор болып келеді. Алғашында адам әрекеті тірі зат пен топырақ құрылымы мен динамикасы алғашқы өркениеттің ареалдарда таралуына орай түсіндіріледі. Осылармен қатар биосфера механизмінің антропогендік қысымға қарсы тұра білгенін де айтып кету қажет.

Дегенмен, XIX ғасырда басталған қарқынды индустрияландырумен бірге демографиялық жарылыс үрдістері, табиғи ландшафтардың бұзылып, жайылымдық жерлердің азайып қоршаған ортаның ластанып, энергетикалық дағдарыс секілді жаһандық экологиялық мәселелерді туғызды.

Өндірістің дамуы химиялық элементтермен тығыз байланысты жүрді. Қазіргі таңда әлемде 100 млрд. -тан астам минералды қазбалар барланып алынады.

Адам әрекетінің әсері жер қабығының сыртқы бөлігіне ғана емес, атмосфераға және табиғи суларға да таралып отырады. Атмосферадан реакцияға тәуелді формадағы молекулярлы азот алынады. Өндірістік және тұрмыстық қажеттіліктері шамамен 4 мың км² суға түсіп, сәйкесінше өзен ағынының 10 %-ын құрайды.

Сонымен қатар, өндірістер қоршаған ортаға жүздеген миллион шаң мен газ су бетіне, 10 миллиондай тонна тұрмыстық, өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық ағынының түсуі болып табылады.

XX ғасырдың ортасында кейбір химиялық элементтер индустриалды өндірістерді жаһандық биологиялық циклдердің миграциясын сандық, сонымен бірге массалық жағынан қамтамасыз етіп отырады. Нәтижесінде қазіргі адам қоғамы химиялық элементтердің массасын миграциялық таратып, өзгертіп отыратын қуатты геохимиялық фактор болып табылады.

Адамның өндірістік әрекеті жаһандық белгілі бір аумақтағы биогеохимиялық циклдерге, биогеохимиялық үрдістерге әсерін тигізіп отыр.

Жаһандық биогеохимиялық мәселенің бірі адам әрекетімен байланысты атмосферада көмірқышқыл газының концентрациясының артуы. Индустриалды көздер атмосфераның СО ₂ шамамен жылына 5 млрд. тонна көміртегі түседі.

Жаһандық биогеохимиялық мәселелер қоршаған ортаны ластаушы компонеттердің өзінің әсері массаалмасу циклінің ерекшелігіне, яғни жер қабатындағы аумақтық немесе биосфераның әрекетіне байланысты болады.

Бірден-бір жаһандық мәселенің бірі атмосферада көмірқышқыл газы концентрациясының артуына байланысты. Бу машиналарын ойлап табудың нәтижесінде көп мөлшерде тас көмірді барлауға (жылу ретінде) алып келді.

Одан әрі машинаның басқа түрлерінің дамуы мұнай өңдеуші және мұнай барлау өндірістердің қарқынды дамуына алып келді.

XIX ғасырдың басында мұнай кен орындарының барлауға алып келді. Әлемде 1900 жылы - 30 млн. Т мұнай, 1990 жылы - 2, 7 млрд. т мұнай барланған болатын.

XIX ғасырдың басында көмір өндіру шамамен жылына 30 млн. т : 1900 жылы - 700 млн, т, 1951 жылы - 1918 млн. т, 1990 жылы көмірді қолдану - 41 млрд. тоннаға жеткен. Жанғыш газдардың атмосферада жинақталуының нәтижесінде атмосфера көмірқышқыл газының массасы артты. XIX ғасырда СО ₂ концентрациясы атмосферада шамамен көлемі 290 ∙ 10 ^-4 % болды, 100 жылдан кейін көлемі - 313 ∙ 10 ^-4 %-ды құраған, 1978 жылы - 330 ∙ 10 ^-4 %, 1990 жылы - 353 ∙ 10 ^-4 %-ға жетті.

Зерттеушілердің есептеуі боынша минералды жанғыш заттарды жағудың нәтижесінде атмосферада шамамен 140 млрд. т көміртегі алынады. Тас көмірдің жануының нәтижесінде жер бетіндегі барлық тірі зат пен өсімдіктердің изотопты құрамының өзгеруіне әсер етеді. Тас көмір өсімдіктерден түзілген органикалық заттардың терең трансформациялануының нәтижесінде түзілетін өнім. Дегенмен, мұндай масса әлемдік құрлықтағы 250 млрд. т оттек газының биологиялық айналымының қасында болмашы ғана. Фотосинтез үрдісі кезінде бөлінетін оттектің негізі үлесі қазынды өнімдердің ыдырауына шығындалады. Жойылудың есебінен, бірақ СО ₂ -на дейін ыдырамаған органикалық заттар атмосферада жыл сайын қалып қойып отырады. Добродеевтың есебі бойынша жанғыш пайдалы қазбаларды жағудың нәтижесінде атмосферадағы 1, 55 млрд. т оттегі жойылады екен.

Жанғыш қазбаларды өртеу және басқа да өнеркәсіптік үрдістер әсерінен бөлініп, атмосферада жинақталатын көмір қышқыл газ (С02 ), көмірсутектер, яғни, метан (СН4), этан (С2Н6) және т. б. (жоғары концентрациясы болмаса бұл заттар жекелей аса қауіпті емес) газдары парникті эффектінің пайда болуына алып келеді. Парникті эффектінің механизмі қарапайым. Бұлтсыз ауа райы ашық кезде күн сәулелері Жер бетіне оңай жетіп топырақ, өсімдіктер жамылғысымен сіңіріледі. Жер беті қызған соң жылу энергиясын ұзын толқынды сәулелену түрінде атмосфераға қайта береді. Алайда бұл жылу энергиясы атмосферада шашырамай жоғарыда айтылған газдардың молекулаларымен сіңіріліп (С02 жылу энергиясының 18%-ын сіңіреді), молекулалардың қарқынды қозғалысына және температураның көтерілуіне алып келеді. Атмосфералық газдар (азот, оттегі, су парлары) жылу сәулелерін сіңірмей, керісінше оларды шашыратады. С02-нің концентрациясы жыл сайын 0, 8-1, 5 мг/кг-ға көтерілуде. Зерттеулер бойынша СО2-нің мөлшері ауада екі есе көбейсе, орташа температура 3°С-5°С-қа көтеріледі. Бұл өз кезегінде климаттың ғаламдық жылуына, яғни, Антарктидадағы мұздықтардың жаппай еруіне, Әлемдік мұхиттың орташа деңгейінің көтерілуіне, көптеген жердің су астында қалуына және басқа да жағымсыз жағдайларға алып келеді.

Жыл сайын қоршаған ортаға түсетін техногенді ауыр металдардың саны мен жаһандық биогеохимиялық массаалмасу үрдісіне қатысатын металдардың салыстырмалы массасы (кесте-1) . Бүкіл құрлықтағы өзен ағындарындағы ерітінді түріндегі тас көмірді жандырудан жыл ішінде биосфераға түсетін марганец пен хромның массасының сандық үлесі жайлы мәліметтері 1-кестеде келтірілген(аталған элементтер массасы жағынан оларға жақын) . Мыстың, қорғасынның, кадмийдің және қалайының жылдық өндірісі өсімдіктердің жылдық өсімінің қармап, ерітінді түріндегі массалық жиынтығын арттырады.
Кесте 1. Техногендік және табиғи миграцияға қатысатын ауыр металдардың массалық үлесі, 10 ³ т/жыл (В. В. Добровольский, 1998)

Сонымен қатар оттегі әр түрлі газдар түрінде тотығып шығады. Өндірістік металдарды қорытудан, әсіресе темірді, оттегі тотығып шығады. Дүние жүзінде жыл сайын шамамен 700-800 млн. тонна болат қорытылады. Шамамен оттегінің 340 млн. тоннасынан 10 %-ы тотығады. Биосфера әзірге техногендік өнімдерді түгелімен тотықтыра алады, дегенмен оттегі жұту яғни сіңіру деңгейі де осындай шамамен пара-пар болуда. Бұл дегеніңіз, осы элементтің жаһандық биогеохимиялық айналымын бақылау қажет дегенді білдіреді.

2. Региональді биогеохимиялық проблемалар

Елеулі дисбаланс ірі региондардың экогеожүйесін қамтитын масса алмасу табиғи циклдеріне өнеркәсіптер мен тарнспорттардың қалдықтарын кіргізеді. Күкірт қосылыстарының техногенді қалдықтарының 95%-ынан астамы SO ₂ түрінде болады. Бұл - химиялық агрессивті қосылыстар. SO ₂ -нің басты эмиссиясы құрамында үнемі күкіртті органикалық қосылыстары бар мұнай және темір сульфидтерінен тұратын тас көмірді жағу кезінде өтеді. SO ₂ -нің елеулі массалары атмосфераға металл балқыту кезінде шығады. 1986 жылы АҚШ-та атмосфераға бөлінді (10 ⁶ ) : СО ₂ - 18, 4; SO ₄ - 20, 3; СССР-де: СО ₂ - 15, 4; SO ₄ - 18, 8. Шығыс Еуропада SO ₄ шығарындылары (10 ⁶ т) : 1980 жылы - 27, 8; 1985 жылы - 26, 9; 1990 жылы - 24, 3 (Ф. Я. Ровинский мәліметтері бойынша, 1988) . 1990 жылғы күкірттің техногенді шығарындыларының жалпы әлемдік массасы - (100-110) • 10 ⁶ т/жыл.

Атмосфералық тұнбалармен бірге тұнатын күкірт оксидтері өсімдік жамылғысын зақымдайды, топырақ биотасына зиян келтіреді, халық арасында ауру тудырады (1 сурет) . Тау сілеміндеріндегі қылқанжапырақты ормандар күкірт қышқылды жаңбырлар әсерінен жирендігі Шығыс Еуропаның кейбір елдеріне тән.

1 сурет. Өсімдіктердің күкірт диоксидімен зақымдануының қарапайым белгілері: а - ақ қайың, емен, орман бұршағы жапырақтары; б - георгин және үйеңкі жапырақтары; в - беде, жоңышқа, рапс жапырақтары.

Күкірттің техногенді оксидтері біркелкі таралмайды және бөлек аумақтарды зақымдайды. Күкірт қышқылды жаңбырлардың экологиялық мәселелері күкірт оксидтері бар ауа массаларының трансшекаралық ауысуына ұлғаяды. «Қышқыл жаңбырлардың» тигізген әсерін Германиядан келген Скандинавия түбегінде орналасқан елдер аумағынан көруге болады.

Кейбір химиялық элементтердің табиғи биогеохимиялық циклдерінің қатты өзгерісі ауыл шаруашылық өндірісінің әсеріне байланысты. Қазіргі кезде егін шаруашылығындағы топырақтың жалпы ауданы шамамен 15⋅10 ⁶ км ² , яғни барлық құрлықтың шамамен 10 %-ын алып жатыр. Әртүрлі биоклиматтық зоналардағы және әртүрлі континенттеріндегі өңделген топырақ ауданы қатты ерекшеленеді. Берілген мәліметтерге сүйенсек, Әлемдік құрлықтың топырақты пайдалану келесідей (Жер ауданынан %) :

Жер бөлігі Аудан

Европа (СССР-дің бұрынғы елдерінсіз) . . . 30, 8

Азия (СССР-дің бұрынғы елдерінсіз) . . . 20, 2

Солтүстік және Оңтүстік Америка . . . 3, 5

Африка . . . 14, 4

Австралия и Океания . . . 4, 1

Белсенді топырақ пайдалану ауданында биологиялық айналымның бар құрылысы өзгерген. Қоршаған ортамен биогеохимиялық тепе-теңдіктегі табиғи өсімдік жамылғысы берілген жағдайда экогеожүйелерде адамның көмегімен ғана өмір сүре алатын ауыл шарушылық өсімдіктерімен алмастырылған. Өнім топыраққа толығымен қайта оралмайды. Биологиялық айналым жүйесіне фосфор, калий, азот және судың қосымша мөлшері жасандыжолмен енгізіледі. Оған қоса топырақтың механикалық бұзылысы эрозия және химиялық элементтердің өңделген аудандардан шығарылу процестері белсендіріледі.

В. А. Ковда (1973) мәліметтері бойынша, әлемдік астықты өсімдіктер өндірісінде (1, 2⋅10 ⁹ т/жыл) өніммен бірге биологиялық айналымға 48⋅10 ⁶ т азот, 36⋅10 ⁶ т калий және 12⋅0 ⁶ т Р ₂ О ₅ қосылады. Басқа ауыл шаруашылық өнімдерін ескерсек, бұл массалар одан да көп. 1970-1971 жылдары жалпы әлемдік өнімге 106⋅10 ⁶ т, ал 2000 жылы - шамамен 200⋅10 ⁶ т азот шықты.

Т. И. Евдокимованың (1976) Ресейдің еуропалық бөлігінің орман алқабына (жалпы ауданы 2, 42*10 ⁶ км ² ) арналған мәліметтері кең территориядағы биологиялық айналым құрылысының өзгерісін көрсетеді. Ерте замандарда ормандар барлық алқапты алып жатса, алқазіргі кезде олар 1, 5 млн км ² ауданды алып жатыр: 0, 3 млн км ² - егістік, 0, 38 млн км ² - жайылымдар, 0, 24 млн км ² - қалалар, ауылдар, өзен мен көлдер. Соның нәтижесінде фитомасса мен онда байланысқан химиялық элементтер мөлшері күрт азайды. Тыңайтқыштардың қолданылуының арқасында ауыл шаруашылық өсімдіктері орман өсімдіктеріне қарағанда биологиялық миграцияға азоттың, калийдің және фосфордың көп мөлшерін енгізеді. Бірақ элементтердің айтарлықтай массасы жасанды жолмен жойылады. Барлық ауданнан жылына өнім және орман материалдары түрінде 11 млн. т азот, 1, 1 млн. т фосфор, 4, 5 млн. т калий және 5, 3 млн. т кальций шығарылады. Кесілген орман мен егістік топырағы су миграциясының артуына жағдай жасады. Кальций тыңайтқыштар мен топырақтың әктелуіне қарағанда су ағынымен айтарлықтай көп мөлшерде шығарылады. Ертеде Ресейдің еуропалық бөлігінің территориясындағы химиялық элементтер миграциясының өзгеруі 1 кестеде көрсетілген.

1 кесте

Ресейдің еуропалық бөлігінің дала және орман алқаптарында масса алмасудың антропогенді өзгеруі

Шартты белгілер: I - ерте заман; II - қазіргі заман.

Химиялық элементтер массасының жылдық қозғалысы егіншілік кең қолданыс тапқан дала зонасында күрт өзгерді. Ерте замандағы әр түрлі шөптесінді-жусанды оңтүстік далалық жердің шамамен 0, 3 млн км ² ауданның шамамен 0, 22 млн км ² бөлігі жыртылған. Бұл жердегі өзгерістер ерекше. Алайда тыңайтқыштармен қоса азоттың айтарлықтай мөлшері биологиялық айналымға енгізіледі. Биологиялық айналымдағы фосфор мен калий мөлшері айтарлықтай өзгере қойған жоқ, бірақ олардың сумиграциясы топырақ эрозиясы нәтижесінде қатты өзгеріске ұшырады. Әсіресе калий миргациясы күшейген.

Жер шары халқының саны ұдайы өсуде, соған байланысты азық-түлікпен қамтамасыз ету өзекті мәселелердің біріне айналды. Сондықтан минералды тыңайтқыштар дозалары артып, ескі тау сілемдері кеңейіп, жаңа тау сілемдері пайда болып жатыр және таулы-химиялық шикізатты минералды тыңайтқыштарға өңдеумен айналысатын жаңа химиялық комбинаттар салынып жатыр. Қазіргі кезде биологиялық айналымға химиялық элементтер массасын жасанды енгізу өнімділікті арттырудың негізгі шарасы болып табылады. 2 кестеде азот, фосфор және калий миграция ағындарының массасы келтірілген. Бұл мәліметтерге сүйенсек, биологиялық айналым жүйесіне жасанды енгізілген азот және фосфор мөлшері су миграциясына табиғи жолмен енгізілетін бұл элементтердің массасынан артатынын көреміз.

2 кесте

Фосфор, калий және азоттың табиғи миграция массалары мен өндірістік өнімі, 10 ⁶ т/жыл (1990 ж. )

* Азоттың шамамен 40⋅10 ⁶ т/жыл мөлшерін құрайтын технологиялық және тұрмыстық қалдықтар массасын есептемегенде

Әлемдік ауыл шаруашылығында азоттың таралуы көңіл аудартады. 2 кестеде көрсетілгендей, 1970 жылы Дүние жүзінің жыртылған топыраққа минералды тыңайтқыштармен қоса шамамен 30⋅10 ⁹ т/жыл, 1990 жылы - шамамен 60⋅10 ⁹ т/жыл, 2000 жылы -120⋅10 ⁹ т/жыл азот енгізілді. Ауыл шаруашылығының агрохимиялық интенсификациясына байланысты тек биогеохимиялық қана емес, экологиялық мәні бар мәселе пайда болды.

Біріншіден, жыртылған топыраққа азоттың ірі массаларын жасанды енгізу «топырақ - өсімдік» жүйесіндегі масса алмасу балансын бұзады. Биологиялық айналымға қосылмаған азоттың артық мөлшері белсенді түрде су миграциясына қосылады. Геохимиялық ережелерге бағынған экожүйелерде азот қосылыстары жинақталады. Бұл суөсімдігінің қарқынды өсуіне, су айдындарының шөп басуына, олардың ыдырау өнімдерімен және өлі өсімдіктермен толуына әкеледі. Екіншіден, топырақтағы еріген азот қосылыстарының аномалды жоғары мөлшері ауыз судағы және азық-түлік өнімдеріндегі бұл элементтердің жоғары концентрациясына себепкер болады. Адам организміне түсетін нитриттер адам қанындағы қан алмасуды бұзып, метгемоглобинемия тудыратын қосылыстар түзетіндігі анықталды. Әсіресе бұл балаларда күрделі аурулар туғызады. Сонымен қатар канцерогенді қасиеті бар нитрозоаминдердің түзілуі де қауіпті.

Берілген мәліметтер бөлек экожүйелерді байланыстыратын масса алмасудың табиғи циклдерінің тұйықтығының арқасында азоттың жаһандық циклінің қалыпты жұмысы сақталатындығын тұжырымдайды. Бірақ кейбір ауыл шаруашылық аудандарында биологиялық айналымға қосылмаған азоттың артық мөлшері су миграциясына қосылып, қарқынды ауыл шаруашылық өндірісі аудандарындағы геохимиялық ережелерге бағынған экожүйелердің қалыпты жұмысын бұзады.

Адамның шаруашылық әрекеті нәтижесінде жаһандық ортаға түсетін заттардың қарқынды ағыны қазіргі кезде жанғыш пайдалы қазбаларды өндіру, тасымалдау, өңдеу және жағумен байланысты. Биосфераның биогеохимиялық циклдері жүйесіне табиғи органикалық қосылыстардың үлкен массасын қосу әзірше толығымен зерттелмеген, бірақ бұл процестің кері әсері айдан анық.

Дүниежүзілік мұхиттың мұнай және мұнай өнімдерімен ластануы биогеохимиялық циклдердің бар жүйесін бұзып, ІІІ мыңжылдық басындағы ең өзекті өоршаған орта мәселесі болып отыр. Мұнай құбырларындағы апаттар және скважиналардың эксплуатациясы кезіндегі мұнайдың төгілуі жер бетіндегі дара биогеожүйелерді зақымдайды. Мұнайдың ауыр компонеттері топыраққа ұзақ уақытқа түсіп, оның физикалық қасиеттерін және микробиологиялық процестердің бағытын өзгертеді. Мұнай төгілген сулар табиғи жағдайда түзілуі мүмкін емес ландшафттарда техногенді сордың түзілуіне алып келеді. Мұнайлы күкіртсутек газдарымен қоса атмосфера шығарындалары көптеген элементтердің биогеохимиялық циклдерін өзгерімке ұшыратады. Мұнайдың химиялық элементтерінің және оның туындыларының арасында адам организміне канцерогенді полициклді ароматтық көмірсутектер қауіпті. Осы тұрғыда дамыған елдерде мұнаймен ластану салдарының алдын алу және бейтараптауға бағытталған әртүрлі және қымбат шаралар жүргізіледі. Жеке алғанда, 1980 жылдардағы АҚШ мұнай өндірісінің қоршаған ортаны қорғау шығындары шамамен 2 млрд. АҚШ доллары.

Мұнай төгілген жерлерде фильтарция процесі кезінде дифференциациямен ерекшеленген күрделі құрылысты спецификалық геохимиялық аномалиялар түзіледі. Ресейдің тундра және тайга аудандарындағы мұндай аномалиялардың түзілуін Н. П. Солнцева зерттеген (2сурет) .

2 сурет. Шикі мұнаймен ластану моделі: 1 ластану зонасы -мұнайдың ауыр фракцияларының тұнуы, 2 - жеңіл фракциялардың тұнуы, 3 -мұнайдың жеңіл фракцияларының және минералданған сулардың жинақталуы, 4 - мұнай миграциясының бағыты, 5 - грунт сулардың үстіндегі қабықшадан мұнайдың түсуі, 6 - грунт сулар деңгейіндегі екінші ластану зонасы, 7 - грунт суларының деңгейі.

Қалдықтардың айтарлықтай массасы тас көмірдің кен орнын қолдану кезінде түзіледі. Шахталар маңы мен ашық әдіспен өңдеу жерлерінде атмосфера көмір-силикатты шаңмен және түтінмен ластанған, топырақ қазылған жыныстармен көмілген, жер асты және жер беті суларының құрамы көмір құрамында болатын темір сульфидтерінің тотығу өнімдерімен өзгеріске ұшыраған. Сонымен қатар шахталар маңы мен ашық жерлерде көпкомпонетті геохимиялық аномалиялар түзіледі. Ұзақ қолданылған жерлерде дара техногенді аномалиялар атмосфераны ластаушылардың эмиссиясының қуатты шығу көздері болатын кең техногенді геохимиялық алаңға айналады. Бұл алаңдардың әсері кең таралады.

Көптеген дамыған елдерде көмір кен орындары қысқартылған немесе толығымен жойылып, сол жердің табиғаты әлеуметтік-экономикалық және инженерлік шаралар арқасында қайта қалпына келтірілген (Германиядағы Рур бассейні, Франциядағы Рона өзенінің орта ағысындағы «Черная Долина») .

Соңғы жылдары ластанудың жаңа түрі - ғарыштық зымырандардың жанармайының құрамына кіретін органикалық заттармен ластану пайда болды. Ғарыштық жанармайдың улы компонеттері - суда жақсы еритін және биологиялық айналымға оңай кіре алатын симметриялық емес диметилгидразин.

Топырақ бетіне зымырандардың ажырайтын бөлігімен бірге түсетін жанармай қалдығымен ластанған жерлерді зерттеу жұмыстарын Н. С. Касымов Орталық Қазақстан ландшафттарында жүргізді. Диметилгидразин анық геохимиялық аномалиялар түзілетін қоңыр топырақтың қарашірігінде жинақталатындығы анықталды. Жақсы ерігіштігінің арқасында токсикант топырақ тереңдігі бойынша жақсы таралады, су миграциясына белсенді қатысады және рельефтерде жинақталады. Сондай-ақ өсімдіктер диметилгидразинді белсенді жұтады, соның нәтижесінде дала өсімдік жамылғысындағы орташа концентрация топырақтағыға қарағанда жоғары (3 сурет) . Сәйкесінше өсімдіктердегі аномалиялар өлшемі топырақтағы аномалияларға қарағанда жоғары болып келеді.

3 сурет. Орталық Қазақстанда зымырандарды ұшыру аймақтарының топырағы (7) мен өсімдіктеріндегі (2) симметриялық емес диметилгидразин концентрацияларының таралуы ( Н. С. Касымов бойынша, 1994)

Симметриялық емес диметилгидразиннің химиялық қасиеттерін ескере отыра, қарашірікті аймақтардың геохимиялық жағдайларында ол белсенді шайылып, топырақта аса анық емес аномалиялар түзетіндігін айтуға болады.

3. Ауыр металлдардың локальді (импакты) антропогендік биогеохимиялық аномалиясы

Адам қоғамының шаруашылық қызметінің әсері арасында қоршаған ортадағы металдар жиынтығының өсу процесі маңызды орынды алып отыр. Металдардың көп түрлері (ерте кездерден қолданылып келе жатқан, сондай ақ қазіргі кезден бастап қолданысқа ие) индустриалды өндірісте қолданылуы өсіп келеді. Бұл процес 1-суретте жақсы көрсетілген.

1-сурет. 20 ғ. металдар өндірілуінің өсімі.

Графикте 20 ғ-да өте ертеден өндіріліп келе жатқан мыс рудасының, молибден және уран рудаларының өндірілуі көрсетілген.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс