Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығы: негізгі тенденциялары және даму мәселелері

Экономика және бизнес жоғары мектебі

«Қаржы» кафедрасы

Тақырыбы: «Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығы: негізгі тенденциялары және даму мәселелері»

Күндізгі бөлім

«Қаржы» мамандығы

3 курс (қысқартылған), Ф10К2С тобының студенті

Бирбаев Б. О.

Ғылыми жетекшісі:

оқытушы

Кукиев А. Ж.

Пікір сарапшысы:

Алмалы ауданының басқармасының, Қазынашылық департаментінің бастығы

Ақылбеков Б. Б.

Жұмыс қорғауға жіберілді:

«»2013 жыл

Кафедра меңгерушісі

э. ғ. к., доцент

Арзаева М. Ж.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САҚТАНДЫРУ ҚЫЗМЕТІНІҢ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1. 1 Сақтандыру түсінігі, мәні және сипаты . . . 5

1. 2 Сақтандырудың жіктелуінің сипаттамасы . . . 11

1. 3 Сақтандыру қызметінің нарығы . . . 23

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ АҒЫМДАҒЫ ЖАҒДАЙЫ

2. 1 Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының қазіргі жағдайы . . . 27

2. 2 «Казкоммерц-Полис» сақтандыру компаниясы акционерлік қоғамы туралы жалпы сипаттама . . . 45

2. 3 «Казкоммерц-Полис» сақтандыру компаниясы акционерлік қоғамының негізгі экономикалық көрсеткіштерін талдау . . . 47

3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САҚТАНДЫРУ НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

3. 1 Қазақстан Республикасы сақтандыру нарығының даму мәселелері . . . …. 52

3. 2 Отандық сақтандыру нарығын жетілдіру жолдары . . . 60

ҚОРЫТЫҢДЫ . . . 70

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 72

Кiрiспе

Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы дамыту үшін ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де арасан зор маңызы бар екендігін республикамыздың тәуелсіздігінің 22 жыл ішінде атқарылған жұмыстар көз жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға елеулі өзгерістер енгізді және сайып келгенде әрбір саланың, соның ішінде сақтандыру саласының мүддесін қамтыды, сондықтан бұған дейін ынта-ықыластың уақыт өткен сайын әлсіремейтіндігін, қайта арта түсетіндігін өмір көрсетіп отыр.

Сақтандыру нарығы - бұл ерекше әлеуметтiк экономикалық құрылым және де ақша айналыс шеңберi. Сақтандыру сату-сатып алу кезеңдерiнде объектi ретiнде түседi, сондықтан да осы мақсатта сұраныс және ұсыныстың жүзеге асуын iс-әрекет көрсетедi. Сақтандыру нарығының пайда болуы мен дамуы, бұл ойламаған әр түрлi стихиялық апаттардан және қауiп-қатерден сақтау мақсатында, нысанға көмек көрсетуде, сонымен қатар ақшалай қамтамасыздандыруға арналған бағыт. Басқаша айтқанда, сақтандыру нарығы - бұл ақшалай қамсыздандыру ұйымдары және де ақша айналысының негiзiнде құрылады [2, 49 б. ] .

Сақтандыру нарығы қазіргі кезде экономиканың маңызды салаларының бірі болып табылады. Қазақстанда сақтандыру нарығы даму кезеңінде болғанына қарамастан, бұрын қалыптасқан. Содан бері ол дамып, сақтандыру жүйесі арқылы адамдарды кездейсоқ қауіп - қатерден қорғау мен әр түрлі мұқтаждықтарын қамтамасыз етуде.

Қайта өндіріс үрдісі табиғи күштер мен қоғамдық сипаттарды өзара әрекеттестіреді. Адам мен табиғат арасындағы қоғамдық қайшылықтар кездейсоқ сипатты жағымсыз салдар көрінісін туғызады.

Қоғамдық өндіріс пен әр түрлі әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынастарға қатысты қауіп төндіреді. Осы фактілердің барлығы барлық әлемде сақтандыру қатынастарының пайда болуы мен дамуына әсер етті. Елуінші жылдардағы экономика қоғамдық өндірістің өсу қарқынымен қоса сақтандырудың өркендеу екпінімен сипат алды. Барлық қоғамдық өндіріс құрылымдарының іскерлік саласына төнген қауіп-қатер Қазақстанда сақтандыру нарығының дамуына әкелді. Технологиялық апаттар мен өндіріс саласында туындаған қауіптер, өзінің болашағына деген сенімсіздік республиканың көптеген тұрғындары үшін және де Қазақстан үшін ерекше маңызды.

Мүліктің жойылуы мен табыстың құлдырауына қатысты залалды қалпына келтіру кепілдігі адамдарды өмірдегі әр түрлі жағдайлардан сақтау мен қоғамдағы әлеуметтік - экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етуге ықпалын тигізеді. Сақтандыру компанияларының резервтері республикадағы экономиканың дамуын қаржыландыру үшін ірі масштабты инвестициялардың сенімді көзі болып табылады.

Нарықтық қатынасқа көшу бірқатар маңызды құрылымдық өзгерістерді туғызып, Қазақстан Республикасындағы сақтандыру жүйесіне ықпалын тигізді. Мемлекеттік монополиядан сақтандыру нарығындағы сақтандыру опрацияларына көшуі жүзеге асырылды. Қазіргі кезде шаруашылық субъектілерінің сақтандыру мүддесін есепке алып, жұмыстарын орындайтын жаңа сақтандыру компанияларының қалыптасу үрдісі белсенді атқарылуда.

Дипломдық жұмыстың өзектілігі, қоғамдық экономикалық қатынастар адам мен табиғаттың объективті қарама-қайшылықтарының болуымен, қоғамдық өндірістің қатерлі сипатымен байланысты, бұл қатынастардың кездейсоқтық, көп жағдайларда бұрын ойда болмаған сипаты болады. Қоғамдық өндіріс үдерісінде белгілі бір қауіп-қатердің болуымен байланысты сақтандыру кезінде ақшалай қайта бөлгіштік қатынастар пайда болады. Қоғамдық өндіріс үздіксіздігінің объективті талаптары, бір жағынан, қорғану, осы тәрізді жағдайлардың ұнамсыз салдарларынан сақтану және басқа жағынан, бұл құбылыстардан болған шығыстарды өтеу қажеттігін тудырады. Сондықтан өндірістік үдерістерді жалғастыру, азаматтардың жекелеген санаттарының өмір тіршілігі мен әл-ауқатын қолдап отыру мақсатында қоғамның, жеке өндірушілердің, олардың топтарының жеке және мүліктік мүдделерін қорғау зор маңызға ие болып отыр. Қысқаша айтқанда, адам өміріне, қоғамдық өндірістің жүргізілуіне қауіп-қатердің төнуі барысында сақтандыруға деген қажеттілік зор. Дәл осы себепке байланысты отандық сақтандыру нарығының дамуы, мемлекет және қоғам тарапынан қолдауға ие болған жағдайда ғана әр түрлі стихиялық немесе техногендік апаттардың болуы салдарларынан пайда болатын шығындардың орнын жабу маңызды бағыт.

Әрбір адамның өмір сүруінің маңызды бір жағдайы, ол өмірдің тыныштығы мен қауіпсіздігі. Алайда, ғасырлар бойы жинақталған тәжірибе, қоғамдық өндіріс үдерісінің бір уақытта табиғаттың стихиялық күштері әсерінен немесе жазайтайым жағдайлардың пайда боулынан тоқтап, бұзылуы мүмкіндігін көрсетіп отыр. Осындай жағдай барысында объективті түрде үлкен тәуекелділік пайда болып, сақтандыруға деген қажеттілік туындайды. Тек қана сақтандырудың көмегімен әр түрлі адам өмірінің қызметтері көптеген апаттық жағдайлардан қорғануға мүмкіншілік береді [1, 3 б. ] .

Қазақстан үшін стратегиялық маңызды бағыттардың бірі отандық сақтандыру нарығының даму болашағы мен еліміздегі сақтандыру ұйымдарының заман талабына сай жұмыс атқаруы болып табылады. Қандай сапада отандық сақтандыру ұйымдарының жұмыс істеуін және сақтандыру нарығының дамуын осы дипломдық жұмысты қарастыру барысында түсінуге болады.

Дипломдық жұмыстың мақсаты - сақтандыру және сақтандыру нарығы ұғымының мәні мен Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының қазіргі кездегі даму қарқыны мен мәселелерін қарастыру.

Осы мақсатқа қол жеткізу үшін дипломдық жұмыста мынадай міндеттер жүзеге асырылады:

• ұлттық экономикадағы сақтандырудың экономикалық мәні мен түрлерін сипаттап талдау;
• сақтандырудың қалыптасуына шолу жасап, сақтандыру белгілері мен функцияларын анықтау;
• Қазақстан Республикасында сақтандыру компанияларының қажеттігін көрсетіп жетілдіру;
• Қазақстан Республикасында сақтандыру компанияларының қызмет ету жағдайын бағалау;
• Қазақстан Республикасында сақтандыру компанияларының кемшіліктерін анықтап, артықшылықтарын баяндау;
• Қазақстан Республикасындағы сақтандыру компанияларының қызметіне шетелдік тәжірибені енгізілуін талдау.

Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі - Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығы мен «Казкоммерц-Полис» сақтандыру компаниясының компаниясының қызметі.

Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні - ұлттық экономикалық жүйедегі сақтандыру компанияларының дамуы болып табылады.

Дипломдық жұмыстың әдістемелік және практикалық негізі ретінде құқықтық және ақпараттық материалдар, Қазақстан Республикасының нормативтік актілері және заңнамалары, ҚР статистика агенттігінің ақпараттары, Қаржы нарығын қадағалау комитетінің және «Казкоммерц-Полис» сақтандыру компаниясының мәліметтері қолданылды.

Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, 24 суреттен, 15 кестеден, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған.

Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында Қазақстан Республикасының сақтандыру қызметінің теориялық негіздері қарастырылған.

Дипломдық жұмыстың екінші тарауында Қазақстан Республикасының сақтандыру нарығының ағымдағы жағдайы мен «Казкоммерц-Полис» сақтандыру компаниясы акционерлік қоғамының қызметіне талдау жүргізілді.

Дипломдық жұмыстың үшінші тарауында Қазақстан Республикасы сақтандыру нарығының негізгі мәселелері мен жетілдіру жолдары қарастырылған.

Дипломдық жұмыстағы зерттеудін нәтижелері қорытындыда жинақталған.

1. Қазақстан Республикасының сақтандыру қызметінің методологиялық негіздеріСақтандыру түсінігі, мәні және сипаты

Сақтандыру - азаматтардың, ұйымдардың және мемлекеттің мүлкін сақтандыратын жүйе ретінде өркениетті қоғамның барлық қызметтерін, сондай-ақ өмір деңгейін қамтиды. Ол қоғамның барлық қажетті қызмет түрлерінің үздіксіз қызмет етуін қамтамасыз етеді және сақтандыру жағдайлары болған кезде азаматтардың табысына, өмір деңгейіне қолдау көрсетеді [3, 3 б. ] .

Сақтандыру - бұл сақтандыру ұйымы өз активтері есебінен жүзеге асыратын сақтандыру төлемі арқылы сақтандыру нарығында белгіленген, сақтандыру жағдайы немесе өзге де оқиғалар туындаған кезде жеке және заңды тұлғаның заңды мүдделерін мүліктік жағынан қорғауға байланысты қатынастар кешені. Сақтандыру нарығы сақтанушы мен сақтандырушының сақтандыру нәтижесіне байланысты экономикалық қарым-қатынастарының жиынтығын қамтиды [3, 4 б. ] .

Экономика ғылымдарының кандидаты, Қазақ Ұлттық Университеті, Экономика және бизнес жоғары мектебінің доценті Сейсенбай Өсербайұлының және Арзаева Маия Жеткергеновнаның сақтандыруға қатысты еңбегінде, « сақтандыру - сақтандырылған мүліктік мүдделерге зиян келтірілген уақытта сақтандыру резервтерінің құрылуы мен сақтандыру төлемдерін жүзеге асыру, сақтандыру жарналарының шоғырлануын қамтамасыз ететін мамандандырылған ұйымдармен жүзеге асырылатын және сақтандыру қызметіне қатысушылар арасында тәуекелді қайта бөлумен байланысты экономикалық қызметтің ерекше түрі» деп дәл анықтама берілген [4, 5 б. ] .

Сақтандыру нарықтық қатынастар жүйесінің маңызды элементінің бірі ретінде экономикада ерекше функцияларды орындаумен байланысты қаржылық қатынастар жиынтығын көрсетеді. Сақтандырудың кәсіпкерліктің түрі ретіндегі ерекшелігі - сақтандырушының алдын-ала келісілген себептері бойынша күтпеген қолайсыз жағдайлардың залалын және мөлшерінің орнын толтыру міндетімен байланысты кәсіпкерлік тәуекелділігі.

Сақтандырудың экономикалық мәні барлық қатысушылардың төлемдері есебінен оқыс оқиғаға ұшырағанға көмек көрсетілетіндігінде. Демек, сақтандыруды қолайсыз құбылыстар мен күтпеген оқиғалар болған кезде жеке және заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау және оларға материалдық залалды төлеу үшін мақсатты ақшалай қорларды құру және пайдалану жөніндегі қайта бөлгіштік қатынастардың айрықша сферасы деп қараған жөн.

Сақтандыру қызметі - Қазақстан Республикасы заңдарының талаптарына сәйкес мемлекеттік өкілетті органының лицензиясы негізінде сақтандыру (қайта сақтандыру) келісімшарттарын жасау және орындаумен байланысты сақтандыру (қайта сақтандыру) қызметі [3, 4 б. ] .

Сондықтан да, «сақтандыру» түсінігінің мағынасы келесі бір немесе бірнеше белгілерді қамтиды:

• қоғамдық қатынастың жүйесін;
• қызмет түрін;
• субъектінің бизнес түрін;
• субъектінің экономикалық мүддесін қорғау әдісін (1-сурет) .

1-сурет. «Сақтандыру» түсінігінің жіктелуі

Дерек көзі: Г. И. Маянлаева «сақтандыру ісінің теориясы және тәжірибесі» [3, 5 б. ]

Сақтандыру қатынастарының қалыптасу алғышарттарына сақтандыру тәуекелі жатады, ол күтпеген қолайсыз жағдайлар нәтижесіндегі зиян келтірумен байланысты (2-сурет) .

Сақтандырудың рөлі қоғамдық ұдайы өндірістің үздіксіздігін, кідіріссіз және теңдестірушілігін қамтамасыз етумен тығыз байланысты.

2-сурет. Субъектінің мүліктік мүддесі мен сақтандыру қажеттілігі арасындағы өзара байланыс

Дерек көзі: Г. И. Маянлаева «сақтандыру ісінің теориясы және тәжірибесі» [3, 5 б. ]

Сақтандыру мәні оның функцияларынан көрініс табады. Олар сақтандырудың қаржы жүйесінің бөлігі ретінде ерекшеліктерін даралауға көмектеседі. Қаржы категориясы өзінің мәнін, негізін қайта бөлу функциясы арқылы танытады. Ал, бұл функция сақтандыруға лайық - тәуекелділік, ескерту және жинақтау функциялары арқылы өзінің нақты, ерекше көрінісін табады (3-сурет) .

3-сурет. Сақтандырудың функциялары

Дерек көзі: Г. И. Маянлаева «сақтандыру ісінің теориясы және тәжірибесі» [3, 6 б. ]

Сақтандыру экономикалық категория ретінде келесі элементтерден тұрады: қауіп-қатерлі жағдай, қауіп-қатер оқиғасы, сақтандыру объектісінің құны (бағасы), сақтандыру оқиғасы, сақтандыру сомасы, сақтандыру жарнасы, сақтандырушының зияны, сақтандыру төлемі.

Осы элементер арасындағы қарым-қатынас сақтандырудың ұйымдастырушылық құрылымын құрайды (4 сурет) .

4-сурет. Сақтандырудың ұйымдастырушылық құрылымы

Дерек көзі: Шихов А. К. «Страхование» [16, 20 б. ]

Философия көрсеткендей, принциптер дегеніміз - ол орталықтанған түсінік, барлық жүйенің негізі, ол белгілі бір ереженің барлық жүйеге әсерін таратушы және қорытушы ретінде қолданылады. Осыны ескере отырып, сондай-ақ сақтандырудың генезисін, оның ерекшелігін, осы саладағы қаржылық қатынастардың ерекшеліктеріне баса назар аудара отырып, осы категорияның болмысын белгілейтін принциптерді айқындайық [3, 7 б. ] .

Қазіргі кезде әлемдік тәжірибеде қолданылатын ағылшын құқығындағы сақтандырудың басты принциптерінің 5 түрі бар (5-сурет) .

5-сурет. Сақтандырудың принциптері

Дерек көзі: Рубин Ю. Б., Солдаткин В. И. «Страховой портфель» [15, 28 б. ]

Іс жүзінде бұл принциптер клиент пен сақтандырушы арасындағы қарым-қатынастың негізгі кезеңдеріне сәйкес келеді:

• сақтанушы мүдделі болмаса, қарым-қатынас болмайды;
• сақтандыру объектісі жайлы клиентке толық мәлімет берілмесе, тиімді келісімшартқа қол жеткізе алмайды;
• шығынның себебін түсіндірмей, орнын толтыра алмайды;
• орнын толтыру төлемақылары алдын-ала келіскен сома көлемінде, бірақ нақты залал сомасында ғана төленеді;
• сақтандыру төлемін төлегеннен кейін сақтандырушы клиенттің барлық құқығын алады және кінәлі үшінші тұлғалардан өндіріп алады.

Сақтандырудың өз ерекшеліктері бар, сондықтан сақтандыру қызметі төмендегі ережелерге негізделеді:

• инвестициямен реттелген, сақтандыру қауіп-қатерінің бағасымен байланысты, табыстар мен шығындар арасындағы тепе-теңдіктің анықталуымен сақтандыру экономикасына негізделген сақтандыру компаниясы оңтайлы нәтижелерге қол жеткізе алады;
• сақтандыру және қаржылық математикаға негізделген, қажетті сақтандыру тарифі және сақтандыру тарифінің есебі, сақтанушылардың зияндарын өтеуге жеткілікті қаражаттың бағасы және де басқа ақпараттарды сақтандырушы мен сақтанушыға жеткізетін статистикалық мәліметтерді беру;
• сақтандыру келісімшарты мен нарықтың басқа да субъектілерінің арасындағы қарым-қатынасты реттейтін сақтандыру құқығына негізделген құқықтың ерекше саласы ретінде (6-сурет) .

6-сурет. Сақтандырудың негізгі сызбасы

Бүгінгі таңда сақтандыру көбін қызықтырады. Әсіресе, өздерінің кірісін ұлғайту мақсатында жұмыс істейтін кәсіпкерлерді қызықтырады. Ал басқа жағынан, сақтандыру халықтың сан алуан түрлі топтарын да қызықтырады - кәсіпкерлерді, тауар өндірушілерді, тұтынушыларды және т. б. Бұл топтардың көздейтін мақсаты қолайсыз коммерциялық жағдайға ұшырағанда өз қызметтерінің пайдасын (табысын) сақтап қалу (7-сурет) .

7-сурет. «Сақтандыру - бизнестің түрі» концептуалдық моделі

Дерек көзі: Жуйриков К. К. «Страховой бизнес» [6, 9 б. ]

Сақтандырудың объективті түрде дамуы мемлекеттің ұзақ мерзімді мүддесіне сәйкес келетін, қоғамның әлеуметтік және экономикалық тұрақтылығының жәрдемімен анықталады. Сақтандыру ісі өзінің даму тарихында қоғамның әлеуметтік-экономикалық міндеттерімен және мемлекеттің саясатымен әрқашанда тығыз байланысты болды.

1. Сақтандырудың жіктелуінің сипаттамасы

Сақтандыруды жіктеудің барлық буындары сақтандырудың екі нысанын қамтиды, олар - міндетті және ерікті сақтандыру (1-кесте) .

Сақтаныру нарығында сақтандырушы компаниялардың қызметіне жалпы сипаттама беру, талдау және бағалауды мынадай бірнеше белгілері бойынша жіктеуге болады [3, 25 б. ] :

• сақтандырушының сақтандыру қызметінің аумақтық таралуы;
• сақтандыру компаниясы құрылатын меншік нысаны;
• сақтандырушының ұйымдық-құқықтық нысаны;
• сақтандырушы қызметінің мақсаттылық сипаты;
• сақтандырушының ірі қауіп-қатерлерді сақтандыруға қатысуының ұйымдық-экономикалық нысаны.

Біздің республикамызда сақтандыру салаларға, кластарға және түрлерге бөлінеді.

1-кесте. Қазақстан Республикасындағы міндетті және ерікті дәрежесі бойынша сақтандыру ісінің бөлінуі

2-кесте. Қазақстан Республикасында сақтандыру компанияларының қызметі «Өмірді сақтандыру» және «Жалпы сақтандыру» салаларынан тұрады

Жеке сақтандыру - азаматтардың жеке табыстарын қорғау немесе жеткілікті тұрмыс деңгейіне жеткен жағдайды сақтандырушылық қорғау көмегімен жүзеге асыратын сақтандыру саласы. Жеке сақтандырудың объектілері ретінде адамдардың өмірі, денсаулығы және еңбек қабілеттілігі қарастырылады. Болу мүмкіндігіне байланысты оқиғасы нәтижесінде келісімшарттың аяғына дейін өмір сүру; сақтанушының қайтыс болған немесе сақтандыру мерзімі біткенге дейін сақтандыру оқиғасының болуы [5, 19 б. ] .

Жеке сақтандыру бойынша сақтанушылар болып жеке тұлғалар және заңды тұлғалар да бола алады, ал сақтандырушылар болып тек жеке тұлғалар қарастырылады. Үшінші тұлғаның - сақтанушының пайдасына келісімшарт жасағанда мүдделі сақтандырушы болу қажет: ата-ана балаларын сақтандыруда, жұмыс беруші жұмысшыларды сақтандыруда.

3-кесте. Жеке сақтандырудың түрлері

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс