Қазақстан Республикасының еңбек нарығы: негізгі тенденциялары және даму мәселелері
Кіріспе 3
1 Еңбек нарығының қалыптасуы мен қызмет етуінің теориялық негізі
1.1 Еңбек нарығы: қалыптасу негіздері мен шарттары 5
1.2 Еңбек нарығының негізгі элементтері 12
1.3 Дамыған және дамушы елдердегі еңбек нарығы 17
2 Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығының қазіргі жағдайы және оның тенденциялары
2.1 Еліміздегі еңбек нарығының қалыптасу кезеңдері 28
2.2 Қазіргі еңбек нарығының негізгі үрдістері 38
2.3 Шағын қалалардағы еңбек нарығының жағдайы (Талдықорған қаласы мысалында) 51
3 Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығын мемлекеттік реттеу механизмдерін жетілдіру
3.1 Шағын қалалардағы еңбек нарығын дамыту жолдары 58
3.2 Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу механизмдерінің тиімділігін арттыру
62
Қорытынды
71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 73
1 Еңбек нарығының қалыптасуы мен қызмет етуінің теориялық негізі
1.1 Еңбек нарығы: қалыптасу негіздері мен шарттары 5
1.2 Еңбек нарығының негізгі элементтері 12
1.3 Дамыған және дамушы елдердегі еңбек нарығы 17
2 Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығының қазіргі жағдайы және оның тенденциялары
2.1 Еліміздегі еңбек нарығының қалыптасу кезеңдері 28
2.2 Қазіргі еңбек нарығының негізгі үрдістері 38
2.3 Шағын қалалардағы еңбек нарығының жағдайы (Талдықорған қаласы мысалында) 51
3 Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығын мемлекеттік реттеу механизмдерін жетілдіру
3.1 Шағын қалалардағы еңбек нарығын дамыту жолдары 58
3.2 Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу механизмдерінің тиімділігін арттыру
62
Қорытынды
71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 73
Тақырып өзектілігі. Жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшу барысында еңбек саласында айтарлықтай өзгерістер жүріп өтті, қызметкерді өндіріске қосу сияқты мемлекеттік реттеу жүйесінің орнына еңбек нарығы келді. Оның қалыптасуы мен қызмет етуі әлеуметтік салада терең қақтығыстар тудырды. Олар жұмыспен қамту саласындағы еңбек нарығының сегментациясы, ресми емес сектордың дамуы және жұмыссыздық сияқты құбылыстар түрінде көрініс тапты. Осыған байланысты еңбек нарығында өтетін үрдістерді зерттеу мен оны реттеу мүмкіншіліктерін іздестіру қажеттілігі туды.
Еңбек нарығының қалыптасуы және оны реттеу нарық экономикасының ең негізгі және күрделі мәселесі болып табылады.
Нарыққа көшу барысында жұмыс күші меншік ретінде қарастырыла бастады. Әрбір тұлға еңбегін өз бетінше ұсыну құқығына ие болды. Ал, жұмысқа орналасу көптеген меншік иелері негізінде жүзеге асатын болды.
Қазіргі күндері бүкіл әлем бойынша алғанда Қазақстан өз ішіндегі жұмыссыздықты ауыздықтай алған санаулы елдердің арасынан бой көрсетіп отыр. Елбасының еліміздегі халықтың әлеуметтік проблемаларын белсенді түрде шешу, әлемді кернеген дағдарыспен күресу жөнінде Үкіметке берген тапсырмаларының сәтті орындала бастағандығының бір көрінісі.
2011 жылдың наурыз айында Қазақстанда «Жұмыспен қамту- 2020» бағдарламасы қабылданды. Бұл бағдарламаның негізгі мақсаты тұрақты және нәтижелі жұмыспен қамту арқылы халықтың тұрмыс деңгейі мен табысын арттыру болып табылады.
Экономикалық реформа арықарай даму үшiн республиканың еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамту сферасында болып жатқан өзгерiстердi зерттеу өте маңызды болып табылады. Қазiргi уақытта жаңа еңбек қатынастардың қалыптасуы мен даму мәселелерiне аса назар аудару керек.
Ел Президенті Қазақстан халқына жолдауында ұлттық қауіпсіздік бағдарламаларының деңгейіне мықты демографиялық және әлеуметтік саясатын шығаруды біздің мемлекетіміздің алғашқы басымдықтарының көтеруі кездейсоқтық емес. Сондай – ақ ел басының Қазақстан халқына жолдауында адам ресурстарын дамыту Қазақстан үшін шешуші ұзақ мерзімді басымдылық болып табылмайтынын айтқан.
Республикадағы еңбек нарығының толық қалыптасуына демографиялық және көші-қон мәселелері де өз әсерін тигізеді. Осы құбылыстардың барлығы проблеманы теориялық та, тәжірибелік жақтан да өзекті деп есептеуге негіз болады.
Еңбек нарығының қалыптасу мәселесі ғылыми ғана емес, саяси көзқарас отбасы болып отыр және әлеуметтік сұрақтар экономикалық даму заңдылықтарымен тығыз байланысатын түйін болып табылады.
Нарыққа көшу барысында жұмыс күшін тиімді пайдалануға және оны жетілдіруге мүмкіндік беретін еңбек нарығын құру негізгі шарттардың бірі.
Еңбек нарығының қалыптасуы және оны реттеу нарық экономикасының ең негізгі және күрделі мәселесі болып табылады.
Нарыққа көшу барысында жұмыс күші меншік ретінде қарастырыла бастады. Әрбір тұлға еңбегін өз бетінше ұсыну құқығына ие болды. Ал, жұмысқа орналасу көптеген меншік иелері негізінде жүзеге асатын болды.
Қазіргі күндері бүкіл әлем бойынша алғанда Қазақстан өз ішіндегі жұмыссыздықты ауыздықтай алған санаулы елдердің арасынан бой көрсетіп отыр. Елбасының еліміздегі халықтың әлеуметтік проблемаларын белсенді түрде шешу, әлемді кернеген дағдарыспен күресу жөнінде Үкіметке берген тапсырмаларының сәтті орындала бастағандығының бір көрінісі.
2011 жылдың наурыз айында Қазақстанда «Жұмыспен қамту- 2020» бағдарламасы қабылданды. Бұл бағдарламаның негізгі мақсаты тұрақты және нәтижелі жұмыспен қамту арқылы халықтың тұрмыс деңгейі мен табысын арттыру болып табылады.
Экономикалық реформа арықарай даму үшiн республиканың еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамту сферасында болып жатқан өзгерiстердi зерттеу өте маңызды болып табылады. Қазiргi уақытта жаңа еңбек қатынастардың қалыптасуы мен даму мәселелерiне аса назар аудару керек.
Ел Президенті Қазақстан халқына жолдауында ұлттық қауіпсіздік бағдарламаларының деңгейіне мықты демографиялық және әлеуметтік саясатын шығаруды біздің мемлекетіміздің алғашқы басымдықтарының көтеруі кездейсоқтық емес. Сондай – ақ ел басының Қазақстан халқына жолдауында адам ресурстарын дамыту Қазақстан үшін шешуші ұзақ мерзімді басымдылық болып табылмайтынын айтқан.
Республикадағы еңбек нарығының толық қалыптасуына демографиялық және көші-қон мәселелері де өз әсерін тигізеді. Осы құбылыстардың барлығы проблеманы теориялық та, тәжірибелік жақтан да өзекті деп есептеуге негіз болады.
Еңбек нарығының қалыптасу мәселесі ғылыми ғана емес, саяси көзқарас отбасы болып отыр және әлеуметтік сұрақтар экономикалық даму заңдылықтарымен тығыз байланысатын түйін болып табылады.
Нарыққа көшу барысында жұмыс күшін тиімді пайдалануға және оны жетілдіруге мүмкіндік беретін еңбек нарығын құру негізгі шарттардың бірі.
1 «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2008 жыл 6 ақпан
2 Қазақстан Республикасының еңбек туралы негізгі заң актілері, Алматы: Юрист, 2006.-88 б
3 Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі
4 Қазақстан Республикасының Конституциясы
5 Қазақстан Республикасының Халықты жұмыспен қамту туралы 2001 жыл 23-қаңтардағы Заңы
6 Қазақстан Республикасының міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы 2003 жыл 25-сәуірдегі Заңы
7 Қазақстан Республикасының Халықты әлеуметтік қорғау туралы 2001 жыл 27-маусымдағы Тұжырымдамасы
8 Қазақстан Республикасының Зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңы, Алматы: Юрист, 2006.- 72 б
9 Қазақстан Республикасының Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау туралы Заңы, Алматы: Бико, 2004.- 16 б
10 Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы Заңы, Алматы: Юрист, 2006.- 28 б
11 Қазақстан Республикасының мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы Заңы, Алматы: Бико, 2005.- 15 б
12 Дилан Э., Линдсей Д.Е. Рынок микроэкономическая модель.- ағылшын тілінен аударма., Санкт-Петербург, 1992.- 343 б
13 Марценкевич В.И., Соболева И.Б. Экономика человека., Москва, 2006.- 286,121 б
14 Сатина М.А., Гибриков Г.Г. Основы экономической теории., Москва, 2005.- 163 б
15 Мелекьян Г.Г., Колосова Р.П. Экономика труда и социально-трудовые отношения., Москва, 2007.- 123 б
16 Мелекьян Г.Г., Колосова Р.П. Экономика труда и социально-трудовые отношения., Москва, 1997.- 623 б
17 Маслова И.С. Методологические вопросы занятости и регулирование рынка в новых условиях., Москва, 2009.- 8, 9 б
18 Исмаилова Л.Э. Факторы спроса и предложения на рынке труда., Москва, 1993.- 24 б
19 Кабдиев Д.К. Экономическая теория: важнейшие категории и понятия., Алматы, 1993.- 85 б
20 Исмаилова Л.Э. Факторы спроса и предложения на рынке труда., Москва, 2007.- 24 б
21 Фарберова Э.Н. Политика занятости в условиях массовой безработицы: из опыта восточно-европейских стран., Труд зарубежом, 2003.- №3
2 Қазақстан Республикасының еңбек туралы негізгі заң актілері, Алматы: Юрист, 2006.-88 б
3 Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі
4 Қазақстан Республикасының Конституциясы
5 Қазақстан Республикасының Халықты жұмыспен қамту туралы 2001 жыл 23-қаңтардағы Заңы
6 Қазақстан Республикасының міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы 2003 жыл 25-сәуірдегі Заңы
7 Қазақстан Республикасының Халықты әлеуметтік қорғау туралы 2001 жыл 27-маусымдағы Тұжырымдамасы
8 Қазақстан Республикасының Зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңы, Алматы: Юрист, 2006.- 72 б
9 Қазақстан Республикасының Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау туралы Заңы, Алматы: Бико, 2004.- 16 б
10 Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы Заңы, Алматы: Юрист, 2006.- 28 б
11 Қазақстан Республикасының мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы Заңы, Алматы: Бико, 2005.- 15 б
12 Дилан Э., Линдсей Д.Е. Рынок микроэкономическая модель.- ағылшын тілінен аударма., Санкт-Петербург, 1992.- 343 б
13 Марценкевич В.И., Соболева И.Б. Экономика человека., Москва, 2006.- 286,121 б
14 Сатина М.А., Гибриков Г.Г. Основы экономической теории., Москва, 2005.- 163 б
15 Мелекьян Г.Г., Колосова Р.П. Экономика труда и социально-трудовые отношения., Москва, 2007.- 123 б
16 Мелекьян Г.Г., Колосова Р.П. Экономика труда и социально-трудовые отношения., Москва, 1997.- 623 б
17 Маслова И.С. Методологические вопросы занятости и регулирование рынка в новых условиях., Москва, 2009.- 8, 9 б
18 Исмаилова Л.Э. Факторы спроса и предложения на рынке труда., Москва, 1993.- 24 б
19 Кабдиев Д.К. Экономическая теория: важнейшие категории и понятия., Алматы, 1993.- 85 б
20 Исмаилова Л.Э. Факторы спроса и предложения на рынке труда., Москва, 2007.- 24 б
21 Фарберова Э.Н. Политика занятости в условиях массовой безработицы: из опыта восточно-европейских стран., Труд зарубежом, 2003.- №3
Мазмұны
Бет
Кіріспе
3
1
Еңбек нарығының қалыптасуы мен қызмет етуінің теориялық негізі
1.1 Еңбек нарығы: қалыптасу негіздері мен шарттары
5
1.2 Еңбек нарығының негізгі элементтері
12
1.3 Дамыған және дамушы елдердегі еңбек нарығы
17
2
Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығының қазіргі жағдайы және оның тенденциялары
2.1 Еліміздегі еңбек нарығының қалыптасу кезеңдері
28
2.2 Қазіргі еңбек нарығының негізгі үрдістері
38
2.3 Шағын қалалардағы еңбек нарығының жағдайы (Талдықорған қаласы мысалында)
51
3
Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығын мемлекеттік реттеу механизмдерін жетілдіру
3.1 Шағын қалалардағы еңбек нарығын дамыту жолдары
58
3.2 Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу механизмдерінің тиімділігін арттыру
62
Қорытынды
71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
73
Кіріспе
Тақырып өзектілігі. Жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшу барысында еңбек саласында айтарлықтай өзгерістер жүріп өтті, қызметкерді өндіріске қосу сияқты мемлекеттік реттеу жүйесінің орнына еңбек нарығы келді. Оның қалыптасуы мен қызмет етуі әлеуметтік салада терең қақтығыстар тудырды. Олар жұмыспен қамту саласындағы еңбек нарығының сегментациясы, ресми емес сектордың дамуы және жұмыссыздық сияқты құбылыстар түрінде көрініс тапты. Осыған байланысты еңбек нарығында өтетін үрдістерді зерттеу мен оны реттеу мүмкіншіліктерін іздестіру қажеттілігі туды.
Еңбек нарығының қалыптасуы және оны реттеу нарық экономикасының ең негізгі және күрделі мәселесі болып табылады.
Нарыққа көшу барысында жұмыс күші меншік ретінде қарастырыла бастады. Әрбір тұлға еңбегін өз бетінше ұсыну құқығына ие болды. Ал, жұмысқа орналасу көптеген меншік иелері негізінде жүзеге асатын болды.
Қазіргі күндері бүкіл әлем бойынша алғанда Қазақстан өз ішіндегі жұмыссыздықты ауыздықтай алған санаулы елдердің арасынан бой көрсетіп отыр. Елбасының еліміздегі халықтың әлеуметтік проблемаларын белсенді түрде шешу, әлемді кернеген дағдарыспен күресу жөнінде Үкіметке берген тапсырмаларының сәтті орындала бастағандығының бір көрінісі.
2011 жылдың наурыз айында Қазақстанда Жұмыспен қамту- 2020 бағдарламасы қабылданды. Бұл бағдарламаның негізгі мақсаты тұрақты және нәтижелі жұмыспен қамту арқылы халықтың тұрмыс деңгейі мен табысын арттыру болып табылады.
Экономикалық реформа арықарай даму үшiн республиканың еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамту сферасында болып жатқан өзгерiстердi зерттеу өте маңызды болып табылады. Қазiргi уақытта жаңа еңбек қатынастардың қалыптасуы мен даму мәселелерiне аса назар аудару керек.
Ел Президенті Қазақстан халқына жолдауында ұлттық қауіпсіздік бағдарламаларының деңгейіне мықты демографиялық және әлеуметтік саясатын шығаруды біздің мемлекетіміздің алғашқы басымдықтарының көтеруі кездейсоқтық емес. Сондай - ақ ел басының Қазақстан халқына жолдауында адам ресурстарын дамыту Қазақстан үшін шешуші ұзақ мерзімді басымдылық болып табылмайтынын айтқан.
Республикадағы еңбек нарығының толық қалыптасуына демографиялық және көші-қон мәселелері де өз әсерін тигізеді. Осы құбылыстардың барлығы проблеманы теориялық та, тәжірибелік жақтан да өзекті деп есептеуге негіз болады.
Еңбек нарығының қалыптасу мәселесі ғылыми ғана емес, саяси көзқарас отбасы болып отыр және әлеуметтік сұрақтар экономикалық даму заңдылықтарымен тығыз байланысатын түйін болып табылады.
Нарыққа көшу барысында жұмыс күшін тиімді пайдалануға және оны жетілдіруге мүмкіндік беретін еңбек нарығын құру негізгі шарттардың бірі.
Бұл мәселелердің жоғары деңгейлі теориялық және тәжірибелік мәні осы дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттерін анықтады.
Дипломдық жұмыс мақсаты - еңбек саласындағы нарықтық қатынастардың қалыптасу спецификасын анықтау және өтпелі экономика жағдайында еңбек нарығын реттеу механизмдерін негіздеу.
Қойылған мақсатқа сәйкес бұл жұмыста келесі міндеттерді шешу қажет болды:
oo еңбек нарығының теориялық және әдістемелік негіздерін зерттеу;
oo экономикалық және демографиялық факторлардың Қазақстан Республикасындағы толық еңбек нарығының қалыптасуы мен дамуына әсерін зерттеу;
oo республикадағы еңбек нарығының қалыптасуындағы спецификалық тенденцияларды анықтау;
oo еліміздегі еңбек нарығын реттеу шараларының тиімділігін бағалау.
Дипломдық жұмыс объектісі - республиканың нарық жағдайындағы еңбек нарығы.
Дипломдық жұмыс пәні болып еңбек нарығындағы жұмыспен қамту саласындағы нарықтық қайта құрулар саналады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. КР еңбек нарығын реттеу және халықты жұмыспен қамтудың жетілдіру жолдары бойынша ғылыми тұрғыда белгіленген ұсыныстар жұмыстың ғылыми жаңалығын құрайды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі экономикалық теория классиктері еңбектерінің қорытындысы, шетелдік және отандық ғалымдардың еңбектері, Қазақстан Республикасы жұмыспен қамту және еңбек сұрақтары бойынша Заңдары, мерзімді басылымдар болды.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық көздері: Қазақстан Республикасының Ұлттық статистика агенттігі мен Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Министрлігінің мәліметтері.
1 Еңбек нарығының қалыптасуы мен қызмет етуінің теориялық негізі
1.1 Еңбек нарығы: қалыптасу негіздері мен шарттары
Экономикалық дамудың нарықтық моделіне көшудегі күрделі мәселе - еңбек нарығын қалыптастыру, өйткені, ол нарық жүйесінде ерекше орынға ие және нарықты құраушы негіздердің бірі [12, 343 бет]. Қызмет ету барысында еңбек нарығы әлеуметтік-экономикалық мәселелермен, қоғамдағы демографиялық үрдістермен және адамның өмірі мен бос уақытын реттеп отыратын заң актілерімен тығыз байланысты. Экономиканы трансформациялау жолына түскен постсоветтік елдердің көптеген мәселелерінің шешімі еңбек нарығын қалыптастыру мен реттеу болып отыр. Бірақ, жұмыс күшін тауар ретінде қабылдамаған социалистік қызметтің теориясы мен тәжірибесінде нарықтың бұл түрін реттейтін қажетті білім жинақталмаған еді.
Социалистік жүйе шеңберінде нарықтық экономикаға қарағанда өнімді еңбекті қамтамасыз ететін тиісті еңбек мотивациясы жасалынбады. Социализм кезіндегі еңбекті басқарудың икемсіз механизмін, еңбек саласындағы теріс құбылыстарды дер кезінде анықтайтын жаңаша, икемді механизмге ауыстыру керек болды. Нарықтық экономикадағы мұндай механизм - еңбек нарығы. Дәл осы еңбек нарығы арқылы ең негізгі ұлттық ресурс болып табылатын еңбек облыстар, салалар, фирмалар, мамандықтар бойынша таратылады. Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, еңбек нарығы жеке меншікке, қоғамдық демократиялық институттарға негізделген және бәсекеге түспейтін жеке сала ретінде өмір сүре алмайды.
Еңбек нарығы көп жағдайда абстрактілі, қол жетпейтін құрылым ретінде көрінетіндіктен, оған қандай да бір талдау мен болжам жасау қиын. Ол әсіресе, тіркелген еңбек нарығы шеңберінен тыс болатын процестерде көрініс табады. Еңбек күші сұранысы мен ұсынысы дисбалансының арқасында шынайы түрдегі жұмыссыздық пен жұмыссыздарды көруге болады. Өтпелі кезеңде еңбек нарығының қалыптасуы мен нарықтық экономиканың құрылуы тығыз байланыста жүруі керек. Еңбек нарығын қалыптастыру экономиканы реформалауға сайма-сай келуі де міндетті шарт. Сонымен қатар, еңбек нарығын қалыптастырудағы мәселелер кең көлемді теориялық, демографиялық сұрақтарды қамтиды, ал өтпелі кезең бұл мәселелерді зерттеуде жаңаша әдіс-тәсілдерді қажет етеді. Нарықтық қатынастардың қалыптасу үрдісіндегі еңбек нарығының нақты рөлін білу үшін, ең алдымен, еңбек нарығы сөзінің астарын түсініп алу қажет.
Еңбек нарығына берілген анықтамалар сан алуан, оларды төмендегідей етіп топтастыруға болады.
Тар мағынасында, яғни, еңбек нарығы жұмыс күшіне сұраныс пен ұсынысты үйлестіруші механиз ретінде:
а) Еңбек нарығы бұл - еңбек қызметін сатып алушылар мен сатушылардың келісім-шарттар саласы. Бұл жерде жұмыс жасағысы келетіндер мен жұмысшыларды жалдаушылар кездеседі [13, 121 б].
б) Еңбек нарығы бұл - еңбек күшін сату, сатып алу жөніндегі экономикалық қарым-қатынас. Бұл кезде еңбек нарығына фирмалар, кәсіпорындар арасында жұмыс күшінің еркін қозғалып отыру сипаты тән. [14,163 б].
Кең мағынасында, яғни, экономикалық тұрғыда белсенді халықтың барлығы осы нарық саласының қатысушылары болып табылады:
а) Еңбек нарығы - тауар-ақша қатынастары жағдайында жалдамалы еңбек қоғамдық ұйымдардың нақты жүйесін көрсетуші болып табылады және сұраныс пен ұсыныс заңы негізінде нарықтық экономиканың қызмет етуін қамтамасыз етеді [15,16, 123,623 б].
б) Еңбек нарығы - жұмыс күшіне деген сұраныс пен ұсыныстың жиынтығы. Осы екі жиынтықтың негізінде еңбек нарығы экономикалық тұрғыдан белсенді халықты шаруашылық қызметтері бойынша бөледі. Бұл жерде жұмыс күші мен өндіріс құралының қосылуына әкелетін жұмыс берушілер мен жалдамалы жұмысшылар арасындағы қатынастар қалыптасады. Осының нәтижесінде біріншілерінің еңбекке деген, екіншілерінің еңбекақы қажеттіліктері қанағаттандырылады.
в) Еңбек нарығы - өндіріс факторы мен меншік субъектілері әрекеттесіп, жұмыс күшінің, жұмыс орнының көлемі мен құрылымын анықтайды [17,8-9 б].
Бәсекеге қабілетті шынайы еңбек нарығының қалыптасуы мен қызмет етуі бірқатар өзара байланысты шарттарды қамтиды:
1) меншік формаларының көптүрлілігі;
2) босатылған жұмыскерлерді оқыту және қайта даярлау;
3) жұмыскерлерді жалдау формаларын түбегейлі өзгерту;
4) жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныстың болуы;
5) экономикадағы жалпы нарықтық орта;
6) экономикалық бостандық немесе еңбек нарығындағы субъектілердің таңдау еркіндігі;
7) еңбек нарығындағы субъектілердің ықтимал мобильділігінің жоғары деңгейі;
8) еңбек нарығының инфрақұрылымын қайта жаңарту;
Еңбек нарығын қалыптастырудағы нарықтық қатынастардың дамуы ең біріншіден, мемлекеттік меншікті қайта жаңарту үрдісін жеделдетумен анықталады. Еңбек нарығының қалыптасуындағы негізгі шарттардың бірі - меншіктің түрлі формаларына негізделетін шаруашылық етудің ұйымдастырушылық түрінің көптүрлілігі. Еңбек нарығын қалыптастыру көп жағдайда, сол меншік формаларының қайта құрылуы мен дамуына және соның негізінде қалыптасатын басқару мен өндірістегі ұйымдастырушылық құрылымдарға, яғни, кооперативтерге, шағын кәсіпорындарға, холдингтерге, консерндерге, акционерлік қоғамдарға байланысты.
Осындай кәсіпорындар шеңберінде жұмысшыны еңбектен бюрократиялық шектеуді тоқтатуға, еңбек ұйымының мақсат-функциялары мен төлемдері байланыстырылып қосылған жұмыскерлер қарамағында болатын қатынастарды дамытуға мүмкіндік бар. Бұл өзгерістер өз кезегінде жұмыскерлерге экономикалық тұрғыда тиімді мінез-құлық тудыртып, қарқынды және өнімді еңбек етуге әсер еткізеді.
Меншік формаларының көптеген түрлеріне негізделген нарықтық қатынастарға көшу, жаңадан пайда болып келе жатқан еңбек нарығында қақтығыстық жағдай туғызуда. Меншік формаларын өзгерту жұмысшыны босату процесінің интенсивтенуіне әкелді. Осыдан барып, келесі шарт тууда, ол - босатылған жұмыскерлерді оқыту мен қайта даярлау. Бұл жағдайда жұмыскерлер арасында нақты жұмыс орны үшін бәсеке өсе бастайды. Еңбек нарығының қалыптасуымен бірге жиынтықты жұмыскерлердің сапалы мінездемесі де жоғарлайды. Бұрынғымен салыстырғанда жұмыс күшіне жаңаша талаптар қояды. Олар: кез-келген орындағы өндірісті дамытуға үлес қосу, сипаттамалық және технологиялық жағынан тез өзгеріп отыратын қиын өнімдердің жоғары сапалығын қамтамасыз ету, өндіру әдістерін әр кез жаңартып отыру арқылы бұйымдардың өзіндік төмен құнын ұстап отыру, өндірістік және өндірістік емес қызмет ету формаларының барлық түрлерін жекешелендіру (индивидуализациялау).
Келесі шарт - жұмысшыларды жалдау формаларын түбегейлі өзгерту. Жұмысқа жалдау процесі жұмысшы мен меншік иесі арасында жасалынған келісім-шарт негіздерінен тұруы қажет. Ол екі жақтың құқықтары мен жауапкершілігін анықтайтын типтік келісім шарттар болуы мүмкін. Мұндай келісім әрбір кәсіпорынмен міндетті түрде анықталуы қажет. Кейбір жалпы ережелердің болуы еңбек нарығының дамуына тұрақты және тиімді жағдай жасап отыр.
Енді бір шартқа сәйкес, жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс болуы керек. Еңбек нарығы жұмыс күші сұранысы мен ұсынысы негізінде қалыптасады. Жұмыс күшіне сұраныс жұмыс күшіне деген қоғамдық қажеттіліктің көлемі мен құрылымы негізінде анықталады. Мұндағы еңбекке деген сұраныс - кәсіпкерлердің жалдамалы жұмыс күшіне төлем жасай алу қабілеті.
Жұмыс күшіне сұраныс экономиканың даму деңгейіне және өндірістегі технологиялық факторларды дұрыс пайдалануға байланысты.
Жұмыс күшіне деген сұранысты анықтаушы факторлар жұмыс күшіне сұранысты жоғарлатушы және төмендетуші болып бөлінеді.
Жоғарлатушы факторларға: белсенді инвестициялық саясат және жаңа жұмыс орындарын құру, жұмыс күні ұзақтығын қысқарту, демалыстарды ұлғайту жатады. Төмендетуші факторларға: ғылыми техникалық прогрес пен өндіріс тиімділігінің артыу, белсенді еңбектілікке мотивацияларды күшейту, жұмыс күші бағасын көтеру кіреді [18].
Жұмыс күшін ұсыну жұмыс жасауға дайын азаматтардың жастық, білім, кәсіби біліктілік деңгейлері бойынша анықталады. Жұмыс күшін ұсынуға бірден-бір әсер етуші - демографиялық фактор, яғни, еңбекке қабілетті халық санының өсуі және туу деңгейі. Айтылғандардан басқа, маңызды факторлардың бірі ретінде еңбекке қабілетті халық ішіндегі демографиялық және этникалық топтардың экономикалық белсенділік деңгейін айтуға болады. Әрбір уақытта еңбек нарығында өз қызметін ұсынушы еңбекке қабілетті халық екі топқа бөлінеді: жұмыс жасайтындар (жұмыспен қамтылғандар) және жұмыс жасамайтындар, бірақ жұмыс іздеп жүргендер (жұмыссыздар). Еңбекті ұсыну бұл - еңбек нарығында жұмыс күшін ұсынатын мемлекеттегі экономикалық белсенді халық жиынтығы [19].
Жұмыс күшін ұсынуға күрделі әсер ететін фактор - көші-қон процесі. Көші-қон процесі еңбек нарығындағы жалпы жұмыс күшінің ұсынысын жоғарлатады немесе төмендетеді. Халықтың көшіп-қонуына түрлі себеп болуы мүмкін. Мысалы, экономикалық дамымаушылық пен теңсіздік, қарулы шиеленістердің орын алуы, авторитарлық режимдер, ал кейде осы барлық фактор шоғырланған жағдай әсер етуі мүмкін.
Жұмыс күшін ұсыну мен еңбекке деген сұраныс еңбекақы деңгейіне байланысты. Ал, мемлекет ішінде кездесетін әлеуметтік-психологиялық, мәдени өзгешеліктер мен саяси факторлар бұл байланысты әлсіретеді. Яғни, еңбекке қабілетті кез-келген тұлғаның жұмыс жасау немесе жасамау еркі оның тұлғалық сапасы мен ерекшелігіне, қоғамдағы еңбектің міндеттілігіне, ұлттық еңбек салттарына, мәдениетіне, дініне, сонымен қатар, мемлекеттің салық саясатына да байлнысты. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттің халықтың аз қамтамасыз етілген бөлігі мен жұмыссыздарды қолдауға арналған жомарт әлеуметтік бағдарламалары еңбек ұсынысының кемуіне айтарлықтай әсерін тигізеді.
Жұмыс күшін ұсыну факторлары жұмыс күшін ұсынуды жоғарлатушы және төмендетуші болып бөлінеді. Бірінші факторға халықтың оңтайлы табиғи өсуі, көші-қонның оң сальдосы, халыққа білім беру деңгейін көтеру жатса, екіншісіне кері табигғи өсу, миграцияның кері сальдосы, халықтың өмір сүру жағдайын жақсарту және әлеуметтік қорғау кіреді [20].
Еңбек нарығының белсенді қызмет жасауы үшін жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс арасындағы тепе-теңдікті сақтау керек. Сұраныс пен ұсыныс байланысы еңбек нарығының конъюктурасын сипаттайды. Сұраныс пен ұсыныс тепе-тең болған жағдайда еңбек нарығының конъюктурасы бірқалыпты болады, егер сұраныс ұсыныстан асып кетсе, еңбек нарығының конъюктурасы деффицитті, ал керісінше жағдайда, еңбек артықшылығы конъюктурасы туындайды.
Еңбек нарығы белсенді түрде қалыптасып дамуы үшін бесінші шарттың болуы керек, ол - экономикадағы нарықтық бәсеке саласы. Нарықтық жағдайда бәсекенің орын алуы ғажайып жағдай емес. Еңбек нарығында қатаң таңдау жүреді, ең қабілетті, әрекетті дегендер жеңеді. Әлсіздер мен қабілетсіздерді нарық аямайды. Бірақ, нарық білікті еңбектің болуын қамтамасыз етіп, еңбек етуге үлесін қосқан азаматтың нақты нәтижеге жетуіне көмектеседі.
Бәсекелестік-нарық жағдайында қоғамда әр кез кездесетін және оның алға жылжуын анықтайтын терең процестер болып жатады. Еңбек нарығы арқылы негізгі үш эволюциялық ағын өтеді. Олар: экономиканы дамыту (материалды-техникалық элементтер), адамның құрылымдық дамуы (жалпы және кәсіби мәдениеті, өнер мүмкіндігі, мінез-құлық сапасы), қоғамдық қатынастарды дамыту (мемлекеттік және класстық құрылым, меншік қатынастары, өнеркәсіптік байланыстар). Бұл үш элемент қоғамдағы прогрес негізін қалыптастырып, оның маңызды мазмұнын құрайды.
Тиімді еңбек нарығының қалыптасып дамуы үшін алтыншы шарт, яғни, экономикалық еркіндік немесе субъектілер үшін таңдау еркіндігі қажет.
Әрбір адамның өзінің еңбек ету қабілетіне иелік етуі дегеніміз - кез-келген азаматтың қоғамдық еңбекке қатысу немесе қатыспау еркіндігі. Жұмыскер өзіндік қажеттілігі мен көзқарасына сай келетін қызмет таңдауға құқылы.
Тағы бір шарт - субъектілердің жоғары мобильділігі. Мобильділік - жұмыскердің жұмыстан шығып қалуына байланысты жұмысын ауыстыра алу дайындығы мен қабілеті. Жұмыс күшінің мобильділігіне демографиялық, миграциялық көрсеткіштер мен жұмысшының кәсіби дайындық жағдайлары әсер етеді. Жұмыс күшінің мобильділігі түрлі: кәсібиаралық, салааралық және аймақаралық болады. Осылар арқылы жұмыс күшіне сұраныс пен ұсынысты теңдестіріп, еңбек ресурстарының бірқалыптылығын жөндеуге мүмкіндік бар. Мобильділіктің белгілі бір түрін бағалауға немесе бағаламай қалуға болмайды, олардың барлығының бәсекеге қабілетті толық еңбек нарығын қалыптастыруда маңызы зор.
Соңғы шарт - еңбек нарығының инфрақұрылымын қайта құру. Еңбек нарығының инфрақұрылымы деп - жұмыс күшінің тауарға айналу саласының дұрыс қызмет етуі үшін материалды-техникалық және ұйымдастырушылық-техникалық жағдайлар жиынтығының болуы. Бұл жиынтыққа жұмыспен қамту орталықтары, оқыту және қайта даярлау мекемелері, қоғамдық жұмыс институттары, жұмыс күшін сатушылар мен сатып алушылар арақатынасын реттейтін құқықтық актілер кіреді.
Еңбек нарығының қызмет етуін жеңілдету жолында көптеген мекемелер мен кеңес беру фирмалары көбеюде. Сөйтіп, еңбек нарығының қалыптасуы оның нарықтық инфрақұрылымын құрайтын институттардың жұмысымен қатар жүреді.
Бұл ұйымдар жұмыс күшінің қоры туралы аймақтық деңгейде есеп жүргізуге, бос жұмыс орындары мен вакантты қызметтер жайлы барлық ақпараттарды білуге, халыққа мемлекеттік кәсіпорындарға қажет мамандықтар мен мамандар туралы хабардар етуге және оларды лайықты жұмысқа орналастыруға міндетті. Сонымен қатар, кәсіби дайындықты ұйымдастыру, әлсіз халық тобын жұмыспен қамту, уақытша жұмыссыздарға қолдау көрсету, республикааралық хабар алмасу мәселелерімен де айналысуға міндетті.
Еңбек нарығын қалыптастыру, әсіресе оны реттеу заң және нормативтік базаның қамтамасыз етілуін талап етеді.
Көп жағдайда еңбек нарығының қалыптасуына қоғамның барлық саласында болып жатқан әлеуметтік-экономикалық үрдістер әсер етеді.
Еңбек нарығына көшу процесі Орталық және Шығыс Еуропа елдері мен жаңа тәуелсіз мемлекеттер үшін өте ауыр жағдайда өтті. Өтпелі экономикаға тән сипаттар түрліше болып келеді. Мысалы, дағдырыстық: өндірістің құлдырауы, қолайсыз демографиялық процестер. Оған бірден-бір себеп - жоспарлы жүйе жағдайында қызмет ететін шаруашылық механизмнің деформациясы.
Еңбек нарығын қалыптастыру мен болжау нарықтық механизмнің ажырамас бөлігі. Оның басқаруындағы негізгі бағыттар келесідей болуы керек: өндірістің ары қарайғы құлдырауын болдырмау, жаппай жұмыссыздықты жою, халықтың өмір сүру жағдайын жақсарту.
Тауар нарығымен салыстырғанда, еңбек нарығы қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық, демографиялық жағдайлармен, жұмыспен қамту саласын реттейтін құқықтық, заң актілерімен тығыз байланысты.
Осы жерде еңбек нарығы жайлы талдау жасау немесе болжам айту қиындығын байқаймыз. Егер өнім, тұрғын үй, валюта нарығын шынайы көруге болса, еңбек нарығы қол жетерліксіз құбылыс ретінде көрінеді.
Бұрынғы жүйеден қалған сәйкессіздіктер Орта және Шығыс Еуропа елдеріндегі өндірістің кенет тоқырауына, көптеген заңды және жеке тұлғалардың инвистициялауларының тоқтауына, мемлекеттік капитал құюлардың жоюлуына, меншік формаларының өзгерісі мемлекеттік кәсіпорындарындағы мамандардың қысқаруына әкелді. Жұмысшының ары қарайғы еңбек тағдыры келтірілген төрт сценарийдің біреуі бойынша өтетін: 1) мемлекеттік секторда қала беру немесе жекеменшік сектордың бірінде жаңа жұмыс табу; 2) жұмыссыз статусын иемдену; 3) кәсіби біліктілігін жаңарту; 4) еңбек қызметін мүлдем тастап кету; Еңбек нарығын қалыптастыру үрдісі өтпелі экономикасы бар елдердің барлығында бірдей өткен жоқ. Мысалы, Орта және Шығыс Еуропа елдеріне мемлекеттік сектордағы жұмыспен қамтылудың күрт төмендеуі тән болса, жаңа тәуелсіз мемлекеттерде жұмыспен қамтылғандар санына қарағанда, өндіріс көлемі айтарлықтай кеміді, негізгі соққы еңбекақыға тиді. Кәсіпорындар жаппай жұмыстан босатылуды тоқтатуға тырысқандықтан, жұмысшылар ресми түрде ең төменгі жалақы деңгейімен жұмыс орындарында қала берді, бірақ, кәсіпорынның белгілі жеңілдіктерін иемденіп, бейресми сектордағы қосымша жұмыстарын жалғастырды.
Еңбек нарығы жұмыс күші бағасын күрт өсіреді, ол өз кезегінде еңбекақы төлеу жүйесін жетілдіруді талап етеді, ал оның көлемі жұмысшының кәсіби біліктілігіне және өндіретін өнім сапасына байланысты.
Өтпелі кезеңнің басында, Орталық Еуропа елдері мен ТМД тәуелсіз ресурстары күрделі макроэкономикалық өзгерістерге бейімделіп кетуіне күмәнданушылар көп болды. Бірақ, еңбек нарығы өтіп жатқан үрдістерге лайықты жауап қайтарды. Ол жауап үш бағытта жүрді: жалақының құрылымы мен деңгейі өзгерді, жұмыссыздық басқарудың жаңа мезханизміне айналды. Еңбекақы адал еңбек пен кәсіп таңдауға итермелеуші күш болды. Реформаның алғашқы жылдарында ОЕЕ мен ЖТМ барлық елдерінде тіркелген тұтыну бағаларымен салыстырғанда, жалақының төмендеуі байқалды. Ал, қазіргі уақыттта бұл елдерде жалақыны бөлу үрдісі нарықтық-экономикаға сай сипат алуда [21, 22].
Көптеген экономистер еңбек нарығының икемділігі түсінігін түрлі пайымдаған. Мысалы, ағылшын экономисті Г. Стэндинг еңбек нарығының икемділігін жұмыс күші сұранысы мен ұсынысы және бағасының өзгеруіне нақты реакция бере алу қабілеті деп түсіндіреді. Мишон бойынша еңбек нарығының икемділігі бұл - жұмыс күшін басқару, әсіресе еңбек нарығының өзгермелі шағында.
Шын мәнінде еңбек нарығының икемділігі бірнеше негізгі аспектілерден тұрады. Олар: жұмыс күшінің аймақтық-кәсіби мобильділігі, еңбекақы деңгейі мен құрылымының икемділігі, кәсіпорын деңгейінде адамдар ресурстарын басқару икемділігі және жұмыс уақытын реттей алу икемділігі.
Еңбек нарығы ресурстар нарығына кіреді. Ресурстар нарығы келесідей негізгі функцияларды атқарады: 1) өнімдер қалайша өндіріледі; 2) қызмет көрсетулер қалайша өндіріледі; 3) кім үшін өндіріледі?
Товарды өндіру тәсілі өз кезегінде, ресурстарға сай бағаларға байланысты. Арзан еңбек ресурстары кезінде күрделі технологиялар қолданылады. Осыған байланысты шаруашылық жүргізудің экстенсивті және интенсивті тәсілдері мен жұмыспен қамтудың интенсивті және экстенсивті түрін ажыртады. Сонымен қатар, ресурстар нарығы нақты өнім кім үшін өндірілетінін анықтайды. Нарықта ресурстар бағасы анықталмағандықтан, жиынтық өнімнің қай бөлігі өз еңбегін, капиталын ұсынып отырған адамдарға берілетіні де бекітілді.
Еңбек нарығының маңызды қызметінің келесісі - сұраныс пен ұсынысқа байланысты жұмыс күшінің бағасын анықтау. Бұл жерде меншік субъектілері мен жұмыс күші субъектілерінің еркін бәсекесі жүреді, жұмыс күшіне икемді баға негізінде болатын сұраныс пен ұсыныс арасындағы динамикалық тепе-теңдік те бар. Мұндай үрдістер дамыған нарықтық жағдайда ғана мүмкін.
Осы уақытқа дейін еңбек нарығын жетілмеген нарықтар қатарына жатқызды. Теория бойынша ол - тұтастай еңбек нарығы, бірақ сегменттелген сипаттағы.
Бірқатар зерттеушілер еңбек нарығының екі жақтылығын анықтап отыр. Яғни, олардың анықтауынша бұл жерде бір-бірімен бәсекелеспейтін жұмыс күші нарығы немесе біртұтас жұмыс күші нарығының екі сегменті бар. Бұл сегментацияның жеңілдетілген формасы бастапқы және екінші деңгейлі жұмыс орындары, жұмыс күші топтары сияқты нарықтардың болуымен сипетталады.
Бастапқы, тәуелсіз жұмыс орындарын жоғары және орта кәсіптік білімі бар мамандар, барлық буындағы басқарушылар мен администраторлар және жоғары кәсіби білікті жұмысшылар иемденеді. Олар жоғары жалақы алатын жұмыс күші топтары.
Бастапқы жұмыс орындарында техниктер, әкімшілік персонал және біліктілігі орта мамандар жұмыс атқарады. Бұл жердегі жұмыспен қамтылу мен жалақы деңгейі салыстырмалы түрде жоғары. Екінші деңгейлі жұмыс орындары арнайы дайындық пен айтарлықтай біліктілікті қажет етпейді. Оларға қызмет көрсету саласындағы жұмысшылар, біліктілігі жоқ қызметкерлер жатады. Мұндай жұмысшылар кіші-гірім фирмалар мен шағын кәсіпорындарда шоғырланады. Бірақ, дамыған елдердің кейбіреулерінде еңбек нарығы сегментациясының жаңа түрі пайда болды: а) тез өскіш келетін ғылымтану өндірістерін қамтитын нарық; б) дәстүрлі экономика саласындағы нарық.
Еңбек нарығының сегментациясын оның ішкі және сыртқы нарық болып бөлінуінен байқауға болады. Сыртқы нарықта жұмыс күші фирмалар мен кәсіпорындар, қызмет салалары арасында қозғала алады. Ал ішкі еңбек нарығы - жұмыс күшінің мобильділігін қамтыған жабық нарық. Ішкі нарықта сыртқы нарықты қанағаттандырмау мүмкін, ал, ол өз кезегінде аталған фирмалар мен ұйымдарға сай келетін мамандықтар бойынша оқытуды көздеуі мүмкін.
Еңбек нарығын функционалды жүктеу, жұмыс күші қорын тәсілі мен формасы бойынша аккумуляциялау, қалыптастыру мен басқару деңгейлері арқылы сегменттеуге болады. Бұл жерде ашық және жабық еңбек нарығын ажыратамыз. Ашық еңбек нарығына жұмыс күшіне деген барлық сұраныс пен ұсынысты жатқызуға болады, сонымен қатар, оны тіркелген және бейресми салаларға бөлуге болады.
Кәсіпорындардағы қор ретіндегі артық жұмыс күші, яғни, жұмыс жасап жатқандар, бірақ кез-келген уақытта одан айырылып қалуы мүмкін жұмысшылар жасырын нарықты құрайды.
Осы бөлімде еңбек нарығының қалыптасу мәселелеріне жасалған анализ келесідей қорытындыға әкелді:
еңбек нарығы - сұраныс пен ұсыныстың жүйелі қатынасын және еңбекті тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық қатынастар жиынтығы.
еңбек қатынастарының нарықтық принциптерге көшуін анықтаушы болып келеді, өйткені, еңбек сипатының өзгеруі әкімшілік-құқықтық күштерге емес, экономикалық көзқарастарға байланысты. Меншік қатынастарының өзгеру жағдайында әрбір индивидтің жұмыс күші жекеменшік ретінде қарастырылады.
- еңбек нарығының қызметіне байланысты кез-келген адам өз мүмкіндігі мен ықыласына қарай кәсіп түрі мен қызмет саласын еркін таңдай алады.
- еңбек нарығында азаматтардың еңбек жағдайы мен оны төлеуге қатысты заңдарды сақтай отырып, жалдау мен жұмыстан шығару мүмкіндігі жүзеге асуда.
- еңбек нарығы жұмысшының біліктілігін ескере отырып индивидуалды табыстарды басқаратын нарықтық тетік болып отыр.
1.2 Еңбек нарығының негізгі элементтері
Халықаралық еңбек ұйымы нарықтық экономиканың құрамдас бөлігі ретінде қарастырған еңбек нарығына келесідей анықтама береді: Бұл - еңбекақы және еңбек жағдайына қатысты кәсіпкерлер мен еңбек етушілер арасындағы ұжымдық немесе индивидуалды келіссөз жүргізілетін сала [23]
Келтірілген анықтамадан еңбек нарығын құрушы 3 негізгі элементті атап айтуға болады:
сұраныс
ұсыныс
жұмыс күші товарының нарықтық бағасы.
Еңбек нарығы жалпы түрде сұраныс пен ұсыныс заңына тәуелді бола тұра, басқа товар нарықтарынан айтарлықтай айырмашылығы бар нарық ретінде ерекшелінеді. Бұл жердегі реттеуші күштерге тек макро және микроэкономикалық факторлар емес, сонымен бірге, жалақыға тіптен қатысы жоқ әлеуметтік-психологиялық факторлар да жатады.
Қазіргі заманғы еңбек нарығы - көпжақты және күрделі құбылыс. Сондықтан оның мәнін түсіндіруде түрлі әдіс-тәсілдер бар. Постсоветтік елдерде, соның ішінде Қазақстанда еңбек нарығының теориялық негізін өндірістегі экономикалық жағдайлардың өзгеруімен түсіндіреді. Кейбір экономистердің еңбектерінде еңбек нарығы терминімен қатар жұмыс күші нарығы түсінігі қатар жүреді [24,25,26]. Сондықтан, жұмыс күші нарығы түсінігінің мәні жұмыс күшінің тауарлық сипатымен, бағасымен тығыз байланысты.
Еңбек нарығы еңбек ресурстары мен жұмыс күшінің сандық және сапалық жағынан балансын теңдестіретін механизм болып табылады, сонымен қатар, жұмыс берушілер мен жұмыс күші меншік иелерінің нақты жұмыс орны бойынша құқықтық-экономикалық қатынастарының жиынтығы. Бұл айырбас пен тұтыну деңгейінде қалыптасатын ереше қатынастар.
Еңбек нарығының ішкі құрылымын анықтай отырып, келесідей өзара байланысты элементтерді бөліп көрсетуге болады:
еңбек нарығының субъектілері - мемлекет, жұмыс берушілер, жұмысшылар, мемлекеттік емес ұйымдар.
еңбек нарығының негізгі объектілері ретінде жұмыс күшін атауға болады.
мақсаты - толық жұмыспен қамту, экономикалық өсу, әлеуметтік-экономикалық тұрақтылық.
факторлар - еңбек, жұмысбастылық, жұмыссыздық.
толық бәсекелестік еңбек нарығының қалыптасуы мен қызмет етуі бірқатар өзара байланысқан шарттарға негізделеді. а) еңбек нарығында сұраныс пен ұсынысты ұсынатын тәуелсіз субъектілердің көптігі. б) нарық субъектілерінің қарым-қатынасын реттейтін құқықтық актілер. в) еңбек нарығының инфрақұрылымы.
белгілері - жұмыс уақытын басқару икемділігі, мемлекеттік, аймақтық, кәсіпорындық деңгейде адам ресурстарын басқару, аймақтық-кәсіби мобильділік, еңбекақы дифференциациясы, қызметтік мобильділік, еңбек етуге итермелеген мобильділік.
принциптер - қызмет ету мобильділігі, еңбекақы дифференциациясы, қызметтік мобильділік, еңбек етуге итермелеген мобильділік.
функциялары - ондірісті экономизациялау, жұмыс күші бағасын анықтау және басқару, өнім өндіру тәсілін таңдау.
институттар - жеке және ұжымдық еңбек шарттары, тарифтік автономия, кәсіпорынды басқаруға қатысу.
ұйымдар - жұмыс берушілер ұжымы, жұмыспен қамту органдары, кәсіпорын одақтары.
Соңғы жылдары еңбек нарығы терең құрылымдық өзгерістерге ұшырады. Еңбек нарығы жұмысшылар мен кәсіпкерлер әсер етуінде бола тұра, мемлекеттік араласу да болды. Сонымен қатар, еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныс спецификалық факторлардың әсер етуімен қалыптасады. Жұмыс күшін ұсыну өлшемін анықтаушы факторларға келесілер жатады:
демографиялық
миграциялық
әлеуметтік-экономикалық
мемлекет қызметі, кәсіподақтар
өндіріс факторларының өзара ауыстырылуы
жұмыс күшінің орташа бағасының мөлшері
Еңбек нарығының құрылымы қарастырылған элеметтер жиынтығына байланысты түрлі болуы мүмкін. Мысалы, жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныстың қалыптасу сипатына және жұмыс күшін сатушылар мен сатып алушылардың сұраныс пен ұсыныс арақатынасына әсер ете алу қабілетіне байланысты еңбек нарығының келесідей түрін бөліп көрсетуге болады:
бәсекелестік
сатып алушылар монополиясы
кәсіподақтық
Бәсекелестік еңбек нарығы жағдайында жалақы төленетін фирмаларда жұмыс күшін ұсыну артығымен болады. Ал, жалақысы төмен кәсіпорындар жұмысшыларды қабылдауда бірнеше қиындықтарға ұшырайды. Осы уақытта бұл жердегі ескі кадрлар өз бетінше жұмыстан босайды немесе өнімді жұмыс атқармайды.
Монополикалы еңбек нарығы бір ғана алып кәсіпорны бар аймаққа тән. Мұндай жағдайда монополист аздаған топ жұмысшыларын жалдай отырып, оларға сәйкесінше аз көлемде жалақы төлейді, осының нәтижесінде өз табысын максималдай түседі.
Еңбек нарығының құрылымына келесідей компоненттерді жиі кіргізеді:
1. еңбек нарығының субъектіліері;
2. нарықтық механизм;
3. жұмыссыздық және онымен байланысты әлеуметтік төлемдер;
4. нарықтық инфрақұрылым;
Еңбек нарығының механизмі жұмыс берушілер мен еңбекке қабілетті халықтың түрлі көзқарастары мен әрекеттері негізінде құрылады.
Еңбек нарығы түсінігіне тек қана әлеуметтік-экономикалық категориялар емес, сонымен бірге, тарихи қалыптасқан факторлар немесе спецификалық қоғамдық механизмдер де кіреді. Сондай факторлардың бірі - жұмыссыздық.
Экономист ғалымдар жұмыссыздық феномені мен жұмыссыздық формаларына көп көңіл бөлген. Бірақ, сол анықтамалар тиісті түрде жүйеленбеген.
Экономиканы реформалаудың қазіргі кезеңіне жұмыссыздықтың барлық негізгі формалары тән, бірақ олар бірқатар ерекшеліктермен айрықшалынады.
1-кесте - Жұмыссыздық формаларын жіктеу
Жұмыссыздық топтары
Біріктіруші белгілер
Жұмыссыздық формалары
Табиғи
Пайда болу сипаты
Адамның қатынасы
-Фрикциондық
-Институционалды
-Өз еркімен
Еріксіз ашық
Пайда болу сипаты
Ұзақтығы бойынша
Тарау орны бойынша
-Циклдық
-Құрылымдық
-Технологиялық
-Маргиналды
-Ұзақ мерзімді
-Қысқа мерзімді
-Аймақтық
-Ұлттық
Еріксіз жасырын
Пайда болу сипаты
-Аграрлық халық тығыздығы
-Мезгілдік жұмыссыздық
-Жұмыспен шамадан тыс қамтылу салдарынан пайда болған жұмыссыздық
-Жұмыс уақытын толық пайдаланбаудан болған жұмыссыздық
Е с к е р т у - [15] әдебиет негізінде автор құрастырған
Фрикционды жұмыссыздық жұмысшыны бір жұмыс орнынан екіншісіне ауыстыру кезінде пайда болады. Бұл еңбек нарығындағы қысқа мерзімдегі өзгеріс салдары болып табылады. Фрикционды жұмыссыздыққа өз еркімен жұмыс іздеушілер немесе жұмыстан босатылуына байланысты өз қабілетіне сай жаңа жұмыс іздеп жүрген азаматтар жатады. Фрикционды жұмыссыздық формасының пайда болуына еңбек нарығындағы түрлі жетілмеген мәселелер себеп болды. Бұл жұмыссыздық түрінен қашып құтылу мүмкін емес, тіптіі, белгілі бір деңгейде оның қоғам үшін қаждеті де бар. Мысалы көптеген жұмысшылар төмен өнімді, төмен жалақы алатын жұмыс орындарынан жақсы жерлерге ауысады. Соның арқасында жұмысшылар жоғарғы табыс тауып, еңбек ресурстары рационалды бөлінеді, сәйкесінше ұлттық өнімнің көлемі жоғарлайды.
Құрылымдық жұмыссыздық - фрикциондық жұмыссыздықтың тереңдей түсуі және экономикалық құрылымда болған ұзақ өзгерістер негізінде пайда болады. Нәтижесінде жұмыс күшінің құрылымы жаңа жұмыс орындары құрылымының алдында кәсіби, біліктілік және аймақтық өзгешеліктері бойынша жауап бере алмайды. Еңбек нарығындағы мұндай құрылымдық диспрпорциялар қосымша оқытуларды немесе аймақтық-салалық орын ауыстыруды қажет ететін өзгерістерге жұмыс күшінің бәсең жауап беруі салдарынан пайда болады.
Технологиялық жұмыссыздық ғылыми-техникалық үрдісте болған өзгерістерге байланысты жұмыс күшін өндірістен босатумен байланысты. Бұл жағдайлар жұмыс күшінің құрылымдық өзгеруін талап етеді. Өндірістің техникалық базисіндегі қайта құрулар өндірістің барлық заттай элементтерін өзгертіп, жұмыс күшіне жоғары деңгейлі талап қояды. Қордағы жұмысшы халықтың жаңа өндірістік талаптарды қанағаттандыруы да екі талай еді.
Классикалық жұмыссыздық - еңбекақы шығындары өнім өндіру деңгейінен жоғары болғанда пайда болады.
Циклдық жұмыссыздық - экономикалық циклдармен байланысты. Осы жұмыссыздық салдары экономикалық тоқыраудан өсімге, өсімнен жоғарлауға және жоғарлаудан кенет кризиске әкелуі мүмкін.
Жоғары дамыған нарықтық экономикасы бар шетел, ТМД және Шығыс Еуропа елдеріндегі жұмыссыздықпен күресу тәжірибесі нарықтық экономиканың қызмет етуінің толық процесін көрсете алмады, сондықтан жұмыссыздықтың тек ғана өтпелі сипаты мен спецификалық формасы туралы айтуға негіз бар.
Еңбек нарығының құрылуы жұмыс күшінің барлық қорын теңгеруде, өйткені, нарықтық бәсекеде кәсіпорындар ең алдымен өндіріс шығындарын азайтуға тырысады, соның нәтижесінде, артық персонал қысқарады. Сөйтіп, жасырын жұмыссыздық ашыққа айналып, оның статистикамен негізделген өсімі байқалады.
Экономиканың циклдық дамуы негізінде еңбек нарығында экономикалық циклдың кезеңдерінде түрлі өзгерістер байқалады. Нарыққа көшудің алғаш сатысында жұмыс күшіне деген қажеттіліктің азаюы мен жұмыссыздықтың өсуі байқалады. Сондықтан экономикалық өсудің тұрақты жағдайын қамтамасыз етудегі адам факторын дұрыс бағалай білу керек, себебі, қоғам үшін білікті жұмыс күші негізгі қорлар сияқты капитал рөлін актқарады.
Оукен заңына сәйкес: ағымдағы жұмыссыздық деңгейін 1 % өсіру ЖҰӨ 2,5 % азаюына әкеледі [27, 387 б]. Сәйкесінше, жұмыспен қамтудың жоғары деңгейін ұстану тиімді экономикалық өсімді қамтамасыз етеді.
ЖҰӨ динамикасы мен жұмыссыздық арасындағы тығыз байланыс көптеген факторларға байланысты:
- өндіріс қаражаты үшін меншік құрылымы (мемлекеттік кәсіпорындардың өндіріс көлемінің азаюы кезінде жұмыс істеушілер санын сақтап қалу жағдайы бар, өйткені, мемлекет тарапынан қаржылық қолдауға ие, ал, жекеменшік сектордың мұндай жағдайдағы мүмкіндігі шектеулі).
- мемлекеттің ақша-несие саясаты (төмен пайыздық мөлшерлеме)
Жұмысбастылық деңгейін ұстап қалу мақсатында бұл факторларды пайдалану тек қалыптасқан нарықтық шаруашылықта мүмкін, өтпелі экономикада жеңіл ақша-несие саясатын қолдану нарықтық реформаның тежелуіне әкелді.
Жоғарыда айтылғандардан келесідей қорытынды шығаруға болады: еңбек нарығын кең және тар мағынасында қызмет етуі барысында көптеген аспектілер әрекеттесуінің динамикалық жүйесі; жұмыс күші, еңбек және жұмысбастылық еңбек нарығындағы негізгі әрекеттесуші элементтері; еңбек ету процесі арқылы еңбек нарығында сұраныс пен ұсынысты қалыптастыруға қажет жұмыс күшінің бағалығы анықталады; жұмыспен қамтылудың барлық аспектілерінің көпфакторлығы нақты әлеуметтік-экономикалық жағдайда толық жұмысбастылықты қамтамасыз етеді; жұмыссыздық - жұмыс күшінің бір бөлігінің түрлі себептерге, соның ішінде өтпелі кезеңнің негізінде қажет болмай қалумен байланысты болатын әлеуметтік-экономикалық құбылыс.
1.3 Дамыған және дамушы елдердегі еңбек нарығы
Қазіргі заманғы жағдайда әлемдік дамудың негізгі жолы - адам қызметінің барлық салаларындағы қарым-қатынас шекарасын кеңейту. Мемлекеттер арасындағы күшейтілген қаржы-экономикалық қатынастар әлемнің әр түпкіріндегі ұлттық экономикаларды қосатын жаһанды өндіріс құруда. Осының нәтижесінде әлемдік экономикалық авангардқа кіретін елдердің стандарттарына бағытталған біріңғай товар, қызмет көрсету және қаржы нарықтары пайда болды.
Жұмыс күшінің әлем бойынша қозғалысы - халықаралық еңбек нарығының қалыптасуына алып келді. Еңбек пен капиталдың қосылуына әлемдік қауымдастықтың ақпараттық-инновациялық дамуы себеп болды. Бүгінде ең ірі халықаралық-аймақтық еңбек нарығының бес түрі қызмет етеді: батысеуропалық, таяу шығыс, азияттық, латынамерикалық, африкандық. Бұл еңбек нарықтары заңнамалық рұқсатты интеграциялық қауымдастықтар мен одақтар шеңберінде алады. Жаһандық көлемде қол жеткізілген әлеуметтік-экономикалық деңгей бойынша әлем халқы аймақтық жағдайға байланысты екі ірі топқа бөлінген: дамыған аймақ халқы және дамушы аймақ халқы. ХЕҰ мәліметтері бойынша бірінші топқа әлем халқының 18,7 % кірсе, екіншісіне 81,3 % жатады.
Жалпы халық саны ішіндегі 15 жастан жоғары экономикалық белсенді халық бұл аймақтарда бір-бірінен айтарлықтай өзгешеленеді.
Сурет 1- Әлемнің дамыған және аз дамыған аймақтарындағы халықтың экономикалық белсенділік деңгейі, (%)
Суреттен байқағанымыздай, әлем халқының экономикалық белсенділігі төмендеу тенднциясына ие. Мысалы, 2000 пен 2010 жыл аралығында экономикалық белсенділік 1,2 % кеміді. Дамыған аймақта кему 0,7 % құраса, аз дамыған аймақта 1,6 % жетті.
Дамыған аймақтардағы экономикалық белсенділіктің аз болуы осы елдердің еңбекке қабілетті жастағы халықтың экономикалық белсенді емес болып келуіне байланысты.
Халықтың экономикалық белсенділігі континенттер бойынша да өзгешеленеді. Оған төмендегі диаграмма мысал болады.
Сурет 2 - 2000-2010 ж.ж. аралығындағы континенттер бойынша халықтың экономикалық белсенділік деңгейі, (%)
Еуропа индустриалды дамыған елдердің бірқатарын қамтығанына қарамастан, бұл жердегі халықтың экономикалық белсенділігі Африкадан да төмен және кему сипатында. Халықтың экономикалық белсенділігінің жоғарлауы Латын Америкасы мен Кариб бассейні елдеріне қатысты.
Әлем аймақтарындағы халықтың экономикалық белсенділігі гендерлік сипатты сақтап қалуда. Оны төмендегі суреттен байқауға болады.
Сурет 3 - Дамыған және дамушы елдердегі 2005-2010 ж.ж. аралығындағы халықтың жыныс бойынша экономикалық белсенділігі
Көріп отырғанымыздай, әлемдегі экономикалық белсенді халық ішіндегі әйелдердің үлесі өте жоғары және бұл жағдай он жыл ішінде бірқалыпта қала берген. Бірақ, дамыған аймақтарда ерлердің экономикалық белсенділігі 2,5 % азайды, ал дамушы аймақтарда ерлердің үлесі 1,8 % кеміген. Әлемнің дамыған аймақтарындағы әйелдердің экономикалық белсенділігі 1,0 % өскен, сөйтіп, экономикалық белсенділік көрсеткіштері арасындағы гендерлік алшақтық 2005 жылда 19,4 % болса, 2010 жылы 15,9 % азайған. Дамушы аймақтардағы әйелдердің экономикалық белсенділігі азайып, жыныстар арасындағы белсенділік көрсеткіші айтарлықтай көбейді.
Әйелдер мен ерлердің экономикалық белсенділігі әлем континенттері бойынша да өзгешелінеді. Бұған келесі сурет мысал болады:
Сурет 4- Әлем континенттері бойынша ерлер мен әйелдердің 2005-2010 жылдар аралығындағы экономикалық белсенділігі
Диаграмаддан байқағанымыздай, ерлер мен әйелдердің континенттер бойынша экономикалық белсенділігі бірдей емес. Мысалы, Азия мен Африка елдерінде 2005 жылмен салыстырғанда 2010 жылы әйелдер мен ерлердің экономикалық белсенділігі төмендеген. Ал, Латын Америкасы мен Кариб бассейні елдеріндегі экономикалық белсенділік ерлерге қарағанда әйелдерде жоғары болған. Бұл жағдай Еуропадағы жыныстар арасындағы белсенділік деңгейі 2005 жылғы 19,0 %-дан, 2010 жылдағы 15,3 %-ға азайды. Солтүстік Америкада да 16,1 %-дан 13,3 %-5а дейін, Латын Америкасы мен Кариб бассейні елдеріндегі айырмашылық 35,7 %-дан 27,8 %-ға дейін қысқарды.
Осы талдаудан аңғарғанымыздай, халықтың экономикалық белсенділік жағдайы халықтың жастық құрылымына байланысты.
Сурет 5 - Дамыған және дамушы елдердегі ерлер мен әйелдердің жас аралықтары бойынша экономикалық белсенділігі
Көріп отырғанымыздай, дамыған аймақтарда тұратын ерлердің экономикалық белсенділігі 30-44 жаста туындаса, ал, дамыған аймақтағы ерлердің экономикалық белсенділігі 30-49 жасқа дейін болады екен. Әйелдердің белсенділік динамикасы біршама өзгешеленеді. Егер, дамыған аймақтарда бұл көрсеткіш ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бет
Кіріспе
3
1
Еңбек нарығының қалыптасуы мен қызмет етуінің теориялық негізі
1.1 Еңбек нарығы: қалыптасу негіздері мен шарттары
5
1.2 Еңбек нарығының негізгі элементтері
12
1.3 Дамыған және дамушы елдердегі еңбек нарығы
17
2
Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығының қазіргі жағдайы және оның тенденциялары
2.1 Еліміздегі еңбек нарығының қалыптасу кезеңдері
28
2.2 Қазіргі еңбек нарығының негізгі үрдістері
38
2.3 Шағын қалалардағы еңбек нарығының жағдайы (Талдықорған қаласы мысалында)
51
3
Қазақстан Республикасындағы еңбек нарығын мемлекеттік реттеу механизмдерін жетілдіру
3.1 Шағын қалалардағы еңбек нарығын дамыту жолдары
58
3.2 Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу механизмдерінің тиімділігін арттыру
62
Қорытынды
71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
73
Кіріспе
Тақырып өзектілігі. Жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшу барысында еңбек саласында айтарлықтай өзгерістер жүріп өтті, қызметкерді өндіріске қосу сияқты мемлекеттік реттеу жүйесінің орнына еңбек нарығы келді. Оның қалыптасуы мен қызмет етуі әлеуметтік салада терең қақтығыстар тудырды. Олар жұмыспен қамту саласындағы еңбек нарығының сегментациясы, ресми емес сектордың дамуы және жұмыссыздық сияқты құбылыстар түрінде көрініс тапты. Осыған байланысты еңбек нарығында өтетін үрдістерді зерттеу мен оны реттеу мүмкіншіліктерін іздестіру қажеттілігі туды.
Еңбек нарығының қалыптасуы және оны реттеу нарық экономикасының ең негізгі және күрделі мәселесі болып табылады.
Нарыққа көшу барысында жұмыс күші меншік ретінде қарастырыла бастады. Әрбір тұлға еңбегін өз бетінше ұсыну құқығына ие болды. Ал, жұмысқа орналасу көптеген меншік иелері негізінде жүзеге асатын болды.
Қазіргі күндері бүкіл әлем бойынша алғанда Қазақстан өз ішіндегі жұмыссыздықты ауыздықтай алған санаулы елдердің арасынан бой көрсетіп отыр. Елбасының еліміздегі халықтың әлеуметтік проблемаларын белсенді түрде шешу, әлемді кернеген дағдарыспен күресу жөнінде Үкіметке берген тапсырмаларының сәтті орындала бастағандығының бір көрінісі.
2011 жылдың наурыз айында Қазақстанда Жұмыспен қамту- 2020 бағдарламасы қабылданды. Бұл бағдарламаның негізгі мақсаты тұрақты және нәтижелі жұмыспен қамту арқылы халықтың тұрмыс деңгейі мен табысын арттыру болып табылады.
Экономикалық реформа арықарай даму үшiн республиканың еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамту сферасында болып жатқан өзгерiстердi зерттеу өте маңызды болып табылады. Қазiргi уақытта жаңа еңбек қатынастардың қалыптасуы мен даму мәселелерiне аса назар аудару керек.
Ел Президенті Қазақстан халқына жолдауында ұлттық қауіпсіздік бағдарламаларының деңгейіне мықты демографиялық және әлеуметтік саясатын шығаруды біздің мемлекетіміздің алғашқы басымдықтарының көтеруі кездейсоқтық емес. Сондай - ақ ел басының Қазақстан халқына жолдауында адам ресурстарын дамыту Қазақстан үшін шешуші ұзақ мерзімді басымдылық болып табылмайтынын айтқан.
Республикадағы еңбек нарығының толық қалыптасуына демографиялық және көші-қон мәселелері де өз әсерін тигізеді. Осы құбылыстардың барлығы проблеманы теориялық та, тәжірибелік жақтан да өзекті деп есептеуге негіз болады.
Еңбек нарығының қалыптасу мәселесі ғылыми ғана емес, саяси көзқарас отбасы болып отыр және әлеуметтік сұрақтар экономикалық даму заңдылықтарымен тығыз байланысатын түйін болып табылады.
Нарыққа көшу барысында жұмыс күшін тиімді пайдалануға және оны жетілдіруге мүмкіндік беретін еңбек нарығын құру негізгі шарттардың бірі.
Бұл мәселелердің жоғары деңгейлі теориялық және тәжірибелік мәні осы дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттерін анықтады.
Дипломдық жұмыс мақсаты - еңбек саласындағы нарықтық қатынастардың қалыптасу спецификасын анықтау және өтпелі экономика жағдайында еңбек нарығын реттеу механизмдерін негіздеу.
Қойылған мақсатқа сәйкес бұл жұмыста келесі міндеттерді шешу қажет болды:
oo еңбек нарығының теориялық және әдістемелік негіздерін зерттеу;
oo экономикалық және демографиялық факторлардың Қазақстан Республикасындағы толық еңбек нарығының қалыптасуы мен дамуына әсерін зерттеу;
oo республикадағы еңбек нарығының қалыптасуындағы спецификалық тенденцияларды анықтау;
oo еліміздегі еңбек нарығын реттеу шараларының тиімділігін бағалау.
Дипломдық жұмыс объектісі - республиканың нарық жағдайындағы еңбек нарығы.
Дипломдық жұмыс пәні болып еңбек нарығындағы жұмыспен қамту саласындағы нарықтық қайта құрулар саналады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. КР еңбек нарығын реттеу және халықты жұмыспен қамтудың жетілдіру жолдары бойынша ғылыми тұрғыда белгіленген ұсыныстар жұмыстың ғылыми жаңалығын құрайды.
Дипломдық жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі экономикалық теория классиктері еңбектерінің қорытындысы, шетелдік және отандық ғалымдардың еңбектері, Қазақстан Республикасы жұмыспен қамту және еңбек сұрақтары бойынша Заңдары, мерзімді басылымдар болды.
Дипломдық жұмыстың ақпараттық көздері: Қазақстан Республикасының Ұлттық статистика агенттігі мен Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Министрлігінің мәліметтері.
1 Еңбек нарығының қалыптасуы мен қызмет етуінің теориялық негізі
1.1 Еңбек нарығы: қалыптасу негіздері мен шарттары
Экономикалық дамудың нарықтық моделіне көшудегі күрделі мәселе - еңбек нарығын қалыптастыру, өйткені, ол нарық жүйесінде ерекше орынға ие және нарықты құраушы негіздердің бірі [12, 343 бет]. Қызмет ету барысында еңбек нарығы әлеуметтік-экономикалық мәселелермен, қоғамдағы демографиялық үрдістермен және адамның өмірі мен бос уақытын реттеп отыратын заң актілерімен тығыз байланысты. Экономиканы трансформациялау жолына түскен постсоветтік елдердің көптеген мәселелерінің шешімі еңбек нарығын қалыптастыру мен реттеу болып отыр. Бірақ, жұмыс күшін тауар ретінде қабылдамаған социалистік қызметтің теориясы мен тәжірибесінде нарықтың бұл түрін реттейтін қажетті білім жинақталмаған еді.
Социалистік жүйе шеңберінде нарықтық экономикаға қарағанда өнімді еңбекті қамтамасыз ететін тиісті еңбек мотивациясы жасалынбады. Социализм кезіндегі еңбекті басқарудың икемсіз механизмін, еңбек саласындағы теріс құбылыстарды дер кезінде анықтайтын жаңаша, икемді механизмге ауыстыру керек болды. Нарықтық экономикадағы мұндай механизм - еңбек нарығы. Дәл осы еңбек нарығы арқылы ең негізгі ұлттық ресурс болып табылатын еңбек облыстар, салалар, фирмалар, мамандықтар бойынша таратылады. Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, еңбек нарығы жеке меншікке, қоғамдық демократиялық институттарға негізделген және бәсекеге түспейтін жеке сала ретінде өмір сүре алмайды.
Еңбек нарығы көп жағдайда абстрактілі, қол жетпейтін құрылым ретінде көрінетіндіктен, оған қандай да бір талдау мен болжам жасау қиын. Ол әсіресе, тіркелген еңбек нарығы шеңберінен тыс болатын процестерде көрініс табады. Еңбек күші сұранысы мен ұсынысы дисбалансының арқасында шынайы түрдегі жұмыссыздық пен жұмыссыздарды көруге болады. Өтпелі кезеңде еңбек нарығының қалыптасуы мен нарықтық экономиканың құрылуы тығыз байланыста жүруі керек. Еңбек нарығын қалыптастыру экономиканы реформалауға сайма-сай келуі де міндетті шарт. Сонымен қатар, еңбек нарығын қалыптастырудағы мәселелер кең көлемді теориялық, демографиялық сұрақтарды қамтиды, ал өтпелі кезең бұл мәселелерді зерттеуде жаңаша әдіс-тәсілдерді қажет етеді. Нарықтық қатынастардың қалыптасу үрдісіндегі еңбек нарығының нақты рөлін білу үшін, ең алдымен, еңбек нарығы сөзінің астарын түсініп алу қажет.
Еңбек нарығына берілген анықтамалар сан алуан, оларды төмендегідей етіп топтастыруға болады.
Тар мағынасында, яғни, еңбек нарығы жұмыс күшіне сұраныс пен ұсынысты үйлестіруші механиз ретінде:
а) Еңбек нарығы бұл - еңбек қызметін сатып алушылар мен сатушылардың келісім-шарттар саласы. Бұл жерде жұмыс жасағысы келетіндер мен жұмысшыларды жалдаушылар кездеседі [13, 121 б].
б) Еңбек нарығы бұл - еңбек күшін сату, сатып алу жөніндегі экономикалық қарым-қатынас. Бұл кезде еңбек нарығына фирмалар, кәсіпорындар арасында жұмыс күшінің еркін қозғалып отыру сипаты тән. [14,163 б].
Кең мағынасында, яғни, экономикалық тұрғыда белсенді халықтың барлығы осы нарық саласының қатысушылары болып табылады:
а) Еңбек нарығы - тауар-ақша қатынастары жағдайында жалдамалы еңбек қоғамдық ұйымдардың нақты жүйесін көрсетуші болып табылады және сұраныс пен ұсыныс заңы негізінде нарықтық экономиканың қызмет етуін қамтамасыз етеді [15,16, 123,623 б].
б) Еңбек нарығы - жұмыс күшіне деген сұраныс пен ұсыныстың жиынтығы. Осы екі жиынтықтың негізінде еңбек нарығы экономикалық тұрғыдан белсенді халықты шаруашылық қызметтері бойынша бөледі. Бұл жерде жұмыс күші мен өндіріс құралының қосылуына әкелетін жұмыс берушілер мен жалдамалы жұмысшылар арасындағы қатынастар қалыптасады. Осының нәтижесінде біріншілерінің еңбекке деген, екіншілерінің еңбекақы қажеттіліктері қанағаттандырылады.
в) Еңбек нарығы - өндіріс факторы мен меншік субъектілері әрекеттесіп, жұмыс күшінің, жұмыс орнының көлемі мен құрылымын анықтайды [17,8-9 б].
Бәсекеге қабілетті шынайы еңбек нарығының қалыптасуы мен қызмет етуі бірқатар өзара байланысты шарттарды қамтиды:
1) меншік формаларының көптүрлілігі;
2) босатылған жұмыскерлерді оқыту және қайта даярлау;
3) жұмыскерлерді жалдау формаларын түбегейлі өзгерту;
4) жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныстың болуы;
5) экономикадағы жалпы нарықтық орта;
6) экономикалық бостандық немесе еңбек нарығындағы субъектілердің таңдау еркіндігі;
7) еңбек нарығындағы субъектілердің ықтимал мобильділігінің жоғары деңгейі;
8) еңбек нарығының инфрақұрылымын қайта жаңарту;
Еңбек нарығын қалыптастырудағы нарықтық қатынастардың дамуы ең біріншіден, мемлекеттік меншікті қайта жаңарту үрдісін жеделдетумен анықталады. Еңбек нарығының қалыптасуындағы негізгі шарттардың бірі - меншіктің түрлі формаларына негізделетін шаруашылық етудің ұйымдастырушылық түрінің көптүрлілігі. Еңбек нарығын қалыптастыру көп жағдайда, сол меншік формаларының қайта құрылуы мен дамуына және соның негізінде қалыптасатын басқару мен өндірістегі ұйымдастырушылық құрылымдарға, яғни, кооперативтерге, шағын кәсіпорындарға, холдингтерге, консерндерге, акционерлік қоғамдарға байланысты.
Осындай кәсіпорындар шеңберінде жұмысшыны еңбектен бюрократиялық шектеуді тоқтатуға, еңбек ұйымының мақсат-функциялары мен төлемдері байланыстырылып қосылған жұмыскерлер қарамағында болатын қатынастарды дамытуға мүмкіндік бар. Бұл өзгерістер өз кезегінде жұмыскерлерге экономикалық тұрғыда тиімді мінез-құлық тудыртып, қарқынды және өнімді еңбек етуге әсер еткізеді.
Меншік формаларының көптеген түрлеріне негізделген нарықтық қатынастарға көшу, жаңадан пайда болып келе жатқан еңбек нарығында қақтығыстық жағдай туғызуда. Меншік формаларын өзгерту жұмысшыны босату процесінің интенсивтенуіне әкелді. Осыдан барып, келесі шарт тууда, ол - босатылған жұмыскерлерді оқыту мен қайта даярлау. Бұл жағдайда жұмыскерлер арасында нақты жұмыс орны үшін бәсеке өсе бастайды. Еңбек нарығының қалыптасуымен бірге жиынтықты жұмыскерлердің сапалы мінездемесі де жоғарлайды. Бұрынғымен салыстырғанда жұмыс күшіне жаңаша талаптар қояды. Олар: кез-келген орындағы өндірісті дамытуға үлес қосу, сипаттамалық және технологиялық жағынан тез өзгеріп отыратын қиын өнімдердің жоғары сапалығын қамтамасыз ету, өндіру әдістерін әр кез жаңартып отыру арқылы бұйымдардың өзіндік төмен құнын ұстап отыру, өндірістік және өндірістік емес қызмет ету формаларының барлық түрлерін жекешелендіру (индивидуализациялау).
Келесі шарт - жұмысшыларды жалдау формаларын түбегейлі өзгерту. Жұмысқа жалдау процесі жұмысшы мен меншік иесі арасында жасалынған келісім-шарт негіздерінен тұруы қажет. Ол екі жақтың құқықтары мен жауапкершілігін анықтайтын типтік келісім шарттар болуы мүмкін. Мұндай келісім әрбір кәсіпорынмен міндетті түрде анықталуы қажет. Кейбір жалпы ережелердің болуы еңбек нарығының дамуына тұрақты және тиімді жағдай жасап отыр.
Енді бір шартқа сәйкес, жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс болуы керек. Еңбек нарығы жұмыс күші сұранысы мен ұсынысы негізінде қалыптасады. Жұмыс күшіне сұраныс жұмыс күшіне деген қоғамдық қажеттіліктің көлемі мен құрылымы негізінде анықталады. Мұндағы еңбекке деген сұраныс - кәсіпкерлердің жалдамалы жұмыс күшіне төлем жасай алу қабілеті.
Жұмыс күшіне сұраныс экономиканың даму деңгейіне және өндірістегі технологиялық факторларды дұрыс пайдалануға байланысты.
Жұмыс күшіне деген сұранысты анықтаушы факторлар жұмыс күшіне сұранысты жоғарлатушы және төмендетуші болып бөлінеді.
Жоғарлатушы факторларға: белсенді инвестициялық саясат және жаңа жұмыс орындарын құру, жұмыс күні ұзақтығын қысқарту, демалыстарды ұлғайту жатады. Төмендетуші факторларға: ғылыми техникалық прогрес пен өндіріс тиімділігінің артыу, белсенді еңбектілікке мотивацияларды күшейту, жұмыс күші бағасын көтеру кіреді [18].
Жұмыс күшін ұсыну жұмыс жасауға дайын азаматтардың жастық, білім, кәсіби біліктілік деңгейлері бойынша анықталады. Жұмыс күшін ұсынуға бірден-бір әсер етуші - демографиялық фактор, яғни, еңбекке қабілетті халық санының өсуі және туу деңгейі. Айтылғандардан басқа, маңызды факторлардың бірі ретінде еңбекке қабілетті халық ішіндегі демографиялық және этникалық топтардың экономикалық белсенділік деңгейін айтуға болады. Әрбір уақытта еңбек нарығында өз қызметін ұсынушы еңбекке қабілетті халық екі топқа бөлінеді: жұмыс жасайтындар (жұмыспен қамтылғандар) және жұмыс жасамайтындар, бірақ жұмыс іздеп жүргендер (жұмыссыздар). Еңбекті ұсыну бұл - еңбек нарығында жұмыс күшін ұсынатын мемлекеттегі экономикалық белсенді халық жиынтығы [19].
Жұмыс күшін ұсынуға күрделі әсер ететін фактор - көші-қон процесі. Көші-қон процесі еңбек нарығындағы жалпы жұмыс күшінің ұсынысын жоғарлатады немесе төмендетеді. Халықтың көшіп-қонуына түрлі себеп болуы мүмкін. Мысалы, экономикалық дамымаушылық пен теңсіздік, қарулы шиеленістердің орын алуы, авторитарлық режимдер, ал кейде осы барлық фактор шоғырланған жағдай әсер етуі мүмкін.
Жұмыс күшін ұсыну мен еңбекке деген сұраныс еңбекақы деңгейіне байланысты. Ал, мемлекет ішінде кездесетін әлеуметтік-психологиялық, мәдени өзгешеліктер мен саяси факторлар бұл байланысты әлсіретеді. Яғни, еңбекке қабілетті кез-келген тұлғаның жұмыс жасау немесе жасамау еркі оның тұлғалық сапасы мен ерекшелігіне, қоғамдағы еңбектің міндеттілігіне, ұлттық еңбек салттарына, мәдениетіне, дініне, сонымен қатар, мемлекеттің салық саясатына да байлнысты. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттің халықтың аз қамтамасыз етілген бөлігі мен жұмыссыздарды қолдауға арналған жомарт әлеуметтік бағдарламалары еңбек ұсынысының кемуіне айтарлықтай әсерін тигізеді.
Жұмыс күшін ұсыну факторлары жұмыс күшін ұсынуды жоғарлатушы және төмендетуші болып бөлінеді. Бірінші факторға халықтың оңтайлы табиғи өсуі, көші-қонның оң сальдосы, халыққа білім беру деңгейін көтеру жатса, екіншісіне кері табигғи өсу, миграцияның кері сальдосы, халықтың өмір сүру жағдайын жақсарту және әлеуметтік қорғау кіреді [20].
Еңбек нарығының белсенді қызмет жасауы үшін жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс арасындағы тепе-теңдікті сақтау керек. Сұраныс пен ұсыныс байланысы еңбек нарығының конъюктурасын сипаттайды. Сұраныс пен ұсыныс тепе-тең болған жағдайда еңбек нарығының конъюктурасы бірқалыпты болады, егер сұраныс ұсыныстан асып кетсе, еңбек нарығының конъюктурасы деффицитті, ал керісінше жағдайда, еңбек артықшылығы конъюктурасы туындайды.
Еңбек нарығы белсенді түрде қалыптасып дамуы үшін бесінші шарттың болуы керек, ол - экономикадағы нарықтық бәсеке саласы. Нарықтық жағдайда бәсекенің орын алуы ғажайып жағдай емес. Еңбек нарығында қатаң таңдау жүреді, ең қабілетті, әрекетті дегендер жеңеді. Әлсіздер мен қабілетсіздерді нарық аямайды. Бірақ, нарық білікті еңбектің болуын қамтамасыз етіп, еңбек етуге үлесін қосқан азаматтың нақты нәтижеге жетуіне көмектеседі.
Бәсекелестік-нарық жағдайында қоғамда әр кез кездесетін және оның алға жылжуын анықтайтын терең процестер болып жатады. Еңбек нарығы арқылы негізгі үш эволюциялық ағын өтеді. Олар: экономиканы дамыту (материалды-техникалық элементтер), адамның құрылымдық дамуы (жалпы және кәсіби мәдениеті, өнер мүмкіндігі, мінез-құлық сапасы), қоғамдық қатынастарды дамыту (мемлекеттік және класстық құрылым, меншік қатынастары, өнеркәсіптік байланыстар). Бұл үш элемент қоғамдағы прогрес негізін қалыптастырып, оның маңызды мазмұнын құрайды.
Тиімді еңбек нарығының қалыптасып дамуы үшін алтыншы шарт, яғни, экономикалық еркіндік немесе субъектілер үшін таңдау еркіндігі қажет.
Әрбір адамның өзінің еңбек ету қабілетіне иелік етуі дегеніміз - кез-келген азаматтың қоғамдық еңбекке қатысу немесе қатыспау еркіндігі. Жұмыскер өзіндік қажеттілігі мен көзқарасына сай келетін қызмет таңдауға құқылы.
Тағы бір шарт - субъектілердің жоғары мобильділігі. Мобильділік - жұмыскердің жұмыстан шығып қалуына байланысты жұмысын ауыстыра алу дайындығы мен қабілеті. Жұмыс күшінің мобильділігіне демографиялық, миграциялық көрсеткіштер мен жұмысшының кәсіби дайындық жағдайлары әсер етеді. Жұмыс күшінің мобильділігі түрлі: кәсібиаралық, салааралық және аймақаралық болады. Осылар арқылы жұмыс күшіне сұраныс пен ұсынысты теңдестіріп, еңбек ресурстарының бірқалыптылығын жөндеуге мүмкіндік бар. Мобильділіктің белгілі бір түрін бағалауға немесе бағаламай қалуға болмайды, олардың барлығының бәсекеге қабілетті толық еңбек нарығын қалыптастыруда маңызы зор.
Соңғы шарт - еңбек нарығының инфрақұрылымын қайта құру. Еңбек нарығының инфрақұрылымы деп - жұмыс күшінің тауарға айналу саласының дұрыс қызмет етуі үшін материалды-техникалық және ұйымдастырушылық-техникалық жағдайлар жиынтығының болуы. Бұл жиынтыққа жұмыспен қамту орталықтары, оқыту және қайта даярлау мекемелері, қоғамдық жұмыс институттары, жұмыс күшін сатушылар мен сатып алушылар арақатынасын реттейтін құқықтық актілер кіреді.
Еңбек нарығының қызмет етуін жеңілдету жолында көптеген мекемелер мен кеңес беру фирмалары көбеюде. Сөйтіп, еңбек нарығының қалыптасуы оның нарықтық инфрақұрылымын құрайтын институттардың жұмысымен қатар жүреді.
Бұл ұйымдар жұмыс күшінің қоры туралы аймақтық деңгейде есеп жүргізуге, бос жұмыс орындары мен вакантты қызметтер жайлы барлық ақпараттарды білуге, халыққа мемлекеттік кәсіпорындарға қажет мамандықтар мен мамандар туралы хабардар етуге және оларды лайықты жұмысқа орналастыруға міндетті. Сонымен қатар, кәсіби дайындықты ұйымдастыру, әлсіз халық тобын жұмыспен қамту, уақытша жұмыссыздарға қолдау көрсету, республикааралық хабар алмасу мәселелерімен де айналысуға міндетті.
Еңбек нарығын қалыптастыру, әсіресе оны реттеу заң және нормативтік базаның қамтамасыз етілуін талап етеді.
Көп жағдайда еңбек нарығының қалыптасуына қоғамның барлық саласында болып жатқан әлеуметтік-экономикалық үрдістер әсер етеді.
Еңбек нарығына көшу процесі Орталық және Шығыс Еуропа елдері мен жаңа тәуелсіз мемлекеттер үшін өте ауыр жағдайда өтті. Өтпелі экономикаға тән сипаттар түрліше болып келеді. Мысалы, дағдырыстық: өндірістің құлдырауы, қолайсыз демографиялық процестер. Оған бірден-бір себеп - жоспарлы жүйе жағдайында қызмет ететін шаруашылық механизмнің деформациясы.
Еңбек нарығын қалыптастыру мен болжау нарықтық механизмнің ажырамас бөлігі. Оның басқаруындағы негізгі бағыттар келесідей болуы керек: өндірістің ары қарайғы құлдырауын болдырмау, жаппай жұмыссыздықты жою, халықтың өмір сүру жағдайын жақсарту.
Тауар нарығымен салыстырғанда, еңбек нарығы қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық, демографиялық жағдайлармен, жұмыспен қамту саласын реттейтін құқықтық, заң актілерімен тығыз байланысты.
Осы жерде еңбек нарығы жайлы талдау жасау немесе болжам айту қиындығын байқаймыз. Егер өнім, тұрғын үй, валюта нарығын шынайы көруге болса, еңбек нарығы қол жетерліксіз құбылыс ретінде көрінеді.
Бұрынғы жүйеден қалған сәйкессіздіктер Орта және Шығыс Еуропа елдеріндегі өндірістің кенет тоқырауына, көптеген заңды және жеке тұлғалардың инвистициялауларының тоқтауына, мемлекеттік капитал құюлардың жоюлуына, меншік формаларының өзгерісі мемлекеттік кәсіпорындарындағы мамандардың қысқаруына әкелді. Жұмысшының ары қарайғы еңбек тағдыры келтірілген төрт сценарийдің біреуі бойынша өтетін: 1) мемлекеттік секторда қала беру немесе жекеменшік сектордың бірінде жаңа жұмыс табу; 2) жұмыссыз статусын иемдену; 3) кәсіби біліктілігін жаңарту; 4) еңбек қызметін мүлдем тастап кету; Еңбек нарығын қалыптастыру үрдісі өтпелі экономикасы бар елдердің барлығында бірдей өткен жоқ. Мысалы, Орта және Шығыс Еуропа елдеріне мемлекеттік сектордағы жұмыспен қамтылудың күрт төмендеуі тән болса, жаңа тәуелсіз мемлекеттерде жұмыспен қамтылғандар санына қарағанда, өндіріс көлемі айтарлықтай кеміді, негізгі соққы еңбекақыға тиді. Кәсіпорындар жаппай жұмыстан босатылуды тоқтатуға тырысқандықтан, жұмысшылар ресми түрде ең төменгі жалақы деңгейімен жұмыс орындарында қала берді, бірақ, кәсіпорынның белгілі жеңілдіктерін иемденіп, бейресми сектордағы қосымша жұмыстарын жалғастырды.
Еңбек нарығы жұмыс күші бағасын күрт өсіреді, ол өз кезегінде еңбекақы төлеу жүйесін жетілдіруді талап етеді, ал оның көлемі жұмысшының кәсіби біліктілігіне және өндіретін өнім сапасына байланысты.
Өтпелі кезеңнің басында, Орталық Еуропа елдері мен ТМД тәуелсіз ресурстары күрделі макроэкономикалық өзгерістерге бейімделіп кетуіне күмәнданушылар көп болды. Бірақ, еңбек нарығы өтіп жатқан үрдістерге лайықты жауап қайтарды. Ол жауап үш бағытта жүрді: жалақының құрылымы мен деңгейі өзгерді, жұмыссыздық басқарудың жаңа мезханизміне айналды. Еңбекақы адал еңбек пен кәсіп таңдауға итермелеуші күш болды. Реформаның алғашқы жылдарында ОЕЕ мен ЖТМ барлық елдерінде тіркелген тұтыну бағаларымен салыстырғанда, жалақының төмендеуі байқалды. Ал, қазіргі уақыттта бұл елдерде жалақыны бөлу үрдісі нарықтық-экономикаға сай сипат алуда [21, 22].
Көптеген экономистер еңбек нарығының икемділігі түсінігін түрлі пайымдаған. Мысалы, ағылшын экономисті Г. Стэндинг еңбек нарығының икемділігін жұмыс күші сұранысы мен ұсынысы және бағасының өзгеруіне нақты реакция бере алу қабілеті деп түсіндіреді. Мишон бойынша еңбек нарығының икемділігі бұл - жұмыс күшін басқару, әсіресе еңбек нарығының өзгермелі шағында.
Шын мәнінде еңбек нарығының икемділігі бірнеше негізгі аспектілерден тұрады. Олар: жұмыс күшінің аймақтық-кәсіби мобильділігі, еңбекақы деңгейі мен құрылымының икемділігі, кәсіпорын деңгейінде адамдар ресурстарын басқару икемділігі және жұмыс уақытын реттей алу икемділігі.
Еңбек нарығы ресурстар нарығына кіреді. Ресурстар нарығы келесідей негізгі функцияларды атқарады: 1) өнімдер қалайша өндіріледі; 2) қызмет көрсетулер қалайша өндіріледі; 3) кім үшін өндіріледі?
Товарды өндіру тәсілі өз кезегінде, ресурстарға сай бағаларға байланысты. Арзан еңбек ресурстары кезінде күрделі технологиялар қолданылады. Осыған байланысты шаруашылық жүргізудің экстенсивті және интенсивті тәсілдері мен жұмыспен қамтудың интенсивті және экстенсивті түрін ажыртады. Сонымен қатар, ресурстар нарығы нақты өнім кім үшін өндірілетінін анықтайды. Нарықта ресурстар бағасы анықталмағандықтан, жиынтық өнімнің қай бөлігі өз еңбегін, капиталын ұсынып отырған адамдарға берілетіні де бекітілді.
Еңбек нарығының маңызды қызметінің келесісі - сұраныс пен ұсынысқа байланысты жұмыс күшінің бағасын анықтау. Бұл жерде меншік субъектілері мен жұмыс күші субъектілерінің еркін бәсекесі жүреді, жұмыс күшіне икемді баға негізінде болатын сұраныс пен ұсыныс арасындағы динамикалық тепе-теңдік те бар. Мұндай үрдістер дамыған нарықтық жағдайда ғана мүмкін.
Осы уақытқа дейін еңбек нарығын жетілмеген нарықтар қатарына жатқызды. Теория бойынша ол - тұтастай еңбек нарығы, бірақ сегменттелген сипаттағы.
Бірқатар зерттеушілер еңбек нарығының екі жақтылығын анықтап отыр. Яғни, олардың анықтауынша бұл жерде бір-бірімен бәсекелеспейтін жұмыс күші нарығы немесе біртұтас жұмыс күші нарығының екі сегменті бар. Бұл сегментацияның жеңілдетілген формасы бастапқы және екінші деңгейлі жұмыс орындары, жұмыс күші топтары сияқты нарықтардың болуымен сипетталады.
Бастапқы, тәуелсіз жұмыс орындарын жоғары және орта кәсіптік білімі бар мамандар, барлық буындағы басқарушылар мен администраторлар және жоғары кәсіби білікті жұмысшылар иемденеді. Олар жоғары жалақы алатын жұмыс күші топтары.
Бастапқы жұмыс орындарында техниктер, әкімшілік персонал және біліктілігі орта мамандар жұмыс атқарады. Бұл жердегі жұмыспен қамтылу мен жалақы деңгейі салыстырмалы түрде жоғары. Екінші деңгейлі жұмыс орындары арнайы дайындық пен айтарлықтай біліктілікті қажет етпейді. Оларға қызмет көрсету саласындағы жұмысшылар, біліктілігі жоқ қызметкерлер жатады. Мұндай жұмысшылар кіші-гірім фирмалар мен шағын кәсіпорындарда шоғырланады. Бірақ, дамыған елдердің кейбіреулерінде еңбек нарығы сегментациясының жаңа түрі пайда болды: а) тез өскіш келетін ғылымтану өндірістерін қамтитын нарық; б) дәстүрлі экономика саласындағы нарық.
Еңбек нарығының сегментациясын оның ішкі және сыртқы нарық болып бөлінуінен байқауға болады. Сыртқы нарықта жұмыс күші фирмалар мен кәсіпорындар, қызмет салалары арасында қозғала алады. Ал ішкі еңбек нарығы - жұмыс күшінің мобильділігін қамтыған жабық нарық. Ішкі нарықта сыртқы нарықты қанағаттандырмау мүмкін, ал, ол өз кезегінде аталған фирмалар мен ұйымдарға сай келетін мамандықтар бойынша оқытуды көздеуі мүмкін.
Еңбек нарығын функционалды жүктеу, жұмыс күші қорын тәсілі мен формасы бойынша аккумуляциялау, қалыптастыру мен басқару деңгейлері арқылы сегменттеуге болады. Бұл жерде ашық және жабық еңбек нарығын ажыратамыз. Ашық еңбек нарығына жұмыс күшіне деген барлық сұраныс пен ұсынысты жатқызуға болады, сонымен қатар, оны тіркелген және бейресми салаларға бөлуге болады.
Кәсіпорындардағы қор ретіндегі артық жұмыс күші, яғни, жұмыс жасап жатқандар, бірақ кез-келген уақытта одан айырылып қалуы мүмкін жұмысшылар жасырын нарықты құрайды.
Осы бөлімде еңбек нарығының қалыптасу мәселелеріне жасалған анализ келесідей қорытындыға әкелді:
еңбек нарығы - сұраныс пен ұсыныстың жүйелі қатынасын және еңбекті тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық қатынастар жиынтығы.
еңбек қатынастарының нарықтық принциптерге көшуін анықтаушы болып келеді, өйткені, еңбек сипатының өзгеруі әкімшілік-құқықтық күштерге емес, экономикалық көзқарастарға байланысты. Меншік қатынастарының өзгеру жағдайында әрбір индивидтің жұмыс күші жекеменшік ретінде қарастырылады.
- еңбек нарығының қызметіне байланысты кез-келген адам өз мүмкіндігі мен ықыласына қарай кәсіп түрі мен қызмет саласын еркін таңдай алады.
- еңбек нарығында азаматтардың еңбек жағдайы мен оны төлеуге қатысты заңдарды сақтай отырып, жалдау мен жұмыстан шығару мүмкіндігі жүзеге асуда.
- еңбек нарығы жұмысшының біліктілігін ескере отырып индивидуалды табыстарды басқаратын нарықтық тетік болып отыр.
1.2 Еңбек нарығының негізгі элементтері
Халықаралық еңбек ұйымы нарықтық экономиканың құрамдас бөлігі ретінде қарастырған еңбек нарығына келесідей анықтама береді: Бұл - еңбекақы және еңбек жағдайына қатысты кәсіпкерлер мен еңбек етушілер арасындағы ұжымдық немесе индивидуалды келіссөз жүргізілетін сала [23]
Келтірілген анықтамадан еңбек нарығын құрушы 3 негізгі элементті атап айтуға болады:
сұраныс
ұсыныс
жұмыс күші товарының нарықтық бағасы.
Еңбек нарығы жалпы түрде сұраныс пен ұсыныс заңына тәуелді бола тұра, басқа товар нарықтарынан айтарлықтай айырмашылығы бар нарық ретінде ерекшелінеді. Бұл жердегі реттеуші күштерге тек макро және микроэкономикалық факторлар емес, сонымен бірге, жалақыға тіптен қатысы жоқ әлеуметтік-психологиялық факторлар да жатады.
Қазіргі заманғы еңбек нарығы - көпжақты және күрделі құбылыс. Сондықтан оның мәнін түсіндіруде түрлі әдіс-тәсілдер бар. Постсоветтік елдерде, соның ішінде Қазақстанда еңбек нарығының теориялық негізін өндірістегі экономикалық жағдайлардың өзгеруімен түсіндіреді. Кейбір экономистердің еңбектерінде еңбек нарығы терминімен қатар жұмыс күші нарығы түсінігі қатар жүреді [24,25,26]. Сондықтан, жұмыс күші нарығы түсінігінің мәні жұмыс күшінің тауарлық сипатымен, бағасымен тығыз байланысты.
Еңбек нарығы еңбек ресурстары мен жұмыс күшінің сандық және сапалық жағынан балансын теңдестіретін механизм болып табылады, сонымен қатар, жұмыс берушілер мен жұмыс күші меншік иелерінің нақты жұмыс орны бойынша құқықтық-экономикалық қатынастарының жиынтығы. Бұл айырбас пен тұтыну деңгейінде қалыптасатын ереше қатынастар.
Еңбек нарығының ішкі құрылымын анықтай отырып, келесідей өзара байланысты элементтерді бөліп көрсетуге болады:
еңбек нарығының субъектілері - мемлекет, жұмыс берушілер, жұмысшылар, мемлекеттік емес ұйымдар.
еңбек нарығының негізгі объектілері ретінде жұмыс күшін атауға болады.
мақсаты - толық жұмыспен қамту, экономикалық өсу, әлеуметтік-экономикалық тұрақтылық.
факторлар - еңбек, жұмысбастылық, жұмыссыздық.
толық бәсекелестік еңбек нарығының қалыптасуы мен қызмет етуі бірқатар өзара байланысқан шарттарға негізделеді. а) еңбек нарығында сұраныс пен ұсынысты ұсынатын тәуелсіз субъектілердің көптігі. б) нарық субъектілерінің қарым-қатынасын реттейтін құқықтық актілер. в) еңбек нарығының инфрақұрылымы.
белгілері - жұмыс уақытын басқару икемділігі, мемлекеттік, аймақтық, кәсіпорындық деңгейде адам ресурстарын басқару, аймақтық-кәсіби мобильділік, еңбекақы дифференциациясы, қызметтік мобильділік, еңбек етуге итермелеген мобильділік.
принциптер - қызмет ету мобильділігі, еңбекақы дифференциациясы, қызметтік мобильділік, еңбек етуге итермелеген мобильділік.
функциялары - ондірісті экономизациялау, жұмыс күші бағасын анықтау және басқару, өнім өндіру тәсілін таңдау.
институттар - жеке және ұжымдық еңбек шарттары, тарифтік автономия, кәсіпорынды басқаруға қатысу.
ұйымдар - жұмыс берушілер ұжымы, жұмыспен қамту органдары, кәсіпорын одақтары.
Соңғы жылдары еңбек нарығы терең құрылымдық өзгерістерге ұшырады. Еңбек нарығы жұмысшылар мен кәсіпкерлер әсер етуінде бола тұра, мемлекеттік араласу да болды. Сонымен қатар, еңбек нарығындағы сұраныс пен ұсыныс спецификалық факторлардың әсер етуімен қалыптасады. Жұмыс күшін ұсыну өлшемін анықтаушы факторларға келесілер жатады:
демографиялық
миграциялық
әлеуметтік-экономикалық
мемлекет қызметі, кәсіподақтар
өндіріс факторларының өзара ауыстырылуы
жұмыс күшінің орташа бағасының мөлшері
Еңбек нарығының құрылымы қарастырылған элеметтер жиынтығына байланысты түрлі болуы мүмкін. Мысалы, жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныстың қалыптасу сипатына және жұмыс күшін сатушылар мен сатып алушылардың сұраныс пен ұсыныс арақатынасына әсер ете алу қабілетіне байланысты еңбек нарығының келесідей түрін бөліп көрсетуге болады:
бәсекелестік
сатып алушылар монополиясы
кәсіподақтық
Бәсекелестік еңбек нарығы жағдайында жалақы төленетін фирмаларда жұмыс күшін ұсыну артығымен болады. Ал, жалақысы төмен кәсіпорындар жұмысшыларды қабылдауда бірнеше қиындықтарға ұшырайды. Осы уақытта бұл жердегі ескі кадрлар өз бетінше жұмыстан босайды немесе өнімді жұмыс атқармайды.
Монополикалы еңбек нарығы бір ғана алып кәсіпорны бар аймаққа тән. Мұндай жағдайда монополист аздаған топ жұмысшыларын жалдай отырып, оларға сәйкесінше аз көлемде жалақы төлейді, осының нәтижесінде өз табысын максималдай түседі.
Еңбек нарығының құрылымына келесідей компоненттерді жиі кіргізеді:
1. еңбек нарығының субъектіліері;
2. нарықтық механизм;
3. жұмыссыздық және онымен байланысты әлеуметтік төлемдер;
4. нарықтық инфрақұрылым;
Еңбек нарығының механизмі жұмыс берушілер мен еңбекке қабілетті халықтың түрлі көзқарастары мен әрекеттері негізінде құрылады.
Еңбек нарығы түсінігіне тек қана әлеуметтік-экономикалық категориялар емес, сонымен бірге, тарихи қалыптасқан факторлар немесе спецификалық қоғамдық механизмдер де кіреді. Сондай факторлардың бірі - жұмыссыздық.
Экономист ғалымдар жұмыссыздық феномені мен жұмыссыздық формаларына көп көңіл бөлген. Бірақ, сол анықтамалар тиісті түрде жүйеленбеген.
Экономиканы реформалаудың қазіргі кезеңіне жұмыссыздықтың барлық негізгі формалары тән, бірақ олар бірқатар ерекшеліктермен айрықшалынады.
1-кесте - Жұмыссыздық формаларын жіктеу
Жұмыссыздық топтары
Біріктіруші белгілер
Жұмыссыздық формалары
Табиғи
Пайда болу сипаты
Адамның қатынасы
-Фрикциондық
-Институционалды
-Өз еркімен
Еріксіз ашық
Пайда болу сипаты
Ұзақтығы бойынша
Тарау орны бойынша
-Циклдық
-Құрылымдық
-Технологиялық
-Маргиналды
-Ұзақ мерзімді
-Қысқа мерзімді
-Аймақтық
-Ұлттық
Еріксіз жасырын
Пайда болу сипаты
-Аграрлық халық тығыздығы
-Мезгілдік жұмыссыздық
-Жұмыспен шамадан тыс қамтылу салдарынан пайда болған жұмыссыздық
-Жұмыс уақытын толық пайдаланбаудан болған жұмыссыздық
Е с к е р т у - [15] әдебиет негізінде автор құрастырған
Фрикционды жұмыссыздық жұмысшыны бір жұмыс орнынан екіншісіне ауыстыру кезінде пайда болады. Бұл еңбек нарығындағы қысқа мерзімдегі өзгеріс салдары болып табылады. Фрикционды жұмыссыздыққа өз еркімен жұмыс іздеушілер немесе жұмыстан босатылуына байланысты өз қабілетіне сай жаңа жұмыс іздеп жүрген азаматтар жатады. Фрикционды жұмыссыздық формасының пайда болуына еңбек нарығындағы түрлі жетілмеген мәселелер себеп болды. Бұл жұмыссыздық түрінен қашып құтылу мүмкін емес, тіптіі, белгілі бір деңгейде оның қоғам үшін қаждеті де бар. Мысалы көптеген жұмысшылар төмен өнімді, төмен жалақы алатын жұмыс орындарынан жақсы жерлерге ауысады. Соның арқасында жұмысшылар жоғарғы табыс тауып, еңбек ресурстары рационалды бөлінеді, сәйкесінше ұлттық өнімнің көлемі жоғарлайды.
Құрылымдық жұмыссыздық - фрикциондық жұмыссыздықтың тереңдей түсуі және экономикалық құрылымда болған ұзақ өзгерістер негізінде пайда болады. Нәтижесінде жұмыс күшінің құрылымы жаңа жұмыс орындары құрылымының алдында кәсіби, біліктілік және аймақтық өзгешеліктері бойынша жауап бере алмайды. Еңбек нарығындағы мұндай құрылымдық диспрпорциялар қосымша оқытуларды немесе аймақтық-салалық орын ауыстыруды қажет ететін өзгерістерге жұмыс күшінің бәсең жауап беруі салдарынан пайда болады.
Технологиялық жұмыссыздық ғылыми-техникалық үрдісте болған өзгерістерге байланысты жұмыс күшін өндірістен босатумен байланысты. Бұл жағдайлар жұмыс күшінің құрылымдық өзгеруін талап етеді. Өндірістің техникалық базисіндегі қайта құрулар өндірістің барлық заттай элементтерін өзгертіп, жұмыс күшіне жоғары деңгейлі талап қояды. Қордағы жұмысшы халықтың жаңа өндірістік талаптарды қанағаттандыруы да екі талай еді.
Классикалық жұмыссыздық - еңбекақы шығындары өнім өндіру деңгейінен жоғары болғанда пайда болады.
Циклдық жұмыссыздық - экономикалық циклдармен байланысты. Осы жұмыссыздық салдары экономикалық тоқыраудан өсімге, өсімнен жоғарлауға және жоғарлаудан кенет кризиске әкелуі мүмкін.
Жоғары дамыған нарықтық экономикасы бар шетел, ТМД және Шығыс Еуропа елдеріндегі жұмыссыздықпен күресу тәжірибесі нарықтық экономиканың қызмет етуінің толық процесін көрсете алмады, сондықтан жұмыссыздықтың тек ғана өтпелі сипаты мен спецификалық формасы туралы айтуға негіз бар.
Еңбек нарығының құрылуы жұмыс күшінің барлық қорын теңгеруде, өйткені, нарықтық бәсекеде кәсіпорындар ең алдымен өндіріс шығындарын азайтуға тырысады, соның нәтижесінде, артық персонал қысқарады. Сөйтіп, жасырын жұмыссыздық ашыққа айналып, оның статистикамен негізделген өсімі байқалады.
Экономиканың циклдық дамуы негізінде еңбек нарығында экономикалық циклдың кезеңдерінде түрлі өзгерістер байқалады. Нарыққа көшудің алғаш сатысында жұмыс күшіне деген қажеттіліктің азаюы мен жұмыссыздықтың өсуі байқалады. Сондықтан экономикалық өсудің тұрақты жағдайын қамтамасыз етудегі адам факторын дұрыс бағалай білу керек, себебі, қоғам үшін білікті жұмыс күші негізгі қорлар сияқты капитал рөлін актқарады.
Оукен заңына сәйкес: ағымдағы жұмыссыздық деңгейін 1 % өсіру ЖҰӨ 2,5 % азаюына әкеледі [27, 387 б]. Сәйкесінше, жұмыспен қамтудың жоғары деңгейін ұстану тиімді экономикалық өсімді қамтамасыз етеді.
ЖҰӨ динамикасы мен жұмыссыздық арасындағы тығыз байланыс көптеген факторларға байланысты:
- өндіріс қаражаты үшін меншік құрылымы (мемлекеттік кәсіпорындардың өндіріс көлемінің азаюы кезінде жұмыс істеушілер санын сақтап қалу жағдайы бар, өйткені, мемлекет тарапынан қаржылық қолдауға ие, ал, жекеменшік сектордың мұндай жағдайдағы мүмкіндігі шектеулі).
- мемлекеттің ақша-несие саясаты (төмен пайыздық мөлшерлеме)
Жұмысбастылық деңгейін ұстап қалу мақсатында бұл факторларды пайдалану тек қалыптасқан нарықтық шаруашылықта мүмкін, өтпелі экономикада жеңіл ақша-несие саясатын қолдану нарықтық реформаның тежелуіне әкелді.
Жоғарыда айтылғандардан келесідей қорытынды шығаруға болады: еңбек нарығын кең және тар мағынасында қызмет етуі барысында көптеген аспектілер әрекеттесуінің динамикалық жүйесі; жұмыс күші, еңбек және жұмысбастылық еңбек нарығындағы негізгі әрекеттесуші элементтері; еңбек ету процесі арқылы еңбек нарығында сұраныс пен ұсынысты қалыптастыруға қажет жұмыс күшінің бағалығы анықталады; жұмыспен қамтылудың барлық аспектілерінің көпфакторлығы нақты әлеуметтік-экономикалық жағдайда толық жұмысбастылықты қамтамасыз етеді; жұмыссыздық - жұмыс күшінің бір бөлігінің түрлі себептерге, соның ішінде өтпелі кезеңнің негізінде қажет болмай қалумен байланысты болатын әлеуметтік-экономикалық құбылыс.
1.3 Дамыған және дамушы елдердегі еңбек нарығы
Қазіргі заманғы жағдайда әлемдік дамудың негізгі жолы - адам қызметінің барлық салаларындағы қарым-қатынас шекарасын кеңейту. Мемлекеттер арасындағы күшейтілген қаржы-экономикалық қатынастар әлемнің әр түпкіріндегі ұлттық экономикаларды қосатын жаһанды өндіріс құруда. Осының нәтижесінде әлемдік экономикалық авангардқа кіретін елдердің стандарттарына бағытталған біріңғай товар, қызмет көрсету және қаржы нарықтары пайда болды.
Жұмыс күшінің әлем бойынша қозғалысы - халықаралық еңбек нарығының қалыптасуына алып келді. Еңбек пен капиталдың қосылуына әлемдік қауымдастықтың ақпараттық-инновациялық дамуы себеп болды. Бүгінде ең ірі халықаралық-аймақтық еңбек нарығының бес түрі қызмет етеді: батысеуропалық, таяу шығыс, азияттық, латынамерикалық, африкандық. Бұл еңбек нарықтары заңнамалық рұқсатты интеграциялық қауымдастықтар мен одақтар шеңберінде алады. Жаһандық көлемде қол жеткізілген әлеуметтік-экономикалық деңгей бойынша әлем халқы аймақтық жағдайға байланысты екі ірі топқа бөлінген: дамыған аймақ халқы және дамушы аймақ халқы. ХЕҰ мәліметтері бойынша бірінші топқа әлем халқының 18,7 % кірсе, екіншісіне 81,3 % жатады.
Жалпы халық саны ішіндегі 15 жастан жоғары экономикалық белсенді халық бұл аймақтарда бір-бірінен айтарлықтай өзгешеленеді.
Сурет 1- Әлемнің дамыған және аз дамыған аймақтарындағы халықтың экономикалық белсенділік деңгейі, (%)
Суреттен байқағанымыздай, әлем халқының экономикалық белсенділігі төмендеу тенднциясына ие. Мысалы, 2000 пен 2010 жыл аралығында экономикалық белсенділік 1,2 % кеміді. Дамыған аймақта кему 0,7 % құраса, аз дамыған аймақта 1,6 % жетті.
Дамыған аймақтардағы экономикалық белсенділіктің аз болуы осы елдердің еңбекке қабілетті жастағы халықтың экономикалық белсенді емес болып келуіне байланысты.
Халықтың экономикалық белсенділігі континенттер бойынша да өзгешеленеді. Оған төмендегі диаграмма мысал болады.
Сурет 2 - 2000-2010 ж.ж. аралығындағы континенттер бойынша халықтың экономикалық белсенділік деңгейі, (%)
Еуропа индустриалды дамыған елдердің бірқатарын қамтығанына қарамастан, бұл жердегі халықтың экономикалық белсенділігі Африкадан да төмен және кему сипатында. Халықтың экономикалық белсенділігінің жоғарлауы Латын Америкасы мен Кариб бассейні елдеріне қатысты.
Әлем аймақтарындағы халықтың экономикалық белсенділігі гендерлік сипатты сақтап қалуда. Оны төмендегі суреттен байқауға болады.
Сурет 3 - Дамыған және дамушы елдердегі 2005-2010 ж.ж. аралығындағы халықтың жыныс бойынша экономикалық белсенділігі
Көріп отырғанымыздай, әлемдегі экономикалық белсенді халық ішіндегі әйелдердің үлесі өте жоғары және бұл жағдай он жыл ішінде бірқалыпта қала берген. Бірақ, дамыған аймақтарда ерлердің экономикалық белсенділігі 2,5 % азайды, ал дамушы аймақтарда ерлердің үлесі 1,8 % кеміген. Әлемнің дамыған аймақтарындағы әйелдердің экономикалық белсенділігі 1,0 % өскен, сөйтіп, экономикалық белсенділік көрсеткіштері арасындағы гендерлік алшақтық 2005 жылда 19,4 % болса, 2010 жылы 15,9 % азайған. Дамушы аймақтардағы әйелдердің экономикалық белсенділігі азайып, жыныстар арасындағы белсенділік көрсеткіші айтарлықтай көбейді.
Әйелдер мен ерлердің экономикалық белсенділігі әлем континенттері бойынша да өзгешелінеді. Бұған келесі сурет мысал болады:
Сурет 4- Әлем континенттері бойынша ерлер мен әйелдердің 2005-2010 жылдар аралығындағы экономикалық белсенділігі
Диаграмаддан байқағанымыздай, ерлер мен әйелдердің континенттер бойынша экономикалық белсенділігі бірдей емес. Мысалы, Азия мен Африка елдерінде 2005 жылмен салыстырғанда 2010 жылы әйелдер мен ерлердің экономикалық белсенділігі төмендеген. Ал, Латын Америкасы мен Кариб бассейні елдеріндегі экономикалық белсенділік ерлерге қарағанда әйелдерде жоғары болған. Бұл жағдай Еуропадағы жыныстар арасындағы белсенділік деңгейі 2005 жылғы 19,0 %-дан, 2010 жылдағы 15,3 %-ға азайды. Солтүстік Америкада да 16,1 %-дан 13,3 %-5а дейін, Латын Америкасы мен Кариб бассейні елдеріндегі айырмашылық 35,7 %-дан 27,8 %-ға дейін қысқарды.
Осы талдаудан аңғарғанымыздай, халықтың экономикалық белсенділік жағдайы халықтың жастық құрылымына байланысты.
Сурет 5 - Дамыған және дамушы елдердегі ерлер мен әйелдердің жас аралықтары бойынша экономикалық белсенділігі
Көріп отырғанымыздай, дамыған аймақтарда тұратын ерлердің экономикалық белсенділігі 30-44 жаста туындаса, ал, дамыған аймақтағы ерлердің экономикалық белсенділігі 30-49 жасқа дейін болады екен. Әйелдердің белсенділік динамикасы біршама өзгешеленеді. Егер, дамыған аймақтарда бұл көрсеткіш ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz