Қазақ философиясындағы дәстүр мен жаңашылдық туралы

Пән: Философия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 93 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қ. А. ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ

ӘОЖ: 181. 9 (584 5) Қолжазба құқығында

ОРАЗОВА ЖАНСАЯ САТТАРБЕКҚЫЗЫ

ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ ДӘСТҮР МЕН ЖАҢАШЫЛДЫҚ

6M020100 - ФИЛОСОФИЯ мамандығы бойынша

философия ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған магистрлік диссертация

ТҮРКІСТАН - 2012

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қ. А. ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ

Қорғауға жіберілді:

Философия кафедрасының меңгерушісі, филос. ғ. к., доцент

Ө. А. Малдыбеков

(қолы)

«___»20__ ж.

Магистрлік диссертация

ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ ДӘСТҮР МЕН ЖАҢАШЫЛДЫҚ

мамандығы: 6М020100 - ФИЛОСОФИЯ

Магистрант Оразова Жансая Саттарбекқызы

(қолы) (аты-жөні, тегі)

Ғылыми жетекшісі,

филос. ғ. к. доцент Малдыбек Ақмарал Жұмағұлқызы

(қолы) (аты-жөні, тегі)

ТҮРКІСТАН - 2012

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 4

1 ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНДАҒЫ ДӘСТҮР МЕН ЖАҢАШЫЛДЫҚ ҮРДІСТЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ

1. 1 Қазақ философиясының қалыптасуының негіздері . . . 13

1. 2 Дәстүр мен жаңашылдық ұғымдарын тарихи-философиялық талдау . . . 18

1. 3 Қазақ философиясының тарихи кезеңдеріндегі дәстүр мен жаңашылдық үрдістері . . . 29

2 ҒАСЫРЛАР ТОҒЫСЫНДАҒЫ МӘДЕНИ-ТАРИХИ ӨЗГЕРІСТЕР ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫ

2. 1 ХIХ ғасырдағы қазақ философиясының жаңашылдық сипаты . . . 46

2. 2 Жәдидшілдік: реформа, трансформация, синтез . . . 60

2. 3 ХХ ғасыр басындағы ұлттық ояну философиясындағы дәстүр мен жаңашылдық үрдістері . . . 70

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 76

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 78

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Аталмыш магистрлік диссертацияда қазақ философиясындағы дәстүр мен жаңа рухани ізденістер жолдары жан-жақты пайымдалады. Қазақ рухани өміріндегі әлеуметтік-мәдени өзгерістер мен оның қазақ философиясына тигізген әсері және дәстүрлі дүниетаным мен инновациялық үрдістер сипаты, олардың өзара байланысы көрсетіледі. Соны рухани ізденістер мен дәстүрлі дүниетанымның өзара үйлесу мәселелері қарастырылады.

Қазақ философиясындағы дәстүр мен жаңашылдықты танып-білуге ұмтылыс қазіргі Қазақстан жағдайында қалыптасқан мәдени-тарихи процестерден туындайды. Елбасымыз Н. Ә. Назарбаев бекіткен «Мәдени мұра» бағдарламасының басты міндеттері ретінде « . . . қазіргі таңда ұлттық философияны, ондағы құндылықтарды, ұлттық мәдениетті, ауыз әдебиетін, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды» зерделеу бүгінгі күннің негізгі мақсаттарының бірі болып келеді [1, 5-6 б. ] . Қазіргі әлемдегі жаһандану үрдістерінің тегеурінді белең алған жағдайында қаймағы бұзылмаған Қазақстан мәдениетін, оның философиясының бітім-болмысын сақтап қалу үшін ұлттық философияның дәстүрлі құндылықтарына назар аудару қажет. М. М. Әуезовтің әділ атап өткеніндей, « . . . кез келген халықтың рухани әлемі қаншалықты бай болғанымен, ол ұлттық әлемі болып қала береді. Ол белгілі бір кеңістік-уақыт ортасында өсіп өнеді, оның мәнін, оның мүддесін білдіреді» [2, 32 б. ] .

Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі, салт-санасына байланысты туған жыл қайыру, мүшел, маусым, ай, жыл атаулары ұлттық философиямен, көшпенді өмір салтымен байланысты қалыптасқан дәстүрлермен тығыз қарым-қатынаста.

Өнердің неғұрлым көне түрі ретінде халықтық ауызекі өнері, шығармашылығы әрбір халықтың рухани мәдениеті тарихында, оның адамгершілік және эстетикалық тәрбиесінде айрықша орын алады. Уақыт пен кеңістік ұғымдарының дәстүрлі ұлттық сипаты алдымен фольклорда сақталған. Ежелгі мифтерден бастап эпостық жырларға дейін, наным-сенім өлеңдерінен қазіргі әңгімеге дейін халықтың дәстүр мен жаңашылдық туралы түсініктері сан-тарау кезеңдерді бастан кешірді. Көркемдік ойлаудың тарихын дәстүр мен жаңашылдық туралы ұғымдардың қалыптасу тарихынан бөліп алуға болмайды.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жаңа ғасыр мен жаңа мыңжылдық табалдырығын егемен ел, тәуелсіз ұлт болып аттадық. Еліміздің азаттыққа қол жеткізуі мыңдаған жандар үшін ұлы арман болып, шындыққа айналуы неғайбыл нәрсе еді. Осы себептенде болса керек, халқымыздың тәуелсіздікті аңсау қуаты ешуақытта да толастамаған. Бүгінде сол қуат жігеріміздің нәтиежесін көріп, Асан қайғы жырлаған Жерұйыққа, ақын-жырауларымыз бен би-шешендеріміз аңсап, мұрат еткен ел азаттығы мен халық бостандығына қаншама зар-заманалармен, қилы кезеңдерді артқа тастап өз дегенімізге жеттік. Тәуелсіздік алу, өз мемлекеттілігін құру, бізге оңай іс болған жоқ, оның ауыр-ауыр жолдардан өткен күрделі тарихы болды.

Тәуелсіздік дегеніміздің өзі этностың, халықтың ұлттық мемлекет құруы туралы қиялынан, арманынан, мақсатынан, мұрат биігінен туындайтын дүниетаным. Осылай болғандықтан тәуелсіздіктің нақтылы саяси жетістігі, биігі - ұлттық мемлекет. Өзінің ұлттық мемлекеті бар халықтың шынайы тарихы да, болашағы да бар. Кез-келген халықтың дамуындағы басты мақсат - өзінің жеке мемлекеттігін құру. Халық рухы мемлекеттік құрылымнан тыс өмір сүре алмайды десекте, ел рухына сүйенбеген бірде-бір мемлекет өздігінен дами алмасы анық. Қабылданған заңдары халық рухына, оның имандылық және басқа құндылықтарына негізделген мемлекеттің тұрағы да мықты. Өз мемлекеттілігін құрған ұлт қана халыққа айналатындықтан, кез-келген мемлекетті құру кезінде оның негізгі құрылысшылары, яғни негізін қалаушылары да болады. Олар - құрылыстың нәтижесіне жауапты, әрі мүдделі. Сол себепті, Қазақ мемлекетінің негізгі құрушылары - Қазақтар. Демек, біздің қазіргі мемлекетіміз - қазақ халқының қиыншылықпен дамуының бүгінгі нәтижесі, ал, мемлекеттік тәуелсіздігіміз - тағдырдың өзге мемлекеттер мен халықтардың арасында өзімізді-өзіміз сақтап қалуымыз үшін берген мүмкіншілігі.

Тәуелсіздікке ие болғаннан бергі жылдардың ішінде Қазақстан ішкі және сыртқы саясаттағы байсалды қадамдарымен, ел экономикасын өрге бастырудағы батыл қимылдарымен, ғаламдық проблемаларды шешудегі игі бастамаларымен бүкіл әлемге танылды. Тәуелсіздік жылдары рухани өмірге бұрын соңды болмаған өзгерістер әкелді. Материалдық-техникалық және қаржылай қамтамасыз етудегі ауыртпашылықтарға қарамастан Қазақстан мәдениеті бірінші кезектегі келелі мәселеге айналды. Заман талабынан туындап отырған аталмыш мәселелерді шешуде Қазақстан үшін екі үлкен міндет туындады. Бірі - санадағы, әлеуметтік тәжірибедегі жат өркениеттің елдіктен, теңдіктен алыстататын қиянатын тезірек құрту, екіншісі - тәуелсіз азат Қазақстанның аяғынан тік тұруына, әлемдік өркениетке өзіндік келбет-кейпімен кірігуіне лайықты үлес қосу. Тәуелсіздігімізді алғалы бергі уақытта өткен руханиятымыз бен мәдениетімізді түгендеуміз қажет деп қоғамдық ғылым саласы өкілдерінің жиі айтуының өзінде заңдылық бар. Соңғы жүз жылдықта жоғалта жаздаған дәстүрлі рухани-мәдени құндылықтарымызды қайтадан зерделеу қолға алына бастады. Шын мәнісінде, осы тұрғыда айтылған ғалымдарымыздың пайымдарын жалаң ұрандар емес, жанайқай, халықтың өзін-өзі тануы мен ұлттық бірегейлік жолындағы күресі деп түсінгеніміз абзал. Кеңестік билік тарапынан реакцияшыл деп жарияланған алаш мұрасымен қайта қауыша бастағанымыз өткен ғасырдың 80-жылдарының аяғында, алып империяның құлауымен тұспа-тұс келді. Дәстүрлі, озық аталған кеңестік дүниетанымдық бағдарлар өзінің мән-мағынасын жоғалтқанда өзі де «ескіге» айналып, «ескі» аталған рухани дүниелерімізбен табыстық. Алаш зиялылары қалдырған мирастың қазақ рухани дүниесінде өзіндік орны мен таңбасы қалғанына қарамастан, бірнеше буын ұрпақтың ел қамын жеген алаш ардақтыларының есімін білмей өскені, рухани мұрадан ажырап, сабақтастық арқауының үзілуге сәл-ақ қалғаны анық. Осындай тұста әлеуметтік-гуманитарлық ғылым салаларында дәстүр мен жаңашылдық көріністерін зерттеуге ерекше көңіл бөлініп, бұл ұғымдарды байыпты бағамдауға деген рухани сұраныстың артқандығы байқалады. Бұл бір жағынан кеңестік талаптарға сай келмейтін рухани жадысының барлығын терістеген қоғам үшін заңды құбылыс еді. «Дәстүрлер мен инновациялардың арақатынасын зерттеудің тек философиялық-мәдениеттанулық маңызы емес, сонымен бірге, бұл мәселенің қазіргі кезде Қазақстан Республикасы үшін бағдарламалық маңызы да зор. Дәстүрлі құндылықтар жүйесі (мысалы, социалистік құндылықтар жүйесі) дағдарысқа ұшыраған кезде: «Біз қайда баруымыз керек?», «Қандай мұраларды жаңғыртуымыз қажетті?», «Дәстүрлерді заман талабымен қалай үйлестіру керек» деген сияқты сұрақтардың туындауы қисынды. Осы сұрақтарға жауапты нақтылы Тарих пен Уақыт шеңберінен іздеу қажет». Қазіргі таңдағы қазақ халқының рухани жаңаруы, ұлттық сана-сезімінің өсуі − өз мәдениетінің рухани бастауларын іздеу, зерттеу, өзін-өзі тану үдерісімен бірге келе жатқаны да сондықтан.

Философия ғылымдарының докторы, профессор Досай Кенжетай уақыт ұғымының, оның өн бойында таразыланып, безбенделіп жататын құндылықтардың маңызын былай көрсетеді: «Уақыт - ескі мен жаңаны таразылап, бағалайтын, ескіні шаң қаптырып, жаңаны сынап, өзінің талабын сездіретін күш. Бірақ, осы күш - саяси қысым, геноцид, аласапыран, дүрбелең, тіпті, топан су ретінде көрініс беріп, тегеурінін сездіріп жатса да, өзінің қадір-қасиеті мен қызметінің қажеттілігін табиғи талаппен мойындататын және ұлттық болмысымыздың өзегі - құдайлық әлеммен байланыстыратын дін, сонымен қатар оған тән құндылықтар жүйесі осы уақытпен бірге қатар келе жатыр» [3, 3 б. ] . Бұл жерде қарастырылып отырған дәстүр мен жаңашылдыққа қатысты аксиологиялық сипаттама жатыр. Яғни дәстүр мен жаңашылдық аясында қазақ философиясының өзегі - түркі-ислам философиясын қарастыру қажеттілігі туралы ой туындайды. Бұл да қазіргі таңдағы қазақ философиясының өзектілігін құрайды.

Егемен ел болған, тамыры терең халқымыздың жаңаруы, барды бағамдай, өзіндік даралығымызды сақтай отырып, кемелденуі, үздіксіз ілгері басып, дамуы бүгінгі заман талабы. Қоғамымыздың алдында мәдениетіміздің жасампаз рухын дамыту, жаңа ұлттық бірегейлікті қалыптастыру жолындағы жүйелі ізденістер жасау міндеті тұр. Ал, осы орайда өткен дәуір мен қазіргі уақыттағы қазақ халқының дүниетанымы мен мәдениеті, рухани сабақтастық пен сол мәдениеттің мәңгілік құндылықтары туралы ой қозғасақ болады. Сол кезеңде қойылған сауалдар мен мақсат-мұраттар бүгінгі қоғамымыз үшін де өзектілігін жойған жоқ. Ұлттық таным мен сана-сезімді ояту, жаңарту мақсаты, ұлттық мұрат, еркіндік жолында күрескен алаш зиялыларының рухани тәжірибесі мен мұрасын зерттеп, зерделеу, құндылықтарды қайта бағалау объективті көрініс. Зерттеу жұмысының өзектілігін айқындау барысында мынадай тұжырымдарға мән беру қажет деп есептейміз: алдымен, халқымыздың тарихында өзіндік ізденістерімен із қалдырған ойшылдарымыздың дүниетанымын тарихи-философиялық талдаудан өткізу халқымыздың дәстүрлі рухани болмысын тануға айрықша үлес қосады; сондай-ақ, әрбір ойшылдың шығармашылықтарын зерделеу ұлттық философияның жаңашылдық аясын кеңейтіп, ұғымдарын толықтырады; үшіншіден, мұндай сараптау тарихи және рухани сабақтастықты нығайтып, ал ол өз тұрғысынан ұлттық ойлаудың үздіксіз дамып, ұдайы жаңарып, дамуда болуын қамтамасыз етеді. Төртіншіден, өткенді тану, оның қисынына бойлау қоғамымыздың болашағын берік қалыптастыруға негіз болады.

Сонымен қатар, бүгінгі таңдағы жаһандану үдерісінде де дәстүр мен жаңашылдық арақатынасы мәселесінің маңыздылығы артып отыр. Жаһандану әлеміндегі мәдениет пен өркениет, ұлттық құндылықтар мен бұқаралық мәдениеттің арасындағы сан алуан күрделі де қайшылықты қатынастар дәстүр мен жаңашылдық мәселесін қазіргі кезеңге сәйкес тереңірек қарастыруға түрткі болуда. Елбасы Н. Ә. Назарбаев «мәселе жаңа тарих толқынында жаңа ұлттық мәдениетті қалыптастыру. Ұлтты осы заманғы магистралға ескі тәсілмен жасап жөнелтуге болмайды . . . Дәстүрлікті ту еткен қоғамнан қазіргі заманғы қоғамға бет бұрдық. Сол себепті, біз үшін әр түрлі мәдениеттердің өзара қақтығысына жол бермей, ұлттық дәстүрлер мен модернизациялық қағидалардың үйлесім табуын қамтамасыз етудің маңызы зор» екенін атап көрсетеді [4] . Олай болса, «Қазақ философиясындағы дәстүр мен жаңашылдық (ХIХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басы) » атты зерттеу тақырыбының өзектілігін анықтайтын рухани-мәдени, саяси-әлеуметтік негіздер мен оның теориялық-әдіснамалық маңыздылығы да осы тұжырымдармен сабақтастықта байыпталады.

Диссертация тақырыбының зерттелу деңгейі. Дәстүр мен жаңашылдық категориялары туралы пайымдаулар ХХ ғасырда өзекті философиялық мәселелердің біріне айналды. Содан бері адамзат өміріндегі түрлі қоғамдық трансформациялық өзгерістерге байланысты бұл ұғымдарды тікелей немесе жанама зерттеу нысаны ретінде қарастыру өз жалғасын тауып келеді. Бұл ұғым-түсініктерді қарастыруда әр қилы ыңғайларды, бағыттар мен ағымдарды, сан түрлі анықтамалар мен көзқарастарды, зерттеуші көптеген ғалым-философтардың есімін айтсақ болады. Нақтылап көрсетсек, Э. Гидденс, А. Кребер, Г. Гадамер, М. Элиаде, Р. Генон, П. Рикер, Ж. Делез, Ж. Бодрийяр, Ж. Деррида, К. Леви-Стросс және т. б.

А. Кребер «Стиль және өркениеттер» және «Мәдениет табиғаты» еңбектеріндегі философия және мәдениеттанудағы дәстүр мен жаңашылдықты іргелі зерттеу саласы ретінде қарастырып, оған әлемдік өркениет тұрғысынан зерттеу бағытын ұсынды. Американдық философ Э. Гидденс «Социология» атты еңбегінде жаңашылдық процестерінің өзіндік мәнін айқындады. Ганс Георг Гадамер философиялық герменевтиканың негізгі теориялық-методологиялық ұстанымдарын анықтай отырып, «Ақиқат және тәсіл», «Философиялық герменевтика», «Диалог және диалектика», «Сана және ғылым уақыты» туындыларында философиядағы дәстүр мен жаңашылдықтың байланысын зерттеуге күш салды. Қазіргі мәдениеттануда Герменевтика "тұлғалық түсінуші тәжірибемен" (Г. Гадамер) байланыстырылады. Гадамер бойынша, тарихи құрылымдар мен мәдени деректерді түсіндіру тіл мүмкіндіктеріне негіз болған. Мирче Элиаде діни филосфиялық және мәдениеттану тұғырындағы дәстүр мен жаңашылдықты зерделеуді мақсат тұтты. Оның «Миф және шындық» еңбегі дәстүрлі таным мен жаңашылдықтың іргесін жақындатуға күш салған. «Мифтер, ритуалдар және символдар», «Діни идеялары тарихы» еңбегінен ежелгі діни және мифологиялық ойлау жүйесінің қазіргі философиялық жүйемен сабақтастығын аңғаруға болады. Ирандық зерттеуші Али Шариати қазіргі шығыстық философия өкілдерінің бірі болды және марксистік идеологияның жалғандығын сынап, «Марксизм және батыстық философия өкілдері» деген кітап жазды. Ислам дінін қабылдап, дәстүршілдіктің маңызын түсінген Рене Генон «Ұлы Триада» еңбегінде шығыс дәстүрлерінің бағзы тамырларын танып-білуге ізденді. Сонымен қатар «Шығыс метафизикасы» еңбегі де осы ойының жалғасы іспеттес дәстүрлерді тамаша айқындады.

ХIХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ ой-санасын концептуалдық тұрғыда пайымдау барысында оны зерттеудің бірнеше кезеңдері мен бағыттарын атап көрсетуімізге болады:

Бірінші кезең − ХІХ ғасыр басындағы қазақ ойшылдарының өз еңбектері.

Екінші кезеңде ХIХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ ойшылдарының қоғамдық-саяси, философиялық көзқарастарына қатысты мәселелер кеңестік идеология талаптарына сәйкес жүргізілді. Дегенмен де, Қ. Б. Бейсембиев, М. С. Бурабаев, О. А. Сегізбаев еңбектеріндегі қазақ ой-санасының философиялық аспектілерін зерттеу бастамаларының жіті назар аударатын тұстары жеткілікті.

Үшінші кезеңде тәуелсіздік алғаннан бері жарық көрген еңбектер мен зерттеулерді атап өтуімізге болады. Олар: тарихи тұрғыдан ХХ ғасыр басындағы қазақ тарихының ақтаңдақтары мен әдіснамалық-тарихнамалық мәселелерін зерттеген М. Қозыбаевтың, Алаш қозғалысының тарихын қарастырған М. Қойгелдиев пен К. Нұрпейісовтің, алаш зиялыларының қоғамдық-саяси, құқықтық көзқарастарын зерттеген М. Құл-Мұхамед пен С. Өзбекұлының, патшалық Ресейдің экспансиялық саясатының мәнін ашып берген М. Мырзахмет, З. Т. Садуақасова, А. Мамашұлының еңбектері мен зерттеу мақалалары, осы дәуірдегі қазақ руханияты, білім беру ісі, жәдидшілдік құбылысының тарихи-мәдениеттанулық негіздерін көрсетіп берген Н. Нұртазинаның және т. б. еңбектері.

Әдебиет тұрғысынан Т. Кәкішов, Ш. Елеукенов, М. Мырзахмет, Р. Нұрғали, Б. Майтанов, З. Бисенғалидың зерттеулері, сонымен қатар, ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің қалыптасуы, ондағы діни образдар, ұлт-азаттық идея, әдебиеттегі ағартушылық үдерісті, рухани-мәдени мәселелерді қарастырған Т. Жұртбай, У. Қалижанұлы, Ө. Әбдиманұлы, А. Жақсылықов, Д. Қамзабекұлы, М. Тәж-Мұрат, А. Шәріп, Б. Омарұлы және т. б. зерттеулері де мол мағлұматтар береді.

Тәуелсіздік алғалы бері қазақ философиясын зерттеудің іргетасын қалап, ғылым саласы ретінде қалыптастырып, қазақ мәдениеті мен дүниетанымын зерделеудің теориялық-әдіснамалық негіздерін анықтап, бағыт-бағдарларын белгілеп берген А. Х. Қасымжанов, Д. К. Кішібеков, Ә. Н. Нысанбаев, Қ. Ш. Нұрланова, Ғ. Ғ. Ақмамбетов, А. Қ. Қасабек, Ғарифолла Есім, Ж. А. Алтаев, Т. Х. Ғабитов, С. Қ. Мырзалы, М. Сәбит, М. С. Орынбеков, С. Ақатай, Ж. Ж. Молдабеков, С. Е. Нұрмұратов, Б. Р. Қазыханова, Н. Ж. Байтенова, Т. Қ. Бурбаев, Б. Ғ. Нұржанов, Д. С. Раев, С. Б. Бөлекбаев, Н. Р. Мұсаева, Ж. Мүтәліпов, А. Т. Құлсариева, Ә. Р. Масалимова, Б. Қожамберлиев, Б. И. Абирова, Қ. Бегалинова, Қ. Мұхамбетәли, Л. Асқар, Қ. Жамалов, Д. Кенжетай және т. б. ғалымдардың туындыларының маңызы зор.

Соның ішінде А. Қасабек пен Ж. Алтаевтың «Қазақ философиясы»,

Д. Кішібековтің «Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең», Ж. Ж. Молдабековтың «Қазақтану», Т. Х. Ғабитовтың «Қазақ философиясы», Д. Кенжетайдың «Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымы» еңбектері мен осы ғалымдардың басқа да зерттеулерінде аталған дәуірдегі қазақ қоғамының рухани ахуалы, даму үрдістеріне философиялық талдау жасалынып, қазақ ойшылдары дүниетанымының әр түрлі қырлары айшықталған.

Сондай - ақ, философия мен мәдениеттану ғылымы саласынан қорғалған Д. Ө. Құсайыновтың «Қазақ демократиялық интеллигенциясы дүниетанымының мәдени-философиялық мәні мен маңызы» докторлық диссертациясын, И. Д. Құттыходжаевтың «М. Жұмабаевтың мәдениеттанушылық көзқарастары», Ү. К. Сәрсембиннің «Қазақ интеллигенциясы әлеуметтік-мәдени феномен ретінде (әлеуметтік-философиялық талдау) » атты кандидаттық диссертация жұмыстарын атап көрсетуге болады.

Рухани құлдырауды еңсеруде руханият бастауларын тануға жүгіну ісінде − алаш мұрасын зерттеудің маңызы зор. Бұл тарихи кезеңге қатысты зерттелінбей жатқан философиялық мәселелер мен ойшылдар шығармашылығы әлі де өз зерттеушілерін күтуде. Осыған орай, А. Қасабек «қоғамның рухани өміріндегі құндылықтардың өзіндік келбеті мен сипаты көп өзгерді. Бұл құбылысты қоғамдық тарихи үдерістегі дәстүрлі көріністер, көрнекті тұлғалардың іс-әрекеттерімен байланыстырмай терең түсіну мүмкін емес» [5] десе, Ә. Нысанбаев: «Жат жұрттың қабағына жалтақтаған үш ғасыр бойғы өзгеге тәуелділік халқымыздың бірнеше буын ұрпағының бойындағы елдік, отаншылдық, ұлтжандылық рухын езіп-жаншып, дүниетанымымыз бен ділімізді әр түрлі қитұрқы идеологиялық қисындар қалыбына салуға тырысып баққаны рас. Бірақ, халық көкірегіндегі тәуелсіз елдігін қайта орнатсақ деген үміт ұшқыны қоздап жанып, ауық-ауық лап етіп белгі беріп қалатын. Әсіресе, жиырмасыншы ғасырдың басында қаулап өсіп жетілген ұлттық интелигенция шоғыры өз халқының болашақ даму бағдарын айқындауға бел шеше кірісті. Олар туған халқының көзін ашып, көмескі тартқан рухын оятып, біліммен қаруландырып, бірте-бірте тәуелсіз ел болуға жеткізудің қиын да болса, ең сенімді жолын саналылықпен таңдап алды», − деп жазады [6] . Қай жағынан алсақ та осы дәуірдегі қазақ ойшылдарының шығармашылықтары мен қайраткерлік қызметтеріне жаңа деген атаудың тән екендігін көреміз. Осыған орай, ізденуші осы кезеңдегі ұлтымыздың рухани мұрасын философиялық тұрғыда зерттеудің жаңа проблемалық тұстарын айқындау мен қарастыруға және мәселені дәстүр мен жаңашылдық тұрғысынан бағамдауға ұмтылыс жасайды.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертация жұмысының мақсаты − ХIХ ғасыр мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамының тарихи-әлеуметтік ортасы мен рухани ой-санасындағы, дүниетанымындағы өзгерістерді философиялық-теориялық тұрғыдан зерделеп, осы кезеңдегі қазақ философиясындағы дәстүр мен жаңашылдық үрдістерін арнайы зерттеу нысаны ретінде айшықтап, ғылыми негізде талдау, мән-мағынасын, әр-түрлі қырын ашып көрсету.

Аталған мақсатты шешу жолында төмендегідей міндеттерді алдымызға қойдық:

- Батыс пен Шығыс философиялық жүйелеріндегі дәстүр мен жаңашылдық ұғымдарының тарихи-философиялық мәнін салыстырмалы түрде анықтау;

ХХ ғасыр басындағы қазақ философиясындағы дәстүр мен жаңашылдық үрдістерін зерттеу негізінде ұлттық ояну, ұлтық сана, ұлт-азаттық идея, мәдени мұраны жаңғырту үрдістерін байыптап, алаш мұрасының қазіргі қоғамымыздың рухани мәселелерін айқындаудағы орнын бағамдау.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.