Коммерциялық банктердің пайыздық саясаты
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I
КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ПАЙЫЗДЫҚ САЯСАТЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.1
Пайыздық саясат, оның маңызы мен қалыптасу факторлары ... ... ...
8
1.2 Депозит туралы түсінік, экономикалық мәні мен жіктелінуі ... ... ... . 23
1.3 Коммерциялық банктердің пайыздық саясаты несиелік саясаттың құрамдас бөлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
II
КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ПАЙЫЗДЫҚ САЯСАТЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
39
2.1
«Альянс Банк» АҚ.ның депозиттік саясатын талдау ... ... ... ... ... ... ...
39
2.2 Банктің несиелік саясатына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 53
2.3 Коммерциялық банктердің несиелік саясатын қалыптасу қағидаларын ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
61
III
КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ ПАЙЫЗДЫҚ ТӘУЕКЕЛДЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТӨМЕНДЕТУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
77
3.1
Банктік тәуекелдердің пайда болу көздері мен себептері ... ... ... ... ...
77
3.2 Пайыздық тәуекелдерді басқарудың негізгі әдістері ... ... ... ... ... ... ... 85
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
102
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
107
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I
КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ПАЙЫЗДЫҚ САЯСАТЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.1
Пайыздық саясат, оның маңызы мен қалыптасу факторлары ... ... ...
8
1.2 Депозит туралы түсінік, экономикалық мәні мен жіктелінуі ... ... ... . 23
1.3 Коммерциялық банктердің пайыздық саясаты несиелік саясаттың құрамдас бөлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
II
КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДІҢ ПАЙЫЗДЫҚ САЯСАТЫН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
39
2.1
«Альянс Банк» АҚ.ның депозиттік саясатын талдау ... ... ... ... ... ... ...
39
2.2 Банктің несиелік саясатына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 53
2.3 Коммерциялық банктердің несиелік саясатын қалыптасу қағидаларын ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
61
III
КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ ПАЙЫЗДЫҚ ТӘУЕКЕЛДЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТӨМЕНДЕТУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
77
3.1
Банктік тәуекелдердің пайда болу көздері мен себептері ... ... ... ... ...
77
3.2 Пайыздық тәуекелдерді басқарудың негізгі әдістері ... ... ... ... ... ... ... 85
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
102
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
107
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Соңғы жылдары Қазақстанда жаңа экономикалық қатынастарға көшу жүзеге асты, бұл банк саласында түбірлі қайта құрудың қажеттілігін туғызды. Оның мәні банк қызметінің нарықтық қатынастармен бірдейлігін қамтамасыз ету бойынша шаралар кешенін қолдану, яғни жаңа банктік, оның ішінде пайыздық саясатты жүргізу болып табылады.
Біріншіден, банк жүйесінің құрылымы өзгерді. Банк қызметіндегі белсенді процесс, банк ісінің мемлекеттік монополиядан кетуі банктердің клиенттермен өзара қарым-қатынасын өзгертті.
Біріншіден, банк жүйесінің құрылымы өзгерді. Банк қызметіндегі белсенді процесс, банк ісінің мемлекеттік монополиядан кетуі банктердің клиенттермен өзара қарым-қатынасын өзгертті.
1. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызметтер туралы» Заңы. 31.08.1995 ж. № 2444 (өзгертілер мен толықтырулар 01.01.2008 ж.)
2. «Қазақстан Республикасындағы Ұлттық банк туралы» Заңы. 30.03.1995 ж.
3. Бор М.З., Пятенко В.В., Стратегия управления банковской деятельностью. – М.: Приор, 2001. – 543 б.
4. Искаков У.М., Бохаев Д.Т., Рузиева Э.А. Қаржы нарығы және делдалдары. Оқулық. Алматы, Экономика. – 2009.
5. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. – Алматы: Қазақ Университеті, 2008.
6. Iлияс А.Ә., Мақыш С.Б, «Банк iсi»: оқу құралы. – Алматы: Қазақ Университеті, 2004.
7. Банки и банковское дело:Учеб. пособие /Под ред. И.Балабанова. – СПб, 2001.
8. Банковское дело /Под ред. В.И.Колесникова. - СПб: СПб университет, 2001.
9. Банковское дело /Под ред. Г.С.Сейткасимова. – Алматы: Қаржы-Қаражат, 2001.
2. «Қазақстан Республикасындағы Ұлттық банк туралы» Заңы. 30.03.1995 ж.
3. Бор М.З., Пятенко В.В., Стратегия управления банковской деятельностью. – М.: Приор, 2001. – 543 б.
4. Искаков У.М., Бохаев Д.Т., Рузиева Э.А. Қаржы нарығы және делдалдары. Оқулық. Алматы, Экономика. – 2009.
5. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. – Алматы: Қазақ Университеті, 2008.
6. Iлияс А.Ә., Мақыш С.Б, «Банк iсi»: оқу құралы. – Алматы: Қазақ Университеті, 2004.
7. Банки и банковское дело:Учеб. пособие /Под ред. И.Балабанова. – СПб, 2001.
8. Банковское дело /Под ред. В.И.Колесникова. - СПб: СПб университет, 2001.
9. Банковское дело /Под ред. Г.С.Сейткасимова. – Алматы: Қаржы-Қаражат, 2001.
Мазмұны
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
I
Коммерциялық банктердің ПАЙЫЗДЫҚ саясаты және оның ТЕОРИЯЛЫҚ аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.1
Пайыздық саясат, оның маңызы мен қалыптасу факторлары ... ... ...
8
1.2
Депозит туралы түсінік, экономикалық мәні мен жіктелінуі ... ... ... .
23
1.3
Коммерциялық банктердің пайыздық саясаты несиелік саясаттың құрамдас бөлігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
II
Коммерциялық банктердің пайыздық саясатын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
39
2.1
Альянс Банк АҚ-ның депозиттік саясатын талдау ... ... ... ... ... ... ...
39
2.2
Банктің несиелік саясатына талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
53
2.3
Коммерциялық банктердің несиелік саясатын қалыптасу қағидаларын ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
61
III
КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ ПАЙЫЗДЫҚ ТӘУЕКЕЛДЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТӨМЕНДЕТУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
77
3.1
Банктік тәуекелдердің пайда болу көздері мен себептері ... ... ... ... ...
77
3.2
Пайыздық тәуекелдерді басқарудың негізгі әдістері ... ... ... ... ... ... ... .
85
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
102
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
107
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АЕК
-
Айлық есептік көрсеткіш
АҚ
-
Акционерлік қоғам
АҚШ
-
Америка Құрама Штаттары
ӘЖК
-
Әлеуметтік жеке код
БҚ
-
Бағалы қағаздар
ЕДБ
-
Екінші деңгейдегі банктер
ЖІӨ
-
Жалпы ішкі өнім
ҚҚА
-
Қазақстан Республикасы қаржы нарығын және қаржы ұйымдарының қызметтерін қаржылық қадағалау мен реттеу Агенттігі
ҚР
-
Қазақстан Республикасы
ҚР ҰБ
-
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі
ТМД
-
Тәуелсіз мемлекеттер достығы
ХҚҰ
-
Халықаралық қаржылық ұйымдар
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Соңғы жылдары Қазақстанда жаңа экономикалық қатынастарға көшу жүзеге асты, бұл банк саласында түбірлі қайта құрудың қажеттілігін туғызды. Оның мәні банк қызметінің нарықтық қатынастармен бірдейлігін қамтамасыз ету бойынша шаралар кешенін қолдану, яғни жаңа банктік, оның ішінде пайыздық саясатты жүргізу болып табылады.
Біріншіден, банк жүйесінің құрылымы өзгерді. Банк қызметіндегі белсенді процесс, банк ісінің мемлекеттік монополиядан кетуі банктердің клиенттермен өзара қарым-қатынасын өзгертті.
Екіншіден, экономикадағы ескі әкімшілік-басқару жүйесінің түбірімен бұзылуы банк саясатының мазмұны мен оның басымдық бағыттарын өзгертті. Осыған орай бұл еңбекте банктің ішкі пайыздық саясатына кең мағынада (кредитор мен қарызгер тұрғысында банк ұстанымы) айрықша назар аударылған.
Үшіншіден, банк нарығының дамуы (ұлттық және халықаралық) нарық талаптарын ескере отырып, банк қызметі мәнінің өзгеруін көрсетеді. Банк менеджментін, маркетингін жүргізу, жаңа технологияны енгізу, экономикалық тәуекелділікті зерттеп, өтеу қажеттілігі туындайды. Мұның мақсаты - банк клиенттері үшін ең аз шығындармен олардың сұраныстарын неғұрлым толық қанағаттандыру.
Төртіншіден, нарықтық шаруашылықтағы банктердің әлеуметтік-экономикалық рөлі клиентке көрсетілетін банк қызметінің сапасын жоғарылату және қолданылу аясын кеңейту болып табылады. Банктердің халық қаражатын депозиттерге тарту міндетінің күрделілігі сатып алу қабілетінің үздіксіз төмендеуі адамдарды шетел валютасын инвестициялауға итермелейді, сондай-ақ өтімді тауарлар алып, оларды тезаврациялық тәсілмен, яғни банктерден бөлек сақтауға мәжбүрлейді.
Соңғы жылдардағы банктердің жабылуы да клиенттердің банктерге сенімсіздігін тудырды. Клиенттердің ақша жинақтау проблемасы, ертеңгі күнге деген сенімділігі бұл мемлекеттік экономикалық саясатын қолдау (немесе оның болмауы) мәселесі, бұл тақырыптың өзектілігін білдіреді.
Дегенмен де қазiргi таңда банке деген сенiм күшейiп келедi. Бұл сенiмдiлiк күн сайын арта түсуде. Елiмiздiң экономикасы жоғарылауда. Осы тұста пайыздық саясаттың маңызының зор екенiн айтпасада түсiнiктi.
Жоғарыда аталғандарға сәйкес бiтiру жұмысының тақырыбы республика экономикасының шаруашылық жүргiзушi субъектiлерiнiң несиелеу тұрғысынан да, коммерциялық банктердi несиелiк ресурстармен қамтамассыз ету үшiн де өзектi мәнiне ие болады.
Қазіргі кездегі банк жүйесіне деген ел сенімін арттырып, олардың мүдделерін жан-жақты қорғап, пайыз жарнасын жоғарылатып, экономикаға қызмет етпей бос жатқан ақшалай қаражаттарды тарту күн тәртібіндегі басты мәселелер осы зерттеу жұмысының тақырыбының өзектілігін айқындайды.
2010 жылғы ақпандағы ҚР Президентінің халыққа жолдауының екінші бағытында еліміздің Қаржы жүйесінің ырықтандыру жағдайындағы тұрлаулылығы мен бәсекеге қабілеттілігінің жаңа деңгейі туралы бірқатар міндеттер белгіленді. Ондай міндеттердің қайсысы болмасын зерттелгелі отырған тақырыптың өзектілігіне негіз болатыны сөзсіз, оның ішінде тақырыпқа тікелей қатысты міндеттер ретінде, біздің ойымызша отандық банктердің бәсекелестігін арттыру мақсатында банктерге өз қызметінде жаңа технологияларды игеру, сондай-ақ банктердің капиталын ұлттық ауқымдағы жобаларды қаржыландыруға жұмылдыру міндеттері кезек күттірмейтін мәселеге айналуда. Тұжырымдамада ең бастысы қаржы секторының оның ішіндегі банк секторының бәсекелестік қабілеттігін арттыру, банктік қызметтер нарығындағы бәсекелестікті күшейту мақсатында қаржы секторын ырықтандыру және тәуекелдерді басқару жүйесін дамыту міндеті белгіленді.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Банктің пайыздық саясаты дербес ғылым ретінде қарастырылады. Банктің пайыздық саясаты бойынша шетелдік, ресейлік, қазақстандық ғалымдардың көптеген ғылыми еңбектері бар.
Коммерциялық банктердің банктік саясатының теориясы және тәжірибесіне қатысты мәселелер осы күнге дейін шетелдік ғалымдардың еңбектерінде басты орын алуда, атап айтсақГитман Л.Дж., М.Д. Джонк, М. Дженсен, У. Меклинг, А. Смит, Дж. М. Кейнс, П. Роуз, Э. Рид, Р. Коттер, Э. Гилл, Р. Смит, Т. Кох, Б. Улиямс, А. Куракие, Р. Сомерс және өзгелер. Коммерциялық банктің активін басқаруды қаржы менеджментінің құрамдас бөлігі ретінде ресейлік ғалымдардың: И.В. Ларионова, О.И. Лаврушин, В.М. Усоскин, Г.Г. Коробова, М.А. Поморина, Ю.С. Масленченков, Н.Е. Егорова, И.Т. Балабанов, Е.С. Стоянова, В.В. Ковалев, В.И. Колесников, О.М. Марков, Е.Ф. Жуков, Э.А. Уткин, Е.Б. Ширинская, О.В. Ефимова, В.В. Ковалев және т.б.еңбектерінде көрініс тапқан.
Қазақстанның қазіргі экономикалық даму жағдайында банктердің несиелік, депозиттік және пайыздық саясаттарын теориялық және тәжірибелік аспектілері отандық экономист-ғалымдардың: Ғ.С. Сейітқасымов, О.Б. Баймұратов, Н.К. Кучукова, Ш.Р. Әбділманова, К.Ш. Дүйсенбаев, А.Б. Зейнелғабдин, Ұ.М. Искаков, Р.Е. Елемесов, С.Ж. Интыкбаева, С.С. Арыстанбаева, Н.Н. Хамитов, З.Д. Искакова, Ә.Д. Шелекбай, Г.Т. Абдрахманова, А.А. Мусина және т.б. еңбектерінде кездеседі.
Зерттелген еңбектерге сүйене отырып, автор пайыздық саясат бойынша түсініктердің әр түрлі көзқараста болуы, әр түрлі санаттардың арасындағы байланыс пен айырмашылық толығымен зерттелмегенін көруге болады.
Пайыздық саясатқа бағытталған ғылыми жұмыстарға жасалған талдаудан, депрзиттік саясат және несиелік саясаттарды қалыптастырудағы факторлар, сонымен қатар банк қызметіндегі тәуекелдерді төмендету әдістері мен пайыздық саясаттың тиімділігіне қатысты орын алған мәселелердің болуы зерттеу тақырыбының өзектілігін сипаттайды. Өкінішке орай, пайыздық саясатты теориялық және тәжірибелік тұрғыдан зерттеулер белгілі ғалым-экономистердің еңбектерінде әлі болса да әр жақты жақсы қарастырылмаған. Сондықтан да, пайыздық саясаттың теориялық тұрғыдан жеткіліксіз мазмұны мен оның аз зерттелген әдістемелері, сондай-ақ оларды тиімді басқару тәжірибесіндегі орын алатын өзекті мәселелер бұл диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты - ҚР коммерциялық банктерінің қызметiндегі пайыздық саясатты қалыптастырушы факторлар мен банктік тәуекелдерді төмендету, басқару әдістеріне байланысты теориялық-әдістемелік және ғылыми-тәжірибелік тұрғыдан негізделген ұсыныстар жасау.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу қажет:
oo пайыздық саясат ғылымына қатысты теориялардың дамуын зерделей отырып, қазіргі банктердің пайыздық саясатының маңызы мен қалыптасу факторларының мазмұнын анықтау;
oo коммерциялық банктердің несиелік депозиттік саясаттары тетігінің және жүйесінің ұйымдастырушылық негізін айқындау;
oo коммерциялық банктердің пайыздық саясатының құрылымы мен сапасын бағалай отырып, олардың жіктелетін шекті қатынасын айқындау;
oo амтамасыз етудегі банктегі пайыздық саясаттың орны мен рөлін анықтау;
oo отандық коммерциялық банктердің несиелік саясатының қалыптасу әдістемесін қарастыру;
oo банктік тәуекелдерді қалыптастырудың әдістерінің маңызын бағалау;
oo коммерциялық банктердің пайыздық саясатын басқарудағы тәуекелдерді басқару және бағалау әдістерін жүйелі тұрғыдан зерттеу;
oo банктік тәуекелдердің пайда болу көздері мен себептерін басқару әдісінің тиімділігін анықтау.
Зерттеу объектісі - Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің пайыздық саясаты болып табылады.
Зерттеу пәні ретінде коммерциялық банктердің пайыздық саясатты жүргізу процессіндегі экономикалық-әлеуметтік қатынастар алынды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізіне қазіргі кездегі отандық және шетелдік ғалым-экономистердің пайыздық саясатты басқарудағы орын алатын мәселелері туралы және тиімділігін арттырудың банктердің тұрақты дамуындағы рөлін сипаттайтын зерттеулері пайдаланылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде банк қызметіне реттеуге арналған ҚР-ның заңдары мен нормативтік актілері, ҚҰБ-нің Басқармасының қаулысымен бекітілген ережелері, нұсқаулықтар және өзге нормативтік құжаттары, ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық және есептік деректері, ҚР ҚҚА-нің нормативтік құжаттары мен есептік деректері, ҚР-ғы ЕДБ-дің есептік материалдары, ҚР статистикалық агенттіктің сандық мәліметтері, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары, сондай-ақ банктің активін басқару жайлы сұрақтарды қамтитын жергілікті және шетелдік басылымдардағы мақалалар және т.с.с. пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Коммерциялық банктердің несиелік, депозиттік саясаттарын қамтамасыз ететін пайыздық саясаттың ғылыми тұрғыдан негізделген жаңа тұжырымдамасы негізінде ҚР ЕДБ-дің пайыздық саясаттың тәуекелдерін басқару тетіктерін жетілдіруге байланысты ғылыми-тәжірибелік ұсыныстардың жасалуымен сипатталады.
Негізгі ғылыми жаңалықтардан тұратын зерттеу жұмысының маңызды нәтижелері болып келесілер жатады:
oo банктің пайыздық саясатын кешенді басқарудың теориялық-әдістемелік тәсілдері негізделді;
oo әдістемелік тұрғыдан банктің пайыздық саясатын басқару жүйесінің құрылымдық элементтері нақтыланып, сондай-ақ оның ішкі жүйелері анықталды;
oo коммерциялық банк пайыздық саясатын басқару тәсілі әдістемелік тұрғыдан негізделді;
oo екінші деңгейдегі банктердің активтерінің құрамы мен сапасына талдау жасау барысында, олардың банк пайыздық саясатқа тигізер ықпалы анықталды;
oo екінші деңгейдегі банктердің несиелік қызметіне баға беріліп, несиелік саясатты басқару әдістерін жетілдірудің жолдары қарастырылды;
oo банктердің пайыздық, несиелік тәуекелдерін бағалау әдістемесін жетілдіруге арналған әдістер жүйесі айқындалды.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар:
Қазақстан Республикасы коммерциялық банктерінің пайыздық саясатының тиімділігін жетілдіру қажеттігі негізделеді. Оған мынадай шаралар кіреді:
oo банктердің пайыздық саясатының мазмұны мен артықшылықтары анықталды;
oo банктердің банктік саясатындағы тәуекелдерін басқару кезеңдері нақтыланды;
oo банктік саясатты жүргізуден келетін пайданы арттырудың тиімді жолдары айқындалды;
oo банктердің пайыздық мөлшерлемесі деңгейін басқарудың негізгі әдістеріне байланысты ұсыныстар жасалынды;
oo банктердің пайыздық саясатын бағалауға арналған нормативтік көрсеткіштер мен олардың тиімділіктері қарстырылды.
Зерттеу нәтижелерінің тәжірибелік маңызы. Диссертацияда берілген ұсыныстар мен қорытындылар Қазақстанның қаржы секторындағы оның ішінде банктердің пайыздық саясатын басқарудың тиімділігімен дамуын объективті түрде бағалауға мүмкіндік жасайды. Зерттеу нәтижелерiн жалпы банктік секторды жетілдіруде пайдалануға болады, сондай-ақ қаржы және несие мамандарын дайындайтын жоғары оқу орындарында пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы. Диссертацияның тақырыбы бойынша жалпы көлемі 4 баспа беттен тұратын 2 ғылыми мақала ресми басылымдарда жарияланды.
Диссертацияның құрылымы. Диссертацияның құрылымы кіріспеден, тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, 13 кесте, 10 суреттен тұрады.
I Коммерциялық банктердің ПАЙЫЗДЫҚ саясаты және оның ТЕОРИЯЛЫҚ аспектілері
1.1 Пайыздық саясат, оның маңызы мен қалыптасу факторлары
Тартылған қаражаттарды тиімді басқару банктің депозиттік саясатының жасалуын көздейді. Коммерциялық банктің депозиттік саясаты салым иелерінің ақшалай қаражаттарын депозитке тарту және тартылған қаражаттарды тиімді басқарумен байланысты банктік саясатты білдіреді. Депозиттік саясат банктің қаражаттарды тартумен байланысты стратегиясы мен тактикасын білдіреді.
Пайыздық саясат - банктік саясаттың құрамдас бөлігі ретінде банктің депозиттік операцияларын дұрыс ұйымдастыруға бағытталған шаралардың жиынтығын білдіреді. Кең мағынасында депозиттік саясатты депозит қызметін көрсетуші мен салым иелері арасындағы қатынасты реттеу құралы ретінде қарастыруға болады. Тар мағынасында, бұл кез келген коммерциялық банктің депозиттік операцияны ұйымдастыру барысындағы банктің стратегиясы мен тактикасын сипаттайды [1].
Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының басты мақсаты - ҚР заңына сәйкес депозитттік операцияларды жүргізуде банктердің бар мүмкіндіктерін пайдалану және өтімділіктің қажетті деңгейіне қолдау көрсету.
Банктердің депозиттік саясатының міндеттері мынадай болуа тиіс:
oo банктің депозиттік базасын нығайтып, депозиттік нарықтағы үлесін кеңейту;
oo меншікті капиталға қатысты нормативтерді сақтай отырып, банктің депозиттік портфелінің көлемін ұлғайтып, оның сапасын артыру;
oo банктің активі мен пассивін басқаруға байланысты шешімдерге сәйкес және өтімділік саясатына қарай банктің ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді депозиттерінің өзара шекті қатынасын қолдау;
oo барлық салым иелеріне қатысты өлшемді және икемді саясат ұстану.
Депозиттік саясат банктің стратегиясына сәйкес жасалуы қажет. Сондықтан банк өзінің депозиттік саясатын жасау барысында өзінің әлеуетті клиенттерін, яғни жеке салымшыларды немесе салымшылар ретінде заңды тұлғаларды дұрыс таңдай білуі қажет.
Банктік ортадағы күшті бәсекелестік жағдайында банктер агрессивтік-депозиттік саясат жүргізуді таңдайды. Сонымен қатар, клиенттерді тартуда банктердің тиімді пайыз саясатын қолданғаны дұрыс. Ол үшін банк депозиттік саясат шегінде өзінің тактикасын жасауы қажет.
Депозиттік операцияларды жүргізуде банктер мынадай қағидалары басшылыққа алады:
oo депозиттік базаны қалыптастыру барысында заңдық және нормативтік талаптардың орындалуын сақтау;
oo депозиттік операциялар банктің пайда табуына ықпал етеді;
oo тартылған депозиттік ресурстар банктің өтімділігін қамтамасыз етуге тиіс;
oo депозиттік ресурстардың субъектілері, түрлері мен мерзімдері бойынша дифференциалдануын қадағалау қажет.
Банктің депозиттік саясаты депозиттік операцияларға байланысты туындайтын тәуекелдерді басқаруға аса мән береді.
Депозиттік саясаттың міндеті: банк балансының өтімділігін сақтау; ең төменгі шығынды ресурстар тарту; барынша ұзақ мерзімге қажетті мөлшерде депозит тартуды қамтамасыз ету; алдағы уақыттарда банкте тұрақты ресурстардың шоғырлануын қамтамасыз ету.
Депозиттік саясаттың қалыптасуы мен іске асырылуына ықпал ететін факторларды екі тұрғыдан бөліп қарауға болады. Бірінші, клиентің тұрғысынан: жинақтау шартына байланысты анықталатын экономикалық қатынастар субъектілерінің мүдделерінің әр түрлілігі, жағрафиялық жағдайы, олардың рухани, саяси, әлеуметтік мүдделері, отбасы жағдайы, білім деңгейі, мамандығы, табысының деңгейі, зейнетақымен қамсыздануы тұрғысынан алсақ, ондай факторларға мыналар жатады: бәсекелестік деңгейі, банктік қызмет түрлерінің даму қарқыны, бәрі клиент үшін деген саясаты, банктік қызметтердің сапасы, тәуекелді диверсификациялау, банк қызметкерлерінің біліктілік деңгейі, қаражатты тарту технологиясының жағдайы, банктік операциялардың қазіргі техникалармен қамтамасыз етілуі және тағы басқалар.
Депозиттік нарыққа жасалған талдау депозиттік саясаттың ортақ ықшамдылық критерийлерінің болуын талап етеді. Қазақстандық банктердің депозиттік саясатының ортақ критерийлеріне мыналарды жатқызуға болады:
oo банктің тұрақтылығын, сенімділігін және қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында депозиттік, несиелік және өзге операциялар арасында өзара байланыстың болуы. Атап айтсақ, активтер мен пассивтерді сомаларына, мерзімдеріне, өтімділігіне, тәуекел дәрежесіне және табыстылығына қарай келістіру қажеттігі, яғни депозиттік саясатты жүргізу барысында ықшамды депозиттік қоржынның қалыптасуына мән беру;
oo тәуекелді төмендету мақсатында банктің депозиттік қызмет көрсету (халықтың жалпы бөлігіне арналған банк өнімдерін сату);
oo клиенттердің тобына қарай депозиттік қызмет көрсету;
oo банктің өнімдері мен көрсетілетін қызметтері бәсекелес банктердікінен ерекшеленіп тұруға тиіс (сапасы, бағасы және тағы басқасына қарай).
Міне, осындай талаптар ескерілген жағдайда отандық банктеріміз депозиттік саясатты іске асыру тиімділігі артады, ықшамды депозиттік портфельді басқаруға қол жеткізе алады.
Жалпы банктердегі депозиттік саясатты жүзеге асыру мынадай принциптерге негізделеді:
oo салымдарды кепілдендіру
Қазақстандық жеке тұлғалардың салымдарды сақтандыру қорына мүше болу арқылы банктер салымдардың сақталуы мен қайтарылуына кепіл беруі тиіс.
oo міндеттемені орындау
Банктік салым туралы келісімшартқа сай және клиенттердің алғашқы талабы бойынша клиенттер алдындағы міндеттемелерді толық және уақытылы орындау.
oo ашықтылық
Банктің қаржылық жағдайы туралы клиенттердің барлығына ақпараттың ашық немесе қол жетімді болуы.
oo бәсекелестік
Банк өзінің депозиттік өнімдерінің депозиттік нарықтағы бәсекелестік қабілетін арттыру үшін мынадай шешімдер қабылдауы қажет:
oo бұрын шығарған және жаңадан шығаратын депозиттік өнімдерінің сапасын арттыру мақсатында банк үнемі ішкі және сыртқы депозиттік нарықтарға маркетингтік зерттеулер жүргізу қажет және депозиттер бойынша жәй, күрделі және прогрессивтік сыйақы есептеу әдістерін пайдалану;
oo депозиттер бойынша ұтыс жариялау, салым иелеріне сыйлық беру, бонус жүйесі сияқты маркетингтік ынталандыру әдістерін қолдану қажет;
oo клиенттерге өте жоғары мәдени және сапалы қызмет көрсету.
oo құпиялылық.
Клиенттермен қарым-қатынас орнату барысында алынған кез-келген ақпаратты, соның ішінде: клиенттердің мәліметтері, олардың қызметі, қаржылық мүдделері қатаң құпия болуға тиіс.
Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының қалыптасуы қазіргі Қазақстандағы макроэкономикалық жағдай нарықтық жағдайда өндірістік үрдісті реттеуде маңызды ролді атқаратын банк жүйесі болып табылатын депозиттік нарықтың дамуымен ерекшеленеді.
Өзінің қызмет барысында ресурстарды тарту мақсатында коммерциялық банктерге банк өтімділігін сақтау қажеттілігімен және максималды пайда алуда қаулыда бекітілген коммерциялық банктің міндеті мен мақсатынан шыға отырып, депозиттік саясат стратегиясын қалыптастыру қажет. Депозиттік саясат, ең алдымен келесідей талаптарға жауап беруі тиіс:
oo Экономикалық біртұтастық;
oo Бәсеке қабілеттілік;
oo Ішкі қарама-қайшылықтың болмауы.
Экономикалық біртұтастық түсінігімен мұнда халықтың тартылған ресурстарын пайдалану рентабельділігі берілген. Бұл мәселе жалпы актив-пассивті басқаруда қарастырылуы қажет. Жеке тұлғалардың депозиттік ресурстарын тартудың салыстырмалы тиімділігін есептеу кезінде олармен байланысты шығындарды, олардың ішінде - резервтік аударымдар, сондай-ақ олардың анықталмаған өтімділік дәрежесін, және де түсетін кірістерді де есепке алу қажет.
Салымдар бойынша мөлшерлеме нарықтық конъюнктураға байланысты бағытталуы тиіс. Егер банк мөлшерлемені анағұрлым төмен деңгейде ұстаса, сенімділігі жағынан тең түсетін бәсекелес банктері өзінің клиентурасының бір бөлігін жоғалтып алуы да мүмкін.
Депозиттік саясаттың ішкі қарама-қайшылықсыздығын бірнеше аспектілерде қарастыруға болады. Ол депозиттік мөлшерлеменің уақытша құрылымы және олардың сомалар бойынша дифференциациясы, сол банктің басқа да құралдарымен (сертификат, вексель және тағы басқа ) салыстырғанда салымдар түрлері, сондай-ақ клиентураның әр түрлі санаттары (мысалы, жеке және заңды тұлғалар үшін).
Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының мәнін қарастырғанда келесідей түсініктерге тоқтала кету қажет: депозиттік саясаттың объектілері мен субъектілері, оның қалыптасу принциптері, сондай-ақ депозиттік саясаттың шекарасы (аясы).
Депозиттік саясаттың субъектілері құрамына банктің клиенттері, коммерциялық банктер мен мемлекеттік мекемелер кіреді. Депозитттік саясат объектілеріне банктің тартылған ресурстары және банктің қосымша қызметтері жатады.
Коммерциялық банктің депозиттік саясатының қалыптасу негізінде жалпы және арнайы принциптер жатыр.
Депозитік саясаттың жалпы принциптері түсінігімен Қазақстан Республикасы Ұлттық банкімен макроэкономикалық деңгейде жүргізілетін мемлекеттік ақша-несиелік саясатына да ортақ және нақты әрбір коммерциялық банк деңгейіндегі саясат принциптері түсініледі. Оларға ғылыми негізділік, тиімділік және оптималдылық, сонымен бірге банктің депозиттік саясатының барлық элементтерінің бірлігі жатқызылады. Депозиттік саясаттың арнайы принциптеріне банк шығындарының оптималды деңгейін қамтамасыз ету принциптері, депозиттік операцияларды жүргізу қауіпсіздігі мен сенімділігі, себебі банк, оларды келесі орналастыру мақсатымен уақытша бос ақша қаражаттарының қозғалысын жүзеге асыра отырып, кез-келген мақсатпен пайда алуды көздемейді, өз қызметін жүзеге асыратын нарықтағы өзгерістерді немесе құбылыстарды есепке ала отырып, пайда табуға ұмтылады.
Жоғарыда аталып өтілген принциптерді сақтау банкке ұйымда депозиттік үрдістің стратегиялық, сондай-ақ тактикалық бағыттарын, оның депозиттік саясатының тиімділігін қамтамасыз ете отырып құруға мүмкіндік береді.
Коммерциялық банктің депозиттік саясатының шекарасы түсінігімен банкпен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақша қаражаттарының белгілі бір жіберілетін шекте қозғалысын қамтамасыз ету. Келесі белгілері бойынша жіктеледі:
oo Депозиттер нарығындағы сұраныс пен ұсынысқа байланысты (эконмикалық шекара);
oo ҚР Ұлттық Банкі нормативтері мен банктің лимиттері (әкімшілік шекара);
oo Депозиттік қатынастың субъектілеріне байланысты (сыртқы және ішкі шекара);
oo Географиялық принципке байланысты (территориалды шекара);
oo Депозиттік қатынастың жеделдігіне байланысты (уақытша шекара);
oo Тартылған қаражаттардың құрылымы мен көлеміне байланысты (сандық және сапалық).
Коммерциялық банктің депозиттік саясатының қалыптасуының әрбір кезеңі келесі кезеңмен тікелей байланысты және тиімді депозитттік саясаттың құрылуы мен депозиттік үрдістің дұрыс ұйымдастырылуына міндетті болып табылады. Банктің депозиттік саясатының механизмін өңдеп шығару үрдісінде банктің әр түрлі құрылымдық бөлімшелері қатысады.
Банктің өтімділігін анықтауда маңызды фактор болып оның депозиттік базасының сапасы болып табылады. Депозиттер сапасының критерийі олардың тұрақтылығына байланысты. Депозиттердің анағұрлым көп бөлігі тұрақты болса, соғұрлым банктің өтімділігі жоғары, себебі депозиттердің бұл бөлігіндегі қозғалыстағы ресурстар банкте қалады. Депозиттердің тұрақты бөлігінің өсуі банктің өтімді активтерге деген қажеттілігін төмендетеді.
Шетелдік зерттеушілермен жүргізілген депозиттердің әр түрлеріне жасалған талдаудың нәтижесінен көргеніміздей анағұрлым тұрақты депозиттер болып талап етуге дейінгі депозиттер табылады. Бұл депозиттің түрі пайыздық мөлшерлеменің деңгейіне байланыссыз. Тек бұл депозиттің сол немесе басқа банкке тиістілігі келесідей факторларға негізделеді: қызмет көрсету сапасы мен жылдамдығына, салымшыға ұсынылатын қызметтердің әр түрлілігі, банктің клиентке географиялық жақын орналасуына да байланысты. Зерттеушілердің берілген тексерулерінде неғұрлым аз тұрақтылықты жедел және жинақ депозиттер қалдықтары иеленді. Олардың нақты бір банкке бекітілуіне банктің пайыздық мөлшерлемесі деңгейінің әсері бар.
Қазіргі қалыптасқан тәжірибе кез-келген коммерциялық банктің депозитік базасының қалыптасуы күрделі, әрі еңбекті қажет ететін үрдіс, және де субъективті, сондай-ақ объективті сипаттағы мәселелермен байланыстылығын куәландырады.
Субъективті мәселелерге келесілер кіреді:
oo қызметінің масштабы және коммерциялық банктердің капиталдық базасының әлсіздігі;
oo көптеген банктерде депозиттік саясатты жүргізуде ғылыми негізделген концепцияның жоқтығы;
Объективті факторлар ішінен төмендегілерді атауға болады:
oo коммерциялық банктерге мемлекеттің және мемлекеттік органдардың тікелей және жанама әсері;
oo Қазақстандық ақша нарығының жағдайына әлемдік қаржы нарықтарының, макроэкономиканың әсері;
oo банкаралық бәсеке;
oo Қазақстанның ақша және қаржы нарығының жағдайы.
Нарықтық экономика жағдайында Коммерциялық банктердің қосымша ресурстарды тарту мүмкіндігі оның қаржылық тұрақтылық деңгейіне және жағдайына негізделеді. Нарықтық экономикаға көшу жағдайында қаржылық банктік мекемелердің қызметтері, әдістері және депозитке тұрғындардың қаражаттарын тарту формалары өзгереді. Коммерциялық банктердің арасындағы негізгі бәсекелес күресі ол - тұрғындардың бос ақшалай қаражаттарын өзіне тарту.
Қазақстанның қаржы жүйесінің дамуы ол біріншіден, банктік институттардың дамуымен байқалады. Қазіргі кезде отандық банктік салалардың капиталы жеткілікті-ақ болып келеді, өйткені банктік жүйедегі меншікті капиталдың жиынтығы 122 миллиард теңгеге жетіп қалған. ТМД елдерінің арасында Қазақстан орташа есеппен бір банкке келетін капиталдың жиынтық көлемі жағынан жоғары десек те болады [2].
Осыған байланысты соңғы жылдары елімізде депозиттік нарықтың дамуы ол банктегі депозиттің көлемінің өсуі, яғни тұрғындардың банктік жүйеге сенімінің артқандығын көрсетеді. Сонымен 2010 жылды алсақ (резиденттерді қосқанда), тұрғындардың депозиттерінің көлемі 66,7%-ға өсті және 91,7 млрд теңгеге жеткен. Қазіргі кезде Қазақстанда салымдардың орташа көлемі тұрғынға шаққанда 6,2 мың теңгеге немесе 42,6 АҚШ долларын құрады. Мұндай көрсеткіштің жоғарылауы тұрғындардың бос ақша қаражаттарын тартудағы жақсы жағдайдың болуы, яғни жеке тұлғалардың мерзімді депозиттеріне кепілдік беру жүйесінің іске қосылуы.
Қазақстанның Ұлттық Банкісі өзінің негізгі қызметтерін тиімді жүргізуде, яғни банктік жүйенің тұрақтылығын ұстап тұруда. Көптеген әртүрлі сұрақтар пайда болады, яғни банктің депозиттік қызметіндегі табыстылық деңгейі және қызмет көрсету сапасы қандай?
Сондықтан, ақшаны орналастырудың әртүрлі депозиттер бойынша бірнеше жолдары мен оның пайыздық табыстары қарастырылған.
Банкке депозитке салым салу үшін әлеуетті салымшыларға дұрыс шешім қабылдау қажет. Әдетте нарық жағдайында адамдарды бір мәселе толғандырады, яғни қалайша капиталды қауіпсіз көбейту, өйткені табыс деңгейі тәуекел деңгейіне тура пропорционал, ақшаны жоғалту тәуекелі жоғары болған кезде ғана табыс та жоғары болады.
Депозиттік қызметтің түрін таңдау барысында әлеуетті салымшылар барлық уақытта тиімді шешім қабылдай бермейді. Сондықтан әлеуетті салымшыларға банкті таңдау барысында көмек ретінде Ұлттық Банк 2006 жылдан бастап депозиторларға нұсқаулар ұсынып отыр. Бұл нұсқау салымшыларға банктің қаржылық жағдайын бағалауға, сонымен қатар банктің клиентке өзінің сұрағы бойынша қандай мәліметтерді беруі тиіс екендігін көрсетеді [3].
Банктер қаржылық қызмет аясында тиімді саясат жүргізуі тиіс, клиенттерге қатысты, соның ішінде салымшыларға банк өнімдеріне жарнама жасау.
Осыған сәйкес тартылған қысқа мерзімді депозиттер бойынша мөлшерлеменің деңгейі төмендеді, сонда ұзақ мерзімді депозиттер бойынша мөлшерлемелер ақырындап өседі. Бұл жағдайда банктің саясаты ұзақ мерзімді ресурстарды тартуға бағытталған.
Әдетте, халық орналасқан жерінің жақсы болуы мен қызметкерлері білімді әрі беделді болып келетін банктермен жұмыс жасағысы келеді. Соған сәйкес көптеген банктер жақсы жағдай жасауды қарастырған. Банктің басқармалары өзінің қызметкерлерінен клиенттермен жақсы сөйлесуді және қызметін тиімді жүргізуін талап етеді. Әртүрлі қызмет түрін ұсынатын банктер басқа қызметтері шектеулі банктерден өзгешеленеді. Кейбір клиенттер үшін банк операцияларының нақты есебі маманданған бөлімдері маңызды болып келеді.
Банктегі директорлар кеңесінде маман, өз ісіне шебер тұлғалардың болуы, басқарушылардың және қызметкерлердің мамандануы, инвестиция және қарыз портфелінің сенімді болуы - осының барлығы банкті дұрыс ұйымдастырудың нәтижесі болып табылады.
Депозиттік саясаттың қалыптасу үрдісі банктің пайыздық саясатты жүргізуімен тығыз байланысты, себебі депозиттік пайыз ресурстарды тартуда ең тиімді құрал болып саналады. Реттеу құралы мемлекеттің қолында болған уақыттарда пайыздың шекті мөлшері салымның жеделдігіне сәйкес заңнамалық тәртіппен бекітілген, ал қазіргі кезде ҚР Ұлттық Банкінің есеп мөлшерлемелеріне, ақаша нарығының жағдайына және өзіндік депозиттік саясатына бағдарлана отырып, банктер өздігінен бәсекеге қабілетті пайыздық мөлшерлемелерін қоюға мүмкіндігі бар. Депозиттің жеке түрлері бойынша алынатын табыс көлемі салымның мерзімі, сомасы, шоттың қызмет ету ерекшелігіне, қызмет көрсету сипаты мен көлеміне, клиенттің салым шарттарын сақтауына байланысты.
Коммерциялық банктерде пайыздық саясат бағыттарының бірі депозиттік операциялар және барлық ресурстардың бағасын талдау мен есептеу болып табылады. Ол үшін келесілерді орындауы қажет:
oo Салым (депозиттер) бойынша қолайлы пайыздарды қабылдау;
oo Тартылған ресурстар бойынша пайыздық мөлшерлеменің өсу қарқынын анықтау;
oo Ресурстармен;
oo Инфляция жағдайында ресурстардың нақты бағасын есептеу;
oo Банк шығындарының жалпы көлеміндегі тартылған ресурстар бойынша пайыз шығындарының өзгерістерін талдау.
Пайыздық мөлшерлемелер депозитке ресурстар тартатын бірден-бір құрал емес. Нарықтағы несие ресурстарын зерттеуге және банк мамандарының шеберлік деңгейіне байланысты салымдарға қаржылар тартудың көптеген әдістері бар.
Бірінші кезекте ол, инвестицияның негізгі көзі болып табылатын тұрғындардың жинақтық салымына қатысты.
Кейбір елдерде тұрғындардың банктегі жинақтық салымдары ынталандырылады, мысалы, салымшыларға тауар түрінде, яғни компьютер, теледидар және тағы басқалар арқылы беріледі.
Салымға тартуда клиенттерге қызмет көрсетуді кеңейту нысандары ерекше маңызды рөл атқарады: мәселен, депозиттерге пошта арқылы, автокөліктен, автоматты түрде салым салу жүйесін енгізу және тағы басқа. Бұл салымшылардың уақытын едәуір үнемдеуге мүмкіндік береді.
Тәжірибе көрсеткендей, салымшылар несие карточкасын пайдаланатын, кешкі уақытта жұмыс істейтін, сондай-ақ, өз клиенттеріне салық туралы мәселелер жөнінде ақыл-кеңес беретін банктерге салым салуға ниетті.
Клиенттер тартуда банк ғимаратының жақсы жағдайы, оның ыңғайлы орналасуы, мәдениетті қызмет көрсетуі және тағы басқа сөзсіз маңызға ие. Несие ресурстарының нарығында салымдарды сақтандыратын және ай сайын клиенттерге шоттарының көшірмелерін жіберіп тұратын банктерге клиенттер аса құрметпен қарайды. Бөлімдері мен бөлімшелері көп банктер де осындай маңызға ие.
Депозиттік саясаттың маңызды тетігі - банктің салымшыларына тартылатын ресурстар үшін төлейтін пайызы. Депозиттер бойынша пайызды орнатуға әсер ететін бірқатар факторлар болады. Шартты түрде оларды сыртқы (олар объективті және банктің қызметінен және оның контактілік аудиторияларына тәуелді емес) және ішкі (олар банктің ішкі саясатының және контрагенттердің әсерінен қалыптасады) деп бөледі [4].
Сыртқы факторларға:
oo елдің орталық банк анықтайтын пайыздық есептік мөлшерлеме;
oo қорлану нормасы;
oo ақпараттың деңгейі;
oo банктік қызмет нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың қатынасы;
oo әлемдік қаржы нарығындағы пайыздық мөлшерлемелердің деңгейі.
Ішкі факторларға:
oo операцияның мазмұны, яғни депозиттің түрі, мерзімі, сомасы және тағы сол сияқты;
oo клиенттің сипаттамасы;
oo берілген банкте қолданылытын баға белгілеудің әдістері неғұрлым өз экономикалық мазмұны бойынша әр түрлі болса, соғұрлым ол бойынша әр түрлі пайыздық мөлшерлемелері орнатылады.
Банктің депозиттің әр түрі бойынша операцияларынан кірістер мен шығыстары әр түрлі болады. Төменде шығындарды құрылымдық талдау беріледі.
Ең арзан депозиттер - бұл чектік депозиттер, соның ішінде кәдімгі пайысыз мерзімді депозиттер. Чектерді жасау мен есептуге байланысты шығындар, шығындардың ең үлкен бабын құрап тұрғанмен, кәдімгі чектік депозиттер бойынша салымшылар шамалас пайыздық табыс алады, бұл банктің қаражаттарының басқа көздеріне қарағанда шығындарды азайтуға мүмкіндік береді [5].
Коммерциялық фирмалар үшін ашылатын чектік шоттар орташа мәнде азаматтарға ұсынылатын чектік шоттар сияқты банктер үшін онша қымбат емес. Коммерциялық фирмалардың депозиттеріне түсетін қаражаттардың долларға кететін щығындары азаматтардың чектік шоттарды жүргізуімен байланысты шығындарының жартысынан аз бөлігін құрады. Жеке чектік шоттың орташа мөлшері коммерциялық шоттың орташа мөлшерінің 13 бөлігінен аспайды, сондықтан банк өзі инвестициялайтын қаражаттардың ең көп бөлігін коммерциялық салымдардан алады.
Мерзімді депозиттер (әсіресе ақшалай нарықтық шоттар) жен жинақ салымдары ранг бойынша жалпы талап еткенге дейінгі депозиттерден кейін жүреді, себебі банк үшін ең арзан емес болады. Жинақ салымдары банк үшін өз төмен пайыздық мөлшерлемесіне байланысты, ал көп жағдайда салымшылар үшін шоттардан айлық көшірмесінің жоқтығына байланысты операциялардың үлкен саны жүргізіледі, көптеген салымшылар оларды чектік шоттар ретінде қолданады. Көптеген банктер өз жинақ депозиттерінің ағымдылығын болдырмау үшін шоттардан қаражаттарды алуға шектеулер қояды және қызметтері үшін төлем мөлшерін орнатады.
Жалпы, мерзімді депозиттер депозиттік сертификаттар және ақшалай нарықтық шоттардың қаражаттарды салу және алуды жүргізу тұрғысынан жинақ шоттарына қарағанда қозғалмалылығы аздау. Мерзімді депозиттер мен ақшалай нарықтағы шоттардың көбісі бойынша ең жоғары пайыздық мөлшерлемелер салымдарымен салыстырғанда олардың артықшылығын кемітеді. Үлкен емес банктердің ірі банктерге қарағанда жинақ депозиттер және ақшалай нарықтық шоттарға қызмет ету бойынша жоғары шығындары жиі болады, бірақ олардың басқа банктерге қарағанда мерзімді депозиттер бойынша шығындары орташа төмендеу болады. Сонда да ірі банктер депозиттердің орташа мөлшерінің көптігіне байланысты чектік және жинақ депозиттері операциялардан ең жоғары мөлшерде табыс алады.
Депозиттерді ұстау бойынша қызметтердің бағаларына қатысты мәселелерді шешкенде банктің басқармасы ескі дилеммаға тап болады банктер клиенттердің салымдарын тарту мен сақтау үшін жеткілікті мөлшерде жоғары пайыздық табыстарды қамтамасыз ету керек, бірақ депозиттерден алынатын қаражаттарды пайдаланудан алатын пайдадан асатын шектен тыс пайыздық мөлшерлемерден жалтару керек. Депозиттер үшін қатаң бәсекелестік күрес бұл мәселенің шешуін күрделіндіреді, себебі бәсеке депозиттер бойынша пайыздық шығыстардың өсуіне әкеледі және біруақытта тартылған қаражаттар айналымынан күтілетін пайдаларды төмендетеді.
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері қызметті тәжірибесінде депозиттер бойынша сыйақы (мүдде) пайыздық мөлшерлемесін белгілеу банктердің Басқармасының қаулысымен бекітілген пайыздық саясатына сай жүзеге асырылады.
Клиенттердің депозиттері бойынша сыйақы пайыздық мөлшерлемесін белгілеуде банктер келесі факторларды басшылыққа алады:
oo қаржы нарығының конъюктурасын;
oo депозиттер нарығындағы пайыздық мөлшерлемелер деңгейін;
oo банкаралық ресурстардың құнын;
oo мемлекеттік бағалы қағаздардың табыстылық деңгейін;
oo инфляция деңгейін;
oo қайта қаржыландыру мөлшерлемесі мөлшерін;
oo депозиттердің құрылымын;
oo халықтың табысының өсу қарқынын.
Сонымен, банк басқармасының алдында депозит бойынша пайыздық мөлшерлемені барынша нақты анықтау мен баға белгілеу әдісін таңдауда күрделі мәселе туады. Баға белгілеу бұл маркетингтік қызметтің құрамдас бөлігі. Банк басқармасы банктік тәжірибеде бар пайыздық мөлшерлемені анықтаудың әр түрлі әдістерін қолдана алады. Олардың негізгілері мыналар:
Шығындарды анықтауға негізделген әдістер:
1. Шығындар + пайда әдісі. Ш + п әдісі бойынша баға белгілеу депозиттер бойынша қызметтердің әр түрінің құнының есептеудің қажет етеді. Мұны қалай істеуге болады? Кең түрде қолданылатын әдістердің біреуі - банктің шығындарын бағалау негізінде депозиттің бағасын калькуляциялау болып табылады. Банктер келесі мәселелерді шешуі қажет:
oo банктің қаражаттарының әр қайнар көзі бойынша үстеме шығындардың мөлшерлемесін есептеу;
oo үстеме шығындардың әр мөлшерлемесін әр көзінен түсетін банк қаражаттарының салыстырмалы шамасына көбейту;
oo банктің қаражаттардың орташа салмақтығын құнын анықтау үшін барлық алынған шамаларды қосу.
2. Депозиттерге пайыздық мөлшерлемелерді шекті шығындар бойынша белгілеу.
Көптеген қаржы сарапшылары пайыздық мөлшерлемелерді белгілеу бойынша өздерінің әртүрлі ой-пікірлерін ортаға салады. Бұл депозиттердің бағасын анықтау үшін орташа салмақтанған құнды анықтау емес, шекті шығындарды анықтау, яғни қаражаттарды тартумен байланысты қосымша шығындарды қолдану жөндеп түсінеді. Себебі, пайыздық мөлшерлемелердің жиі өзгерулері орташа шығындардың сомасын депозиттерге баға белгілеу үшін сенімсіз және нақты базасы етпейді. Мысалы, егер пайыздық мөлшерлеме төмендесе, жаңа ақшалай қаражаттарды тартудың қосымша (шекті) шығындардан төмендеуі мүмкін.
Орташа шығындармен салыстырғанда пайдасыз болып көрінетін кейбір несиелер мен инвестициялар бүгінгі күні жаңа несиелер мен инвестицияларды ұсыну үшін жүзеге асыру қажетті пайыздарды төлеуге кететін ең төмен шекті шығындардың бағалағанда ең пайдалы болып көрінеді. Және керісінше, егер пайыздық мөлшерлемелер өссе, бүгін жаңа ақшалай қаражаттарды шекті құны қаражаттардың орташа құнынан едәуір асып кетуі мүмкін. Егер басқарма жаңа қарыздарды орташа шығындар негізінде есептесе, олар бүгінгі күні нарықтағы жаңа қаражаттарды алудың ең жоғарғы шекті шығындарын пайдаланумен бағалағанда пайдасыз болып қалуы мүмкін. Депозиттерге белгіленетін пайыздық мөлшерлемелерге қатысты сұраққа жауап беру үшін бізге ең құрғанда екі негізгі бапты білуіміз қажет: депозиттік мөлшерлемелердің бір деңгейінен екіншісіне өту барысындағы шығындарын және банк алған қосымша қаражаттардың салыстырмалы шамасы ретіндегі шекті шығындардың нормасын. Егер бізге шекті шығындардың нормасы белгілі болса, біз онда банктің жаңа салымдардың қаражаттарды инвестициялаудан күтілетін қосымша кірістермен салыстыра аламыз.
Шекті шығындар әдісі бойынша баға белгілеуді басқарушы банктерге салымдарға белгіленген пайыздық мөлшерлемелер туралы ғана емес, депозиттердің өсуінің қосымша шығындары қосымша табыстар мен жиынтық пайданың төмендеуіне әкелгенге дейін банк өз депозиттерінің базасын қай мерзімге дейін ұлғайта алатыны туралы бағалы ақпараттарды ұсынады. Пайда төмендей бастаған кезде басқарма төмен шекті шығындары бар қаражаттардың жаңа көздерін іздеуі немесе үлкен шекті табысын беретін жаңа қарыздар мен инвестицияларды жүзеге асыруы қажет немесе соны да, басқасын да жасауы керек [6].
Нарыққа өтудің қаматамасыз ету үшін депозиттер бойынша пайызды орнату. Банктің пайдасы мен шығының шамаларын есепке алмауға мүмкіндік беретін баға белгілеу әдісінің біреуі - бұл нарыққа өтудің қамтамасыз ету үшін депозиттер бойынша пайыздарды белгілеу. Мұның идеясы мынада: жаңа клиенттерді неғұрлым көбірек тарту үшін сыйақы алымдардың төмен тарифтерін орнату және жоғары пайыздық мөлшерлемені ұсыну. Басқарма мұнда салымдардың үлкен көлем және банктік несиелердіңең көп көлемі пайданың төмендеуінің орнын толтыратынына сенеді. Нарыққа өту әдісі бойынша баға белгілеуі банктік нарықтың олардың көп бөлігін жаулап алуға үміт етеді.
Коммерциялық банктер әрқайсысы депозиттік саясатты жеке қалыптастырады. Себебі, коммерциялық банктер бір-бірімен бәсекеге түсері анық. Әрине, депозиттік саясатты қалыптастырудың макроэкономикалық факторлармен міндетті түрде коммерциялық банктер санасуы қажет. Ол факторларға: Ұлттық банктің ақша-несие саясаты, инфляция қарқыны, фискалдық саясат, банкаралық бәсекенің деңгейі. Сонымен бірге депозиттік саясат Қазақстан Республикасындағы депозиттерді сақтандыру жүйесінің негізгі мақсатымен де байланыста болуы қажет.
Ал, депозиттік саясатты қалыптастырудың микрофакторларына әрбір банктегі менеджменттің сапасы, коммерциялық банктердің жеке беделін, банктердің активтер портфелінің сапасын, сыйақы мөлшерін жатқызуға болады.
Неғұрлым қаржыландыру мөлшерлемесі жоғары болса сол ғұрлым халық өз ақша қаражаттарын сол банкке сеніп тапсыруға ынталанады. Бұл өз кезегінде ынталандырғыш құрал, себебі салымшы өз депозиттік портфелді диверсификациялау арқылы табысын жоғарлатқысы келеді. Коммерциялық банктер осы депозиттік саясатта ең маңызды тетіктерінің бірі болып табылады.
2008 жылы отандық банктеріміз бен компаниялардың сыртқы қарыздары ЖІӨ-ге қатысты 95%-ды құрады немесе 91 млрд. АҚШ долларына дейін өсті, соның ішінде 45,4 млрд. АҚШ долларына жуық қарыз бұл барлық екінші деңгейдегі банктердің сыртқы қарыздарын құрады.
Сыртқы қарыздардың есебінен отандық банктеріміздің несиелік портфельдеріндегі құрылысқа берілген несиелерінің үлесі 16%-ды немесе 10 млрд. АҚШ долларын, ал ипоткалық несиелеу көлемі 5 млрд. АҚШ долларын құраған [7].
Мерзімді депозиттер - ол салыну мерзімі және пайыздық өсім төлеу мөлшері анық көрсетілген депозиттік шотқа салынған ақша қаражаты. Төлем мөлшері салымның көлемі мен мерзіміне байланысты анықталады. Егер мерзімді салым иесі салымын шартта келісілген мерзімнен бұрын пайдаланғысы келсе, онда салым бойынша төленетін пайыздық мөлшері кемиді. Мерзімді салымдар ұзақ мерзімге салынатындықтан, олар тұрақты ақша қаражаты. Сондықтан банктер салымшылардың қаражатын ұзақ уақыт пайдалануға мүмкіндік алады.
Мерзімдік салымның бір түрі - депозиттік сертификат. Бірінші рет ондай куәлікті айналымға 1961 жылы АҚШ банктерінің бірі енгізді. Шот иесіне өтеу мерзімі және төленетін пайыздық мөлшері көрсетілген ерекше атаулы куәлік (сертификат) беріледі. Депозиттік сертификат - ол белгілі бір ірі соманы банкке салғандығы туралы берілетін жазбаша куәлік. Онда банктің міндетті түрде сертификатты кері сатып алу мерзімі және төлейтін өсімақысы көрсетіледі. Мысалы, АҚШ банктерінің іс-тәжірибесінде депозиттік сертификат кемі 100 мың долларға, ал Ұлыбританияда 50 мыңнан 250 мың ф. ст дейін шығарылады. Депозиттік сертификат тек заңды тұлғаларға беріледі. Ол атаулы және атаусыз (яғни иесі ұсынушу) болуы мүмкін. Депозиттік сертификат бойынша салымды алу құқы басқа жаққа беру, жазуы көрсетіліп берілуі мүмкін. Бұл куәлікті шартта көрсетілгендей мерзімге немесе талап бойынша берілетін етіп банктер шағарады.
Қажет уақытында талап етілетін депозиттер белгісіз уақытта салымшылардың ағымдағы, есеп айырысу шоттарында болатын ақшалай қаражаттар, олар банкті алдын ала ескертусіз кез келген уақытта салымшылармен алынуы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
I
Коммерциялық банктердің ПАЙЫЗДЫҚ саясаты және оның ТЕОРИЯЛЫҚ аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
1.1
Пайыздық саясат, оның маңызы мен қалыптасу факторлары ... ... ...
8
1.2
Депозит туралы түсінік, экономикалық мәні мен жіктелінуі ... ... ... .
23
1.3
Коммерциялық банктердің пайыздық саясаты несиелік саясаттың құрамдас бөлігі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
II
Коммерциялық банктердің пайыздық саясатын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
39
2.1
Альянс Банк АҚ-ның депозиттік саясатын талдау ... ... ... ... ... ... ...
39
2.2
Банктің несиелік саясатына талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
53
2.3
Коммерциялық банктердің несиелік саясатын қалыптасу қағидаларын ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
61
III
КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕГІ ПАЙЫЗДЫҚ ТӘУЕКЕЛДЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТӨМЕНДЕТУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
77
3.1
Банктік тәуекелдердің пайда болу көздері мен себептері ... ... ... ... ...
77
3.2
Пайыздық тәуекелдерді басқарудың негізгі әдістері ... ... ... ... ... ... ... .
85
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
102
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
107
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АЕК
-
Айлық есептік көрсеткіш
АҚ
-
Акционерлік қоғам
АҚШ
-
Америка Құрама Штаттары
ӘЖК
-
Әлеуметтік жеке код
БҚ
-
Бағалы қағаздар
ЕДБ
-
Екінші деңгейдегі банктер
ЖІӨ
-
Жалпы ішкі өнім
ҚҚА
-
Қазақстан Республикасы қаржы нарығын және қаржы ұйымдарының қызметтерін қаржылық қадағалау мен реттеу Агенттігі
ҚР
-
Қазақстан Республикасы
ҚР ҰБ
-
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі
ТМД
-
Тәуелсіз мемлекеттер достығы
ХҚҰ
-
Халықаралық қаржылық ұйымдар
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Соңғы жылдары Қазақстанда жаңа экономикалық қатынастарға көшу жүзеге асты, бұл банк саласында түбірлі қайта құрудың қажеттілігін туғызды. Оның мәні банк қызметінің нарықтық қатынастармен бірдейлігін қамтамасыз ету бойынша шаралар кешенін қолдану, яғни жаңа банктік, оның ішінде пайыздық саясатты жүргізу болып табылады.
Біріншіден, банк жүйесінің құрылымы өзгерді. Банк қызметіндегі белсенді процесс, банк ісінің мемлекеттік монополиядан кетуі банктердің клиенттермен өзара қарым-қатынасын өзгертті.
Екіншіден, экономикадағы ескі әкімшілік-басқару жүйесінің түбірімен бұзылуы банк саясатының мазмұны мен оның басымдық бағыттарын өзгертті. Осыған орай бұл еңбекте банктің ішкі пайыздық саясатына кең мағынада (кредитор мен қарызгер тұрғысында банк ұстанымы) айрықша назар аударылған.
Үшіншіден, банк нарығының дамуы (ұлттық және халықаралық) нарық талаптарын ескере отырып, банк қызметі мәнінің өзгеруін көрсетеді. Банк менеджментін, маркетингін жүргізу, жаңа технологияны енгізу, экономикалық тәуекелділікті зерттеп, өтеу қажеттілігі туындайды. Мұның мақсаты - банк клиенттері үшін ең аз шығындармен олардың сұраныстарын неғұрлым толық қанағаттандыру.
Төртіншіден, нарықтық шаруашылықтағы банктердің әлеуметтік-экономикалық рөлі клиентке көрсетілетін банк қызметінің сапасын жоғарылату және қолданылу аясын кеңейту болып табылады. Банктердің халық қаражатын депозиттерге тарту міндетінің күрделілігі сатып алу қабілетінің үздіксіз төмендеуі адамдарды шетел валютасын инвестициялауға итермелейді, сондай-ақ өтімді тауарлар алып, оларды тезаврациялық тәсілмен, яғни банктерден бөлек сақтауға мәжбүрлейді.
Соңғы жылдардағы банктердің жабылуы да клиенттердің банктерге сенімсіздігін тудырды. Клиенттердің ақша жинақтау проблемасы, ертеңгі күнге деген сенімділігі бұл мемлекеттік экономикалық саясатын қолдау (немесе оның болмауы) мәселесі, бұл тақырыптың өзектілігін білдіреді.
Дегенмен де қазiргi таңда банке деген сенiм күшейiп келедi. Бұл сенiмдiлiк күн сайын арта түсуде. Елiмiздiң экономикасы жоғарылауда. Осы тұста пайыздық саясаттың маңызының зор екенiн айтпасада түсiнiктi.
Жоғарыда аталғандарға сәйкес бiтiру жұмысының тақырыбы республика экономикасының шаруашылық жүргiзушi субъектiлерiнiң несиелеу тұрғысынан да, коммерциялық банктердi несиелiк ресурстармен қамтамассыз ету үшiн де өзектi мәнiне ие болады.
Қазіргі кездегі банк жүйесіне деген ел сенімін арттырып, олардың мүдделерін жан-жақты қорғап, пайыз жарнасын жоғарылатып, экономикаға қызмет етпей бос жатқан ақшалай қаражаттарды тарту күн тәртібіндегі басты мәселелер осы зерттеу жұмысының тақырыбының өзектілігін айқындайды.
2010 жылғы ақпандағы ҚР Президентінің халыққа жолдауының екінші бағытында еліміздің Қаржы жүйесінің ырықтандыру жағдайындағы тұрлаулылығы мен бәсекеге қабілеттілігінің жаңа деңгейі туралы бірқатар міндеттер белгіленді. Ондай міндеттердің қайсысы болмасын зерттелгелі отырған тақырыптың өзектілігіне негіз болатыны сөзсіз, оның ішінде тақырыпқа тікелей қатысты міндеттер ретінде, біздің ойымызша отандық банктердің бәсекелестігін арттыру мақсатында банктерге өз қызметінде жаңа технологияларды игеру, сондай-ақ банктердің капиталын ұлттық ауқымдағы жобаларды қаржыландыруға жұмылдыру міндеттері кезек күттірмейтін мәселеге айналуда. Тұжырымдамада ең бастысы қаржы секторының оның ішіндегі банк секторының бәсекелестік қабілеттігін арттыру, банктік қызметтер нарығындағы бәсекелестікті күшейту мақсатында қаржы секторын ырықтандыру және тәуекелдерді басқару жүйесін дамыту міндеті белгіленді.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Банктің пайыздық саясаты дербес ғылым ретінде қарастырылады. Банктің пайыздық саясаты бойынша шетелдік, ресейлік, қазақстандық ғалымдардың көптеген ғылыми еңбектері бар.
Коммерциялық банктердің банктік саясатының теориясы және тәжірибесіне қатысты мәселелер осы күнге дейін шетелдік ғалымдардың еңбектерінде басты орын алуда, атап айтсақГитман Л.Дж., М.Д. Джонк, М. Дженсен, У. Меклинг, А. Смит, Дж. М. Кейнс, П. Роуз, Э. Рид, Р. Коттер, Э. Гилл, Р. Смит, Т. Кох, Б. Улиямс, А. Куракие, Р. Сомерс және өзгелер. Коммерциялық банктің активін басқаруды қаржы менеджментінің құрамдас бөлігі ретінде ресейлік ғалымдардың: И.В. Ларионова, О.И. Лаврушин, В.М. Усоскин, Г.Г. Коробова, М.А. Поморина, Ю.С. Масленченков, Н.Е. Егорова, И.Т. Балабанов, Е.С. Стоянова, В.В. Ковалев, В.И. Колесников, О.М. Марков, Е.Ф. Жуков, Э.А. Уткин, Е.Б. Ширинская, О.В. Ефимова, В.В. Ковалев және т.б.еңбектерінде көрініс тапқан.
Қазақстанның қазіргі экономикалық даму жағдайында банктердің несиелік, депозиттік және пайыздық саясаттарын теориялық және тәжірибелік аспектілері отандық экономист-ғалымдардың: Ғ.С. Сейітқасымов, О.Б. Баймұратов, Н.К. Кучукова, Ш.Р. Әбділманова, К.Ш. Дүйсенбаев, А.Б. Зейнелғабдин, Ұ.М. Искаков, Р.Е. Елемесов, С.Ж. Интыкбаева, С.С. Арыстанбаева, Н.Н. Хамитов, З.Д. Искакова, Ә.Д. Шелекбай, Г.Т. Абдрахманова, А.А. Мусина және т.б. еңбектерінде кездеседі.
Зерттелген еңбектерге сүйене отырып, автор пайыздық саясат бойынша түсініктердің әр түрлі көзқараста болуы, әр түрлі санаттардың арасындағы байланыс пен айырмашылық толығымен зерттелмегенін көруге болады.
Пайыздық саясатқа бағытталған ғылыми жұмыстарға жасалған талдаудан, депрзиттік саясат және несиелік саясаттарды қалыптастырудағы факторлар, сонымен қатар банк қызметіндегі тәуекелдерді төмендету әдістері мен пайыздық саясаттың тиімділігіне қатысты орын алған мәселелердің болуы зерттеу тақырыбының өзектілігін сипаттайды. Өкінішке орай, пайыздық саясатты теориялық және тәжірибелік тұрғыдан зерттеулер белгілі ғалым-экономистердің еңбектерінде әлі болса да әр жақты жақсы қарастырылмаған. Сондықтан да, пайыздық саясаттың теориялық тұрғыдан жеткіліксіз мазмұны мен оның аз зерттелген әдістемелері, сондай-ақ оларды тиімді басқару тәжірибесіндегі орын алатын өзекті мәселелер бұл диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдауға себеп болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты - ҚР коммерциялық банктерінің қызметiндегі пайыздық саясатты қалыптастырушы факторлар мен банктік тәуекелдерді төмендету, басқару әдістеріне байланысты теориялық-әдістемелік және ғылыми-тәжірибелік тұрғыдан негізделген ұсыныстар жасау.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттерді шешу қажет:
oo пайыздық саясат ғылымына қатысты теориялардың дамуын зерделей отырып, қазіргі банктердің пайыздық саясатының маңызы мен қалыптасу факторларының мазмұнын анықтау;
oo коммерциялық банктердің несиелік депозиттік саясаттары тетігінің және жүйесінің ұйымдастырушылық негізін айқындау;
oo коммерциялық банктердің пайыздық саясатының құрылымы мен сапасын бағалай отырып, олардың жіктелетін шекті қатынасын айқындау;
oo амтамасыз етудегі банктегі пайыздық саясаттың орны мен рөлін анықтау;
oo отандық коммерциялық банктердің несиелік саясатының қалыптасу әдістемесін қарастыру;
oo банктік тәуекелдерді қалыптастырудың әдістерінің маңызын бағалау;
oo коммерциялық банктердің пайыздық саясатын басқарудағы тәуекелдерді басқару және бағалау әдістерін жүйелі тұрғыдан зерттеу;
oo банктік тәуекелдердің пайда болу көздері мен себептерін басқару әдісінің тиімділігін анықтау.
Зерттеу объектісі - Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің пайыздық саясаты болып табылады.
Зерттеу пәні ретінде коммерциялық банктердің пайыздық саясатты жүргізу процессіндегі экономикалық-әлеуметтік қатынастар алынды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізіне қазіргі кездегі отандық және шетелдік ғалым-экономистердің пайыздық саясатты басқарудағы орын алатын мәселелері туралы және тиімділігін арттырудың банктердің тұрақты дамуындағы рөлін сипаттайтын зерттеулері пайдаланылды.
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде банк қызметіне реттеуге арналған ҚР-ның заңдары мен нормативтік актілері, ҚҰБ-нің Басқармасының қаулысымен бекітілген ережелері, нұсқаулықтар және өзге нормативтік құжаттары, ақпараттық бөлімшелерінің статистикалық және есептік деректері, ҚР ҚҚА-нің нормативтік құжаттары мен есептік деректері, ҚР-ғы ЕДБ-дің есептік материалдары, ҚР статистикалық агенттіктің сандық мәліметтері, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары, сондай-ақ банктің активін басқару жайлы сұрақтарды қамтитын жергілікті және шетелдік басылымдардағы мақалалар және т.с.с. пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Коммерциялық банктердің несиелік, депозиттік саясаттарын қамтамасыз ететін пайыздық саясаттың ғылыми тұрғыдан негізделген жаңа тұжырымдамасы негізінде ҚР ЕДБ-дің пайыздық саясаттың тәуекелдерін басқару тетіктерін жетілдіруге байланысты ғылыми-тәжірибелік ұсыныстардың жасалуымен сипатталады.
Негізгі ғылыми жаңалықтардан тұратын зерттеу жұмысының маңызды нәтижелері болып келесілер жатады:
oo банктің пайыздық саясатын кешенді басқарудың теориялық-әдістемелік тәсілдері негізделді;
oo әдістемелік тұрғыдан банктің пайыздық саясатын басқару жүйесінің құрылымдық элементтері нақтыланып, сондай-ақ оның ішкі жүйелері анықталды;
oo коммерциялық банк пайыздық саясатын басқару тәсілі әдістемелік тұрғыдан негізделді;
oo екінші деңгейдегі банктердің активтерінің құрамы мен сапасына талдау жасау барысында, олардың банк пайыздық саясатқа тигізер ықпалы анықталды;
oo екінші деңгейдегі банктердің несиелік қызметіне баға беріліп, несиелік саясатты басқару әдістерін жетілдірудің жолдары қарастырылды;
oo банктердің пайыздық, несиелік тәуекелдерін бағалау әдістемесін жетілдіруге арналған әдістер жүйесі айқындалды.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар:
Қазақстан Республикасы коммерциялық банктерінің пайыздық саясатының тиімділігін жетілдіру қажеттігі негізделеді. Оған мынадай шаралар кіреді:
oo банктердің пайыздық саясатының мазмұны мен артықшылықтары анықталды;
oo банктердің банктік саясатындағы тәуекелдерін басқару кезеңдері нақтыланды;
oo банктік саясатты жүргізуден келетін пайданы арттырудың тиімді жолдары айқындалды;
oo банктердің пайыздық мөлшерлемесі деңгейін басқарудың негізгі әдістеріне байланысты ұсыныстар жасалынды;
oo банктердің пайыздық саясатын бағалауға арналған нормативтік көрсеткіштер мен олардың тиімділіктері қарстырылды.
Зерттеу нәтижелерінің тәжірибелік маңызы. Диссертацияда берілген ұсыныстар мен қорытындылар Қазақстанның қаржы секторындағы оның ішінде банктердің пайыздық саясатын басқарудың тиімділігімен дамуын объективті түрде бағалауға мүмкіндік жасайды. Зерттеу нәтижелерiн жалпы банктік секторды жетілдіруде пайдалануға болады, сондай-ақ қаржы және несие мамандарын дайындайтын жоғары оқу орындарында пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы. Диссертацияның тақырыбы бойынша жалпы көлемі 4 баспа беттен тұратын 2 ғылыми мақала ресми басылымдарда жарияланды.
Диссертацияның құрылымы. Диссертацияның құрылымы кіріспеден, тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен, 13 кесте, 10 суреттен тұрады.
I Коммерциялық банктердің ПАЙЫЗДЫҚ саясаты және оның ТЕОРИЯЛЫҚ аспектілері
1.1 Пайыздық саясат, оның маңызы мен қалыптасу факторлары
Тартылған қаражаттарды тиімді басқару банктің депозиттік саясатының жасалуын көздейді. Коммерциялық банктің депозиттік саясаты салым иелерінің ақшалай қаражаттарын депозитке тарту және тартылған қаражаттарды тиімді басқарумен байланысты банктік саясатты білдіреді. Депозиттік саясат банктің қаражаттарды тартумен байланысты стратегиясы мен тактикасын білдіреді.
Пайыздық саясат - банктік саясаттың құрамдас бөлігі ретінде банктің депозиттік операцияларын дұрыс ұйымдастыруға бағытталған шаралардың жиынтығын білдіреді. Кең мағынасында депозиттік саясатты депозит қызметін көрсетуші мен салым иелері арасындағы қатынасты реттеу құралы ретінде қарастыруға болады. Тар мағынасында, бұл кез келген коммерциялық банктің депозиттік операцияны ұйымдастыру барысындағы банктің стратегиясы мен тактикасын сипаттайды [1].
Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының басты мақсаты - ҚР заңына сәйкес депозитттік операцияларды жүргізуде банктердің бар мүмкіндіктерін пайдалану және өтімділіктің қажетті деңгейіне қолдау көрсету.
Банктердің депозиттік саясатының міндеттері мынадай болуа тиіс:
oo банктің депозиттік базасын нығайтып, депозиттік нарықтағы үлесін кеңейту;
oo меншікті капиталға қатысты нормативтерді сақтай отырып, банктің депозиттік портфелінің көлемін ұлғайтып, оның сапасын артыру;
oo банктің активі мен пассивін басқаруға байланысты шешімдерге сәйкес және өтімділік саясатына қарай банктің ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді депозиттерінің өзара шекті қатынасын қолдау;
oo барлық салым иелеріне қатысты өлшемді және икемді саясат ұстану.
Депозиттік саясат банктің стратегиясына сәйкес жасалуы қажет. Сондықтан банк өзінің депозиттік саясатын жасау барысында өзінің әлеуетті клиенттерін, яғни жеке салымшыларды немесе салымшылар ретінде заңды тұлғаларды дұрыс таңдай білуі қажет.
Банктік ортадағы күшті бәсекелестік жағдайында банктер агрессивтік-депозиттік саясат жүргізуді таңдайды. Сонымен қатар, клиенттерді тартуда банктердің тиімді пайыз саясатын қолданғаны дұрыс. Ол үшін банк депозиттік саясат шегінде өзінің тактикасын жасауы қажет.
Депозиттік операцияларды жүргізуде банктер мынадай қағидалары басшылыққа алады:
oo депозиттік базаны қалыптастыру барысында заңдық және нормативтік талаптардың орындалуын сақтау;
oo депозиттік операциялар банктің пайда табуына ықпал етеді;
oo тартылған депозиттік ресурстар банктің өтімділігін қамтамасыз етуге тиіс;
oo депозиттік ресурстардың субъектілері, түрлері мен мерзімдері бойынша дифференциалдануын қадағалау қажет.
Банктің депозиттік саясаты депозиттік операцияларға байланысты туындайтын тәуекелдерді басқаруға аса мән береді.
Депозиттік саясаттың міндеті: банк балансының өтімділігін сақтау; ең төменгі шығынды ресурстар тарту; барынша ұзақ мерзімге қажетті мөлшерде депозит тартуды қамтамасыз ету; алдағы уақыттарда банкте тұрақты ресурстардың шоғырлануын қамтамасыз ету.
Депозиттік саясаттың қалыптасуы мен іске асырылуына ықпал ететін факторларды екі тұрғыдан бөліп қарауға болады. Бірінші, клиентің тұрғысынан: жинақтау шартына байланысты анықталатын экономикалық қатынастар субъектілерінің мүдделерінің әр түрлілігі, жағрафиялық жағдайы, олардың рухани, саяси, әлеуметтік мүдделері, отбасы жағдайы, білім деңгейі, мамандығы, табысының деңгейі, зейнетақымен қамсыздануы тұрғысынан алсақ, ондай факторларға мыналар жатады: бәсекелестік деңгейі, банктік қызмет түрлерінің даму қарқыны, бәрі клиент үшін деген саясаты, банктік қызметтердің сапасы, тәуекелді диверсификациялау, банк қызметкерлерінің біліктілік деңгейі, қаражатты тарту технологиясының жағдайы, банктік операциялардың қазіргі техникалармен қамтамасыз етілуі және тағы басқалар.
Депозиттік нарыққа жасалған талдау депозиттік саясаттың ортақ ықшамдылық критерийлерінің болуын талап етеді. Қазақстандық банктердің депозиттік саясатының ортақ критерийлеріне мыналарды жатқызуға болады:
oo банктің тұрақтылығын, сенімділігін және қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында депозиттік, несиелік және өзге операциялар арасында өзара байланыстың болуы. Атап айтсақ, активтер мен пассивтерді сомаларына, мерзімдеріне, өтімділігіне, тәуекел дәрежесіне және табыстылығына қарай келістіру қажеттігі, яғни депозиттік саясатты жүргізу барысында ықшамды депозиттік қоржынның қалыптасуына мән беру;
oo тәуекелді төмендету мақсатында банктің депозиттік қызмет көрсету (халықтың жалпы бөлігіне арналған банк өнімдерін сату);
oo клиенттердің тобына қарай депозиттік қызмет көрсету;
oo банктің өнімдері мен көрсетілетін қызметтері бәсекелес банктердікінен ерекшеленіп тұруға тиіс (сапасы, бағасы және тағы басқасына қарай).
Міне, осындай талаптар ескерілген жағдайда отандық банктеріміз депозиттік саясатты іске асыру тиімділігі артады, ықшамды депозиттік портфельді басқаруға қол жеткізе алады.
Жалпы банктердегі депозиттік саясатты жүзеге асыру мынадай принциптерге негізделеді:
oo салымдарды кепілдендіру
Қазақстандық жеке тұлғалардың салымдарды сақтандыру қорына мүше болу арқылы банктер салымдардың сақталуы мен қайтарылуына кепіл беруі тиіс.
oo міндеттемені орындау
Банктік салым туралы келісімшартқа сай және клиенттердің алғашқы талабы бойынша клиенттер алдындағы міндеттемелерді толық және уақытылы орындау.
oo ашықтылық
Банктің қаржылық жағдайы туралы клиенттердің барлығына ақпараттың ашық немесе қол жетімді болуы.
oo бәсекелестік
Банк өзінің депозиттік өнімдерінің депозиттік нарықтағы бәсекелестік қабілетін арттыру үшін мынадай шешімдер қабылдауы қажет:
oo бұрын шығарған және жаңадан шығаратын депозиттік өнімдерінің сапасын арттыру мақсатында банк үнемі ішкі және сыртқы депозиттік нарықтарға маркетингтік зерттеулер жүргізу қажет және депозиттер бойынша жәй, күрделі және прогрессивтік сыйақы есептеу әдістерін пайдалану;
oo депозиттер бойынша ұтыс жариялау, салым иелеріне сыйлық беру, бонус жүйесі сияқты маркетингтік ынталандыру әдістерін қолдану қажет;
oo клиенттерге өте жоғары мәдени және сапалы қызмет көрсету.
oo құпиялылық.
Клиенттермен қарым-қатынас орнату барысында алынған кез-келген ақпаратты, соның ішінде: клиенттердің мәліметтері, олардың қызметі, қаржылық мүдделері қатаң құпия болуға тиіс.
Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының қалыптасуы қазіргі Қазақстандағы макроэкономикалық жағдай нарықтық жағдайда өндірістік үрдісті реттеуде маңызды ролді атқаратын банк жүйесі болып табылатын депозиттік нарықтың дамуымен ерекшеленеді.
Өзінің қызмет барысында ресурстарды тарту мақсатында коммерциялық банктерге банк өтімділігін сақтау қажеттілігімен және максималды пайда алуда қаулыда бекітілген коммерциялық банктің міндеті мен мақсатынан шыға отырып, депозиттік саясат стратегиясын қалыптастыру қажет. Депозиттік саясат, ең алдымен келесідей талаптарға жауап беруі тиіс:
oo Экономикалық біртұтастық;
oo Бәсеке қабілеттілік;
oo Ішкі қарама-қайшылықтың болмауы.
Экономикалық біртұтастық түсінігімен мұнда халықтың тартылған ресурстарын пайдалану рентабельділігі берілген. Бұл мәселе жалпы актив-пассивті басқаруда қарастырылуы қажет. Жеке тұлғалардың депозиттік ресурстарын тартудың салыстырмалы тиімділігін есептеу кезінде олармен байланысты шығындарды, олардың ішінде - резервтік аударымдар, сондай-ақ олардың анықталмаған өтімділік дәрежесін, және де түсетін кірістерді де есепке алу қажет.
Салымдар бойынша мөлшерлеме нарықтық конъюнктураға байланысты бағытталуы тиіс. Егер банк мөлшерлемені анағұрлым төмен деңгейде ұстаса, сенімділігі жағынан тең түсетін бәсекелес банктері өзінің клиентурасының бір бөлігін жоғалтып алуы да мүмкін.
Депозиттік саясаттың ішкі қарама-қайшылықсыздығын бірнеше аспектілерде қарастыруға болады. Ол депозиттік мөлшерлеменің уақытша құрылымы және олардың сомалар бойынша дифференциациясы, сол банктің басқа да құралдарымен (сертификат, вексель және тағы басқа ) салыстырғанда салымдар түрлері, сондай-ақ клиентураның әр түрлі санаттары (мысалы, жеке және заңды тұлғалар үшін).
Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының мәнін қарастырғанда келесідей түсініктерге тоқтала кету қажет: депозиттік саясаттың объектілері мен субъектілері, оның қалыптасу принциптері, сондай-ақ депозиттік саясаттың шекарасы (аясы).
Депозиттік саясаттың субъектілері құрамына банктің клиенттері, коммерциялық банктер мен мемлекеттік мекемелер кіреді. Депозитттік саясат объектілеріне банктің тартылған ресурстары және банктің қосымша қызметтері жатады.
Коммерциялық банктің депозиттік саясатының қалыптасу негізінде жалпы және арнайы принциптер жатыр.
Депозитік саясаттың жалпы принциптері түсінігімен Қазақстан Республикасы Ұлттық банкімен макроэкономикалық деңгейде жүргізілетін мемлекеттік ақша-несиелік саясатына да ортақ және нақты әрбір коммерциялық банк деңгейіндегі саясат принциптері түсініледі. Оларға ғылыми негізділік, тиімділік және оптималдылық, сонымен бірге банктің депозиттік саясатының барлық элементтерінің бірлігі жатқызылады. Депозиттік саясаттың арнайы принциптеріне банк шығындарының оптималды деңгейін қамтамасыз ету принциптері, депозиттік операцияларды жүргізу қауіпсіздігі мен сенімділігі, себебі банк, оларды келесі орналастыру мақсатымен уақытша бос ақша қаражаттарының қозғалысын жүзеге асыра отырып, кез-келген мақсатпен пайда алуды көздемейді, өз қызметін жүзеге асыратын нарықтағы өзгерістерді немесе құбылыстарды есепке ала отырып, пайда табуға ұмтылады.
Жоғарыда аталып өтілген принциптерді сақтау банкке ұйымда депозиттік үрдістің стратегиялық, сондай-ақ тактикалық бағыттарын, оның депозиттік саясатының тиімділігін қамтамасыз ете отырып құруға мүмкіндік береді.
Коммерциялық банктің депозиттік саясатының шекарасы түсінігімен банкпен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақша қаражаттарының белгілі бір жіберілетін шекте қозғалысын қамтамасыз ету. Келесі белгілері бойынша жіктеледі:
oo Депозиттер нарығындағы сұраныс пен ұсынысқа байланысты (эконмикалық шекара);
oo ҚР Ұлттық Банкі нормативтері мен банктің лимиттері (әкімшілік шекара);
oo Депозиттік қатынастың субъектілеріне байланысты (сыртқы және ішкі шекара);
oo Географиялық принципке байланысты (территориалды шекара);
oo Депозиттік қатынастың жеделдігіне байланысты (уақытша шекара);
oo Тартылған қаражаттардың құрылымы мен көлеміне байланысты (сандық және сапалық).
Коммерциялық банктің депозиттік саясатының қалыптасуының әрбір кезеңі келесі кезеңмен тікелей байланысты және тиімді депозитттік саясаттың құрылуы мен депозиттік үрдістің дұрыс ұйымдастырылуына міндетті болып табылады. Банктің депозиттік саясатының механизмін өңдеп шығару үрдісінде банктің әр түрлі құрылымдық бөлімшелері қатысады.
Банктің өтімділігін анықтауда маңызды фактор болып оның депозиттік базасының сапасы болып табылады. Депозиттер сапасының критерийі олардың тұрақтылығына байланысты. Депозиттердің анағұрлым көп бөлігі тұрақты болса, соғұрлым банктің өтімділігі жоғары, себебі депозиттердің бұл бөлігіндегі қозғалыстағы ресурстар банкте қалады. Депозиттердің тұрақты бөлігінің өсуі банктің өтімді активтерге деген қажеттілігін төмендетеді.
Шетелдік зерттеушілермен жүргізілген депозиттердің әр түрлеріне жасалған талдаудың нәтижесінен көргеніміздей анағұрлым тұрақты депозиттер болып талап етуге дейінгі депозиттер табылады. Бұл депозиттің түрі пайыздық мөлшерлеменің деңгейіне байланыссыз. Тек бұл депозиттің сол немесе басқа банкке тиістілігі келесідей факторларға негізделеді: қызмет көрсету сапасы мен жылдамдығына, салымшыға ұсынылатын қызметтердің әр түрлілігі, банктің клиентке географиялық жақын орналасуына да байланысты. Зерттеушілердің берілген тексерулерінде неғұрлым аз тұрақтылықты жедел және жинақ депозиттер қалдықтары иеленді. Олардың нақты бір банкке бекітілуіне банктің пайыздық мөлшерлемесі деңгейінің әсері бар.
Қазіргі қалыптасқан тәжірибе кез-келген коммерциялық банктің депозитік базасының қалыптасуы күрделі, әрі еңбекті қажет ететін үрдіс, және де субъективті, сондай-ақ объективті сипаттағы мәселелермен байланыстылығын куәландырады.
Субъективті мәселелерге келесілер кіреді:
oo қызметінің масштабы және коммерциялық банктердің капиталдық базасының әлсіздігі;
oo көптеген банктерде депозиттік саясатты жүргізуде ғылыми негізделген концепцияның жоқтығы;
Объективті факторлар ішінен төмендегілерді атауға болады:
oo коммерциялық банктерге мемлекеттің және мемлекеттік органдардың тікелей және жанама әсері;
oo Қазақстандық ақша нарығының жағдайына әлемдік қаржы нарықтарының, макроэкономиканың әсері;
oo банкаралық бәсеке;
oo Қазақстанның ақша және қаржы нарығының жағдайы.
Нарықтық экономика жағдайында Коммерциялық банктердің қосымша ресурстарды тарту мүмкіндігі оның қаржылық тұрақтылық деңгейіне және жағдайына негізделеді. Нарықтық экономикаға көшу жағдайында қаржылық банктік мекемелердің қызметтері, әдістері және депозитке тұрғындардың қаражаттарын тарту формалары өзгереді. Коммерциялық банктердің арасындағы негізгі бәсекелес күресі ол - тұрғындардың бос ақшалай қаражаттарын өзіне тарту.
Қазақстанның қаржы жүйесінің дамуы ол біріншіден, банктік институттардың дамуымен байқалады. Қазіргі кезде отандық банктік салалардың капиталы жеткілікті-ақ болып келеді, өйткені банктік жүйедегі меншікті капиталдың жиынтығы 122 миллиард теңгеге жетіп қалған. ТМД елдерінің арасында Қазақстан орташа есеппен бір банкке келетін капиталдың жиынтық көлемі жағынан жоғары десек те болады [2].
Осыған байланысты соңғы жылдары елімізде депозиттік нарықтың дамуы ол банктегі депозиттің көлемінің өсуі, яғни тұрғындардың банктік жүйеге сенімінің артқандығын көрсетеді. Сонымен 2010 жылды алсақ (резиденттерді қосқанда), тұрғындардың депозиттерінің көлемі 66,7%-ға өсті және 91,7 млрд теңгеге жеткен. Қазіргі кезде Қазақстанда салымдардың орташа көлемі тұрғынға шаққанда 6,2 мың теңгеге немесе 42,6 АҚШ долларын құрады. Мұндай көрсеткіштің жоғарылауы тұрғындардың бос ақша қаражаттарын тартудағы жақсы жағдайдың болуы, яғни жеке тұлғалардың мерзімді депозиттеріне кепілдік беру жүйесінің іске қосылуы.
Қазақстанның Ұлттық Банкісі өзінің негізгі қызметтерін тиімді жүргізуде, яғни банктік жүйенің тұрақтылығын ұстап тұруда. Көптеген әртүрлі сұрақтар пайда болады, яғни банктің депозиттік қызметіндегі табыстылық деңгейі және қызмет көрсету сапасы қандай?
Сондықтан, ақшаны орналастырудың әртүрлі депозиттер бойынша бірнеше жолдары мен оның пайыздық табыстары қарастырылған.
Банкке депозитке салым салу үшін әлеуетті салымшыларға дұрыс шешім қабылдау қажет. Әдетте нарық жағдайында адамдарды бір мәселе толғандырады, яғни қалайша капиталды қауіпсіз көбейту, өйткені табыс деңгейі тәуекел деңгейіне тура пропорционал, ақшаны жоғалту тәуекелі жоғары болған кезде ғана табыс та жоғары болады.
Депозиттік қызметтің түрін таңдау барысында әлеуетті салымшылар барлық уақытта тиімді шешім қабылдай бермейді. Сондықтан әлеуетті салымшыларға банкті таңдау барысында көмек ретінде Ұлттық Банк 2006 жылдан бастап депозиторларға нұсқаулар ұсынып отыр. Бұл нұсқау салымшыларға банктің қаржылық жағдайын бағалауға, сонымен қатар банктің клиентке өзінің сұрағы бойынша қандай мәліметтерді беруі тиіс екендігін көрсетеді [3].
Банктер қаржылық қызмет аясында тиімді саясат жүргізуі тиіс, клиенттерге қатысты, соның ішінде салымшыларға банк өнімдеріне жарнама жасау.
Осыған сәйкес тартылған қысқа мерзімді депозиттер бойынша мөлшерлеменің деңгейі төмендеді, сонда ұзақ мерзімді депозиттер бойынша мөлшерлемелер ақырындап өседі. Бұл жағдайда банктің саясаты ұзақ мерзімді ресурстарды тартуға бағытталған.
Әдетте, халық орналасқан жерінің жақсы болуы мен қызметкерлері білімді әрі беделді болып келетін банктермен жұмыс жасағысы келеді. Соған сәйкес көптеген банктер жақсы жағдай жасауды қарастырған. Банктің басқармалары өзінің қызметкерлерінен клиенттермен жақсы сөйлесуді және қызметін тиімді жүргізуін талап етеді. Әртүрлі қызмет түрін ұсынатын банктер басқа қызметтері шектеулі банктерден өзгешеленеді. Кейбір клиенттер үшін банк операцияларының нақты есебі маманданған бөлімдері маңызды болып келеді.
Банктегі директорлар кеңесінде маман, өз ісіне шебер тұлғалардың болуы, басқарушылардың және қызметкерлердің мамандануы, инвестиция және қарыз портфелінің сенімді болуы - осының барлығы банкті дұрыс ұйымдастырудың нәтижесі болып табылады.
Депозиттік саясаттың қалыптасу үрдісі банктің пайыздық саясатты жүргізуімен тығыз байланысты, себебі депозиттік пайыз ресурстарды тартуда ең тиімді құрал болып саналады. Реттеу құралы мемлекеттің қолында болған уақыттарда пайыздың шекті мөлшері салымның жеделдігіне сәйкес заңнамалық тәртіппен бекітілген, ал қазіргі кезде ҚР Ұлттық Банкінің есеп мөлшерлемелеріне, ақаша нарығының жағдайына және өзіндік депозиттік саясатына бағдарлана отырып, банктер өздігінен бәсекеге қабілетті пайыздық мөлшерлемелерін қоюға мүмкіндігі бар. Депозиттің жеке түрлері бойынша алынатын табыс көлемі салымның мерзімі, сомасы, шоттың қызмет ету ерекшелігіне, қызмет көрсету сипаты мен көлеміне, клиенттің салым шарттарын сақтауына байланысты.
Коммерциялық банктерде пайыздық саясат бағыттарының бірі депозиттік операциялар және барлық ресурстардың бағасын талдау мен есептеу болып табылады. Ол үшін келесілерді орындауы қажет:
oo Салым (депозиттер) бойынша қолайлы пайыздарды қабылдау;
oo Тартылған ресурстар бойынша пайыздық мөлшерлеменің өсу қарқынын анықтау;
oo Ресурстармен;
oo Инфляция жағдайында ресурстардың нақты бағасын есептеу;
oo Банк шығындарының жалпы көлеміндегі тартылған ресурстар бойынша пайыз шығындарының өзгерістерін талдау.
Пайыздық мөлшерлемелер депозитке ресурстар тартатын бірден-бір құрал емес. Нарықтағы несие ресурстарын зерттеуге және банк мамандарының шеберлік деңгейіне байланысты салымдарға қаржылар тартудың көптеген әдістері бар.
Бірінші кезекте ол, инвестицияның негізгі көзі болып табылатын тұрғындардың жинақтық салымына қатысты.
Кейбір елдерде тұрғындардың банктегі жинақтық салымдары ынталандырылады, мысалы, салымшыларға тауар түрінде, яғни компьютер, теледидар және тағы басқалар арқылы беріледі.
Салымға тартуда клиенттерге қызмет көрсетуді кеңейту нысандары ерекше маңызды рөл атқарады: мәселен, депозиттерге пошта арқылы, автокөліктен, автоматты түрде салым салу жүйесін енгізу және тағы басқа. Бұл салымшылардың уақытын едәуір үнемдеуге мүмкіндік береді.
Тәжірибе көрсеткендей, салымшылар несие карточкасын пайдаланатын, кешкі уақытта жұмыс істейтін, сондай-ақ, өз клиенттеріне салық туралы мәселелер жөнінде ақыл-кеңес беретін банктерге салым салуға ниетті.
Клиенттер тартуда банк ғимаратының жақсы жағдайы, оның ыңғайлы орналасуы, мәдениетті қызмет көрсетуі және тағы басқа сөзсіз маңызға ие. Несие ресурстарының нарығында салымдарды сақтандыратын және ай сайын клиенттерге шоттарының көшірмелерін жіберіп тұратын банктерге клиенттер аса құрметпен қарайды. Бөлімдері мен бөлімшелері көп банктер де осындай маңызға ие.
Депозиттік саясаттың маңызды тетігі - банктің салымшыларына тартылатын ресурстар үшін төлейтін пайызы. Депозиттер бойынша пайызды орнатуға әсер ететін бірқатар факторлар болады. Шартты түрде оларды сыртқы (олар объективті және банктің қызметінен және оның контактілік аудиторияларына тәуелді емес) және ішкі (олар банктің ішкі саясатының және контрагенттердің әсерінен қалыптасады) деп бөледі [4].
Сыртқы факторларға:
oo елдің орталық банк анықтайтын пайыздық есептік мөлшерлеме;
oo қорлану нормасы;
oo ақпараттың деңгейі;
oo банктік қызмет нарығындағы сұраныс пен ұсыныстың қатынасы;
oo әлемдік қаржы нарығындағы пайыздық мөлшерлемелердің деңгейі.
Ішкі факторларға:
oo операцияның мазмұны, яғни депозиттің түрі, мерзімі, сомасы және тағы сол сияқты;
oo клиенттің сипаттамасы;
oo берілген банкте қолданылытын баға белгілеудің әдістері неғұрлым өз экономикалық мазмұны бойынша әр түрлі болса, соғұрлым ол бойынша әр түрлі пайыздық мөлшерлемелері орнатылады.
Банктің депозиттің әр түрі бойынша операцияларынан кірістер мен шығыстары әр түрлі болады. Төменде шығындарды құрылымдық талдау беріледі.
Ең арзан депозиттер - бұл чектік депозиттер, соның ішінде кәдімгі пайысыз мерзімді депозиттер. Чектерді жасау мен есептуге байланысты шығындар, шығындардың ең үлкен бабын құрап тұрғанмен, кәдімгі чектік депозиттер бойынша салымшылар шамалас пайыздық табыс алады, бұл банктің қаражаттарының басқа көздеріне қарағанда шығындарды азайтуға мүмкіндік береді [5].
Коммерциялық фирмалар үшін ашылатын чектік шоттар орташа мәнде азаматтарға ұсынылатын чектік шоттар сияқты банктер үшін онша қымбат емес. Коммерциялық фирмалардың депозиттеріне түсетін қаражаттардың долларға кететін щығындары азаматтардың чектік шоттарды жүргізуімен байланысты шығындарының жартысынан аз бөлігін құрады. Жеке чектік шоттың орташа мөлшері коммерциялық шоттың орташа мөлшерінің 13 бөлігінен аспайды, сондықтан банк өзі инвестициялайтын қаражаттардың ең көп бөлігін коммерциялық салымдардан алады.
Мерзімді депозиттер (әсіресе ақшалай нарықтық шоттар) жен жинақ салымдары ранг бойынша жалпы талап еткенге дейінгі депозиттерден кейін жүреді, себебі банк үшін ең арзан емес болады. Жинақ салымдары банк үшін өз төмен пайыздық мөлшерлемесіне байланысты, ал көп жағдайда салымшылар үшін шоттардан айлық көшірмесінің жоқтығына байланысты операциялардың үлкен саны жүргізіледі, көптеген салымшылар оларды чектік шоттар ретінде қолданады. Көптеген банктер өз жинақ депозиттерінің ағымдылығын болдырмау үшін шоттардан қаражаттарды алуға шектеулер қояды және қызметтері үшін төлем мөлшерін орнатады.
Жалпы, мерзімді депозиттер депозиттік сертификаттар және ақшалай нарықтық шоттардың қаражаттарды салу және алуды жүргізу тұрғысынан жинақ шоттарына қарағанда қозғалмалылығы аздау. Мерзімді депозиттер мен ақшалай нарықтағы шоттардың көбісі бойынша ең жоғары пайыздық мөлшерлемелер салымдарымен салыстырғанда олардың артықшылығын кемітеді. Үлкен емес банктердің ірі банктерге қарағанда жинақ депозиттер және ақшалай нарықтық шоттарға қызмет ету бойынша жоғары шығындары жиі болады, бірақ олардың басқа банктерге қарағанда мерзімді депозиттер бойынша шығындары орташа төмендеу болады. Сонда да ірі банктер депозиттердің орташа мөлшерінің көптігіне байланысты чектік және жинақ депозиттері операциялардан ең жоғары мөлшерде табыс алады.
Депозиттерді ұстау бойынша қызметтердің бағаларына қатысты мәселелерді шешкенде банктің басқармасы ескі дилеммаға тап болады банктер клиенттердің салымдарын тарту мен сақтау үшін жеткілікті мөлшерде жоғары пайыздық табыстарды қамтамасыз ету керек, бірақ депозиттерден алынатын қаражаттарды пайдаланудан алатын пайдадан асатын шектен тыс пайыздық мөлшерлемерден жалтару керек. Депозиттер үшін қатаң бәсекелестік күрес бұл мәселенің шешуін күрделіндіреді, себебі бәсеке депозиттер бойынша пайыздық шығыстардың өсуіне әкеледі және біруақытта тартылған қаражаттар айналымынан күтілетін пайдаларды төмендетеді.
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері қызметті тәжірибесінде депозиттер бойынша сыйақы (мүдде) пайыздық мөлшерлемесін белгілеу банктердің Басқармасының қаулысымен бекітілген пайыздық саясатына сай жүзеге асырылады.
Клиенттердің депозиттері бойынша сыйақы пайыздық мөлшерлемесін белгілеуде банктер келесі факторларды басшылыққа алады:
oo қаржы нарығының конъюктурасын;
oo депозиттер нарығындағы пайыздық мөлшерлемелер деңгейін;
oo банкаралық ресурстардың құнын;
oo мемлекеттік бағалы қағаздардың табыстылық деңгейін;
oo инфляция деңгейін;
oo қайта қаржыландыру мөлшерлемесі мөлшерін;
oo депозиттердің құрылымын;
oo халықтың табысының өсу қарқынын.
Сонымен, банк басқармасының алдында депозит бойынша пайыздық мөлшерлемені барынша нақты анықтау мен баға белгілеу әдісін таңдауда күрделі мәселе туады. Баға белгілеу бұл маркетингтік қызметтің құрамдас бөлігі. Банк басқармасы банктік тәжірибеде бар пайыздық мөлшерлемені анықтаудың әр түрлі әдістерін қолдана алады. Олардың негізгілері мыналар:
Шығындарды анықтауға негізделген әдістер:
1. Шығындар + пайда әдісі. Ш + п әдісі бойынша баға белгілеу депозиттер бойынша қызметтердің әр түрінің құнының есептеудің қажет етеді. Мұны қалай істеуге болады? Кең түрде қолданылатын әдістердің біреуі - банктің шығындарын бағалау негізінде депозиттің бағасын калькуляциялау болып табылады. Банктер келесі мәселелерді шешуі қажет:
oo банктің қаражаттарының әр қайнар көзі бойынша үстеме шығындардың мөлшерлемесін есептеу;
oo үстеме шығындардың әр мөлшерлемесін әр көзінен түсетін банк қаражаттарының салыстырмалы шамасына көбейту;
oo банктің қаражаттардың орташа салмақтығын құнын анықтау үшін барлық алынған шамаларды қосу.
2. Депозиттерге пайыздық мөлшерлемелерді шекті шығындар бойынша белгілеу.
Көптеген қаржы сарапшылары пайыздық мөлшерлемелерді белгілеу бойынша өздерінің әртүрлі ой-пікірлерін ортаға салады. Бұл депозиттердің бағасын анықтау үшін орташа салмақтанған құнды анықтау емес, шекті шығындарды анықтау, яғни қаражаттарды тартумен байланысты қосымша шығындарды қолдану жөндеп түсінеді. Себебі, пайыздық мөлшерлемелердің жиі өзгерулері орташа шығындардың сомасын депозиттерге баға белгілеу үшін сенімсіз және нақты базасы етпейді. Мысалы, егер пайыздық мөлшерлеме төмендесе, жаңа ақшалай қаражаттарды тартудың қосымша (шекті) шығындардан төмендеуі мүмкін.
Орташа шығындармен салыстырғанда пайдасыз болып көрінетін кейбір несиелер мен инвестициялар бүгінгі күні жаңа несиелер мен инвестицияларды ұсыну үшін жүзеге асыру қажетті пайыздарды төлеуге кететін ең төмен шекті шығындардың бағалағанда ең пайдалы болып көрінеді. Және керісінше, егер пайыздық мөлшерлемелер өссе, бүгін жаңа ақшалай қаражаттарды шекті құны қаражаттардың орташа құнынан едәуір асып кетуі мүмкін. Егер басқарма жаңа қарыздарды орташа шығындар негізінде есептесе, олар бүгінгі күні нарықтағы жаңа қаражаттарды алудың ең жоғарғы шекті шығындарын пайдаланумен бағалағанда пайдасыз болып қалуы мүмкін. Депозиттерге белгіленетін пайыздық мөлшерлемелерге қатысты сұраққа жауап беру үшін бізге ең құрғанда екі негізгі бапты білуіміз қажет: депозиттік мөлшерлемелердің бір деңгейінен екіншісіне өту барысындағы шығындарын және банк алған қосымша қаражаттардың салыстырмалы шамасы ретіндегі шекті шығындардың нормасын. Егер бізге шекті шығындардың нормасы белгілі болса, біз онда банктің жаңа салымдардың қаражаттарды инвестициялаудан күтілетін қосымша кірістермен салыстыра аламыз.
Шекті шығындар әдісі бойынша баға белгілеуді басқарушы банктерге салымдарға белгіленген пайыздық мөлшерлемелер туралы ғана емес, депозиттердің өсуінің қосымша шығындары қосымша табыстар мен жиынтық пайданың төмендеуіне әкелгенге дейін банк өз депозиттерінің базасын қай мерзімге дейін ұлғайта алатыны туралы бағалы ақпараттарды ұсынады. Пайда төмендей бастаған кезде басқарма төмен шекті шығындары бар қаражаттардың жаңа көздерін іздеуі немесе үлкен шекті табысын беретін жаңа қарыздар мен инвестицияларды жүзеге асыруы қажет немесе соны да, басқасын да жасауы керек [6].
Нарыққа өтудің қаматамасыз ету үшін депозиттер бойынша пайызды орнату. Банктің пайдасы мен шығының шамаларын есепке алмауға мүмкіндік беретін баға белгілеу әдісінің біреуі - бұл нарыққа өтудің қамтамасыз ету үшін депозиттер бойынша пайыздарды белгілеу. Мұның идеясы мынада: жаңа клиенттерді неғұрлым көбірек тарту үшін сыйақы алымдардың төмен тарифтерін орнату және жоғары пайыздық мөлшерлемені ұсыну. Басқарма мұнда салымдардың үлкен көлем және банктік несиелердіңең көп көлемі пайданың төмендеуінің орнын толтыратынына сенеді. Нарыққа өту әдісі бойынша баға белгілеуі банктік нарықтың олардың көп бөлігін жаулап алуға үміт етеді.
Коммерциялық банктер әрқайсысы депозиттік саясатты жеке қалыптастырады. Себебі, коммерциялық банктер бір-бірімен бәсекеге түсері анық. Әрине, депозиттік саясатты қалыптастырудың макроэкономикалық факторлармен міндетті түрде коммерциялық банктер санасуы қажет. Ол факторларға: Ұлттық банктің ақша-несие саясаты, инфляция қарқыны, фискалдық саясат, банкаралық бәсекенің деңгейі. Сонымен бірге депозиттік саясат Қазақстан Республикасындағы депозиттерді сақтандыру жүйесінің негізгі мақсатымен де байланыста болуы қажет.
Ал, депозиттік саясатты қалыптастырудың микрофакторларына әрбір банктегі менеджменттің сапасы, коммерциялық банктердің жеке беделін, банктердің активтер портфелінің сапасын, сыйақы мөлшерін жатқызуға болады.
Неғұрлым қаржыландыру мөлшерлемесі жоғары болса сол ғұрлым халық өз ақша қаражаттарын сол банкке сеніп тапсыруға ынталанады. Бұл өз кезегінде ынталандырғыш құрал, себебі салымшы өз депозиттік портфелді диверсификациялау арқылы табысын жоғарлатқысы келеді. Коммерциялық банктер осы депозиттік саясатта ең маңызды тетіктерінің бірі болып табылады.
2008 жылы отандық банктеріміз бен компаниялардың сыртқы қарыздары ЖІӨ-ге қатысты 95%-ды құрады немесе 91 млрд. АҚШ долларына дейін өсті, соның ішінде 45,4 млрд. АҚШ долларына жуық қарыз бұл барлық екінші деңгейдегі банктердің сыртқы қарыздарын құрады.
Сыртқы қарыздардың есебінен отандық банктеріміздің несиелік портфельдеріндегі құрылысқа берілген несиелерінің үлесі 16%-ды немесе 10 млрд. АҚШ долларын, ал ипоткалық несиелеу көлемі 5 млрд. АҚШ долларын құраған [7].
Мерзімді депозиттер - ол салыну мерзімі және пайыздық өсім төлеу мөлшері анық көрсетілген депозиттік шотқа салынған ақша қаражаты. Төлем мөлшері салымның көлемі мен мерзіміне байланысты анықталады. Егер мерзімді салым иесі салымын шартта келісілген мерзімнен бұрын пайдаланғысы келсе, онда салым бойынша төленетін пайыздық мөлшері кемиді. Мерзімді салымдар ұзақ мерзімге салынатындықтан, олар тұрақты ақша қаражаты. Сондықтан банктер салымшылардың қаражатын ұзақ уақыт пайдалануға мүмкіндік алады.
Мерзімдік салымның бір түрі - депозиттік сертификат. Бірінші рет ондай куәлікті айналымға 1961 жылы АҚШ банктерінің бірі енгізді. Шот иесіне өтеу мерзімі және төленетін пайыздық мөлшері көрсетілген ерекше атаулы куәлік (сертификат) беріледі. Депозиттік сертификат - ол белгілі бір ірі соманы банкке салғандығы туралы берілетін жазбаша куәлік. Онда банктің міндетті түрде сертификатты кері сатып алу мерзімі және төлейтін өсімақысы көрсетіледі. Мысалы, АҚШ банктерінің іс-тәжірибесінде депозиттік сертификат кемі 100 мың долларға, ал Ұлыбританияда 50 мыңнан 250 мың ф. ст дейін шығарылады. Депозиттік сертификат тек заңды тұлғаларға беріледі. Ол атаулы және атаусыз (яғни иесі ұсынушу) болуы мүмкін. Депозиттік сертификат бойынша салымды алу құқы басқа жаққа беру, жазуы көрсетіліп берілуі мүмкін. Бұл куәлікті шартта көрсетілгендей мерзімге немесе талап бойынша берілетін етіп банктер шағарады.
Қажет уақытында талап етілетін депозиттер белгісіз уақытта салымшылардың ағымдағы, есеп айырысу шоттарында болатын ақшалай қаражаттар, олар банкті алдын ала ескертусіз кез келген уақытта салымшылармен алынуы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz