Жанама салықтардың қазіргі кездегі жағдайы мен олардың жаһандану жағдайындағы даму перспективалары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1 Қосылған құн салығының экономикалық мазмұны ... ... ... ... ... 7
1.2 Акциз салығының ұғымы және табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Шет елдеріндегі жанама салықтарды салудың ерекшеліктері.21
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Жанама салықтардың есептелу және алыну механизмі ... ... .27
2.2 Бостандық ауданы салық басқармасы мәліметтері бойынша жанама салықтардың түсуіне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1 Қосылған құн салығының экономикалық мазмұны ... ... ... ... ... 7
1.2 Акциз салығының ұғымы және табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Шет елдеріндегі жанама салықтарды салудың ерекшеліктері.21
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Жанама салықтардың есептелу және алыну механизмі ... ... .27
2.2 Бостандық ауданы салық басқармасы мәліметтері бойынша жанама салықтардың түсуіне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
Жаһандану жағдайында салықтық саясаттың негізгі бағыты мемлекет пен салық төлеушілердің арасындағы қатынасты тиімді көрсететін салықтарды айқындау және сол арқылы мемлекеттің түсімдерін арттыру. Бұл салықтарға жанама салықтарды немесе тұтынуға салынатын салықтарды жатқызуға болады.Жанама салықтардың мемлекет кірісіндегі жалпы үлесі мен қатынасы мемлекеттің даму деңгейі мен түрлі макроэкономикалық көрсеткіштерге байланысты өзгереді, фискалдық саясатты жүзеге асыруда жанама салықтардың үлесі жоғары. Жанама және тура салықтардың оптималды қатынасын анықтау, оның ішінде кең тараған қосылған құн салығының ставкаларын бекіту мәселесі кез-келген салықтық жүйе үшін өзекті мәселе.
1. 1995 жылы 25 сәуірдегі Қазақстан Республикасының Салык, Кодексі
2. 1999 жылғы 24 желтоқсан Қазақстан Республикасының Салық Кодексі
3. Қазақстан Республикасының Кодексі "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" (Салық кодексі) – 2011.25.03. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен;
4. Алматы қаласының Бостандық ауданы бойынша салық басқармасының 2008-2009-2010 жылдардағы 1Н есептік көрсеткіштер мәліметтері;
5. Алматы қаласының Бостандық ауданы бойынша салық басқармасының 2008-2009-2010 жылдардағы 2Н есептік көрсеткіштер мәліметтері;
6. http://www.salyk.kz/ (www.tax.kz) – Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің Салық комитеттінің ресми веб сайты;
7. http://www.nda.kz/ – Алматы қаласының салық департаментінің ресми веб сайты;
8. http://www.stat.kz/ – Қазақстан Республикасының статистика агенттігінің ресми веб сайты;
9. А.Д.Умбеталиев, Г.Е. Керімбек «Салық және салық салу», оқу құралы,
Алматы, 2006ж
10. Б.Ж.Ермекбаева, М.Ж.Арзаева «Шет мемлекеттерінің салықтары» Алматы, 2005ж
2. 1999 жылғы 24 желтоқсан Қазақстан Республикасының Салық Кодексі
3. Қазақстан Республикасының Кодексі "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" (Салық кодексі) – 2011.25.03. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен;
4. Алматы қаласының Бостандық ауданы бойынша салық басқармасының 2008-2009-2010 жылдардағы 1Н есептік көрсеткіштер мәліметтері;
5. Алматы қаласының Бостандық ауданы бойынша салық басқармасының 2008-2009-2010 жылдардағы 2Н есептік көрсеткіштер мәліметтері;
6. http://www.salyk.kz/ (www.tax.kz) – Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің Салық комитеттінің ресми веб сайты;
7. http://www.nda.kz/ – Алматы қаласының салық департаментінің ресми веб сайты;
8. http://www.stat.kz/ – Қазақстан Республикасының статистика агенттігінің ресми веб сайты;
9. А.Д.Умбеталиев, Г.Е. Керімбек «Салық және салық салу», оқу құралы,
Алматы, 2006ж
10. Б.Ж.Ермекбаева, М.Ж.Арзаева «Шет мемлекеттерінің салықтары» Алматы, 2005ж
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРҒЫ МЕКТЕБІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
______________ Қорғауға жіберілді
кафедра менгерушісі э.ғ,к., доцент
М.Ж.Арзаева ____________________
Жанама салықтардың қазіргі кездегі жағдайы мен олардың жаһандану жағдайындағы даму перспективалары
атты тақырыбында
ДИПЛОМ жұмысы
050509 - Қаржы мамандығы
Орындаған:
Қаржы мамандығының
4 курс студенті _________________________ Асылбеков А.А.
(күні, қолы)
Ғылыми жетекші:
оқытушы _________________________ Арзаева М.Ж.
(күні, қолы)
Норма бақылаушы:
аға оқытушы _________________________ Садыханова Д.А.
(күні, қолы)
Алматы, 2011
Диплом жұмысын дайындау
ГРАФИГІ
Реттік №
Бөлімдер атауы, қарастырылатын сұрақтар тізімі
Ғылыми жетекшіге тапсыру мерзімі
Ескертулер
1.
Әдебиеттерді таңдау, оларды зерттеу мен өңдеу. Негізгі көздер бойынша библиография жасау
10.01.2011
2.
Диплом жұмысының жоспарын жасау және оны жетекшімен қарастыру
21.01.2011
3.
Бірінші бөлімді жазу және оны тексеруге ұсыну
28.02.2011
4.
Практикалық материалдарды және т.б. жинақтау, жүйелеу және талдау.
20.03.2011
5.
Қорытынды мен ұсыныстарды ғылыми жетекшімен келісу.
18.04.2011
6.
Ескертуге сәйкес диплом жұмысын қайта өңдеу (толықтыру). Аяқталған жұмысты кафедраға ұсыну.
25.05.2011
7.
Рецензия мен пікірлермен танысу
30.05.2011
8.
Рецензия мен пікірлерді ескере отырып, қорғауға дайындықты аяқтау.
31.05.2011
Тапсырманың берілген күні _______________________
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.к., доцент ___________________________ Арзаева М. Ж.
Жұмыс жетекшісі
аға оқытушы ___________________________ Арзаева М. Ж.
Тапсырманы орындауға
алған студент ___________________________ Асылбеков А. А.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРҒЫ МЕКТЕБІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
ҚАРЖЫ мамандығы
4 курс Ф07К4 тобының студенті _____________Асылбеков А. А_____________
Жанама салықтардың қазіргі кездегі жағдайы мен олардың жаһандану жағдайындағы даму перспективалары атты тақырыбында диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
___07_____ желтоқсан 2010 ж. № __№ 4-2974 бұйрығымен бекітілді.
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі ______ ________________________
Жұмыстың бастапқы мәліметтері: ___________________________________
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _______________________________
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе жұмыстың қысқаша мазмұны:
A) ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _______________________________
ә) ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _______________________________
б) ___________________________________ _______________________________
___________________________________ _________________________________
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1 Қосылған құн салығының экономикалық мазмұны ... ... ... ... ... 7
1.2 Акциз салығының ұғымы және табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 Шет елдеріндегі жанама салықтарды салудың ерекшеліктері.21
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Жанама салықтардың есептелу және алыну механизмі ... ... .27
2.2 Бостандық ауданы салық басқармасы мәліметтері бойынша жанама салықтардың түсуіне талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .39
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
КІРІСПЕ
Жаһандану жағдайында салықтық саясаттың негізгі бағыты мемлекет пен салық төлеушілердің арасындағы қатынасты тиімді көрсететін салықтарды айқындау және сол арқылы мемлекеттің түсімдерін арттыру. Бұл салықтарға жанама салықтарды немесе тұтынуға салынатын салықтарды жатқызуға болады.Жанама салықтардың мемлекет кірісіндегі жалпы үлесі мен қатынасы мемлекеттің даму деңгейі мен түрлі макроэкономикалық көрсеткіштерге байланысты өзгереді, фискалдық саясатты жүзеге асыруда жанама салықтардың үлесі жоғары. Жанама және тура салықтардың оптималды қатынасын анықтау, оның ішінде кең тараған қосылған құн салығының ставкаларын бекіту мәселесі кез-келген салықтық жүйе үшін өзекті мәселе. Салықтық жүйенің ғылыми дәлелділік деңгейі және қазіргі жағдайға оның сай келуі елеулі деңгейде қоғамның құқықтық, саяси, әлеуметтік және экономикалық дамуымен ескертіледі. Экономикалық қайта құру кезеңінде ең қиыны заңды және жеке тұлғалар мен мемлекет арасындағы салықтық қатынастардың жетілдіру проблемасы - талқылау пәні болып табылады, мұндай кезде салық ауыртпалығын жеңілдету, жанама салықтар бойынша жүргізіледі. Одан түскен түсім біздің мемлекеттің бюджетінің табыстылық бөлігінде елеулі орын алады. Осыған байланысты, тауар және қызметтердің өндірісін ынталандыру есебіне жауап беретін, жанама салықтарды алудың және өндіріп алу проблемаларын шешу өзекті болады.
Тақырыпты зерттеу өзектілігі. Қазақстан Республикасының бюджетіндегі жанама салықтармен есеп айырысуларының жалпы көлемімен сипатталады. Жаһандану жағдайындағы жанама салықтардың мемлекеттің экономикалық өсу бағдарына әсер етуші құрал қызметі.
Диплом жұмысының мақсаты. Қазақстан Республикасындағы жанама салықтардың қызмет ету ерекшеліктерін көрсете отырып, жаһандану жағдайындағы қалыптасқан салық салу механизміне талдау жүргізу және олардың даму перспективалары бойынша ұсыныстар беру.
Диплом жұмысының міндеттері. Диплом жұмысының мақсатына қол жеткізу барысында келесідей міндеттер атқарылып, шешілуі тиіс:
oo жанама салықтардың экономикалық рөлі мен қызметтерін ашу, пайда болу табиғатын ашу;
oo шетел мемлекеттердің салық жүйесіндегі жанама салықтарды рөлі және өзіндік ерекшеліктерін анықтау;
oo жаһандану жағдайындағы Қазақстан Республикасының қосылған құн салығы және акциз салығының есептелу және алыну механизмін қарастыру, мемлекеттік және жергілікті бюджетті құрудағы орны мен рөлін талдау;
oo жаһандану жағдайындағы Қазақстан Республикасының ҚҚС және акциздің салық салу жүйесінде белгіленген қарқыны мен
құрылған заңнамалықтың негізгі қағидаларын анықтау.
oo жаһандану жағдайындағы Қазақстан Республикасындағы жанама салықтардың қызмет етуінің өзекті мәселлерін сипаттап және оларды шешу жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі. Мемлекеттік және жергілікті бюджетке 2008-2010 жылдар аралығындағы Алматы қаласының Бостандық ауданы бойынша салық басқармасының есептік көрсеткіштері негізінде алынған кіріс туралы мәліметтері.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қазақстан республикасындағы жанама салықтардың экономикалық мәні атты бірінші тарауда - - жанама салық салудың экономикалық табиғаты және мазмұны қарастырылған, мұнда жанама салықтардың пайда болу тарихы, зерттеліп отырған салықтардың тәжірибеде қолдану теріс жақтарымен, акциз және қосылған құн салығын шет мемлекеттердегі қолдану тәжірибесі сипатталған. Бірінші тарау үш бөлімнен тұрады: Қосылған құн салығының экономикалық мазмұны, Акциз салығының ұғымы және табиғаты және Шет елдеріндегі жанама салықтарды салудың ерекшеліктері.
Қазақстан республикасындағы жанама салықтардың қазіргі кездегі жағдайы атты екінші тарауда - Қазақстан Республикасындағы жанама салықтардың есептелу және алыну механизмі көрсетілді, жанама салықтардың мемлекет бюджетті құру барысына талдау жүргізілді, сондай-ақ Алматы қаласының Бостандық ауданы бойынша салық басқармасының жергілікті бюджетке салықтық түсімдеріне, оның ішінде қосылған құн салығы мен акциз салығын есептеу және өндіріп алуы бойынша талдау жүргізілді. Тарау екі бөлімнен тұрады: Жанама салықтардың есептелу және алыну механизмі және Бостандық ауданы салық басқармасы мәліметтері бойынша жанама салықтардың түсуіне талдау.
Қазақстан республикасындағы жанама салықтардың жаһандану жағдайындағы даму перспективалары және оны жетілдіру жолдары атты үшінші тарауда - жаһандану жағдайындағы Қазақстан Республикасындағы жанама салықтарды пайдалануын жетілдіру бойынша мемлекет тарапынан жасалып отырған іс-шаралармен, қазіргі кездегі жанама салықтардың Қазақстан Республикасында қолдануының өзекті мәселелері мен олардың шешу-даму жолдары ұсынылды.
Дипломдық жұмыс 70 беттен, 10 кестеден, 5 суреттен құрылған, пайдаланылған әдебиеттер тізімі 21.
Бұл жұмысты жазу барысында Қазақстан, Ресей және шетел ғылымдардың еңбектері мен экономика ғылым мамандарының баспа бетінде жарияланған мақалалары, халықаралық желі-интернет торабы, ҚР Салық Кодексі және де мемлекеттік уәкілетті органдардың жарияланған деректері, әсіресе Алматы қаласының Бостандық ауданы бойынша салық басқармасының есептік көрсеткіштер мәліметтерін пайдаландым.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1 Қосылған құн салығының экономикалық мазмұны
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделді. Салықтар бұрыннан белгілі мемлекеттің қызметінің барлық бағыттарын қаржыландыру көзі және мемлекеттік мүдделерді іске асырудың экономикалық құралы болып табылады. Салықтар заңдық тұрғыдан мемлекеттің тәуелсіз құқығының бірі ретінде көрсетіледі. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі - ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Ұйымдық - құқықтық жағынан салықтар - бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер. Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланылады.
Салықтар дегеніміз мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер болып табылады.
Салықтар - шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
* біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді.
* екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық
қатынастарын көрсетеді.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік - экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі - қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Салықтар негізгі мынадай қызметтері (функциялары) бар:
oo реттеушілік;
oo фискалдық;
oo қайта бөлу.
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың ынталандыру, бақылау функцияларын атап кетуге болады.
Реттеушілік қызметі - салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтар реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Салық түрлері,салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып саналады. Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асырады.
Салықтардың екінші қызметі - фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттік кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті артады. Фискалдық функция барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттің кірістерін толтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік- мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді.
Салықтар қаржы жүйесінде маңызды бір орынға ие. Мұны біз жалпы мемлекеттің қаржы жүйесінің қызметтік белгісін қарастырсақ, қаржы жүйесінің негізгі қосалқы жүйесінің бірін салық құрайтынын білеміз. [11, 315 бет]
Қазақстан Республикасының жалпы салық жүйесі тікелей және жанама салықтардың қосындысынан тұрады Тікелей салықтар салық төлеушілердің табысына немесе меншігінен тікелей алынатын мемлекет түсімі, ал жанама салықтар - тауар бағасына немесе қызмет көрсетуге үстеме құн ретінде тағайындалып тұтынушыдан төленеді, сондай-ақ бұл дегеніміз сол тауар мен істелген қызмет құнына енгізіледі деген мағынаны білдіреді. Осы салықтарды бюджетке төлейтін шаруашылық субьектілер болса да, негізгі салық жүктемесі соңғы тұтынушыға қалады. Алыну объектісі мен қолданылу әдістері әр түрлі болып келетін, тікелей және жанама салықтардың жүйесі, мемлекетке салықтардың - алымдық және экономикалық қызметтерін толықтай атқаруына мүмкіндік береді.
Жанама салықтар - баға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысы емес салықтар. Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді. Оларды саналы қолдану баға белгілеудің процесіне жағымды ықпал жасауы және тұтынудың құрылымына әсер етуі мүмкін. Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына қызметінің тарифіне қосылатындығына, кіріктірілетіндігінде. Бұл жағдайда салықты тауардың (қызметтің) нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет арасында тікелей байланыс болмайды.
Жанама салықтардың артықшылығы бюджет кірісін құрудағы рөлімен
байланысты. Сонымен бірге реттеу қызметін атқарады. Жанама салықтар дұрыс
қолданылса, олар экономиканы реттеуші қажетті қаржы құралы бола алады.
Жанама салықтар мемлекеттің қаржы жүйесіне үлкен әсерін тигізеді. Өзінің
барлық мүмкіндіктерін қолдана отырып мемлекет өндіріс пен қызмет
салаларының дамуына барлық жағдайлар жасау керек. Өйткені өткізу
мөлшері неғұрлым көбейген сайын жанама салық мөлшері өсіп, бюджетке
түсетін түсім көп болады. Осылайша біз жанама салықтарың қаржы жүйесіндегі
орнын көре аламыз.
Жанама салықтардың қолайлы жақтары да сөзсіз, оларға төмендегілерді жатқызуға болады:
1. Жанама салықтарды дұрыс пайдалана білсе, мемлекетке үлкен қаржы түсімдерін түсіреді. Мысалы, қосылған құн салығы қазіргі күні бюджеттік түсімдердің ең негізгі көзі болып отыр.
2. Жанама салықтар салық төлеушілерге көп салмақ салмайды, өйткені олар оны бөліп кіші бөліктермен төлеп отырады.
3. Жанама салықты төлеу, олар күнделікті тұрмысқа аса қажетті зат болмаса, тек төлеушіде ақша болған кезде ғана төленеді. Ал тікелей салықтар салық төлеушінің жағдайына қаратпай белгілі бір мерзімде төленуін талап етеді.
4. Жанама салықтар мемлекетке салық төлеушілердің одан іс тәжірибеде бас тарта алмайтындығымен пайдалы.
Міне, жанама салықтардың осындай позитивті жақтары оны кеңінен қолдануға мүмкіндік береді, ал бұл оз кезегінде негативті нәтижелерді беруі де әбден мүмкін, сондықтан да жанама салықтар мен тікелей салықтар арасында тепе-теңдікті қамтамасыз ететін ұтымды шешім қабылдануы керек.
Атап айтқанда, жанама салықтармен тек тұрмысқа екінші реттегі қажетті заттар ғана салынуы тиіс, өйткені жанама салықтар тауарлардың бағасының өсуіне әкеледі, ал мемлекет халықты кедейліктен, аштықтан, ауырудан сақтауы үшін бірінші реттік тұрмысқа қажетті өнімдердің бағасын төмен деңгейде ұстап тұруы тиіс. Сондықтан да бұл тауарларға салық салынбауы керек.
Алайда тұтынуға салынатын салық өсуінің кемшіліктері де бар, бұл кемшіліктерге олардың инфляциялық және регрестік сипатын жатқызуға болады. Бірақ бұл салықтардың оң нәтижесі олардың теріс әсерін жауып кетеді. Егер баға өсетін болса, сонымен бірге бюджет шығыстары да өсетін болса, онда бұл салықтардан түсетін түсімдер бағаның өсуімен көбейтетін болады. Бұл әлеуметтік бағдарламаларды іске асыруға қаражаттар алуға мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне инфляцияға қарсы автоматты механизм кіріктірілетін болды.
Жанама салықтарды тарату мен олардың шамасын кеңейту мен шамадан тыс қолдануға болмайды. Оларды жаппай қолдану мен арттыру тауарды қымбаттатып халық табысының өсуін қысқартып, салық төлеуден алынатын табысты елеулі азайтады. Сондай-ақ оны қолдануды шамадан тыс азайтып жіберу салық алудан түсетін табысты азайтады. Сондықтан тікелей және жанама салықтардың арасындағы ұтымды ара-қатынасты табу маңызды. Қосылған құн салығы өндірістік және бөлінгіштік циклдан басталып соңғы тұтынуға дейін әрбір сату актісінен алынатын коп сатылы салықты ұсынады. Салықтың объектісі қосылған құн болып табылады. Ол өзімен бірге шикізаттың, материалдың немесе жаңа өнім мен қызметті жасау үшін сатып алынған тауарлар мен өнімдердің құндарында қосылады.
Салық салу жүйесінде ортақ заңдылықтың болатының есте ұстау қажет: экономиканың дағдарысы жағдайында, тұралаушылықты - өндірістегі, саудадағы және экономиканың басқа секторларындағы тоқырауда - салық салуды тұтынысқа объективті қайта бағдарлау болады. Осы кезде мемлекеттің шығыстары мұндай жағдайда қысқармайды, тіпті кейде халықтың жұмыспен қамтылуының төмендеуінің нәтижесінде оны әлеуметтік қолдануды кеңейту, экономиканың құрылымын қайта құруға, оның тіршілікті қамтамасыз ететін салаларын қолдауға жұмсалатын шығыстарды және басқа кезек күттірмейтін шығыстарды арттыру қажеттілігінен көбейеді. Сондықтан салық ауыртпалығын көп тұтынатындарға ауыстырудың қажеттігі пайда болады. Бөлгіштік процестегі белгілі бір теңестіруге жанама салықтардың өзіндік әлеуметтік бағыттылығы осында көрінеді. Дүниежүзілік тәжірибе мұндай практиканы қолдап отырады.
Жанама салықтар - мемлекеттің экономикалық процеске араласудағы маңызды билік элементі. Жанама салықтар жүйесін жетілдірудегі ең маңыздысы, заңнамалық базаны және салық салу механизмін жетілдіру. Бұл мемлекеттің экономикалық дамуын қамтамасыз етуге, елдің өмірінің жеткілікті деңгейін жасауға мүмкіндік береді. Осының бәрі салықтық реформаның стратегиясы мен тактикасын дұрыс таңдауына, белгілі бір ауытқуларды тудыра алатын оның факторлары мен әлеуметтік-экономикалық және саяси салдарын көру қабілетіне, осы ауытқуларға дұрыс пайдалануға байланысты. [21]
Жанама салықтардың құрамында ең маңыздысы қосылған құн салығы болып табылады. Бұл салық басқа салықтармен салыстырғанда неғұрлым кейінірек пайда болған. Қазіргі тәжірибеде бар салықтардың көпшілігі XIX ғасырда енгізілген болатын. Акциз, жер салығы сияқты сонымен қатар басқа да салық түрлері ертеден қолданылып келсе, қосылған құн салығы тек XXI ғасырдан бастап қолданысқа енгізілді, Сонымен қатар қосылған күн өткен ғасырдың соңында статистикалық және аналитикалық мақсаттарда қолданылған болатын. Қосылған құн салығы жанама салықтың бір түрі болып табылады. Әдетте оның пайда болуын шығындардың өсу шегімен байланысты мемлекеттің табысты қажет етуімен түсіндіруге болады. Жанама салықтардың тарихында алғашқысы акциз болып табылады, ол тауарлардың бөлек түрлеріне салынатын болса, қосылған құн салығы оған қарама-қайшы келеді. Ол әмбебап акциз болып табылды, себебі бұл салық түрі барлық тауарларға салынады. Қосылған құн салығы әр елде әр түрлі аталады. Мысалы: Канада және Жаңа Зеландия елдерінде "қызмет көрсетуге және тауарға салынатын салық" деп атаса, Жапония да "тұтынуға салығы" деп аталады. Бұл салық түрі шамамен 80 елде қолданылады. Тек АҚШ-та ғана бұл салық түрі қолданыста жоқ. 80-жылдың аяғы мен 90-шы жылдардың басында қосылған құн салығы Шығыс Европа елдерінде (Болгария, Венгрия, Польша, Чехия, Словакия, Румыния) және де кейбір ТМД елдерінде (Белорусия, Қазақстан) елдерінде енгізілді. Ал бастапқы болып қосылған құн салығын қолданысқа енгізген Франция мемлекеті. Айналымға салынатын салық пен салықты өндіріп алу әдістемелерін дамыту оның негізін салды. Бұл жүйелі үш кезеңді бастан кешірді. Бірінші кезең 1937жыл, айналымға салынатын салықтан біркелкі өндіріс салығына өту. Екінші кезең 1948 жыл, жеке-жеке төлем жүйесін енгізу, соған сәйкес әрбір өндіруші салықты сатылымнан түскен жалпы сомасымен байланысты төлеп отырды. Үшінші кезең 1954 жылды қамтыды. Бұл кезеңде салық жүйесінің тәжірибесіне өндіріс салығының орнына қосылған құн салығын енгізді. Айналымға салынатын салық екі үлкен топтан тұрады: кумулятивті салық және бір жолғы ұстап қалу салығы. Осы екі салықтың қосындысынан қосылған құн салығы пайда болды. Кумулятивті салық әрбір операцияның жалпы сомасынан ұстап қалынады, яғни тауарды өндіру және айналымға жіберу кезіндегі әрбір операциядан еш кедергісіз алынып отырады. Және төмен ставкаға қарамастан біршама жинақ жасауға көмектеседі. Бір жолғы ұстап қалу салығы аты айтып тұрғандай тек бір рет қана алынады, яғни тауарды өндірген кезде, я болмаса тауарды айналымға жіберген кезде алынып отырады.
Жалпы қосылған құн салығын француз экономисті М. Лоре қолданысқа енгізген болатын. Лоре қосылған құн салығын 1949 жылы ұсынған, бірақ Франция үкіметі бұл салықтың экономикалық мазмұнын талдап, гипертрофиялық экономика, өндірістің құлдырауы мен тауарлы аштықтың мінездемеленген сол тарихи кезеңде оны енгізудің маңызы жоқ деп шешті. Бірнеше жылдар өткен соң ғана мемлекеттегі экономикалық жағдайы жақсарғаннан кейін қосылған құн салығы қайта қарастырылып енгізілді. Лоре сол кезеңде мемлекетте айналымнан алынатын салықты ауыстыра алатын қосылған құн салығының әсерінің үлгісін көрсетті. Мұндай қажеттілік айналым салығына сай қарқынды әсерін жою мақсатымен туындады. 1968 жылы Францияда осы салыққа толықтырулар жүргізілді. Бұған дейін салық таза күйінде қолданылып көрген жоқ. Бірақ, 1968 жылдан бастап салықтың тартылуы интенсивті қарқын алды. Оған әсер еткен 1967 жылдың сәуірінде Европалық одаққа кіретін мемлекеттерде қосылған құн салығын жанама салығы негізі түрінде енгізуді қабылдаған бірінші және үшінші Еуропалық Одақ Директивасы болды және енгізу мерзімі анықталды.
Болашақта қауымдастыққа кіруге мүдделері бар мемлекеттерге қосылған құн салығы жүйесінің жұмыс істеуі міндетті болды. Қосылған құн салығын қолдану нұсқаулары төртінші Директивамен анықталды.
Салық базасын кеңейту мен өз бюджеттерін толтыру мақсатында Еуропалық Одаққа мүше мемлекеттері қосылған құн салығына сәйкес салық базаларының мөлшерлері келісілді. Қосылған құн салығынан 1 пайыз мөлшеріндегі жылдық аударымдар арқылы толтырылатын ортақ қаражат қорын құрды. Орташа алғанда Еуропалық Одаққа мүше мемлекеттердің бұл салықтан түсетін табыс бөлігі ортақ салық түсімдері де 15-17 немесе ЖІӨ-дің 7 құрайды. Қосылған құн салығы мемлекеттің фискалды саясатын жүзеге асыру барысында қолданылады.
Қосылған құн салық салуы - жанама салықтың маңызды формасы. Көп жағдайларда қосылған құн салығын Батыс Еуропалық интеграция үдерісінің дамуы мен орнатылуында алатын роліне көңіл бөліп Европалық Одақ мемлекеттерінде қосылған құн салығы Европалық Одақ бюджетін базасының табыс көзі болып табылады. Бұл мемлекеттерде салық мөлшерлемелері 5 пайыздан 33 пайызға дейін ауытқуда. Айналыс қосылған құн салығын қайта құру негізінде Францияда енгізілген қосылған құн салығы басқа мемлекеттерде өндіріс салығы ретінде қолданыла бастады. Қосылған құн салығы фискалды саясатты іске асыруда қолданылуына қарамастан, оған нақты ынталандыру функциялары да тән. Европа мемлекеттерінде негізгі капиталға инвестицияланған қаражаттар босатылады. Банктер, қаржы мекемелері,дәрігерлер мен қорғаушылар, тұрғын үйлерді зайымға беру салықтан босатылады. Қосылған құн салығы нейтралды салық болып табылады. Көптеген сырт мемлекеттердің үкіметтері бюджет дефицитін жабу ең алдымен қосылған құн салығынан түсетін түсімдердің көлемін ұлғайту арқылы жүргізеді. Себебі бұрын табыстарға прогрессивті түрде салық салу қорлану үдерісі мен қызмет белсенділігіне негативті түрде әсер етті.
Еуропалық Одақ мемлекеттерінің салық жүйесін өзгертудің негізгі уәждеуі:
* қосылған құн салығы жаңа техника арқылы салық операцияларын құжат айналым жүйесінің реттелуін және тез жүргізуге мүмкіндік береді;
* ортақ нарыққа мемлекеттердің кіруіне қосылған құн салығын енгізу міндетті;
* тауарлар мен қызметтердің бір түріне салықтардың жеңілдік жағдайын жасау мақсатында қосылған құн салығын бөлшек сауда сатуларынан салық пен салыстырғанда әлдеқайда тиімді;
* қосылған құн салығы бюджеттік түсімдерді әлдеқайда көтереді;
* сонымен қатар, осы факторлардың ішінде саяси аргументтер болып - ортақ нарыққа кіру шарты болып табылады. Дәл осы аргумент еуропалық мемлекеттер арасына осы салықтың кең тарауына түрткі болады. Қазіргі кезде Еуропалық Одақ мүшелерінің барлығы көрсетілген салықты енгізеді.
70-ші жылдардың орта шегінен бастап қосылған құн салығы Европалық Экономикалық Қауымдастық мүшелерінің салық жүйесі құрамдас бөлігіне айналып, Қауымдастық құрамына кіргісі келген елдер оны салық жүйесіне енгізуі міндетті талап болды. 1997жылдан бастап қосылған құн салығы Европалық Экономикалық Қауымдастықта бір ставкамен алынды. Кейбір елдерде ставка деңгейі және саны дифференциалданған болды. Европалық Экономикалық Қауымдастықтың 24 елінің 19 елі қосылған құн салығын қалады. 1987жылы Европалық Одақтың комиссия мүшелері, бірдей нарық құру мақсатында қосылған құн салығы мен акциздердің бірдей ставкаларын белгілеуде кешенді шараларды жасап, жүзеге асырды. Әлемде Қосылған құн салығының базалық ставкасы деңгейі 14-20% шегінде, жеңілдіктер негізінен тамақ өнімдерін, дәрі -- дәрмек, кітап сияқты тауарларға қарастырылған ставка 4-9% шегінде, ал жоғарылатылған ставка жанар-жағар май,темекі, алкоголь өнімдеріне белгіленген.
Сонымен қатар, қосылған құн салығының қызмет ету механизмі де өзгертілді. Қосылған құн салығы әлемдік тәжірибеде екі қағида негізінде алынады: шыққан ел қағидасы және тағайындалған ел қағидасы. Шыққан ел қағидасына сәйкес - салық, тауар экспорты кезінде алынып, тауар өндірілген ел бюджетіне түседі. Тағайындалған ел қағидасы бойынша - қосылған құн салығы тауар өндіріліп шыққан елдің бюджетіне түседі. Мұндай жағдайда кеден реттеуі жүреді, яғни салықты тауар импорты кезінде алып, оны экспорттаушыларға орнын толтырады. Бұл механизмде, Европалық Қауымдастықтың көп елдері жасанды пайда табуы мүмкін, яғни экспорттық салыққа қарағанда импорттық салықты үлкен ставкада алады. Шыққан ел қағидасы бойынша өнім сатуда Одақтың құрамына кіретін елдерде кедендік реттеуді алып тастайды. Бұнда, тауар өнімі Одақ құрамына кіретін мемлекеттер арасында бір мемлекет ішінде қозғалып жүрген сияқты қозғалады. Европалық Экономикалық Қауымдастық шеңберінде экспортер - импортер терминдері жеткізуші - тапсырыс беруші деген терминдермен ауысты. [20, 315-319 бет]
Мемлекеттердің қосылған құн салығына көшу макроэкономикалық тұрғыдағы ортақ нарық форма кезінде іске асырылады. Көші процесінің өзі мыналарды қажет етеді:
* салық жүйесінің есебінің тиімділігі;
* жанама салық жүйесінің түбегейлі талдауы;
* шет мемлекеттерден жұмыс істеу стажы бар кәсіби мамандарды дайындау;
* жаңа жүйеге көшу мерзімін анықтау;
* әр сату операцияларына шот-фактура толтыру міндеттілігі;
* ақпараттар мен құжаттарды өңдеуді автоматтандыру;
* қосылған құн салығын есептеуді банк функциясына тіркеу;
* кеден есебін компьютеризациялау.
Қосылған құн салығын талдау еуропалық мемлекеттердің және басқа мемлекеттердің көбінде жанама салық салудың кең тарағанын көрсетті. Осы салықтың артықшылығы туралы сұрақ біртекті болып табылмайды. Қосылған құн салығына өту базасы болып табылатын жақсы дамыған жанама салық салу жүйесі барлық елдерде бірдей емес. Бұл салық түріне көшу, өз есебінен шешімнің әбден қабылғандығын және үлкен дайындықтан өтуді қажет етеді. Мысал ретінде АҚШ мемлекетін алсақ болады. Бұл шешімді қабылдау үшін, олар 2 жыл бойы конгрессте дайындық жүргізді. Соңғы нәтиже шығарғанда, барлық кемшіліктер мен артықшылықтарды салмақтағанда, АҚШ-қа бұл салық түрінің тиімсіздігін көрді. Мұндай шешімге Жапонияда келді.
Қосылған құн салығының рөлі мен орны бірқалыпты емес: тәжірибелер жүргізушілердің ойынша, бұл салық түрі мемлекеттік бюджеттің тапшылығының басым бөлігін толтырады деп есептейді, ал аналитиктер ойы бұл салықтың тіпті жоғары фискалдығын, салық базасының дайындығының жоқтығының қасы және пайыздық мөлшердің тіпті жоғары қарқындылығын көздейді. Қосылған құн салығы Қазақстан экономикасында өтпелі кезеңде тіпті тәуекелінің жоғары болуын көздейді, өйткені ол оның салық жүйесіндегі кемшіліктері мен қосылған құн салығының есептеудегі техниканың жетіспеушілігін қамтиды. Қосылған құн салығы тауарға деген сұранымды реттеп отырады. Бұл модель батыс экономикалық жүйелерінде үлкен рөл атқарады. Бұл салық түрі дүние жүзінің 60 мемлекеттерінде салық жүйесінің құрама элементі болып табылады.
Қазақстан Республикасында қосылған құн салығы 1992 жылы қаңтарында енгізілді. Советтік қоғам кезінде жүріп жатқан үдерістерге бұл салық түрінің енгізілуі, артынан із қалдырады. Нақ осы кезде Қазақстан егемендігі туралы мәртебе алған еді. Қаржы-несие Кеңес үкіметінен мұра болып қалған қаржы-несие жүйесі нарықтық даму жолына түскен жас мемлекеттің талабына сай келмеді, себебі ол әкімшілік бұйрыққа негізделген болатын. Сондықтан ең бірінші заңдық актілердің, Республиканың жоғары кеңесімен қабылданған Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы және Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі туралы заңдарымен, қаржы жүйесі реформалары қоймай, сонымен қатар дуниежүзілік тәжірибеде прогрессивті тенденцияларға қарсы сәйкес жаңа салық жүйесі қалыптасты. Экономика жүйесінің дамуындағы ең маңызды сәт болып айналымға салынатын салықтың орнына өндірілген қосылған құн салығы болды. Бұған әртүрлі эсерлер болды. Нарықтық қатынастардың дамуы меншіктің түрлерінің көбеюіне әкеледі, шаруашылық серіктестерді дамытты, аралас өндіріс түрлерін құруға әкелді, осыған байланысты бұрынғы салықтың түрінің алынуы қиын болды. Делдалдық қызметтердің өсуі де әмбебап салықты керек етті. Ол осы өсімнен мемлекеттік қазынаға тартуды керек етті.
1.1 Акциз салығының ұғымы және табиғаты
Жанама салықтардың келесі бір түрі акциз салығы болып табылады. Акциздерді өзінің айырмашылықты ерекшеліктеріне қарай монопольды түрде жоғары бағалары мен тұрақты сұранымы болатын тауарларды өндірушілер төлейді.
Акцизделетін тауарлар тізімі белгілі бір мақсаттарға сәйкес анықталады:
* кейбір тауар түрлері өндірісі мен сатылуынан түсетін өте жоғары табыстарды қайта бөлу қажеттілігі (мысалы: алкоголь өнімдері);
* тұтынылуы адам денсаулығы мен қоршаған ортаға зиян әкелетін әлеуметтік қауіпті тауарлардың өндірісі мен тұтынылуын шектеу қажеттілігі. Осыған байланысты дәстүрлі түрде акцизделетін тауарларға алкоголь ішімдіктері мен темекі өнімдері жатады. Кей елдерде экологиялық акциздер қолданылуд а (мысалы, АҚШ-ғы фрион типіндегі химикаттарға салынатын акциз);
* сән - салтанат заттарына акциз салығын белгілеу арқылы жоғарғы табысы бар халық бөлігінің табыстарын қайта бөлу қажеттілігі. әлемдік тәжірибеде бұл категорияға әдетте, яхталар, мотоциклдер, жеңіл автомобильдер, сондай - ақ әшекей бұйымдары жатады.
Кез келген салық реформасының тартымдылығы мен тиімділігін бағалау критерийлерінің негізгі салық жүйесінің салық төлеушіге түсіретін салық ауыртпашылығының деңгейі болып табылады. Акциздердің кәсіпорындардың салықтық ауыртпашылығының мөлшеріне әсері айтарлықтай. Акциз өзінің мазмұны бойынша тауардың бағасына қосылып, соңғы тұтынушымен төленуі керек, бірақ оның ауыртпашылығын шаруашылық субъектілері де көтереді.
Акциз мемлекет кірістерін оперативті түрде ұлғайта алатын қасиеті бар салық болғандықтан, елдегі қатерлі жағдай кездеріңде (соғыс, табиғи апаттар), мемлекет шығындары кенет өскен кезде мемлекет өз кірістерін ұлғайту мақсатымен. күнделікті тұтынатын тауарлардың кейбір түрлеріне де акциз салығын белгілеуі мүмкін.
Өте ерте кезеңнен қазіргі күнге дейін акциздік салық салудың кеңінен таралуы оны жинақтаудың жылдамдығына және жоғары фискалдық тиімділігіне байланысты.
Акцизді төлеген кәсіпорын оны тауарлардың, қызметтердің бағасына қосып, тұтынушыға аударады. Бірақ кәсіпорын тауардың бағасын белгілі бір деңгейде ғана дейін, яғни төлем қабілетті сұранысқа байланысты көтере алады. Егер акциз енгізілген тауар бағасы өте жоғары болып кетсе, бұл тауарға сұраныс азаяды, төмендейді. Сондықтан тұтынушыларды ұстап қалу үшін кәсіпорын баға деңгейін сақтай отырып, өз пайдасын салық сомасына азайтуға мәжбүр болады. Яғни акциз салығының жоғары ставкасын қолдану халықтың сатып алу қабілеттігін төмендетіп, өндірушілер үшін өткізу нарығын тарылтады. Пайданың минималды мөлшерін жоспарлағанда да бағаның құрамындағы жоғары акциз ставкалары өндірушілерге өз өнімдерін тез уақытта өткізуге мүмкіндік бермейді, оған сатып алушылардың шектеулі мүмкіндіктері себеп болады.
Осылайша, акцизделетін тауарды өндіретін кәсіпорынның табысының бір бөлігін ала отырып, акциз кәсіпорын қызметін қаржылық нәтижесіне кері әсер етеді. Өндірушілердің бұл тауарларды өндіруге деген қызығушылығы төмендейді. Ал өндірістің қысқартылуы баға өсуіне ықпал етіп сұраныстың, яғни тұтыну деңгейінің төмендеуіне әкеледі.
Бірақ бұл шектеу механизмінің жүзеге асырылу тиімділігі акцизделетін тауарлар айналымы саласына жүргізілетін мемлекеттік бақылауға және заңсыз айналым көлеміне тікелей байланысты. Акциздің реттеуші функциясының келесі бағыты - өндіріс құрылымына ықпал ету, өндірілетін өнім сапасының жоғарылауыңа, өнімнің тұтыну қасиеттерінің жақсаруын ынталандыру.
Бұл іс жүзінде акциздің дифференциалданған ставкілерін және тұрлаулы акциз ставкілерін белгілеу арқылы жүзеге асырылады. Төменгі сортты тауарға жоғары акцизді салу арқылы мемлекет тауар өндірушіні сапалы өнім өндіруге ынталандырады.
Бұдан басқа сапалы өнім өндірісін ынталандыру акциздің тұрлаулы ставкаларын белгілеу арқылы да жүзеге асырылады. Өндірушілер үшін өнім бірлігінен тұрлаулы акциз салығын төлеу тұтыну қасиеттері, дизайні жоғары, сапалы әрі бағалы өнім өндіруге ынталандырады. Ал тұтынушы үшін тұрлаулы ставканың белгіленуі сапалы бағалы өнімдерге бағаның қолайлылығын, яғни осы тауарларды сатып алу мүмкіндігінің өсуін білдіреді. Өйткені бұл жағдайда акциз салығының сомасы тауарлардың бағасына, оған кеткен шығындар мөлшеріне байланыссыз болады. Тауар бағасы төмендеген жағдайда бюджетке акциз салығы есебінен түсетін түсім көлемі азаймайды, салықтан жалтару жағдайларына жол берілмеген. Бірақ, егер баға жоғарыласа акциз салығының түсімі сол қалпында қалады, яғни инфляция деңгейі ескерілмей қалады.
Кейбір тауар түрлерінің өндіріс рентабельділігіне әсер ету - акциздің реттеуші функциясының тағы бір бағыты болып табылады. Алкоголь, темекі сияқты өнімдердің өндірісі көптеген елдерде аз шығындар мен жоғары нарық бағаларының әсерінен рентабельдігі жоғары әрі табысты өндіріс салаларына жатады". Сондықтан бұл салалар үнемі мемлекеттің бақылауында болуы керек. Осыған байланысты акциз арқылы бір жағынан жоғарғы нормативті пайданың бір бөлігі бюджетке алынса, екінші жағынан осы өндіріс салаларын экономикадағы қызуына кедергі жасалады.
Бүгінде белгілеген акциз салығы арақ өндірісінің рентабельділігін 13 бөлікке төмендетіп, алкоголь бизнесімен бюджетке елеулі түсімдерді қамтамасыз етіп отыр. Ал өндіріс сапасына, кейбір тауарлардың тұтынуға әсер ету бағытындағы реттеу негізінен акциз салығының ставкалары арқылы жүзеге асырылуда. [21]
Қазақстанда акциз салығы алғаш енгізілген жылдары барлық акциз ставкалары тауар құнына пайызбен белгіленген, яғни адвалорлық ставкалар қолданылған болатын. Бүгінгі күнде Қазақстанда акцизделетін тауар түрлерінен негізінен тұрлаулы ставкалар белгіленді (акцизделетін қызмет түрлері, бекіре және қызыл балықтарының уылдырықтары, зергерлік бұйымдардан басқа).
Бірақ Қазақстанда өндіріс құрылымына және тауар сапасына әсер ету мақсатымен акциздің дифференциалданған ставкалары әлі толық қолданылмау да. Сондықтан акциз ставкаларының алкоголь өнімдерінің күштілігіне байланысты дифференциалдануы жөн болар еді. Күштілігі жоғары алкоголь өнімдеріне жоғары акциз ставкасын белгілеу ендірушіні күштілігі төмен алкоголь өнімдерін өндіруге көшуіне ынталандырады. Осыған сәйкес тұтынушыны да зияны әлсіз алкоголь өнімдерін тұтынуға итермелейді.
Осы сияқты дифференциалданған ставкаларды темекі өнімдеріне, мұнайды қайта өңдеу өнімдеріне (бензин, дизель отыны), олардың сортына, сапасына, құрамындағы зиянды заттарға қарай қолдануға болады (мысалы, Германия тәжірибесі бойынша). [9, 168 бет]
Акциз сөзінің өзі латын тілінен аударғанда "accisum" "кесілген" деген мағынаны білдіреді. Ресей империясы кезінде акциз салығы табакқа (1839ж), қантқа (1848ж), тұзға (1862ж), дрожжиге (1866ж), керосинге (1872ж), жарық беретін мұнай майларына (1887ж), сіріңкеге (1888ж) енгізілді. Осылайша акциздер мемлекет бюджетіне тұрақты кірістер түсіріп отыратын бірден бір негізгі салық түріне айналды, ал тұрақты кірістің кепіл көзі акциз салығы салынатын өнеркәсіп өнімдері болып табылды. Ал ең көп табыс әкелетін өндіріс құрамында спирті бар сусындар. Революцияға дейінгі Ресейде акциз салығы арақ және шарап өнімдерімен қатар құрамында аз көлемде алкоголь бар сусындарға, яғни сыраның барлық түрлеріне, бал сыраға, ашытылған шарап өнімдеріне де салынды. Акциз салығынан босатылған өнімдер болып, шет елдерге шығарылатын спирт және шарап, жүзім шарабы, сірке суы, балды квас, жарық үшін қолданылатын спирт өнімдері табылды. [20, 59-61 бет]
Акциздің жалпы пайда болу тарихы 1917 жылдың соңында енгізілген бірінші акциз 1921 жылы 14% дейінгі жүзім шарабының күштілігіне байланысты салынды. Осы 1921 жылы темекі өнімдеріне, папирус қағазына, сіріңкелерге де акциз енгізілді.
Акциз жүйесі келешекте, 1922 жылы 3 ақпанда енгізілген заңға сәйкес, техникалық мақсатқа салынған спиртке, сыраға, балға, салқындатылған сусындарға, 1922 жылы тұзға, мұнай өнімдеріне, крахмалды қантқа акциздер енгізілуімен байланысты кеңейтілді.
1926-1927 ж.ж. жанама салықтар облысына көптеген өзгерістер енгізілді. Мысалы, 1927 ж. тұзға акциз алынып тасталды. 20 жылдардың бірінші жартысында бұл акциз бюджеттік жинақ бойынша ғана емес, сонымен бірге ауылдық тұтынудың басқа өнімдері нарықта жеткіліксіз болғандықтан, ауылдық жерлерге акциз салудың негізгі көзі болып табылады (жыл сайынғы түсім 15-18 млн. рубльді құрады). Ауыл мен қала арасында нақты тауар айналымының дамуымен байланысты тұзға акцизді салу қажеттілігі төмендеді. Бұл кезде оның саяси мәні жоғары болды, өйткені қала халқына қарағанда, тұзды үлкен көлемде тұтынатын шаруалар иығына акциздің бұл түрі біраз да болсын ауыр тиген болатын. Осы жылы крахмалды қант акцизіне және кофеге кедендік алымның бір уақытта жоғарылауымен байланысты кофеге акциз алынып тасталды. Керісінше бұл жылдары косметикалық бұйымдардың этикеткалық бағасына қатысты пайызбен акциз салығы тағайындалды.
1927 ж. тұзға салынатын акциз бойынша мемлекеттік түсімнің орнын толтыру мақсатында парфюмериялық және косметикалық заттарға салық салу енгізілді. Осы жылы папирустық қағаз бойынша акциз түсімдері аз және оның есебі күрделі болғандықтан бұл өнім бойынша акциз алынып тасталды.
1928 жылы ұсақ жүзімдіктер мен шарап дайындауды кеңейту
мақсатында әлсіз және күшті шараптарға салынатын акциз алынып тасталды, керісінше коньяктар мен ашты шарапты шығаруға жіберілетін жүзім спиртіне салық салу жоғарылады.
1930 ж. КСРО-да кеңестік акциз салудың дамуына байланысты акциз салу екі қағида негізінде салынды: салық салуға ірі түсім түсуді қамтамасыз ететін өнімдерді тарту және жанама салық салуды қала мен ауыл тұрғындарының төлем қабілеттілігіне сәйкес олардың арасында тепе - теңдік жағдайда тарату.
Акциздің одан әрі дамуы, одан түсетін кірісті, оның салық салу объектілерінің санын одан әрі жоғарылатты.
1930 жылдардың басында тұтынушылардың сатып алу қабілеті төмендеді, өйткені бұл кездегі орталықтандырылған мемлекеттік басқару жүйесі тұтынушылық сұранысты шектеу есебінен өндірістік қордың жинақталуына әсерін тигізді.
Сол кезеңде киев княздары мен мәскеу чиновниктері бұл мәселені шешудің тек екі жолын қарастырған болатын. Біріншіден, тікелей салық салудың механизімін жетілдіру. Екіншіден, кеден баж салықтары мен әртүрлі жинақтардың пайда болып отыруы, соған сәйкес бұл жинақтар жылдан жылға көбейе түсті. Бұған мысал ретінде бірінші Петрдің кезіндегі балтаға, ағаш табытқа салынған салықтарды атап айтуға болады. Ендігі кезекте өнеркәсіп саласы кәсіптің басқа да түрлері мен натуралды шаруашылықты ығыстыра бастаған кезеңде билік басындағы чиновниктерге салықты кедей шаруаларға салғаннан да ірі өнеркәсіп иелеріне салған қолайлы болды. Дәл осылай бұқаралық тұтыну өнімдеріне салынатын жанама салықтың бір түрі акциздер пайда болды. Тауар бағасы тауарларға салынған акциз салығының көлеміне байланысты тағайындалып отырды.
Онжылдық акциздік салық салу тәжірибесі акциздік өнімдер өнеркәсібінің дамуына және акциз бойынша кірістер түсімдерін көбейтуге нәтижелі қорытындылар берді. Халықтың төлем қабілеттілігінің өсуі және акциздік өнімдердің өндірісінің көбеюінен акциздік түсімдердің жылдан жылға өскені байқалды. Бұл жаңа салық салу объектілерінің пайда болуы (арақ және 40 градустан жоғары спирттік өнімдер, резеңке аяқ - киімдер, парфюмериялық және косметикалық заттар және т.б.) мен соғысқа дейінгі акциздік салық салу ставкаларына қарағанда жоғарғы ставка орнатылуы.
1930 жылы КСРО аумағындағы жанама салық салу жүйесінің түбірімен өзгеруіне байланысты салықтық реформа жүргізілді. Барлық жанама салықтар (кедендік алымдардан басқа), алымдар, кейбір тура салықтар көтерме бағаға үстеме формасында қабылданған желісінде тауарларды және қызметтерді сату кезінде тұрғындардан өндірілетін айналымға салынатын салыққа ауыстырылды.
Осы жылдары әлемдік тәжірибеде айналымнан салық экономикалық тар мазмұнда болды - ол экономикалық реттеліп тұтынудағы белгілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРҒЫ МЕКТЕБІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
______________ Қорғауға жіберілді
кафедра менгерушісі э.ғ,к., доцент
М.Ж.Арзаева ____________________
Жанама салықтардың қазіргі кездегі жағдайы мен олардың жаһандану жағдайындағы даму перспективалары
атты тақырыбында
ДИПЛОМ жұмысы
050509 - Қаржы мамандығы
Орындаған:
Қаржы мамандығының
4 курс студенті _________________________ Асылбеков А.А.
(күні, қолы)
Ғылыми жетекші:
оқытушы _________________________ Арзаева М.Ж.
(күні, қолы)
Норма бақылаушы:
аға оқытушы _________________________ Садыханова Д.А.
(күні, қолы)
Алматы, 2011
Диплом жұмысын дайындау
ГРАФИГІ
Реттік №
Бөлімдер атауы, қарастырылатын сұрақтар тізімі
Ғылыми жетекшіге тапсыру мерзімі
Ескертулер
1.
Әдебиеттерді таңдау, оларды зерттеу мен өңдеу. Негізгі көздер бойынша библиография жасау
10.01.2011
2.
Диплом жұмысының жоспарын жасау және оны жетекшімен қарастыру
21.01.2011
3.
Бірінші бөлімді жазу және оны тексеруге ұсыну
28.02.2011
4.
Практикалық материалдарды және т.б. жинақтау, жүйелеу және талдау.
20.03.2011
5.
Қорытынды мен ұсыныстарды ғылыми жетекшімен келісу.
18.04.2011
6.
Ескертуге сәйкес диплом жұмысын қайта өңдеу (толықтыру). Аяқталған жұмысты кафедраға ұсыну.
25.05.2011
7.
Рецензия мен пікірлермен танысу
30.05.2011
8.
Рецензия мен пікірлерді ескере отырып, қорғауға дайындықты аяқтау.
31.05.2011
Тапсырманың берілген күні _______________________
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.к., доцент ___________________________ Арзаева М. Ж.
Жұмыс жетекшісі
аға оқытушы ___________________________ Арзаева М. Ж.
Тапсырманы орындауға
алған студент ___________________________ Асылбеков А. А.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРҒЫ МЕКТЕБІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
ҚАРЖЫ мамандығы
4 курс Ф07К4 тобының студенті _____________Асылбеков А. А_____________
Жанама салықтардың қазіргі кездегі жағдайы мен олардың жаһандану жағдайындағы даму перспективалары атты тақырыбында диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
___07_____ желтоқсан 2010 ж. № __№ 4-2974 бұйрығымен бекітілді.
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі ______ ________________________
Жұмыстың бастапқы мәліметтері: ___________________________________
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _______________________________
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе жұмыстың қысқаша мазмұны:
A) ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _______________________________
ә) ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ___________________________________ _______________________________
б) ___________________________________ _______________________________
___________________________________ _________________________________
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1 Қосылған құн салығының экономикалық мазмұны ... ... ... ... ... 7
1.2 Акциз салығының ұғымы және табиғаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 Шет елдеріндегі жанама салықтарды салудың ерекшеліктері.21
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Жанама салықтардың есептелу және алыну механизмі ... ... .27
2.2 Бостандық ауданы салық басқармасы мәліметтері бойынша жанама салықтардың түсуіне талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .39
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
КІРІСПЕ
Жаһандану жағдайында салықтық саясаттың негізгі бағыты мемлекет пен салық төлеушілердің арасындағы қатынасты тиімді көрсететін салықтарды айқындау және сол арқылы мемлекеттің түсімдерін арттыру. Бұл салықтарға жанама салықтарды немесе тұтынуға салынатын салықтарды жатқызуға болады.Жанама салықтардың мемлекет кірісіндегі жалпы үлесі мен қатынасы мемлекеттің даму деңгейі мен түрлі макроэкономикалық көрсеткіштерге байланысты өзгереді, фискалдық саясатты жүзеге асыруда жанама салықтардың үлесі жоғары. Жанама және тура салықтардың оптималды қатынасын анықтау, оның ішінде кең тараған қосылған құн салығының ставкаларын бекіту мәселесі кез-келген салықтық жүйе үшін өзекті мәселе. Салықтық жүйенің ғылыми дәлелділік деңгейі және қазіргі жағдайға оның сай келуі елеулі деңгейде қоғамның құқықтық, саяси, әлеуметтік және экономикалық дамуымен ескертіледі. Экономикалық қайта құру кезеңінде ең қиыны заңды және жеке тұлғалар мен мемлекет арасындағы салықтық қатынастардың жетілдіру проблемасы - талқылау пәні болып табылады, мұндай кезде салық ауыртпалығын жеңілдету, жанама салықтар бойынша жүргізіледі. Одан түскен түсім біздің мемлекеттің бюджетінің табыстылық бөлігінде елеулі орын алады. Осыған байланысты, тауар және қызметтердің өндірісін ынталандыру есебіне жауап беретін, жанама салықтарды алудың және өндіріп алу проблемаларын шешу өзекті болады.
Тақырыпты зерттеу өзектілігі. Қазақстан Республикасының бюджетіндегі жанама салықтармен есеп айырысуларының жалпы көлемімен сипатталады. Жаһандану жағдайындағы жанама салықтардың мемлекеттің экономикалық өсу бағдарына әсер етуші құрал қызметі.
Диплом жұмысының мақсаты. Қазақстан Республикасындағы жанама салықтардың қызмет ету ерекшеліктерін көрсете отырып, жаһандану жағдайындағы қалыптасқан салық салу механизміне талдау жүргізу және олардың даму перспективалары бойынша ұсыныстар беру.
Диплом жұмысының міндеттері. Диплом жұмысының мақсатына қол жеткізу барысында келесідей міндеттер атқарылып, шешілуі тиіс:
oo жанама салықтардың экономикалық рөлі мен қызметтерін ашу, пайда болу табиғатын ашу;
oo шетел мемлекеттердің салық жүйесіндегі жанама салықтарды рөлі және өзіндік ерекшеліктерін анықтау;
oo жаһандану жағдайындағы Қазақстан Республикасының қосылған құн салығы және акциз салығының есептелу және алыну механизмін қарастыру, мемлекеттік және жергілікті бюджетті құрудағы орны мен рөлін талдау;
oo жаһандану жағдайындағы Қазақстан Республикасының ҚҚС және акциздің салық салу жүйесінде белгіленген қарқыны мен
құрылған заңнамалықтың негізгі қағидаларын анықтау.
oo жаһандану жағдайындағы Қазақстан Республикасындағы жанама салықтардың қызмет етуінің өзекті мәселлерін сипаттап және оларды шешу жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі. Мемлекеттік және жергілікті бюджетке 2008-2010 жылдар аралығындағы Алматы қаласының Бостандық ауданы бойынша салық басқармасының есептік көрсеткіштері негізінде алынған кіріс туралы мәліметтері.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қазақстан республикасындағы жанама салықтардың экономикалық мәні атты бірінші тарауда - - жанама салық салудың экономикалық табиғаты және мазмұны қарастырылған, мұнда жанама салықтардың пайда болу тарихы, зерттеліп отырған салықтардың тәжірибеде қолдану теріс жақтарымен, акциз және қосылған құн салығын шет мемлекеттердегі қолдану тәжірибесі сипатталған. Бірінші тарау үш бөлімнен тұрады: Қосылған құн салығының экономикалық мазмұны, Акциз салығының ұғымы және табиғаты және Шет елдеріндегі жанама салықтарды салудың ерекшеліктері.
Қазақстан республикасындағы жанама салықтардың қазіргі кездегі жағдайы атты екінші тарауда - Қазақстан Республикасындағы жанама салықтардың есептелу және алыну механизмі көрсетілді, жанама салықтардың мемлекет бюджетті құру барысына талдау жүргізілді, сондай-ақ Алматы қаласының Бостандық ауданы бойынша салық басқармасының жергілікті бюджетке салықтық түсімдеріне, оның ішінде қосылған құн салығы мен акциз салығын есептеу және өндіріп алуы бойынша талдау жүргізілді. Тарау екі бөлімнен тұрады: Жанама салықтардың есептелу және алыну механизмі және Бостандық ауданы салық басқармасы мәліметтері бойынша жанама салықтардың түсуіне талдау.
Қазақстан республикасындағы жанама салықтардың жаһандану жағдайындағы даму перспективалары және оны жетілдіру жолдары атты үшінші тарауда - жаһандану жағдайындағы Қазақстан Республикасындағы жанама салықтарды пайдалануын жетілдіру бойынша мемлекет тарапынан жасалып отырған іс-шаралармен, қазіргі кездегі жанама салықтардың Қазақстан Республикасында қолдануының өзекті мәселелері мен олардың шешу-даму жолдары ұсынылды.
Дипломдық жұмыс 70 беттен, 10 кестеден, 5 суреттен құрылған, пайдаланылған әдебиеттер тізімі 21.
Бұл жұмысты жазу барысында Қазақстан, Ресей және шетел ғылымдардың еңбектері мен экономика ғылым мамандарының баспа бетінде жарияланған мақалалары, халықаралық желі-интернет торабы, ҚР Салық Кодексі және де мемлекеттік уәкілетті органдардың жарияланған деректері, әсіресе Алматы қаласының Бостандық ауданы бойынша салық басқармасының есептік көрсеткіштер мәліметтерін пайдаландым.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖАНАМА САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1 Қосылған құн салығының экономикалық мазмұны
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделді. Салықтар бұрыннан белгілі мемлекеттің қызметінің барлық бағыттарын қаржыландыру көзі және мемлекеттік мүдделерді іске асырудың экономикалық құралы болып табылады. Салықтар заңдық тұрғыдан мемлекеттің тәуелсіз құқығының бірі ретінде көрсетіледі. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса жүреді.
Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі - ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Ұйымдық - құқықтық жағынан салықтар - бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер. Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында. Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланылады.
Салықтар дегеніміз мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер болып табылады.
Салықтар - шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория.
Салықтардың экономикалық мәні мынада:
* біріншіден, салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді.
* екіншіден, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық
қатынастарын көрсетеді.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік - экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі - қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Салықтар негізгі мынадай қызметтері (функциялары) бар:
oo реттеушілік;
oo фискалдық;
oo қайта бөлу.
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың ынталандыру, бақылау функцияларын атап кетуге болады.
Реттеушілік қызметі - салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтар реттеу жүзеге асырылады. Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Салық түрлері,салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып саналады. Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге асырады.
Салықтардың екінші қызметі - фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттік кіріс бөлімі құрылып, салықтардың қоғамдық міндеті артады. Фискалдық функция барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттің кірістерін толтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік- мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді
Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді.
Салықтар қаржы жүйесінде маңызды бір орынға ие. Мұны біз жалпы мемлекеттің қаржы жүйесінің қызметтік белгісін қарастырсақ, қаржы жүйесінің негізгі қосалқы жүйесінің бірін салық құрайтынын білеміз. [11, 315 бет]
Қазақстан Республикасының жалпы салық жүйесі тікелей және жанама салықтардың қосындысынан тұрады Тікелей салықтар салық төлеушілердің табысына немесе меншігінен тікелей алынатын мемлекет түсімі, ал жанама салықтар - тауар бағасына немесе қызмет көрсетуге үстеме құн ретінде тағайындалып тұтынушыдан төленеді, сондай-ақ бұл дегеніміз сол тауар мен істелген қызмет құнына енгізіледі деген мағынаны білдіреді. Осы салықтарды бюджетке төлейтін шаруашылық субьектілер болса да, негізгі салық жүктемесі соңғы тұтынушыға қалады. Алыну объектісі мен қолданылу әдістері әр түрлі болып келетін, тікелей және жанама салықтардың жүйесі, мемлекетке салықтардың - алымдық және экономикалық қызметтерін толықтай атқаруына мүмкіндік береді.
Жанама салықтар - баға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысы емес салықтар. Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді. Оларды саналы қолдану баға белгілеудің процесіне жағымды ықпал жасауы және тұтынудың құрылымына әсер етуі мүмкін. Жанама салықтар салудың мәні салықтың тауар бағасына қызметінің тарифіне қосылатындығына, кіріктірілетіндігінде. Бұл жағдайда салықты тауардың (қызметтің) нақты тұтынушысы төлейді, алайда тұтынушы мен мемлекет арасында тікелей байланыс болмайды.
Жанама салықтардың артықшылығы бюджет кірісін құрудағы рөлімен
байланысты. Сонымен бірге реттеу қызметін атқарады. Жанама салықтар дұрыс
қолданылса, олар экономиканы реттеуші қажетті қаржы құралы бола алады.
Жанама салықтар мемлекеттің қаржы жүйесіне үлкен әсерін тигізеді. Өзінің
барлық мүмкіндіктерін қолдана отырып мемлекет өндіріс пен қызмет
салаларының дамуына барлық жағдайлар жасау керек. Өйткені өткізу
мөлшері неғұрлым көбейген сайын жанама салық мөлшері өсіп, бюджетке
түсетін түсім көп болады. Осылайша біз жанама салықтарың қаржы жүйесіндегі
орнын көре аламыз.
Жанама салықтардың қолайлы жақтары да сөзсіз, оларға төмендегілерді жатқызуға болады:
1. Жанама салықтарды дұрыс пайдалана білсе, мемлекетке үлкен қаржы түсімдерін түсіреді. Мысалы, қосылған құн салығы қазіргі күні бюджеттік түсімдердің ең негізгі көзі болып отыр.
2. Жанама салықтар салық төлеушілерге көп салмақ салмайды, өйткені олар оны бөліп кіші бөліктермен төлеп отырады.
3. Жанама салықты төлеу, олар күнделікті тұрмысқа аса қажетті зат болмаса, тек төлеушіде ақша болған кезде ғана төленеді. Ал тікелей салықтар салық төлеушінің жағдайына қаратпай белгілі бір мерзімде төленуін талап етеді.
4. Жанама салықтар мемлекетке салық төлеушілердің одан іс тәжірибеде бас тарта алмайтындығымен пайдалы.
Міне, жанама салықтардың осындай позитивті жақтары оны кеңінен қолдануға мүмкіндік береді, ал бұл оз кезегінде негативті нәтижелерді беруі де әбден мүмкін, сондықтан да жанама салықтар мен тікелей салықтар арасында тепе-теңдікті қамтамасыз ететін ұтымды шешім қабылдануы керек.
Атап айтқанда, жанама салықтармен тек тұрмысқа екінші реттегі қажетті заттар ғана салынуы тиіс, өйткені жанама салықтар тауарлардың бағасының өсуіне әкеледі, ал мемлекет халықты кедейліктен, аштықтан, ауырудан сақтауы үшін бірінші реттік тұрмысқа қажетті өнімдердің бағасын төмен деңгейде ұстап тұруы тиіс. Сондықтан да бұл тауарларға салық салынбауы керек.
Алайда тұтынуға салынатын салық өсуінің кемшіліктері де бар, бұл кемшіліктерге олардың инфляциялық және регрестік сипатын жатқызуға болады. Бірақ бұл салықтардың оң нәтижесі олардың теріс әсерін жауып кетеді. Егер баға өсетін болса, сонымен бірге бюджет шығыстары да өсетін болса, онда бұл салықтардан түсетін түсімдер бағаның өсуімен көбейтетін болады. Бұл әлеуметтік бағдарламаларды іске асыруға қаражаттар алуға мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне инфляцияға қарсы автоматты механизм кіріктірілетін болды.
Жанама салықтарды тарату мен олардың шамасын кеңейту мен шамадан тыс қолдануға болмайды. Оларды жаппай қолдану мен арттыру тауарды қымбаттатып халық табысының өсуін қысқартып, салық төлеуден алынатын табысты елеулі азайтады. Сондай-ақ оны қолдануды шамадан тыс азайтып жіберу салық алудан түсетін табысты азайтады. Сондықтан тікелей және жанама салықтардың арасындағы ұтымды ара-қатынасты табу маңызды. Қосылған құн салығы өндірістік және бөлінгіштік циклдан басталып соңғы тұтынуға дейін әрбір сату актісінен алынатын коп сатылы салықты ұсынады. Салықтың объектісі қосылған құн болып табылады. Ол өзімен бірге шикізаттың, материалдың немесе жаңа өнім мен қызметті жасау үшін сатып алынған тауарлар мен өнімдердің құндарында қосылады.
Салық салу жүйесінде ортақ заңдылықтың болатының есте ұстау қажет: экономиканың дағдарысы жағдайында, тұралаушылықты - өндірістегі, саудадағы және экономиканың басқа секторларындағы тоқырауда - салық салуды тұтынысқа объективті қайта бағдарлау болады. Осы кезде мемлекеттің шығыстары мұндай жағдайда қысқармайды, тіпті кейде халықтың жұмыспен қамтылуының төмендеуінің нәтижесінде оны әлеуметтік қолдануды кеңейту, экономиканың құрылымын қайта құруға, оның тіршілікті қамтамасыз ететін салаларын қолдауға жұмсалатын шығыстарды және басқа кезек күттірмейтін шығыстарды арттыру қажеттілігінен көбейеді. Сондықтан салық ауыртпалығын көп тұтынатындарға ауыстырудың қажеттігі пайда болады. Бөлгіштік процестегі белгілі бір теңестіруге жанама салықтардың өзіндік әлеуметтік бағыттылығы осында көрінеді. Дүниежүзілік тәжірибе мұндай практиканы қолдап отырады.
Жанама салықтар - мемлекеттің экономикалық процеске араласудағы маңызды билік элементі. Жанама салықтар жүйесін жетілдірудегі ең маңыздысы, заңнамалық базаны және салық салу механизмін жетілдіру. Бұл мемлекеттің экономикалық дамуын қамтамасыз етуге, елдің өмірінің жеткілікті деңгейін жасауға мүмкіндік береді. Осының бәрі салықтық реформаның стратегиясы мен тактикасын дұрыс таңдауына, белгілі бір ауытқуларды тудыра алатын оның факторлары мен әлеуметтік-экономикалық және саяси салдарын көру қабілетіне, осы ауытқуларға дұрыс пайдалануға байланысты. [21]
Жанама салықтардың құрамында ең маңыздысы қосылған құн салығы болып табылады. Бұл салық басқа салықтармен салыстырғанда неғұрлым кейінірек пайда болған. Қазіргі тәжірибеде бар салықтардың көпшілігі XIX ғасырда енгізілген болатын. Акциз, жер салығы сияқты сонымен қатар басқа да салық түрлері ертеден қолданылып келсе, қосылған құн салығы тек XXI ғасырдан бастап қолданысқа енгізілді, Сонымен қатар қосылған күн өткен ғасырдың соңында статистикалық және аналитикалық мақсаттарда қолданылған болатын. Қосылған құн салығы жанама салықтың бір түрі болып табылады. Әдетте оның пайда болуын шығындардың өсу шегімен байланысты мемлекеттің табысты қажет етуімен түсіндіруге болады. Жанама салықтардың тарихында алғашқысы акциз болып табылады, ол тауарлардың бөлек түрлеріне салынатын болса, қосылған құн салығы оған қарама-қайшы келеді. Ол әмбебап акциз болып табылды, себебі бұл салық түрі барлық тауарларға салынады. Қосылған құн салығы әр елде әр түрлі аталады. Мысалы: Канада және Жаңа Зеландия елдерінде "қызмет көрсетуге және тауарға салынатын салық" деп атаса, Жапония да "тұтынуға салығы" деп аталады. Бұл салық түрі шамамен 80 елде қолданылады. Тек АҚШ-та ғана бұл салық түрі қолданыста жоқ. 80-жылдың аяғы мен 90-шы жылдардың басында қосылған құн салығы Шығыс Европа елдерінде (Болгария, Венгрия, Польша, Чехия, Словакия, Румыния) және де кейбір ТМД елдерінде (Белорусия, Қазақстан) елдерінде енгізілді. Ал бастапқы болып қосылған құн салығын қолданысқа енгізген Франция мемлекеті. Айналымға салынатын салық пен салықты өндіріп алу әдістемелерін дамыту оның негізін салды. Бұл жүйелі үш кезеңді бастан кешірді. Бірінші кезең 1937жыл, айналымға салынатын салықтан біркелкі өндіріс салығына өту. Екінші кезең 1948 жыл, жеке-жеке төлем жүйесін енгізу, соған сәйкес әрбір өндіруші салықты сатылымнан түскен жалпы сомасымен байланысты төлеп отырды. Үшінші кезең 1954 жылды қамтыды. Бұл кезеңде салық жүйесінің тәжірибесіне өндіріс салығының орнына қосылған құн салығын енгізді. Айналымға салынатын салық екі үлкен топтан тұрады: кумулятивті салық және бір жолғы ұстап қалу салығы. Осы екі салықтың қосындысынан қосылған құн салығы пайда болды. Кумулятивті салық әрбір операцияның жалпы сомасынан ұстап қалынады, яғни тауарды өндіру және айналымға жіберу кезіндегі әрбір операциядан еш кедергісіз алынып отырады. Және төмен ставкаға қарамастан біршама жинақ жасауға көмектеседі. Бір жолғы ұстап қалу салығы аты айтып тұрғандай тек бір рет қана алынады, яғни тауарды өндірген кезде, я болмаса тауарды айналымға жіберген кезде алынып отырады.
Жалпы қосылған құн салығын француз экономисті М. Лоре қолданысқа енгізген болатын. Лоре қосылған құн салығын 1949 жылы ұсынған, бірақ Франция үкіметі бұл салықтың экономикалық мазмұнын талдап, гипертрофиялық экономика, өндірістің құлдырауы мен тауарлы аштықтың мінездемеленген сол тарихи кезеңде оны енгізудің маңызы жоқ деп шешті. Бірнеше жылдар өткен соң ғана мемлекеттегі экономикалық жағдайы жақсарғаннан кейін қосылған құн салығы қайта қарастырылып енгізілді. Лоре сол кезеңде мемлекетте айналымнан алынатын салықты ауыстыра алатын қосылған құн салығының әсерінің үлгісін көрсетті. Мұндай қажеттілік айналым салығына сай қарқынды әсерін жою мақсатымен туындады. 1968 жылы Францияда осы салыққа толықтырулар жүргізілді. Бұған дейін салық таза күйінде қолданылып көрген жоқ. Бірақ, 1968 жылдан бастап салықтың тартылуы интенсивті қарқын алды. Оған әсер еткен 1967 жылдың сәуірінде Европалық одаққа кіретін мемлекеттерде қосылған құн салығын жанама салығы негізі түрінде енгізуді қабылдаған бірінші және үшінші Еуропалық Одақ Директивасы болды және енгізу мерзімі анықталды.
Болашақта қауымдастыққа кіруге мүдделері бар мемлекеттерге қосылған құн салығы жүйесінің жұмыс істеуі міндетті болды. Қосылған құн салығын қолдану нұсқаулары төртінші Директивамен анықталды.
Салық базасын кеңейту мен өз бюджеттерін толтыру мақсатында Еуропалық Одаққа мүше мемлекеттері қосылған құн салығына сәйкес салық базаларының мөлшерлері келісілді. Қосылған құн салығынан 1 пайыз мөлшеріндегі жылдық аударымдар арқылы толтырылатын ортақ қаражат қорын құрды. Орташа алғанда Еуропалық Одаққа мүше мемлекеттердің бұл салықтан түсетін табыс бөлігі ортақ салық түсімдері де 15-17 немесе ЖІӨ-дің 7 құрайды. Қосылған құн салығы мемлекеттің фискалды саясатын жүзеге асыру барысында қолданылады.
Қосылған құн салық салуы - жанама салықтың маңызды формасы. Көп жағдайларда қосылған құн салығын Батыс Еуропалық интеграция үдерісінің дамуы мен орнатылуында алатын роліне көңіл бөліп Европалық Одақ мемлекеттерінде қосылған құн салығы Европалық Одақ бюджетін базасының табыс көзі болып табылады. Бұл мемлекеттерде салық мөлшерлемелері 5 пайыздан 33 пайызға дейін ауытқуда. Айналыс қосылған құн салығын қайта құру негізінде Францияда енгізілген қосылған құн салығы басқа мемлекеттерде өндіріс салығы ретінде қолданыла бастады. Қосылған құн салығы фискалды саясатты іске асыруда қолданылуына қарамастан, оған нақты ынталандыру функциялары да тән. Европа мемлекеттерінде негізгі капиталға инвестицияланған қаражаттар босатылады. Банктер, қаржы мекемелері,дәрігерлер мен қорғаушылар, тұрғын үйлерді зайымға беру салықтан босатылады. Қосылған құн салығы нейтралды салық болып табылады. Көптеген сырт мемлекеттердің үкіметтері бюджет дефицитін жабу ең алдымен қосылған құн салығынан түсетін түсімдердің көлемін ұлғайту арқылы жүргізеді. Себебі бұрын табыстарға прогрессивті түрде салық салу қорлану үдерісі мен қызмет белсенділігіне негативті түрде әсер етті.
Еуропалық Одақ мемлекеттерінің салық жүйесін өзгертудің негізгі уәждеуі:
* қосылған құн салығы жаңа техника арқылы салық операцияларын құжат айналым жүйесінің реттелуін және тез жүргізуге мүмкіндік береді;
* ортақ нарыққа мемлекеттердің кіруіне қосылған құн салығын енгізу міндетті;
* тауарлар мен қызметтердің бір түріне салықтардың жеңілдік жағдайын жасау мақсатында қосылған құн салығын бөлшек сауда сатуларынан салық пен салыстырғанда әлдеқайда тиімді;
* қосылған құн салығы бюджеттік түсімдерді әлдеқайда көтереді;
* сонымен қатар, осы факторлардың ішінде саяси аргументтер болып - ортақ нарыққа кіру шарты болып табылады. Дәл осы аргумент еуропалық мемлекеттер арасына осы салықтың кең тарауына түрткі болады. Қазіргі кезде Еуропалық Одақ мүшелерінің барлығы көрсетілген салықты енгізеді.
70-ші жылдардың орта шегінен бастап қосылған құн салығы Европалық Экономикалық Қауымдастық мүшелерінің салық жүйесі құрамдас бөлігіне айналып, Қауымдастық құрамына кіргісі келген елдер оны салық жүйесіне енгізуі міндетті талап болды. 1997жылдан бастап қосылған құн салығы Европалық Экономикалық Қауымдастықта бір ставкамен алынды. Кейбір елдерде ставка деңгейі және саны дифференциалданған болды. Европалық Экономикалық Қауымдастықтың 24 елінің 19 елі қосылған құн салығын қалады. 1987жылы Европалық Одақтың комиссия мүшелері, бірдей нарық құру мақсатында қосылған құн салығы мен акциздердің бірдей ставкаларын белгілеуде кешенді шараларды жасап, жүзеге асырды. Әлемде Қосылған құн салығының базалық ставкасы деңгейі 14-20% шегінде, жеңілдіктер негізінен тамақ өнімдерін, дәрі -- дәрмек, кітап сияқты тауарларға қарастырылған ставка 4-9% шегінде, ал жоғарылатылған ставка жанар-жағар май,темекі, алкоголь өнімдеріне белгіленген.
Сонымен қатар, қосылған құн салығының қызмет ету механизмі де өзгертілді. Қосылған құн салығы әлемдік тәжірибеде екі қағида негізінде алынады: шыққан ел қағидасы және тағайындалған ел қағидасы. Шыққан ел қағидасына сәйкес - салық, тауар экспорты кезінде алынып, тауар өндірілген ел бюджетіне түседі. Тағайындалған ел қағидасы бойынша - қосылған құн салығы тауар өндіріліп шыққан елдің бюджетіне түседі. Мұндай жағдайда кеден реттеуі жүреді, яғни салықты тауар импорты кезінде алып, оны экспорттаушыларға орнын толтырады. Бұл механизмде, Европалық Қауымдастықтың көп елдері жасанды пайда табуы мүмкін, яғни экспорттық салыққа қарағанда импорттық салықты үлкен ставкада алады. Шыққан ел қағидасы бойынша өнім сатуда Одақтың құрамына кіретін елдерде кедендік реттеуді алып тастайды. Бұнда, тауар өнімі Одақ құрамына кіретін мемлекеттер арасында бір мемлекет ішінде қозғалып жүрген сияқты қозғалады. Европалық Экономикалық Қауымдастық шеңберінде экспортер - импортер терминдері жеткізуші - тапсырыс беруші деген терминдермен ауысты. [20, 315-319 бет]
Мемлекеттердің қосылған құн салығына көшу макроэкономикалық тұрғыдағы ортақ нарық форма кезінде іске асырылады. Көші процесінің өзі мыналарды қажет етеді:
* салық жүйесінің есебінің тиімділігі;
* жанама салық жүйесінің түбегейлі талдауы;
* шет мемлекеттерден жұмыс істеу стажы бар кәсіби мамандарды дайындау;
* жаңа жүйеге көшу мерзімін анықтау;
* әр сату операцияларына шот-фактура толтыру міндеттілігі;
* ақпараттар мен құжаттарды өңдеуді автоматтандыру;
* қосылған құн салығын есептеуді банк функциясына тіркеу;
* кеден есебін компьютеризациялау.
Қосылған құн салығын талдау еуропалық мемлекеттердің және басқа мемлекеттердің көбінде жанама салық салудың кең тарағанын көрсетті. Осы салықтың артықшылығы туралы сұрақ біртекті болып табылмайды. Қосылған құн салығына өту базасы болып табылатын жақсы дамыған жанама салық салу жүйесі барлық елдерде бірдей емес. Бұл салық түріне көшу, өз есебінен шешімнің әбден қабылғандығын және үлкен дайындықтан өтуді қажет етеді. Мысал ретінде АҚШ мемлекетін алсақ болады. Бұл шешімді қабылдау үшін, олар 2 жыл бойы конгрессте дайындық жүргізді. Соңғы нәтиже шығарғанда, барлық кемшіліктер мен артықшылықтарды салмақтағанда, АҚШ-қа бұл салық түрінің тиімсіздігін көрді. Мұндай шешімге Жапонияда келді.
Қосылған құн салығының рөлі мен орны бірқалыпты емес: тәжірибелер жүргізушілердің ойынша, бұл салық түрі мемлекеттік бюджеттің тапшылығының басым бөлігін толтырады деп есептейді, ал аналитиктер ойы бұл салықтың тіпті жоғары фискалдығын, салық базасының дайындығының жоқтығының қасы және пайыздық мөлшердің тіпті жоғары қарқындылығын көздейді. Қосылған құн салығы Қазақстан экономикасында өтпелі кезеңде тіпті тәуекелінің жоғары болуын көздейді, өйткені ол оның салық жүйесіндегі кемшіліктері мен қосылған құн салығының есептеудегі техниканың жетіспеушілігін қамтиды. Қосылған құн салығы тауарға деген сұранымды реттеп отырады. Бұл модель батыс экономикалық жүйелерінде үлкен рөл атқарады. Бұл салық түрі дүние жүзінің 60 мемлекеттерінде салық жүйесінің құрама элементі болып табылады.
Қазақстан Республикасында қосылған құн салығы 1992 жылы қаңтарында енгізілді. Советтік қоғам кезінде жүріп жатқан үдерістерге бұл салық түрінің енгізілуі, артынан із қалдырады. Нақ осы кезде Қазақстан егемендігі туралы мәртебе алған еді. Қаржы-несие Кеңес үкіметінен мұра болып қалған қаржы-несие жүйесі нарықтық даму жолына түскен жас мемлекеттің талабына сай келмеді, себебі ол әкімшілік бұйрыққа негізделген болатын. Сондықтан ең бірінші заңдық актілердің, Республиканың жоғары кеңесімен қабылданған Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы және Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі туралы заңдарымен, қаржы жүйесі реформалары қоймай, сонымен қатар дуниежүзілік тәжірибеде прогрессивті тенденцияларға қарсы сәйкес жаңа салық жүйесі қалыптасты. Экономика жүйесінің дамуындағы ең маңызды сәт болып айналымға салынатын салықтың орнына өндірілген қосылған құн салығы болды. Бұған әртүрлі эсерлер болды. Нарықтық қатынастардың дамуы меншіктің түрлерінің көбеюіне әкеледі, шаруашылық серіктестерді дамытты, аралас өндіріс түрлерін құруға әкелді, осыған байланысты бұрынғы салықтың түрінің алынуы қиын болды. Делдалдық қызметтердің өсуі де әмбебап салықты керек етті. Ол осы өсімнен мемлекеттік қазынаға тартуды керек етті.
1.1 Акциз салығының ұғымы және табиғаты
Жанама салықтардың келесі бір түрі акциз салығы болып табылады. Акциздерді өзінің айырмашылықты ерекшеліктеріне қарай монопольды түрде жоғары бағалары мен тұрақты сұранымы болатын тауарларды өндірушілер төлейді.
Акцизделетін тауарлар тізімі белгілі бір мақсаттарға сәйкес анықталады:
* кейбір тауар түрлері өндірісі мен сатылуынан түсетін өте жоғары табыстарды қайта бөлу қажеттілігі (мысалы: алкоголь өнімдері);
* тұтынылуы адам денсаулығы мен қоршаған ортаға зиян әкелетін әлеуметтік қауіпті тауарлардың өндірісі мен тұтынылуын шектеу қажеттілігі. Осыған байланысты дәстүрлі түрде акцизделетін тауарларға алкоголь ішімдіктері мен темекі өнімдері жатады. Кей елдерде экологиялық акциздер қолданылуд а (мысалы, АҚШ-ғы фрион типіндегі химикаттарға салынатын акциз);
* сән - салтанат заттарына акциз салығын белгілеу арқылы жоғарғы табысы бар халық бөлігінің табыстарын қайта бөлу қажеттілігі. әлемдік тәжірибеде бұл категорияға әдетте, яхталар, мотоциклдер, жеңіл автомобильдер, сондай - ақ әшекей бұйымдары жатады.
Кез келген салық реформасының тартымдылығы мен тиімділігін бағалау критерийлерінің негізгі салық жүйесінің салық төлеушіге түсіретін салық ауыртпашылығының деңгейі болып табылады. Акциздердің кәсіпорындардың салықтық ауыртпашылығының мөлшеріне әсері айтарлықтай. Акциз өзінің мазмұны бойынша тауардың бағасына қосылып, соңғы тұтынушымен төленуі керек, бірақ оның ауыртпашылығын шаруашылық субъектілері де көтереді.
Акциз мемлекет кірістерін оперативті түрде ұлғайта алатын қасиеті бар салық болғандықтан, елдегі қатерлі жағдай кездеріңде (соғыс, табиғи апаттар), мемлекет шығындары кенет өскен кезде мемлекет өз кірістерін ұлғайту мақсатымен. күнделікті тұтынатын тауарлардың кейбір түрлеріне де акциз салығын белгілеуі мүмкін.
Өте ерте кезеңнен қазіргі күнге дейін акциздік салық салудың кеңінен таралуы оны жинақтаудың жылдамдығына және жоғары фискалдық тиімділігіне байланысты.
Акцизді төлеген кәсіпорын оны тауарлардың, қызметтердің бағасына қосып, тұтынушыға аударады. Бірақ кәсіпорын тауардың бағасын белгілі бір деңгейде ғана дейін, яғни төлем қабілетті сұранысқа байланысты көтере алады. Егер акциз енгізілген тауар бағасы өте жоғары болып кетсе, бұл тауарға сұраныс азаяды, төмендейді. Сондықтан тұтынушыларды ұстап қалу үшін кәсіпорын баға деңгейін сақтай отырып, өз пайдасын салық сомасына азайтуға мәжбүр болады. Яғни акциз салығының жоғары ставкасын қолдану халықтың сатып алу қабілеттігін төмендетіп, өндірушілер үшін өткізу нарығын тарылтады. Пайданың минималды мөлшерін жоспарлағанда да бағаның құрамындағы жоғары акциз ставкалары өндірушілерге өз өнімдерін тез уақытта өткізуге мүмкіндік бермейді, оған сатып алушылардың шектеулі мүмкіндіктері себеп болады.
Осылайша, акцизделетін тауарды өндіретін кәсіпорынның табысының бір бөлігін ала отырып, акциз кәсіпорын қызметін қаржылық нәтижесіне кері әсер етеді. Өндірушілердің бұл тауарларды өндіруге деген қызығушылығы төмендейді. Ал өндірістің қысқартылуы баға өсуіне ықпал етіп сұраныстың, яғни тұтыну деңгейінің төмендеуіне әкеледі.
Бірақ бұл шектеу механизмінің жүзеге асырылу тиімділігі акцизделетін тауарлар айналымы саласына жүргізілетін мемлекеттік бақылауға және заңсыз айналым көлеміне тікелей байланысты. Акциздің реттеуші функциясының келесі бағыты - өндіріс құрылымына ықпал ету, өндірілетін өнім сапасының жоғарылауыңа, өнімнің тұтыну қасиеттерінің жақсаруын ынталандыру.
Бұл іс жүзінде акциздің дифференциалданған ставкілерін және тұрлаулы акциз ставкілерін белгілеу арқылы жүзеге асырылады. Төменгі сортты тауарға жоғары акцизді салу арқылы мемлекет тауар өндірушіні сапалы өнім өндіруге ынталандырады.
Бұдан басқа сапалы өнім өндірісін ынталандыру акциздің тұрлаулы ставкаларын белгілеу арқылы да жүзеге асырылады. Өндірушілер үшін өнім бірлігінен тұрлаулы акциз салығын төлеу тұтыну қасиеттері, дизайні жоғары, сапалы әрі бағалы өнім өндіруге ынталандырады. Ал тұтынушы үшін тұрлаулы ставканың белгіленуі сапалы бағалы өнімдерге бағаның қолайлылығын, яғни осы тауарларды сатып алу мүмкіндігінің өсуін білдіреді. Өйткені бұл жағдайда акциз салығының сомасы тауарлардың бағасына, оған кеткен шығындар мөлшеріне байланыссыз болады. Тауар бағасы төмендеген жағдайда бюджетке акциз салығы есебінен түсетін түсім көлемі азаймайды, салықтан жалтару жағдайларына жол берілмеген. Бірақ, егер баға жоғарыласа акциз салығының түсімі сол қалпында қалады, яғни инфляция деңгейі ескерілмей қалады.
Кейбір тауар түрлерінің өндіріс рентабельділігіне әсер ету - акциздің реттеуші функциясының тағы бір бағыты болып табылады. Алкоголь, темекі сияқты өнімдердің өндірісі көптеген елдерде аз шығындар мен жоғары нарық бағаларының әсерінен рентабельдігі жоғары әрі табысты өндіріс салаларына жатады". Сондықтан бұл салалар үнемі мемлекеттің бақылауында болуы керек. Осыған байланысты акциз арқылы бір жағынан жоғарғы нормативті пайданың бір бөлігі бюджетке алынса, екінші жағынан осы өндіріс салаларын экономикадағы қызуына кедергі жасалады.
Бүгінде белгілеген акциз салығы арақ өндірісінің рентабельділігін 13 бөлікке төмендетіп, алкоголь бизнесімен бюджетке елеулі түсімдерді қамтамасыз етіп отыр. Ал өндіріс сапасына, кейбір тауарлардың тұтынуға әсер ету бағытындағы реттеу негізінен акциз салығының ставкалары арқылы жүзеге асырылуда. [21]
Қазақстанда акциз салығы алғаш енгізілген жылдары барлық акциз ставкалары тауар құнына пайызбен белгіленген, яғни адвалорлық ставкалар қолданылған болатын. Бүгінгі күнде Қазақстанда акцизделетін тауар түрлерінен негізінен тұрлаулы ставкалар белгіленді (акцизделетін қызмет түрлері, бекіре және қызыл балықтарының уылдырықтары, зергерлік бұйымдардан басқа).
Бірақ Қазақстанда өндіріс құрылымына және тауар сапасына әсер ету мақсатымен акциздің дифференциалданған ставкалары әлі толық қолданылмау да. Сондықтан акциз ставкаларының алкоголь өнімдерінің күштілігіне байланысты дифференциалдануы жөн болар еді. Күштілігі жоғары алкоголь өнімдеріне жоғары акциз ставкасын белгілеу ендірушіні күштілігі төмен алкоголь өнімдерін өндіруге көшуіне ынталандырады. Осыған сәйкес тұтынушыны да зияны әлсіз алкоголь өнімдерін тұтынуға итермелейді.
Осы сияқты дифференциалданған ставкаларды темекі өнімдеріне, мұнайды қайта өңдеу өнімдеріне (бензин, дизель отыны), олардың сортына, сапасына, құрамындағы зиянды заттарға қарай қолдануға болады (мысалы, Германия тәжірибесі бойынша). [9, 168 бет]
Акциз сөзінің өзі латын тілінен аударғанда "accisum" "кесілген" деген мағынаны білдіреді. Ресей империясы кезінде акциз салығы табакқа (1839ж), қантқа (1848ж), тұзға (1862ж), дрожжиге (1866ж), керосинге (1872ж), жарық беретін мұнай майларына (1887ж), сіріңкеге (1888ж) енгізілді. Осылайша акциздер мемлекет бюджетіне тұрақты кірістер түсіріп отыратын бірден бір негізгі салық түріне айналды, ал тұрақты кірістің кепіл көзі акциз салығы салынатын өнеркәсіп өнімдері болып табылды. Ал ең көп табыс әкелетін өндіріс құрамында спирті бар сусындар. Революцияға дейінгі Ресейде акциз салығы арақ және шарап өнімдерімен қатар құрамында аз көлемде алкоголь бар сусындарға, яғни сыраның барлық түрлеріне, бал сыраға, ашытылған шарап өнімдеріне де салынды. Акциз салығынан босатылған өнімдер болып, шет елдерге шығарылатын спирт және шарап, жүзім шарабы, сірке суы, балды квас, жарық үшін қолданылатын спирт өнімдері табылды. [20, 59-61 бет]
Акциздің жалпы пайда болу тарихы 1917 жылдың соңында енгізілген бірінші акциз 1921 жылы 14% дейінгі жүзім шарабының күштілігіне байланысты салынды. Осы 1921 жылы темекі өнімдеріне, папирус қағазына, сіріңкелерге де акциз енгізілді.
Акциз жүйесі келешекте, 1922 жылы 3 ақпанда енгізілген заңға сәйкес, техникалық мақсатқа салынған спиртке, сыраға, балға, салқындатылған сусындарға, 1922 жылы тұзға, мұнай өнімдеріне, крахмалды қантқа акциздер енгізілуімен байланысты кеңейтілді.
1926-1927 ж.ж. жанама салықтар облысына көптеген өзгерістер енгізілді. Мысалы, 1927 ж. тұзға акциз алынып тасталды. 20 жылдардың бірінші жартысында бұл акциз бюджеттік жинақ бойынша ғана емес, сонымен бірге ауылдық тұтынудың басқа өнімдері нарықта жеткіліксіз болғандықтан, ауылдық жерлерге акциз салудың негізгі көзі болып табылады (жыл сайынғы түсім 15-18 млн. рубльді құрады). Ауыл мен қала арасында нақты тауар айналымының дамуымен байланысты тұзға акцизді салу қажеттілігі төмендеді. Бұл кезде оның саяси мәні жоғары болды, өйткені қала халқына қарағанда, тұзды үлкен көлемде тұтынатын шаруалар иығына акциздің бұл түрі біраз да болсын ауыр тиген болатын. Осы жылы крахмалды қант акцизіне және кофеге кедендік алымның бір уақытта жоғарылауымен байланысты кофеге акциз алынып тасталды. Керісінше бұл жылдары косметикалық бұйымдардың этикеткалық бағасына қатысты пайызбен акциз салығы тағайындалды.
1927 ж. тұзға салынатын акциз бойынша мемлекеттік түсімнің орнын толтыру мақсатында парфюмериялық және косметикалық заттарға салық салу енгізілді. Осы жылы папирустық қағаз бойынша акциз түсімдері аз және оның есебі күрделі болғандықтан бұл өнім бойынша акциз алынып тасталды.
1928 жылы ұсақ жүзімдіктер мен шарап дайындауды кеңейту
мақсатында әлсіз және күшті шараптарға салынатын акциз алынып тасталды, керісінше коньяктар мен ашты шарапты шығаруға жіберілетін жүзім спиртіне салық салу жоғарылады.
1930 ж. КСРО-да кеңестік акциз салудың дамуына байланысты акциз салу екі қағида негізінде салынды: салық салуға ірі түсім түсуді қамтамасыз ететін өнімдерді тарту және жанама салық салуды қала мен ауыл тұрғындарының төлем қабілеттілігіне сәйкес олардың арасында тепе - теңдік жағдайда тарату.
Акциздің одан әрі дамуы, одан түсетін кірісті, оның салық салу объектілерінің санын одан әрі жоғарылатты.
1930 жылдардың басында тұтынушылардың сатып алу қабілеті төмендеді, өйткені бұл кездегі орталықтандырылған мемлекеттік басқару жүйесі тұтынушылық сұранысты шектеу есебінен өндірістік қордың жинақталуына әсерін тигізді.
Сол кезеңде киев княздары мен мәскеу чиновниктері бұл мәселені шешудің тек екі жолын қарастырған болатын. Біріншіден, тікелей салық салудың механизімін жетілдіру. Екіншіден, кеден баж салықтары мен әртүрлі жинақтардың пайда болып отыруы, соған сәйкес бұл жинақтар жылдан жылға көбейе түсті. Бұған мысал ретінде бірінші Петрдің кезіндегі балтаға, ағаш табытқа салынған салықтарды атап айтуға болады. Ендігі кезекте өнеркәсіп саласы кәсіптің басқа да түрлері мен натуралды шаруашылықты ығыстыра бастаған кезеңде билік басындағы чиновниктерге салықты кедей шаруаларға салғаннан да ірі өнеркәсіп иелеріне салған қолайлы болды. Дәл осылай бұқаралық тұтыну өнімдеріне салынатын жанама салықтың бір түрі акциздер пайда болды. Тауар бағасы тауарларға салынған акциз салығының көлеміне байланысты тағайындалып отырды.
Онжылдық акциздік салық салу тәжірибесі акциздік өнімдер өнеркәсібінің дамуына және акциз бойынша кірістер түсімдерін көбейтуге нәтижелі қорытындылар берді. Халықтың төлем қабілеттілігінің өсуі және акциздік өнімдердің өндірісінің көбеюінен акциздік түсімдердің жылдан жылға өскені байқалды. Бұл жаңа салық салу объектілерінің пайда болуы (арақ және 40 градустан жоғары спирттік өнімдер, резеңке аяқ - киімдер, парфюмериялық және косметикалық заттар және т.б.) мен соғысқа дейінгі акциздік салық салу ставкаларына қарағанда жоғарғы ставка орнатылуы.
1930 жылы КСРО аумағындағы жанама салық салу жүйесінің түбірімен өзгеруіне байланысты салықтық реформа жүргізілді. Барлық жанама салықтар (кедендік алымдардан басқа), алымдар, кейбір тура салықтар көтерме бағаға үстеме формасында қабылданған желісінде тауарларды және қызметтерді сату кезінде тұрғындардан өндірілетін айналымға салынатын салыққа ауыстырылды.
Осы жылдары әлемдік тәжірибеде айналымнан салық экономикалық тар мазмұнда болды - ол экономикалық реттеліп тұтынудағы белгілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz