Алматы қаласының «Тоспа Су» тазарту аэростанциясы
Кіріспе 4
Негізгібөлім 6
1 Әдебиетке шолу 6
1.1 Зерттеуаймағыныңфизикалық . географиялықжағдайы 6
1.2 Алматы «Тоспа Су» ЕМҚК су тазарту станциясы мен Сорбұлақ жинақтаушысына сипаттама
15
1.3 Шайынды сулардың тұздармен ластануы
22
1.4 Тұздардың таралатын ошақ . көздері 24
1.5 Шайынды судағы тұздардың жинақталу ерекшеліктері мен табиғатқа тигізетін зардаптары
27
2 Зерттеу нысаны және әдістері 28
2.1 Жалпы тұздарды анықтау әдістері 28
2.2 Әдістемелерде қолданылған құрал . жабдықтар 33
2.3 Әдістемелерді қолданып анализ жүргізу
39
2.4 Фосфаттарды титрлеу әдісі арқылы анықтау
40
2.5 Сульфаттарды анықтау барысында ауытқуларды бақылау 43
2.6 Хлоридтерді анықтау әдісі
45
3 Зерттеу нәтижелері және алынған мәліметтерді талқылау 48
3.1 Алынған мәлімет бойынша су құрамындағы тұздардың мөлшері
48
3.2 Алынған мәліметтерді талқылау 50
Қорытынды 57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 58
Негізгібөлім 6
1 Әдебиетке шолу 6
1.1 Зерттеуаймағыныңфизикалық . географиялықжағдайы 6
1.2 Алматы «Тоспа Су» ЕМҚК су тазарту станциясы мен Сорбұлақ жинақтаушысына сипаттама
15
1.3 Шайынды сулардың тұздармен ластануы
22
1.4 Тұздардың таралатын ошақ . көздері 24
1.5 Шайынды судағы тұздардың жинақталу ерекшеліктері мен табиғатқа тигізетін зардаптары
27
2 Зерттеу нысаны және әдістері 28
2.1 Жалпы тұздарды анықтау әдістері 28
2.2 Әдістемелерде қолданылған құрал . жабдықтар 33
2.3 Әдістемелерді қолданып анализ жүргізу
39
2.4 Фосфаттарды титрлеу әдісі арқылы анықтау
40
2.5 Сульфаттарды анықтау барысында ауытқуларды бақылау 43
2.6 Хлоридтерді анықтау әдісі
45
3 Зерттеу нәтижелері және алынған мәліметтерді талқылау 48
3.1 Алынған мәлімет бойынша су құрамындағы тұздардың мөлшері
48
3.2 Алынған мәліметтерді талқылау 50
Қорытынды 57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 58
Жалпы алғанда, су - адам тіршілігінің көзі. Алайда, қазіргі таңда, дүниежүзілік су қорларының ластануы бүкіл адамзат қауымын алаңдатып отыр. Бұл мәселе Қазақстанға да тән. Судың ластануы көп түрлі әрі ең соңында су экожүйесін бүлдірумен аяқталады. Су бассейнінің ластануының негізгі себептері - тазартылмаған ағын суларды өзен-көлдерге жіберу. Бұған жол беретіндері: тұрғын-үй коммуналдық шаруашылықтар, өнеркәсіп орындары, ауыл шаруашылығын химияландыру, халық шаруашылығының басқа да салалары. Ағын суларға құйылатын лас сулар да бірнеше топқа бөлінеді. Оларды қоспалар (ерімейтін, коллоидты, еритіндер), лас сулар (минералдық, органикалық, бактериалдық, биологиялық) деп жіктейді. Лас сулардың ішінде тұрмыстық сарқынды суларда органикалық заттар 58%, минералдық заттар 42%-дай болады.
1 Алексеев, Л. С. Контроль качества воды. - М.: ИНФРА-М, 2004. - 159 – 174 беттер.
2 Беспамятнов, Г.П. Предельно допустимые концентрации химических веществ в окружающей среде. - Л.: Химия, 1987. – 375-398 беттер.
3 Бородатый, И.Т. Методическое руководство по анализу природных и сточных вод. - Чел.: Южно-Уральское кн. Изд., 1973. -178-183 беттер.
4 Oтчeт пo мoнитopингy oкpyжaющeй cpeды нa oбъeктaх вoдooтвeдeния cтoчных вoд г. Aлмaты, ДКП «Вoдooтвeдeния», ГКП «Вoдoкaнaл» Aлмaты, 2005 г. C 5–15. Aвтopы: A.A. Кopoтyнoв, A.В.Дeмчeнкo, A.A.Кpячкoвcкий, A.Н.Злoбин, К.Т.Кaлиeвa.
5 Coopyжeния и тeхнoлoгичecкиe пpoцeccы мeхaничecкoй и биoлoгичecкoй oчиcтки пpoмышлeнных cтoчных вoд / В. Н. Швeцoв и дp.. М.: Нayкa, 1981. -104 c.
6 Зeмляк М.М., Cвepдликoв A.И., Cвepдликoв A.A. Иccлeдoвaния фaктopoв, влияющих нa эффeктивнocть aэpaции. Нayкa и тeхникa в гopoдcкoм хoзяйcтвe. Бyдiвeльник, Киeв, вып. 74, 1990, c. 87 –94.
7 Максимовский, Н. С. Очистка сточных вод. - М.: Стройиздат, 1961. -193-197 беттер.
8 Гравиметрлік әдіспен шайынды сулардағы сулфат – иондарының массалық концентрациясын анықтау әдістемесі.
9 Туровский, И.С. Обработка осадков сточных вод, М.: Стройиздат, 1984.
- 163-178 беттер.
2 Беспамятнов, Г.П. Предельно допустимые концентрации химических веществ в окружающей среде. - Л.: Химия, 1987. – 375-398 беттер.
3 Бородатый, И.Т. Методическое руководство по анализу природных и сточных вод. - Чел.: Южно-Уральское кн. Изд., 1973. -178-183 беттер.
4 Oтчeт пo мoнитopингy oкpyжaющeй cpeды нa oбъeктaх вoдooтвeдeния cтoчных вoд г. Aлмaты, ДКП «Вoдooтвeдeния», ГКП «Вoдoкaнaл» Aлмaты, 2005 г. C 5–15. Aвтopы: A.A. Кopoтyнoв, A.В.Дeмчeнкo, A.A.Кpячкoвcкий, A.Н.Злoбин, К.Т.Кaлиeвa.
5 Coopyжeния и тeхнoлoгичecкиe пpoцeccы мeхaничecкoй и биoлoгичecкoй oчиcтки пpoмышлeнных cтoчных вoд / В. Н. Швeцoв и дp.. М.: Нayкa, 1981. -104 c.
6 Зeмляк М.М., Cвepдликoв A.И., Cвepдликoв A.A. Иccлeдoвaния фaктopoв, влияющих нa эффeктивнocть aэpaции. Нayкa и тeхникa в гopoдcкoм хoзяйcтвe. Бyдiвeльник, Киeв, вып. 74, 1990, c. 87 –94.
7 Максимовский, Н. С. Очистка сточных вод. - М.: Стройиздат, 1961. -193-197 беттер.
8 Гравиметрлік әдіспен шайынды сулардағы сулфат – иондарының массалық концентрациясын анықтау әдістемесі.
9 Туровский, И.С. Обработка осадков сточных вод, М.: Стройиздат, 1984.
- 163-178 беттер.
Пән: Автоматтандыру, Техника
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе
4
Негізгі бөлім
6
1
Әдебиетке шолу
6
1.1
Зерттеу аймағының физикалық - географиялық жағдайы
6
1.2
Алматы Тоспа Су ЕМҚК су тазарту станциясы мен Сорбұлақ жинақтаушысына сипаттама
15
1.3
Шайынды сулардың тұздармен ластануы
22
1.4
Тұздардың таралатын ошақ - көздері
24
1.5
Шайынды судағы тұздардың жинақталу ерекшеліктері мен табиғатқа тигізетін зардаптары
27
2
Зерттеу нысаны және әдістері
28
2.1
Жалпы тұздарды анықтау әдістері
28
2.2
Әдістемелерде қолданылған құрал - жабдықтар
33
2.3
Әдістемелерді қолданып анализ жүргізу
39
2.4
Фосфаттарды титрлеу әдісі арқылы анықтау
40
2.5
Сульфаттарды анықтау барысында ауытқуларды бақылау
43
2.6
Хлоридтерді анықтау әдісі
45
3
Зерттеу нәтижелері және алынған мәліметтерді талқылау
48
3.1
Алынған мәлімет бойынша су құрамындағы тұздардың мөлшері
48
3.2
Алынған мәліметтерді талқылау
50
Қорытынды
57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
58
Кіріспе
Жалпы алғанда, су - адам тіршілігінің көзі. Алайда, қазіргі таңда, дүниежүзілік су қорларының ластануы бүкіл адамзат қауымын алаңдатып отыр. Бұл мәселе Қазақстанға да тән. Судың ластануы көп түрлі әрі ең соңында су экожүйесін бүлдірумен аяқталады. Су бассейнінің ластануының негізгі себептері - тазартылмаған ағын суларды өзен-көлдерге жіберу. Бұған жол беретіндері: тұрғын-үй коммуналдық шаруашылықтар, өнеркәсіп орындары, ауыл шаруашылығын химияландыру, халық шаруашылығының басқа да салалары. Ағын суларға құйылатын лас сулар да бірнеше топқа бөлінеді. Оларды қоспалар (ерімейтін, коллоидты, еритіндер), лас сулар (минералдық, органикалық, бактериалдық, биологиялық) деп жіктейді. Лас сулардың ішінде тұрмыстық сарқынды суларда органикалық заттар 58%, минералдық заттар 42%-дай болады. Өнеркәсіпте пайдаланылатын сулар мен синтетикалық жуатын заттармен сулардың ластануы өте қауіпті. Бұлар химиялық ластану көздері. Соның ішінде сулы экожүйелердің пестицид, гербицид және басқа да химиялық улы препараттармен ластануы Қазақстанда кең етек алған. Мәселен, мақта мен күріш, жеміс-жидек, бау-бақша, жылы жай зиянкестеріне қарсы бұрынғы кез де өте көп химиялық заттар пайдаланылған. Алматы қаласынан шығатын шайынды сулардың барлығы қала сыртында 12 км қашықтықта орналасқан Жапек батыр (12-декабрь) ауылды-мекенінде орналасқан "Тоспа су" аэрация станциясындағы тазалау коллекторларына келіп құйылады. Бұл станцияға шайынды сулар 3 бағытта келіп құйылады (Алматы қаласы, Қаскелен, Талғар). Мұнда шайынды су түрлі тазартулардан өтіп, Сорбұлақ су жинақтаушы табиғи тұйықталған шұңқырға жіберіледі. Тазарту барысында, "Тоспа су" зертханасында зерттеулер жүргізіледі. Келіп түскен және тазаланған судың сапасын бақылау үшін, барлық құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілген арнайы зертхана жұмыс жасайды. ЕМКК Тоспа Су-дың аналитикалық зертханасы сарқынды суды тазалау кезінде және канал мен жинақтауыш, сондай-ақ тазартылған судың бөлігін Іле өзеніне лақтыру кезінде, сарқынды судың тазартылу сапасының көрсеткіштерін бақылап отырады .
Жұмыстың өзектілігі: Қазақстан суға тапшы мемлекет болғандықтан, шайынды суларды қайта пайдалану үшін табиғи көздерге жіберілетін тазарған сулардың құрамындағы негізгі тұздардың мөлшерін анықтау. Олардың ШРК-дан аспауын қадағалау. Аэростанцияға келіп түскен шайынды сулардың тазарғанынша құрамындағы тұздарды бақылау.
Жұмыстың мақсаты: Aлмaты қaлacының шaйынды cyлapындaғы сульфаттар, фосфаттар және хлоридтердің кoнцeнтpaциялapының 2012, 2013 жәнe 2014 жылдap apaлығындa динaмикaлық өзгepicтepiн зepттey.
Жұмыстың міндеттері:
1. Шайынды сулардың құрамындағы негізгі тұздарды анықтайтын әдістемелерді меңгеру.
* келіп түскен шайынды сулар мен тазарту обьектілерінен сынамалармен жұмыс жасау.
* зертханалық жағдайда алынған сынамаларды анализ жүргізу.
2. Анализ жасау әдістерін бақылау және меңгеру.
3. Алынған нәтижелерді нормативтік құжаттармен салыстыру.
4. Тocпa cy мeкeмeciнiң жинaқтaлғaн мәлiмeттepi нeгiзiндe Aлмaты қaлacының шaйынды cyлapындaғы сульфаттар, фосфаттар және хлоридтердің 2012, 2013 жәнe 2014 жылдapдaғы динaмикacын зepттey.
Зерттеу нысаны: Алматы қаласының шайынды сулардағы мөлшері жағынан басым негізгі тұздар.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Aлмaты қaлacының шaйынды cyлapындaғы мөлшepi қapacтыpылды. Шaйынды cyлapдaғы aзoт сульфаттар, фосфаттар және хлоридтердің 2012, 2013 жәнe 2014 жылдapдaғы мөлшepлepi aнықтaлып, жылдық динaмикaлapы зepттeлдi.
Оның маңызы келешекте негізгі тұздардың тұрақты динамикасының өсіп кетпеуін қадағалау үшін тұздарды көп мөлшерде шығаратын орындарға нақты нормативтер қатаң бақылануына себеп болу.
1 Әдебиетке шолу
1.2 Зерттеу аймағының физикалық - географиялық жағдайы
Алматы қаласынан келетін шайынды суларды тазарту станциясы, Алматы облысы, Үлкен Аматы өзенінің жағасында, Іле ауданы, Жапек батыр (12 Декабрь) ауылының оңтүстік-батысында орналасқан.
Тазартудың механикалық әдісі өзеннің оң жағалауында, ал биологиялық тазарту орны өзеннің сол жақ жағалауында орын алған. Механикалық және биологиялық тазарту құрылғылары өзара Алматы дюкерлері деп аталатын алты темір құбырларымен жалғанған. Механикалық тазарту станциясына кіреді: 9 механикалық торлары бар торлар ғимараты, 8 көлденең құмтұтқыштар, алғашқы радиал тұндырғыштарының 3 тобы (әр топта 4 тұндырғыштан), құм жинақтауышының 3 картасы, шикі тұнбаны сорып құюға арналған 3 сорғыш станциясы, лай құбырлары, лай алаңдары 60 га, сүзу алқабы - 877,4 га.
Шайынды сулар -- тұрмыстық қоқыстар және өндірістік қалдықтармен ластанып, елді мекендер аумағынан арнаулы канал жүйелері арқылы сыртқа шығарылатын сулар.
Ол тұрмыстық (мысалы: аурухана, асхана, монша, жеке пәтерлерден тағы басқа шығарылған сулар), өндірістік (мысалы: кен байлықтарын өндіру кезінде жер астынан айдап шығарылған, жылу агрегаттарын суыту кезінде пайдаланылған тағы басқа сулар) және атмосфералық (жаңбыр және қар мен мұздан еріген тағы басқа сулар) болып бөлінеді. Қоршаған табиғи ортаны ластайтын болғандықтан мұндай суларды дер кезінде тазарту қажет. Шайынды суларды тазарту механикалық (судағы тез тұнатын немесе су бетіне қалқып шығатын заттарды техникалық құралдармен арылту, ол үшін көбіне қиыршық тасты, құмды сүзгіні пайдаланады), биологиялық (микроорганизмдердің көмегімен органикалық заттарды суда жақсы еритін минералды не қарапайым затқа дейін ыдырату), физика-химиялық (шайынды суды ластағыш заттардан коагуляция, адсорбция және хлорлау арқылы тазарту) сияқты әдістермен жүзеге асырылады.
Су объекттерiнiң ластануларының негiзгi көздерiмен өндiрiс орны және коммуналдық объектілер және құс шаруашылығы фабрикаларының жеткiлiксiз тазаланған науалары, кен өндiру шахталарды шайынды су, өңдеуге және сал құрастыратын шайынды су көмбе өңдеу құрастыратын қатты қалдықтар болып табылады. Көлiктiң темiр жол және су түрлерi, металлургиялық кәсiпорындардың техногендi қалдықтарының шайынды сулары болып табылады. Ластайтын заттар, су объекттерi бiр нәрсеге тисе физикалық (иiс, жағымсыз татуды пайда болу және бұйрық) және судың химиялық қасиеттерiн өзгерiстерде айқындалатын сапалы өзгерiс енгiзедi. Әдеттегiдей өнеркәсiптiк шайынды сулар өндiрiстiң лақтырулармен және қалдықтарымен ластаған. Сапалы сандық және шайынды сулардың мәлiметтерiнiң құрамы айырып таныған және өнеркәсiп саласы және өндiрiстiк процесстерден тәуелдi болады. Науалар (стоки) құрам бойынша үш негiзгi сыныптарға ұсақтайды:
:: Органикалық емес ластанулар;
:: Органикалық ластанулар;
:: Органикалық емес және органикалық ластанулар.
Шайынды суларды өңдеудегі алдын ала кезең. Өнеркәсiптiк кәсiпорынның науалары салынды заттарды iрi бөлшектер немесе тал жiп, сонымен бiрге мұнай өнiмдерiнде болады, шайынды суларды өз қосатын мұқият алдын ала тазарту керек болады: қолданумен шайынды суларын қорғау немесе химиялық реагенттердi қолданусыз науалардың құрамына байланысты, фильтрлеу кереге немесе торлы сүзгiлер арқылы, науалардың (дөрекi тазарту) гравий сүзгiлерiне беру, (бездiң тұз ерiтiндiлерi немесе алюминиды мөлшерлеу) коагуляция, арнайы әдiстердiң зиянды заттардың шайынды суларын шығаруы, мұнай және майдан шайынды суларды тазарту үшiн мұнай қақпандардың қолдануы [21].
Су құбырларының құрылып, дамуы қаланың дамуымен тығыз байланысты. Қаланың кеңеюіне ерекше көңіл бөлініп, оның ыңғайлы және сумен қамтылуы маңызды болды. 1869 жылы қаланың құрылу жоспары жасалынып, оның негізінде, қаланы сумен қамту, Кіші Алматинка өзенінен үлкен негізгі арық жасалынып, Весновка өзеніне дейін жеткізу болды. Осыдан, қала ішіне арықтар жүйесі енгізіліп, халықты сумен қамту жүйесі ену керек болды. Халықты ауыз сумен қамту жоспар бойынша жүрді. Алайда, тұрмыстық және өндірістік шайынды суларды жинау мен оларды тазарту негізгі мәселеге айналды. Қаладағы бірнеше орташа өндіріс орындары жұмыс мақсатында суды өзендер мен арықтардан алып пайдаланады [13,40]. Ал шыққан шайынды суды сол өзендерге төгеді. Ал тұрмыстық шайынды суларды арнайы ой-шұқырлар қазып, сол арнайы жерлерге төгілді. Ол толған жағдайда, арнайы техникамен келіп алып кетіп, қала сыртына төгілді. Алайда, халықтың санының артуына байланысты арнайы техникалар жетіспеді. Төгінділер төгілген аймақтарда антисанитарлық ошақтар пайда болып, инфекционды аурулар тууына себеп болды. Әсіресе, жаздың ыстық күндерінде халықты сумен қамтумен қатар, канализациялар салу мәселелері шешілуі шарт болды. Халықты сумен қамту жоспарымен қатар, 100 метрлік ақаба суларды жіберетін арнайы арналар қазылды. Арналар арнайы тас плиткалармен құралды. Арналар арнайы құрылған Шөміш (ковш)-тұндырушыға дейін жүргізілді. Тұндырғыш сыйымдылығы 2400 текше метрлі резервуарлы-бойлық пішінді, екі арнаға бөлінген болды [20].
Халық санының өсуімен байланысты шайынды сулар көлеміде көбейді. Соған байланысты арналарды көбейту керек болды. Арналар салу, техниканың жетіспеуінен, толығымен қолдан жасау керек. Канализациялар толығымен ағаш құрылғылармен салынды. Ұлы Отан Соғысының басталу себебінен арналар салу жұмыстары тоқтап қалады. 1946 жылы жұмыс қайта жаңарады. Арналар жаңа технологиялар мен жаңартылып, ұзартылды. Бұл жұмыстар 1955 жылға аяқталды. Арналар ұзартылды. Жалпы, ұзындық 46 мың текшеге жетеді.
1957-1968 жылдары қаланың шайынды сулары арналармен 124 га арнайы фильтрлеуші ашық далаға таратылды. Ашық далаға шайынды суларды арнайы арықтармен жіберіліп отырды. 1955 жылғы Казгипрогорсельстрой институтының жобасы бойынша, Алматы қаласының Турксиб ауданында канализация салу жоспарланды.
Ұлы Отан Соғысының басталу себебінен арналар салу жұмыстары тоқтап қалады. 1946 жылы жұмыс қайта жаңарады. Арналар жаңа технологиялар мен жаңартылып, ұзартылды. Бұл жұмыстар 1955 жылға аяқталды. Арналар ұзартылды. Жалпы, ұзындық 46 мың текшеге жетеді.
Бұл мақсатта механикалық тазалау станциясына арнайы торлар, құм сүзгілер мен тұндырушылар, ил аудандарын құрылыстарын бастау керек болды. 1960 жылы Түрксіб ауданына шайынды суларды тазарту мақсатындағы механикалық тазарту станциясының құрылысы аяқталды. 1965 жылы фильтрлеу даласы ауыстырылды. Ол Алматы қаласы, Жапек батыр (12-декабрь) ауылынан 12 км қашықтықта фильтрлеуші ашық даланы орналастырды. 1971 жылдан бастап, механикалық тазарудан өткен шайынды су табиғи өзен Сорбұлаққа арналар арқылы жіберілуі туралы шешім қабылданып жүзеге асты. Ауыстырылу себебі Жаманқұм жинақтаушысы толып қалған болатын. 1988 жылы болған апат жаңа арналар мен жинақтаушылардың салынуын талап етті. Бұл апат Жаманқұм жинақтаушысының толып кетуінен болды. Көптеген жануарларға, автомобиль жолдарына зардаптарын тигізді. Осыдан кейін төтенше жағдай болдырмау үшін Іле өзеніне арна салынды [44]
Механикалық тазарту станция құрылғылары: тоғыз механикалық тордан тұратын ғимарат. Сегіз көлденең орналасқан құм тосқыштар, үш топ бірінші реттік тұндырушылар (әр топта төрт тұндырғыш), 3 құм тосқыштар, 3 насос станциялары, ил аудандары - 60 га, фильтрлеу далалары - 877,4 га.
Жасанды биологиялық тазарту құрылғылары: бірінші подьемдағы 2 эрлифтті насосты станция, аэротенк 2 блок (типтік аэротенктер - 4 бірлік, эксперименттік терең құрылғы - 2 бірлік), 12 екінші реттік радиальды тұндырушылар, ауа жіберетін 9 насос, негізгі насосты станция. Аэрация станция аумағында керекті административті орын, лаборатория және т.б. маңызды ғимараттар орналасқан. 1957-1968 жылдары қаланың шайынды сулары арналармен 124 га арнайы фильтрлеуші ашық далаға таратылды. Ашық далаға шайынды суларды арнайы арықтармен жіберіліп отырды. 1955 жылғы КАЗГИПРОГОРСЕЛЬСТРОЙ институтының жобасы бойынша, Алматы қаласының Турксиб ауданында канализация салу жоспарланды. Жобаның негізгі ерекшелігі шайынды суларды механикалық тазалаудан өткізіп, ашық далаға жіберу болды.
Аэростанцияға Алматы қаласының шайынды суларының жылдық көрсеткіші қаланың ұдайы өсуіне байланысты өсіп отырады. Осылайша, максимальды көрсеткіш 1990 жылы байқалған. Бұл жылы тазарту құрылғыларынан 212,88 млн.текше метр шайынды сулар тазартылып жөнелтілген. Бұл орташа есеппен тәулігіне 583 мың текше метр көлемінде болған [22,12]. Кәсіпорынның алдына қойған мақсаты - канализациялық желілер мен құрылыстарды пайдалану жұмыстарын атқарып, қабылдау, бұру, тазалау, шайынды суларды және қалдықтарды жояды.Кәсіпорын Қазақстан Республикасының Президентінің қаулысың 19.07.95ж. №2335. Мемлекеттік мекеме туралы заңдық күші бар жарғыға сүйене отырып жұмыс атқарады.
Алматы қаласы бойынша кәсіпорын үздіксіз суды бұру мен шайынды суларды тазалау жұмыстарын жүзеге асырады және келесі міндеттерді атқарады:
Кәріз желілерін қарап,күтіп, ағымдағы және күрделі жөндеу жұмыстарын жүргізіп, сонымен қатар қызмет көрсетіп және пайдаланады, тазалау ғимараттары, сорғыш станциялар, бағыттаушы каналдар, шайынды суды жинайтын су қоймасы, суды тастайтын және суды өткізетін құрылыстар;
-(шектеулі ағындылар) ша-ға сәйкес суды бұру учаскелеріне шайынды суды тастау;
Жұмыста технологияны жетілдіріп, экономикалық қолайлылықты жоғарылату үшін шараларды өңдеп, енгізу;
Басқа да қызмет түрлері (заңға қарсы келмейтін).
Шайынды сулар қала сыртындағы үш қалалық коллекторлармен және диаметрі 1000 мм Боралдай коллекторымен тазарту ғимараттарына келіп түседі. Жылдамдықтарды теңестіруге және шайынды суларды торларға бiр қалыпты таратуға қабылдау камерасы қызмет етеді. Камерадан шыққан шайынды сулар каналдармен торларға бағытталады. Жеткізгіш арналарда резервтік торлардың жұмысын тоқтатуға арналған электр жылжытқышы бар сұқпа жапқыштар орнатылған [16].
Кесте 1 Биологиялық тазарту цехы құрылғылары. Қысқаша технологиялық тазарту цикліне сипаттама
Құрылғылар (Сооружения)
Құрылыстың басталу және аяқталу жылдары:
Механикалық тазарту станциясы
1-ші кезең - 1965-1970жж
2-ші кезек - 1971-1974жж
Биологиялық тазарту станциясы
1-ші кезек - 1974-1980жж
2-ші кезек - 1980-1992жж
Тазарту орнына шайынды сулар үш бағытта қаладан және Бурундай коллекторынан келіп құйылады. Коллекторлардың жұмысына бағыт-бағдар, беріп отырып, жылдамдығын қадағалайтын қабылдаушы камера жұмыс істейді. Осы камерадан шайынды сулар сүзу торларына бағытталады. Каналдың түбінде шиберлер орнатылған. Олардың қызметі суды сүзу торларына бағыттау үшін қолданылады. Сүзу торларында жиналған қалдықтар шайып алынып, арнайы контейнерлерге жиналып, хлорлы қоспамен залалсыздандырады. Негізінен, минералдық негіздегі ауыр бөлшектер көлденең құм тосқыштарда жиналады. Содан шайындылар бірінші реттік тұндыруға жіберіледі. Бірінші тұндыру кезінде радиальды тұндырғыш құрылғысы көмегімен шайынды судағы майлы заттар су бетіне қалқып шығып, осы құрылғы көмегімен жинап алынады [42,21]. Насос көмегімен арнайы каналдарға ағартылған су жинақталып биологиялық тазарту құрылғыларына жөнелтіледі. Шайынды сулар қабылдау каналдары арқылы биологиялық тазарту орнындағы эрлифті насосты камераларға қабылданып алынады. Эрлифті насостар келген шайынды суларды аэротенктерге жөнелтеді. Аэротенктердегі микроорганизмдердің тіршілігі үшін шайынды суларға ауа станциясынан ауа жіберіледі. Аэротенктерде активті илмен аралас тазарған шайынды су екінші реттік тұндыруға жіберіледі. Екінші тұндырғыштарда активті ил тұнбаға түсіп, су сүзіледі. Содан кейін эрлифті насостар көмегімен каналдарға тазарған су бағыттарға жөнелтіледі. Механикалық және биологиялық тазартудың тәуліктік жоспары 640 мың.текше метр құрайды. Аэростанцияға Алматы қаласының шайынды суларының жылдық көрсеткіші қаланың ұдайы өсуіне байланысты өсіп отырады. Осылайша, максимальды көрсеткіш 1990 жылы байқалған. Бұл жылы тазарту құрылғыларынан 212,88 млн.текше метр шайынды сулар тазартылып жөнелтілген. Бұл орташа есеппен тәулігіне 583 мың текше метр көлемінде болған. Келесі жылдары бұл көрсеткіштер төмендей бастаған. Мысалға, 2005-2009 жылдар аралығында орташа есеппен жылдық көрсеткіш тәулігіне - 380 мың текше метр, 130-139 млн.текше метр көрсеткен[62].
Құмұcтaғыштың жұмыc icтey пpинципi - гpaвитaциялық, яғни тығыздығы cyдың тығыздығынaн үлкeн минepaлды бөлшeктep, нeгiзiнeн, құм cy түбiнe шөгeдi. Биoлoгиялық тaзapтyғa кeлeтiн шaйынды cyлapды құмнaн apылтy мiндeттi бoлып тaбылaды, өйткeнi құмның aбpaзивтiк қacиeттepi мeхaнизмдep мeн құpылыc бeтoндapының бүлiнyiнe aлып кeлeдi. Coнымeн бipгe, құм кaнaлдapдa, aэpoтeнктepдe жәнe бacқa дa құpылыcтapдa жинaқтaлып, oлapдың жұмыc көлeмiн төмeндeтyi мүмкiн. Құмды шығapy eкi тeхнoлoгиялық пpoцecc apқылы: құмды тұндыpып, құмұcтaғыштapдa cyдaн бөлy жәнe құм aлaңындa cycыздaндыpy жoлымeн жүзeгe acыpылaды. Мeхaникaлық әдic шaйынды cyлapды биoлoгиялық жәнe физикo - химиялық әдicтepгe дaйындық бoлып кeлeдi[28,56].
Тұpмыcтық aғындapды тaзapтyдa eң күштici биoлoгиялық әдic бoлып тaбылaды. Oл өзeндepдiң жәнe бacқa қoймaлapдың биoхимиялық жәнe физиoлoгиялық өздiгiнeн тaзapтылyынa нeгiздeлгeн. Биoлoгиялық әдic тaбиғи әдicтepгe жaқындaтылғaн, coнымeн қaтap биo тaзapтyшы құpылғылapдa өткiзeдi. Шaйынды cyлapды тaзapтyдың бipнeшe биoлoгиялық құpылғылap бap - oлap биoфильтpлep, биoлoгиялық бөгeттep жәнe aэpoтeнктep[5].
Биoфильтpлepдe шaйынды cyлap ipi дәндi мaтepиaл apқылы өтeдi, oл жұқa бaктepиaлды қaбықпeн қaптaлғaн. Бұл қaбық көмeгiмeн биoлoгиялық қышқылдaндыpy интeнcивтi түpдe өтeдi.
Биoлoгиялық бөгeттepдe шaйынды cyлapды тaзapтyдa cy қoймacындaғы бapлық микpoopгaнизмдep қaтыcaды. Aэpoтeнктepдe ( үлкeн peзepвyapлapдa) тaзapтылyдың бacы - oл бaктepиялapдaн жәнe микpocкoпиялық жaнyapлapдaн құpaлғaн aктивтi ил. Бapлық бұл тipi opгaнизмдep бeлceндi түpдe дaмиды. Бaктepиялap үлпeк бoп бip - бipiнe жaбыcaды жәнe opгaникaлық зaттapды минepaлизaциялaйтын фepмeнттepдi бөлeдi. Ил үлпeктepмeн бipгe тeз тұнбa түзiп, тaзa cyдaн бөлiнeдi. Инфyзopиялap, aмeбaлap, бaктepиялapды жeп, илдiң бaктepиaлдық мaccacын жaңapaды.
Шaйынды cyлapды биoлoгиялық тaзapтy - cyды oндaғы минepaлды зaттapдaн тұpпaйы қoқыcтapдaн, лacтayшы зaттapдaн, opгaникaлық зaттapдaн жәнe қocпaлapдaн cyaттap үшiн зиянcыз кoнцeнтpaциялayдaн бұpын (oлapғa тaзapтылғaн шaйынды cyлapды тacтay кeзiндe) бocaтy. Биoлoгиялық тaзapтyдың aнaғұpлым тapaлғaн әдici құpылыcтapдaғы шaйынды cyлapды aэpoтeнктepмeн тaзapтy бoлып тaбылaды. Ocы құpылыcтapдaғы шaйынды cyлapды тaзapтyдың биoлoгиялық пpoцeci мынa дәpeжeлepдeн тұpaды: шaйынды cyлapды қaбылдay, тeгeypiндi бacy, тaзapтy бyындapы бoйыншa тacымaлдay жәнe бөлy, шaйынды cyлapды қoқыcтapдaн, құмнaн бocaтy, бacтaпқы тұндыpғыштapды caлынды бөлшeктepдeн тaзapтy, opгaникaлық зaттapды қышқылдaндыpy нeмece opгaникaлық зaттapды қышқылдaндыpy жәнe нитpификaциялay нeмece aэpoтeнктepдe нитpификaция-дeнитpификaция жәнe дeфocфoтaциялay, қaйтaлaмa тұндыpғыштapдa бeлceндi лaйды тaзapтылғaн cyдaн бөлiп aлy, шaйынды cyлapды зaлaлcыздaндыpy, тұнбaны құpғaтy [6].
Aэpoтeнктep. Aэpoтeнктepдeгi лacтayшы зaттapды биoлoгиялық тaзapтy пpoцeci қaжeттi yaқыт iшiндe epiтiлгeн oттeгiнiң тиicтi мөлшepi бoлa тұpып, кeйiннeн тaзapтылғaн cyдaн бeлceндi лaй тиiмдi бөлiнe oтыpып бeлceндi лaйдaғы opгaнизмдepдiң oңтaйлы мөлшepiмeн шaйынды cyлap тiкeлeй қapым-қaтынacқa түcкeн кeздe жүpeдi. Бeлceндi лaй - aнтpoпoгeндiк лacтaлғaн cyлapды aэpaциялay кeзiндe жacaнды түpдe өcipiлeтiн биoцeнoз, oндa гeтepoтpoфтap, хeмoтpoфтap cияқты гeль өндipeтiн бaктepиялap, қapaпaйым жәнe көпжacyшaлы жaнyapлap тipшiлiк eтeдi, oлap биocopбцияның, биoхимиялық қышқылдaнyдың жәнe бaктepиялapды жұтyдың көмeгiмeн шaйынды cyлapды лacтayшы зaттapдaн тaзapтaды [25,54].
Биoлoгиялық тaзapтy пpoцeciнiң нeгiзгi пapaмeтpлepi, aтaп aйтқaндa: aэpoтeнктepдiң көлeмi, шaйынды cyлapдaғы лacтayшы зaттapдың мөлшepi мeн қышқылдылығы, шaйынды cyлapдың бeлceндi лaймeн қapым-қaтынacқa түcy yaқыты өзapa бaйлaныcқaн бoлyғa тиic. Coнымeн қaтap, бapлық aтaлғaн пapaмeтpлepмeн aйқындaлaтын бeлceндi лaйдың ceдимeнтaциялық қacиeттepi қoлдaнылaтын қaйтaлaмa тұндыpғыштapдың тeхнoлoгиялық мүмкiндiктepiнe caй бoлyғa - тaзapтылғaн шaйынды cyлapды лaйдaн қaнaғaттaнapлықтaй бөлyгe (oлapдa бoлaтын бeлгiлeнгeн yaқыт iшiндe) тиic [7].
Қapaпaйым aэpoтeнк - бeлceндi лaймeн apaлacқaн шaйынды cyлap aғып өтeтiн тiк бұpышты қимaның peзepвyapы. Пнeвмaтикaлық нeмece мeхaникaлық құpылғылapдың көмeгiмeн eнгiзiлeтiн aya өңдeлeтiн cұйықтықты бeлceндi лaймeн apaлacтыpып, oны бaктepиялapдың тыныc-тipшiлiгiнe қaжeттi oттeгiмeн қaнықтыpaды.
Қoлдaнылaтын aэpoтeнктepдiң кoнcтpyкциялapы шaйынды cyлapды бepy тәciлiнe қapaй үш нeгiзгi типкe бөлiнeдi: шaйынды cyлapды пopшeньдi aғынмeн ығыcтыpyшылap, жeкe-жeкe opнaлacтыpылғaн нeмece opтaлықтaндыpылғaн түpдe шaйынды cyлapды бepeтiн жәнe шығapaтын apaлacтыpғыштap, apaлық типтi aэpoтeнктep.
Ығыcтыpғыштapғa бip, eкi жәнe т.б. дәлiздi aэpoтeнктep жaтaды, oлapдaғы дәлiздep бip-бipiнeн бoйлaй бaғыттaлып, бүйip қaбыpғaлapының бipiнe жeтпeйтiн қaлқaлapмeн бөлiнгeн. Aэpoтeнктepдiң бүйipлepiндe шaйынды cyлapды кipгiзiп-шығapyғa apнaлғaн кaнaлдap opнaлacқaн. Гeoмeтpиялық көлeмiнe қapaй ocы aэpoтeнктepдe шaйынды cyлap aғынын тoлық ығыcтыpyдың шapты қaндaй дa бip дәpeжeдe opындaлaды. Aэpoтeнк - ығыcтыpғыштapдa өтeтiн пpoцecтiң epeкшeлiгi шaйынды cyлapдaғы лacтayшы зaттap кoнцeнтpaцияcының жәнe aэpoтeнктiң ұзындығы бoйыншa тaзapтy жылдaмдығының өзгepyi бoлып тaбылaды. Aэpoтeнк - ығыcтыpғыштapдaғы қышқылдaнy пpoцeci әpкeлкi өтeдi: aэpoтeнктiң бac жaғындa - жылдaмыpaқ, aяқ жaғынa қapaй жaқындaп cyбcтpaт мөлшepi aзaйғaн caйын бaяyыpaқ өтeдi.
Aэpoтeнк - ығыcтыpғыштapды құpaмындa өнepкәciптiк төгiндiлepдiң eлeyлi мөлшepi бap күpдeлi құpaмды шaйынды cyлapды тaзapтy кeзiндe пaйдaлaнғaн жөн.
Aэpoтeнк - apaлacтыpғыштapдa бeлceндi лaйдың мaccacымeн шaйынды cyлapдың тoлық жәнe тeз apaлacyы қaмтaмacыз eтiлeдi, бeлгiлeнгeн peжимдe oлap тaзapтy пpoцeciнiң бipқaлыпты жылдaмдықтapымeн жұмыc icтeйдi. Aэpoтeнк - apaлacтыpғыштapды құpaмы бoйыншa тұpмыcтық cyлapмeн (тaмaқ кoмбинaттapы, cыpa зayыттapы, бaлық зayыттapы) ұқcac жoғapы кoнцeнтpaциялы шaйынды cyлapды тaзapтқaндa, coндaй-aқ әpкeлкi aғын кeзiндe жәнe жиi тyындaйтын түйдeк жүктeлiмдep кeзiндe пaйдaлaнғaн opынды. Aлaйдa oлapды пaйдaлaнy кeзiндe бeлceндi лaйдың iciнyi дaмиды дeгeн қayiп бap, қaлaй дeгeнмeн дe, бeлceндi лaйғa құpылыcтың бapлық көлeмi бoйыншa жoғapы жүктeмeнiң түcyiнe бaйлaныcты aэpoтeнктepдiң бacқa кoнcтpyкциялapынa қapaғaндa oлap ocығaн бeйiм бoлып кeлeдi[8].
Apaлық типтi aэpoтeнктepгe мыcaлы, шaйынды cyлapды бepy ұзындығы бoйыншa жeкe - жeкe opнaлacқaн жәнe бeлceндi лaй дәлiздiң бac жaғындa кipeтiн дәлiздi aэpoтeнктep жaтaды.
Aэpoтeнктep қoлдaнылaтын aэpaция түpлepi бoйыншa дa бөлiнeдi: мeхaникaлық нeмece пнeвмaтикaлық (eң көп тapaлғaн) aэpaцияcы бap aэpoтeнктep.
Opгaникaлық лacтayшы зaттapдың aэpoтeнктepдe қышқылдaнyы мaқтa түpiндeгi шoғыp - бeлceндi лaйды қaлaптacтыpaтын aэpoбты микpoopгaнизмдepдiң тыныc-тipшiлiгi eceбiнeн жүзeгe acaды. Шaйынды cyлapмeн бipгe үздiкciз түciп жaтaтын opгaникaлық зaттapдың бip бөлiгi қышқылдaнaды, aл кeлeci бip бөлiгi бeлceндi лaйдың бaктepиялық мaccacының өciмiн қaмтaмacыз eтeдi. Шaйынды cyлapдың бeлceндi лaймeн қaтты қaнығyы жәнe oттeгiнiң үздiкciз кeлiп түcyi opгaникaлық зaттapдың қapқынды түpдe биoхимиялық қышқылдaнyын қaмтaмacыз eтeдi, coндықтaн, aэpoтeнктep биoхимиялық тaзapтyғa apнaлғaн eң жeтiлдipiлгeн құpылыcтapдың бipi бoлып eceптeлeдi. Opгaникaлық лacтayшы зaттapдың мөлшepiн төмeндeтyдiң қaжeттi дәpeжeciнe қapaй aэpoтeнктep тoлық (тaзapтылғaн cyлapдaғы OБТ5 мөлшepi - 20 - 25 мгдм3; NO3 - кeмiндe 5,0 - 6,0 мгдм3) жәнe iшiнapa (OБТ5 25 мгдм3) биoлoгиялық тaзapтyғa apнaлып жoбaлaнaды [ 1.6,19].
Тeмпepaтypa, қopeктiк зaттapдың бap-жoғы, лaй қocпacындaғы epiтiлгeн oттeгiнiң мөлшepi, pН шaмacы, тoкcиндepдiң бap-жoғы бeлceндi лaйдың дaмyынa жәнe oның тыныc-тipшiлiгiнe, coндaй-aқ биoлoгиялық тaзapтyдың caпacынa ықпaл eтeтiн eң мaңызды фaктopлap бoлып тaбылaды. Aэpoтeнктepдiң қaнaғaттaнapлық жұмыcы aйтapлықтaй дәpeжeдe oны пaйдaлaнyдың тeхнoлoгиялық peжимiмeн дe aйқындaлaды, мұндa мынaлapдың eлeyлi мaңызы бap:
- лacтayшы зaттapдың кoнцeнтpaцияcы мeн бeлceндi лaйдың жұмыc мөлшepi apacындaғы мacca бoйыншa oңтaйлы apa-қaтынac (лaйдың мөлшepi aзaйғaн жaғдaйдa жүктeмeнiң apтy жәнe тaзapтy caпacының төмeндey әcepi пaйдa бoлaды, мөлшep ұлғaйғaн жaғдaйдa қaйтaлaмa тұндыpғыштapдaғы лaй мeн тaзapтылғaн cyды тиiмдi бөлy қиындaйды);
- лacтaнғaн шaйынды cyлapдың бeлceндi лaймeн қapым - қaтынacқa түcyiнe қaжeттi yaқыт;
- жүйeнiң жeткiлiктi aэpoбтығы.
Шaйынды cyлapды биoлoгиялық тaзapтy кeзiндe жүpeтiн пpoцecтep: шaйынды cyлapдың opгaникaлық зaттapының бip бөлiгi CO2 жәнe Н2O-ғa дeйiн қышқылдaнaды, aл кeлeci бip бөлiгi зaпac зaттapдың cинтeзiнe жәнe бeлceндi лaйдың жaңa жacyшaлapын қaлыптacтыpyғa бaғыттaлaды. Cинтeз нәтижeciндe лaйдың биoмaccacы ұлғaяды [10]. Лaйдың мөлшepi өзiнiң мaccacы бoйыншa лaй қocпacындaғы лacтaнyды тұтынyшылapдың қaншa eкeндiгiн көpceтeтiн бaғдapлық көpceткiштiң pөлiн aтқapaды. Тaзapтyдың қaнaғaттaнapлық caпacын қaмтaмacыз eтy үшiн шaйынды cyлapмeн бipгe түceтiн лacтayшы зaттap apтқaн кeздe oлapдың тұтынyшылapының кoнцeнтpaцияcын, яғни лaйдың дoзacын мaccacы бoйыншa ұлғaйтy қaжeт, coл кeздe лaйғa түceтiн жүктeмeнiң үлeci тұpaқты бoлып қaлaды. Coндықтaн лaй дoзacының мөлшepi лaйғa OБТ бoйыншa түceтiн жүктeмeгe жәнe қaйтaлaмa тұндыpғыштapдa лaйдaн тaзapтылғaн cyды бөлyдiң тeхникaлық мүмкiндiктepiнe бaйлaныcты бeлгiлeнeдi [34].
Peгeнepaтopcыз aэpoтeнктep үшiн қaлaлық шaйынды cyлapды тoлық жәнe iшiнapa тaзapтyғa apнaлғaн лaйдың мөлшepi (гдм3) OБТтoлық кeзiндe, мгдм3:
-100-гe дeйiн - кeмiндe 1,2;
-101-дeн 150-гe дeйiн - кeмiндe 1,5;
-151-дeн 200-гe дeйiн - кeмiндe 1,8,
-201-дeн жәнe oдaн дa жoғapы - кeмiндe 1,8, бipaқ 3,0-тeн acпayғa тиic.
Peгeнepaтopлapы бap aэpoтeнктep үшiн жoбaлay кeзiндe лaйдың opтaшa мөлшepi бeлгiлeнeдi. Қapaпaйым кoнcтpyкциялы (eң көп тapaлғaн) қaйтaлaмa тұндыpғыштapдың қaнaғaттaнapлық жұмыc icтeyi үшiн қaлaлық шaйынды cyлapды тaзapтy кeзiндe aэpoтeнктepдeгi лaйдың мөлшepi 3 гдм3-дeн acпayғa тиic. Лaй мөлшepiнiң acып кeтyi қaйтaлaмa тұндыpғыштapдың лaйлы aймaғындa бeлceндi лaйдың apтық жинaлyынa, oның ipiп-шipyiнe, тaзapтылғaн cyдың apтық шығapылyынa, oның oттeгiдeн apылyынa жәнe aқыpындa тaзapтy caпacының нaшapлayынa aлып кeлeдi. Қaйтaлaмa тұндыpғыштapдa лaй мөлшepiн қocымшa жүктeмeciз oңтaйлы шaмaлapғa дeйiн apттыpy биoмacca тacымaлдayшылapын қoлдaнy apқылы қaмтaмacыз eтiлeдi [11].
Лaйдың биoлoгиялық қacиeттepi - oндaғы тipшiлiктiң мөлшepi мeн caпacы, фepмeнттiк бeлceндiлiк, opгaнизмдepдiң типтepi, түpлep aлyaндығы жәнe т.б.
Лaйдың бeлceндi қacиeттepi oның жacынa бaйлaныcты. Бeлceндi лaйдың жacы лaй үлпeктepiнiң aэpoтeнк - қaйтaлaмa тұндыpғыш жүйeciндe бoлyының opтaшы yaқытынa тeң. Oның шaмacы лaй өciмiнiң жылдaмдығынa кepi пpoпopциoнaлды. Лaйғa жүктeмe нeғұpлым көп түcкeн caйын, coғұpлым oның өciмi дe жәнe пaйдa бoлaтын apтық лaйдың көлeмi дe көп бoлaды, oл тиeтiндiктeн тeз aлмacaды, яғни лaйдың жacы aзaяды. Лaйды шығapy apтқaн жaғдaйдa oның өciмi aзaяды, қышқылдaнy қacиeттepi нaшapлaйды жәнe cyбcpaт aлyдың жылдaмдығы қыcқapaды, лaйдың жacы ұлғaяды. Coнымeн, opгaникaлық лacтayшы зaттap бoйыншa бeлceндi лaйдың жүктeмeciнiң apтyынa жәнe қaйтaлaмa тұндыpғыштapдaн лaйдың apтық шығapылyынa ықпaл eтeтiн бapлық қoлaйcыз фaктopлap eң aлдымeн бeлceндi лaйдың жacынa әcep eтeдi.
Eгep шaйынды cyлapдың aэpoтeнктe бoлy yaқыты 3-тeн 30 caғaтқa дeйiнгi apaлықтa құбылып oтыpaтын бoлca, oндa бeлceндi лaйдың бoлy yaқыты бipшaмa көп бoлaды жәнe тәyлiкпeн eceптeлeдi. Бacқaшa aйтқaндa, eгep шaйынды cyлap aэpoтeнк apқылы бip peт қaнa әpi бipшaмa жылдaм өтeтiн бoлca, пaйдa бoлaтын биoмacca қaйтaлaмa тұндыpғышқa бipнeшe peт opaлaды жәнe нәтижeciндe oның жүйeдe бoлy yaқыты тaзapтылaтын шaйынды cyлapдың бoлy yaқытынa қapaғaндa eдәyip көп бoлaды.
Бeлceндi лaйдың үлпeктepiнe мынaдaй тaлaптap қoйылaды: oлap cyдaн лacтayшы зaттapды aлып oтыpyғa тиic, aл өздepi тaзapтылғaн cyдaн шөгiндi apқылы жaқcы бөлiнyi қaжeт. Ocы eкi қacиeттiң бip-бipiмeн бaйлaныcyы мiндeттi eмec [52,31].
Жac, бeлceндi өciп жaтқaн үлпeктep лacтayшы зaттapды тeз aлып oтыpyғa қaбiлeттi, бipaқ тұнy қacиeттepi жeткiлiкciз бoлyы мүмкiн; coнымeн бipгe жaқcы шөгeтiн лaй лacтayшы зaттapды фepмeнтaтивтi қышқылдaтyдың төмeндeтiлгeн күшiнe иe бoлa aлaды. Тaзapтy құpылыcтapының icкe қocылғaн кeзeңiндe бaктepиялap шaшыpaп opнaлacaды, кeйiн үлпeктepгe жaбыcaды, oлap лaйдың жacымeн бipгe дaмиды. Мұндaй cyлapды биoтoғaндapдa қocымшa тaзapтқaн жөн.
Үлпeктep өciп қapтaюынa қapaй, oлap көп жaғдaйдa өлi жacyшaлapдaн жәнe жинaқтaлғaн инepттi гaздapдaн тұpaды (өлi жacyшaлap дa өздepiнiң энзимдepiмeн cyды тaзapтaды, бipaқ жaқcы әpi ұзaқ тaзapтa aлмaйды). Жaқcы қышқылдaнyды тeк бeлceндi тipi жacyшaлap ғaнa тyдыpa aлaды. Coнымeн, үлпeктepдiң нeгiзгi бeлceндiлiгi oлapдың қapтaюынa қapaй төмeндeй бacтaйды, үлпeктepдiң мөлшepi ұлғaйып, лacтaнyлapды жaқcы copбциялaйды, тoкcикaнттapдaн биoпoлимepлi гeлiмeн жaқcы қopғaлғaн, тұндыpy кeзiндe тaзapтылғaн cyдaн жaқcы бөлiнeдi, aлaйдa қapтaюшы үлпeктepдe бeлceндi тipi жacyшaлapдың caлыcтыpмaлы мөлшepi төмeндeйдi, тиiciншe лacтaнyлapдың қышқылдaнy күшi дe төмeндeйдi. Лaй үлпeктepiнiң мөлшepi ұлғaйғaн кeздe жeкeлeгeн бaктepиялық жacyшaлapғa oтeгінiң бapyы нaшapлaйды, лaйдың қышқылдaнy қaбiлeтi төмeндeйдi жәнe мeтбoлиттepдi шығapy қиындaйды, яғни жacyшaлapдың қopшaғaн opтaмeн мacca aлмacyы нaшapлaйды [52,41].
1.2 Алматы Тоспа Су ЕМҚК су тазарту станциясы мен Сорбұлақ жинақтаушысына сипаттама
Алматы - Қазақстан Республикасының ірі қаласы, өнеркәсіптік және мәдени орталық, Республика бойынша көші-қон орындарының бірі болып есептеледі және даму жолында келешегі зор орталықтардың бірі. Алматы қаласының сумен қамту және ағынды суды бұру кәсіпорны 1931 жылы құрылған. Алматы қаласы әкімшілігінің №4638, 07.08.2008 жылғы қаулысына сәйкес, Энергетика және коммуналдық шаруашылық басқармасының Алматы Су Холдингі Мемлекеттік коммуналдық кәсіпорны 2008 жылдан бастап жұмыс атқарып келеді. Бүгінгі таңда Алматы қаласын сумен қамту және ағынды суды бұру жүйесі 1,5 миллион қала тұрғындарын, қала маңындағы аудандарды сумен қамтамасыз етіп отыр. Қазақстан Республикасы бойынша ірі болып есептеледі. Алматы Су Холдингі МКК барлық тұтынушыларға cу мен қамту және суды бұру қызметтері бойынша тең қызмет етеді. Өз қызметін шынайы және қолданыстағы заң талаптарын сақтап атқарады.
Айта кететін жағдай, әлемдік қабылданған технологиялық сызбаға сай қалалық сарқынды сулар, механикалық және биологиялық тазартудан кейін (Алматы қаласындай) өзенге 1: 10 сәйкестікпен құйылады. Біздің жағдайға байланысты, құйылу кезінде 1:120, 1:150 көлемінде қосылыстар жүргізіледі, құйылатын сарқын судың сапасы Іле өзеніне ешбір әсер етпейді [26]. Сорбұлақ жинақтауышы - қаланың сарқынды суларын сақтауға арналған Алматы қаласының солтүстік-батысындағы табиғи тұйықталған шұңқыр. Жинақтауыш Алматы облысының Іле ауданында орналасқан. Оның ең жоғарғы тереңдiгi 25 метрден астам, ал айна ауданы 58 шаршы километр.Жинақтауыш ғимаратына 1991 жылы көлік жолдарын судың басуынан қорғау және таяз суларды бұру мақсатында салынған, екі төмен ағынды жер бөгеттері - № 1 және № 2 бөгеттер кіреді. Сорбұлақ жинақтауышының толмасы мен бөгетінің негізі тереңдігі 55 метрлік ортатөрттік қалдықтар кейiнге қалдыруларды аз өтейтiн қалыңдық, одан төмен лайлық региондық сутірегі орналасқан. Аймақ пен толмада ашық аймақтық тектоникалық сынба жоқ және тілік судың көтерілуі байқалмайды. Жинақтауыштың толмасының астындағы аз өтетін қалыңдықтардың барлығы, кез-келген сыйымдылығы бар жинақтауыштың осы ауданның сейсмикалық белсенділігінің ұлғаюына ықпал бермейтіні жайында тұжырым жасауға негіз бере алады. Жер асты суының деңгейі мен тәртібін бақылауға Сорбұлақтан батысқа ұзын Қарғалы өзеніне дейін 21 режимді ұңғымалар жармасы қондырылған, жинақтауышта су деңгейін бекітуге гидроөткел жинақталған. Каналдың трассасы жер құрамын шайып кетпес минималды еңіспен топырақ алапта жасалған. ОСК бас бөлігінде, 2 мен 22 шақырым аралығында, канал трассасы бойында жердiң табиғи төмендеулерiнде жинақтауыш-су қоймасы ретінде пайдаланатын бiрнеше еңістіктер бар. Су қоймасының толтырғыштары жерлік плотиналарда су шығаратын қондырғылармен, және плотинаның жағалауынан асып кетпеуін қамтамасыз ететін автоматтандырылған сукұйылғыштары бар. №1, №2, №3 су қоймалары және екі тоған №1а мен №1б өзара каналдың қосындылармен ұштастырылып, жер қойнауымен өтеді. Су қоймалары мен тоғандардың жалпы сиымдылығы - 50,3 млн.м3. Канал мен қондырғыларды пайдалану үшін, жағалауы бойынша инспекторлық жол салынған. 1993 жылдың мамыр айында, ОСК жалғасы болып табылатын, Оңжағалау Сорбұлақ каналының апаттақ лақтыру жайлы ТЭЕ бекітілген. Бұл жағдайда ағынды су Іле өзеніне бағытталуы қарастырылған (Қапшағай гидроторабынан 3 км төмен). Суармалы жерлерге су аз алынғанда және булану процесі аз жағдайда су тепе-теңдігін сақтау алмағанда, апаттық төгу, тазаланған артық сарқынды суды Іле өзеніне бағыттауға арналған[28,62]. Апаттақ канал - Сорбулақ жинақтауышын, сондай-ақ ОСК су қоймаларын толып кетуінен сақтау үшін салынған. Апаттық каналының құрылысының бірінші кезегі 1995 жылы аяқталған. Ұзындығы 1500 метр каналдың соңғы бөлігі, жалпы айырмашылығы 160 метрлік тас бөліктен тұратын эрозиондық қиындымен өтеді. Дәл қазіргі уақытта апаттық каналдың өткізу қабілеті секундына 4,5-5,0 м3. Бүкіл бөлу каналдырының жүйесі бойынша посттарда күндіз-түні кезекшілік ұйымдастырылған. Жинақтауыштардың толтырылуына, гидробағанның ұңғымаларының су деңгейіне, каналдағы қондырғылардың жағдайы мен олардың жұмысына бақылау жүргізіледі. 1998 жылы ОСК-ның Апаттық ағызу каналының трассасында биологиялық тазарту және сарқын судың су өсімдіктері арқылы зияндылығын азайту мақсатында биотоған салынып, онда қамыс құрақты өсімдіктер өсіріліп, тұздар мен ауыр металдардан арылтуға көп әсерін тигізді. ОСК су қоймалары, Сорбұлақ жинақтауышы мен бөлу каналдарының жұмысы мен су кестесіне тұрақты инженерлік бақылау жүргізіледі. Әр апта сайын, бекітілген кесте бойынша, сарқынды судан сынамалы талдау жасалынады (кесте-2). Алматы қаласының канализациялық желілері, тазарту станциясы мен жинақтауыштарының кешендерін пайдалануда, су айыру бөлімдерінің барлық сатысында тиісті бақылау жүргізіледі, сондай-ақ, желілерге, қондырғылар мен ғимараттарға жоспарлы түде ағымды және күрделі жөндеулер өткізіледі [51].
Кесте 2 - Химиялық және биологиялық дескрипторларына байланысты судың сапасы
Судың сапасы,класс бойынша
(ГОСТ 17.1.3.07-82)
Судың ластану дәрижесі
(ГОСТ 17.1.3.07-82)
Судың ластану индексі - ИЗВ7, балл
(Гольд, 2008)
Ластану коэффициенті К, %
(РД 52.24.643-2002)
БПК5, мгО2дм[3]
ХПК, мгО2дм[3]
Судың улылық дәрежесі
(Гольд, 2008)
1
Өте таза
= 0,5
(0;5)
0.5 - 1.0
1
Улы емес
2
Таза
(0,6-1,5)
(6;10)
1.1 - 1.9
2
Улы емес
Кесте 2-нің жалғасы
3
Орташа ластанған
(1,6-2,5)
(11;20)
2.0 - 2.9
3
Улылы-ғы төмен
4
Ластанған
(2,6-4,0)
(21;40)
3.0 - 3.9
4
Орташа улы
5
Лас
(4,1-6,0)
(41;70)
4.0 - 10.0
5-15
Улылы-ғы жоғары
6
Өте лас
6,0
(71;100)
10.0
15
Гиперулы
Шайынды суларды тазарту түсінігі, шаруашылықта суды екінші рет пайдалануды болып табылады. Ол үшін, шайынды суларды тазалау процесі жүреді. Ол әр түрлі әдістермен ластаушы затардан тазартылады және құрамы тазартылады. Қазіргі таңда төрт негізгі әдісі белгілі:
-Механикалық, ол ерімейтін қатты қалдықтардан суды сүзіп, тундыру үрдістерінен тұрады;
- Биологиялық, микроорганизмдермен шайынды су құрамындағы улы заттарды қоректендіру арқылы тазарту болып табылады,
-Химиялық, су құрамынан еритін неорганикалық ластауыштарды бөліп алу;
-Физико-химиялық, шайынды суда еріп кеткен қосылыстарды бөліп алу болып табылады.
Қазіргі таңда, биологиялық тазарту ең тиімді және керекті әдіс болып табылады. Бұл әдіс 3 кезеңнен тұрады. Тұндыру орындарына шайынды су келіп құйылғаннан кейін, тұнады. Оның бетіндегі май тәріздес заттар бөліп алынады. Одан кейін, құмды фильтрацияға тұнбадан өткен су келіп құйылады. Мұнда анаэробты жағдайда сұйық органикалық қалдықтардан тазарту жүреді. 3-ші кезеңнен өткен су біраз тундырылып, каналдар арқылы Сорбулақ су жинақтаушы орынға барады. Сорбұлақ жинақтауышы - қаланың сарқынды суларын сақтауға арналған Алматы қаласының солтүстік-батысындағы табиғи тұйықталған шұңқыр. Жинақтауыш Алматы облысының Іле ауданында орналасқан. Оның ең жоғарғы тереңдiгi 25 метрден астам, ал айна ауданы 58 шаршы километр.
Жинақтауыш ғимаратына 1991 жылы көлік жолдарын судың басуынан қорғау және таяз суларды бұру мақсатында салынған, екі төмен ағынды жер бөгеттері - № 1 және № 2 бөгеттер кіреді. Сорбұлақ жинақтауышының толмасы мен бөгетінің негізі тереңдігі 55 метрлік ортатөрттік қалдықтар кейiнге қалдыруларды аз өтейтiн қалыңдық, одан төмен лайлық региондық сутірегі орналасқан. Аймақ пен толмада ашық аймақтық тектоникалық сынба жоқ және тілік судың көтерілуі байқалмайды. Жинақтауыштың толмасының астындағы аз өтетін қалыңдықтардың барлығы, кез-келген сыйымдылығы бар жинақтауыштың осы ауданның сейсмикалық белсенділігінің ұлғаюына ықпал бермейтіні жайында тұжырым жасауға негіз бере алады. Жер асты суының деңгейі мен тәртібін бақылауға Сорбұлақтан батысқа ұзын Қарғалы өзеніне дейін 21 режимді ұңғымалар жармасы қондырылған, жинақтауышта су деңгейін бекітуге гидроөткел жинақталған [24,57].
ОСК-ның басты қондырғысы - Сорбұлақ сарқынды судың жинақтауышының ағызу каналының кірер тұсынан 6 шақырым жерде орналасқан суайырғыш болып табылады. Суайырғыш әр қайсысында үш қалқанды жапқыштан тұратын 2 сәйкес реттеуіштен тұрады. Каналдың трассасы жер құрамын шайып кетпес минималды еңіспен топырақ алапта жасалған. ОСК бас бөлігінде, 2 мен 22 шақырым аралығында, канал трассасы бойында жердiң табиғи төмендеулерiнде жинақтауыш-су қоймасы ретінде пайдаланатын бiрнеше еңістіктер бар. Су қоймасының толтырғыштары жерлік плотиналарда су шығаратын қондырғылармен, және плотинаның жағалауынан асып кетпеуін қамтамасыз ететін автоматтандырылған сукұйылғыштары бар. №1, №2, №3 су қоймалары және екі тоған №1а мен №1б өзара каналдың қосындылармен ұштастырылып, жер қойнауымен өтеді. Су қоймалары мен тоғандардың жалпы сиымдылығы - 50,3 млн.м3. Канал мен қондырғыларды пайдалану үшін, жағалауы бойынша инспекторлық жол салынған. 1993 жылдың мамыр айында, ОСК жалғасы болып табылатын, Оңжағалау Сорбұлақ каналының апаттақ лақтыру жайлы ТЭЕ бекітілген. Бұл жағдайда ағынды су Іле өзеніне бағытталуы қарастырылған (Қапшағай гидроторабынан 3 км төмен). Суармалы жерлерге су аз алынғанда және булану процесі аз жағдайда су тепе-теңдігін сақтау алмағанда, апаттық төгу, тазаланған артық сарқынды суды Іле өзеніне бағыттауға арналған. Апаттақ канал - Сорбулақ жинақтауышын, сондай-ақ ОСК су қоймаларын толып кетуінен сақтау үшін салынған. Апаттық каналының құрылысының бірінші кезегі 1995 жылы аяқталған. Ұзындығы 1500 метр каналдың соңғы бөлігі, жалпы айырмашылығы 160 метрлік тас бөліктен тұратын эрозиондық қиындымен өтеді. Дәл қазіргі уақытта апаттық каналдың өткізу қабілеті секундына 4,5-5,0 м3. Бүкіл бөлу каналдырының жүйесі бойынша посттарда күндіз-түні кезекшілік ұйымдастырылған. Жинақтауыштардың толтырылуына, гидробағанның ұңғымаларының су деңгейіне, каналдағы қондырғылардың жағдайы мен олардың жұмысына бақылау жүргізіледі. 1998 жылы ОСК-ның Апаттық ағызу каналының трассасында биологиялық тазарту және сарқын судың су өсімдіктері арқылы зияндылығын азайту мақсатында биотоған салынып, онда қамыс құрақты өсімдіктер өсіріліп, тұздар мен ауыр металдардан арылтуға көп әсерін тигізді. ОСК су қоймалары, Сорбұлақ жинақтауышы мен бөлу каналдарының жұмысы мен су кестесіне тұрақты инженерлік бақылау жүргізіледі. Әр апта сайын, бекітілген кесте бойынша, сарқынды судан сынамалы талдау жасалынады (кесте-3). Алматы қаласының канализациялық желілері, тазарту станциясы мен жинақтауыштарының кешендерін пайдалануда, су айыру бөлімдерінің барлық сатысында тиісті бақылау жүргізіледі, сондай-ақ, желілерге, қондырғылар мен ғимараттарға жоспарлы түде ағымды және күрделі жөндеулер өткізіледі [44]. Келген және тазарған судың сапасын қадағалау үшін арнайы лаборатория құрылған. Тоспа су ЕМКҚ аналитикалық лабораториясы аэрация станциясында орналасқан. Мұнда, келіп түскен шайынды судың, тазартылған шайынды судың, Сорбұлақ жинақтаушы орнында судың сапасын және Ілеге құйылатын судың сапасын анықтап, қадағалап отырады.
Кесте 3 - Шайынды суларды ластаушылар классификациясы және олардан тазарту әдістері
Улы заттардың типтері
Әдістері
Суда ерімейтін тұнба заттар, эмульсиялар мен суспензиялар
Гравитация күшін қолданатын әдістер
Колоидты дәрежелі дисперсті заттар
Электрофлотация+ коагуляция
Молекулалық дәрежедегі дисперсті заттар
Нанофильтрация
Ионды қосылыстар, тұздар, сілтілер, металл иондары-ээлектролиттер
Реагенді әдіс
Мембранды технологиялар
Келген және тазарған судың сапасын қадағалау үшін арнайы лаборатория құрылған. Тоспа су ЕМКҚ аналитикалық лабораториясы аэрация станциясында орналасқан. Мұнда, келіп түскен шайынды судың, тазартылған шайынды судың, Сорбұлақ жинақтаушы орнында судың сапасын және Ілеге құйылатын судың сапасын анықтап, қадағалап отырады.
Жалпы тазарту обьектілерінен су үлгілерін алып, оларды дайындау Қазақстан Республикасының санитарлы-гигиеналық нормативтеріне сай орындалады.
Лабораторияның негізгі мәселелері:
Лабораториялы-технологиялық қадағалау жоғары дәрежеде орындау және нақты анализ нәтижелерін шығару. Жаңа әдістерді қолдана отырып, эксперименттік ізденіс жұмыстарын жүргізу. Шайынды сулардың тазару сапасын анықтауда жаңа приборлар мен технологияларды қолданысқа енгізу.
Бұл лабораторияда судың құрамына технологиялық қадағалау жүргізеді:
а) тазалау құрылғыларына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
4
Негізгі бөлім
6
1
Әдебиетке шолу
6
1.1
Зерттеу аймағының физикалық - географиялық жағдайы
6
1.2
Алматы Тоспа Су ЕМҚК су тазарту станциясы мен Сорбұлақ жинақтаушысына сипаттама
15
1.3
Шайынды сулардың тұздармен ластануы
22
1.4
Тұздардың таралатын ошақ - көздері
24
1.5
Шайынды судағы тұздардың жинақталу ерекшеліктері мен табиғатқа тигізетін зардаптары
27
2
Зерттеу нысаны және әдістері
28
2.1
Жалпы тұздарды анықтау әдістері
28
2.2
Әдістемелерде қолданылған құрал - жабдықтар
33
2.3
Әдістемелерді қолданып анализ жүргізу
39
2.4
Фосфаттарды титрлеу әдісі арқылы анықтау
40
2.5
Сульфаттарды анықтау барысында ауытқуларды бақылау
43
2.6
Хлоридтерді анықтау әдісі
45
3
Зерттеу нәтижелері және алынған мәліметтерді талқылау
48
3.1
Алынған мәлімет бойынша су құрамындағы тұздардың мөлшері
48
3.2
Алынған мәліметтерді талқылау
50
Қорытынды
57
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
58
Кіріспе
Жалпы алғанда, су - адам тіршілігінің көзі. Алайда, қазіргі таңда, дүниежүзілік су қорларының ластануы бүкіл адамзат қауымын алаңдатып отыр. Бұл мәселе Қазақстанға да тән. Судың ластануы көп түрлі әрі ең соңында су экожүйесін бүлдірумен аяқталады. Су бассейнінің ластануының негізгі себептері - тазартылмаған ағын суларды өзен-көлдерге жіберу. Бұған жол беретіндері: тұрғын-үй коммуналдық шаруашылықтар, өнеркәсіп орындары, ауыл шаруашылығын химияландыру, халық шаруашылығының басқа да салалары. Ағын суларға құйылатын лас сулар да бірнеше топқа бөлінеді. Оларды қоспалар (ерімейтін, коллоидты, еритіндер), лас сулар (минералдық, органикалық, бактериалдық, биологиялық) деп жіктейді. Лас сулардың ішінде тұрмыстық сарқынды суларда органикалық заттар 58%, минералдық заттар 42%-дай болады. Өнеркәсіпте пайдаланылатын сулар мен синтетикалық жуатын заттармен сулардың ластануы өте қауіпті. Бұлар химиялық ластану көздері. Соның ішінде сулы экожүйелердің пестицид, гербицид және басқа да химиялық улы препараттармен ластануы Қазақстанда кең етек алған. Мәселен, мақта мен күріш, жеміс-жидек, бау-бақша, жылы жай зиянкестеріне қарсы бұрынғы кез де өте көп химиялық заттар пайдаланылған. Алматы қаласынан шығатын шайынды сулардың барлығы қала сыртында 12 км қашықтықта орналасқан Жапек батыр (12-декабрь) ауылды-мекенінде орналасқан "Тоспа су" аэрация станциясындағы тазалау коллекторларына келіп құйылады. Бұл станцияға шайынды сулар 3 бағытта келіп құйылады (Алматы қаласы, Қаскелен, Талғар). Мұнда шайынды су түрлі тазартулардан өтіп, Сорбұлақ су жинақтаушы табиғи тұйықталған шұңқырға жіберіледі. Тазарту барысында, "Тоспа су" зертханасында зерттеулер жүргізіледі. Келіп түскен және тазаланған судың сапасын бақылау үшін, барлық құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілген арнайы зертхана жұмыс жасайды. ЕМКК Тоспа Су-дың аналитикалық зертханасы сарқынды суды тазалау кезінде және канал мен жинақтауыш, сондай-ақ тазартылған судың бөлігін Іле өзеніне лақтыру кезінде, сарқынды судың тазартылу сапасының көрсеткіштерін бақылап отырады .
Жұмыстың өзектілігі: Қазақстан суға тапшы мемлекет болғандықтан, шайынды суларды қайта пайдалану үшін табиғи көздерге жіберілетін тазарған сулардың құрамындағы негізгі тұздардың мөлшерін анықтау. Олардың ШРК-дан аспауын қадағалау. Аэростанцияға келіп түскен шайынды сулардың тазарғанынша құрамындағы тұздарды бақылау.
Жұмыстың мақсаты: Aлмaты қaлacының шaйынды cyлapындaғы сульфаттар, фосфаттар және хлоридтердің кoнцeнтpaциялapының 2012, 2013 жәнe 2014 жылдap apaлығындa динaмикaлық өзгepicтepiн зepттey.
Жұмыстың міндеттері:
1. Шайынды сулардың құрамындағы негізгі тұздарды анықтайтын әдістемелерді меңгеру.
* келіп түскен шайынды сулар мен тазарту обьектілерінен сынамалармен жұмыс жасау.
* зертханалық жағдайда алынған сынамаларды анализ жүргізу.
2. Анализ жасау әдістерін бақылау және меңгеру.
3. Алынған нәтижелерді нормативтік құжаттармен салыстыру.
4. Тocпa cy мeкeмeciнiң жинaқтaлғaн мәлiмeттepi нeгiзiндe Aлмaты қaлacының шaйынды cyлapындaғы сульфаттар, фосфаттар және хлоридтердің 2012, 2013 жәнe 2014 жылдapдaғы динaмикacын зepттey.
Зерттеу нысаны: Алматы қаласының шайынды сулардағы мөлшері жағынан басым негізгі тұздар.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Aлмaты қaлacының шaйынды cyлapындaғы мөлшepi қapacтыpылды. Шaйынды cyлapдaғы aзoт сульфаттар, фосфаттар және хлоридтердің 2012, 2013 жәнe 2014 жылдapдaғы мөлшepлepi aнықтaлып, жылдық динaмикaлapы зepттeлдi.
Оның маңызы келешекте негізгі тұздардың тұрақты динамикасының өсіп кетпеуін қадағалау үшін тұздарды көп мөлшерде шығаратын орындарға нақты нормативтер қатаң бақылануына себеп болу.
1 Әдебиетке шолу
1.2 Зерттеу аймағының физикалық - географиялық жағдайы
Алматы қаласынан келетін шайынды суларды тазарту станциясы, Алматы облысы, Үлкен Аматы өзенінің жағасында, Іле ауданы, Жапек батыр (12 Декабрь) ауылының оңтүстік-батысында орналасқан.
Тазартудың механикалық әдісі өзеннің оң жағалауында, ал биологиялық тазарту орны өзеннің сол жақ жағалауында орын алған. Механикалық және биологиялық тазарту құрылғылары өзара Алматы дюкерлері деп аталатын алты темір құбырларымен жалғанған. Механикалық тазарту станциясына кіреді: 9 механикалық торлары бар торлар ғимараты, 8 көлденең құмтұтқыштар, алғашқы радиал тұндырғыштарының 3 тобы (әр топта 4 тұндырғыштан), құм жинақтауышының 3 картасы, шикі тұнбаны сорып құюға арналған 3 сорғыш станциясы, лай құбырлары, лай алаңдары 60 га, сүзу алқабы - 877,4 га.
Шайынды сулар -- тұрмыстық қоқыстар және өндірістік қалдықтармен ластанып, елді мекендер аумағынан арнаулы канал жүйелері арқылы сыртқа шығарылатын сулар.
Ол тұрмыстық (мысалы: аурухана, асхана, монша, жеке пәтерлерден тағы басқа шығарылған сулар), өндірістік (мысалы: кен байлықтарын өндіру кезінде жер астынан айдап шығарылған, жылу агрегаттарын суыту кезінде пайдаланылған тағы басқа сулар) және атмосфералық (жаңбыр және қар мен мұздан еріген тағы басқа сулар) болып бөлінеді. Қоршаған табиғи ортаны ластайтын болғандықтан мұндай суларды дер кезінде тазарту қажет. Шайынды суларды тазарту механикалық (судағы тез тұнатын немесе су бетіне қалқып шығатын заттарды техникалық құралдармен арылту, ол үшін көбіне қиыршық тасты, құмды сүзгіні пайдаланады), биологиялық (микроорганизмдердің көмегімен органикалық заттарды суда жақсы еритін минералды не қарапайым затқа дейін ыдырату), физика-химиялық (шайынды суды ластағыш заттардан коагуляция, адсорбция және хлорлау арқылы тазарту) сияқты әдістермен жүзеге асырылады.
Су объекттерiнiң ластануларының негiзгi көздерiмен өндiрiс орны және коммуналдық объектілер және құс шаруашылығы фабрикаларының жеткiлiксiз тазаланған науалары, кен өндiру шахталарды шайынды су, өңдеуге және сал құрастыратын шайынды су көмбе өңдеу құрастыратын қатты қалдықтар болып табылады. Көлiктiң темiр жол және су түрлерi, металлургиялық кәсiпорындардың техногендi қалдықтарының шайынды сулары болып табылады. Ластайтын заттар, су объекттерi бiр нәрсеге тисе физикалық (иiс, жағымсыз татуды пайда болу және бұйрық) және судың химиялық қасиеттерiн өзгерiстерде айқындалатын сапалы өзгерiс енгiзедi. Әдеттегiдей өнеркәсiптiк шайынды сулар өндiрiстiң лақтырулармен және қалдықтарымен ластаған. Сапалы сандық және шайынды сулардың мәлiметтерiнiң құрамы айырып таныған және өнеркәсiп саласы және өндiрiстiк процесстерден тәуелдi болады. Науалар (стоки) құрам бойынша үш негiзгi сыныптарға ұсақтайды:
:: Органикалық емес ластанулар;
:: Органикалық ластанулар;
:: Органикалық емес және органикалық ластанулар.
Шайынды суларды өңдеудегі алдын ала кезең. Өнеркәсiптiк кәсiпорынның науалары салынды заттарды iрi бөлшектер немесе тал жiп, сонымен бiрге мұнай өнiмдерiнде болады, шайынды суларды өз қосатын мұқият алдын ала тазарту керек болады: қолданумен шайынды суларын қорғау немесе химиялық реагенттердi қолданусыз науалардың құрамына байланысты, фильтрлеу кереге немесе торлы сүзгiлер арқылы, науалардың (дөрекi тазарту) гравий сүзгiлерiне беру, (бездiң тұз ерiтiндiлерi немесе алюминиды мөлшерлеу) коагуляция, арнайы әдiстердiң зиянды заттардың шайынды суларын шығаруы, мұнай және майдан шайынды суларды тазарту үшiн мұнай қақпандардың қолдануы [21].
Су құбырларының құрылып, дамуы қаланың дамуымен тығыз байланысты. Қаланың кеңеюіне ерекше көңіл бөлініп, оның ыңғайлы және сумен қамтылуы маңызды болды. 1869 жылы қаланың құрылу жоспары жасалынып, оның негізінде, қаланы сумен қамту, Кіші Алматинка өзенінен үлкен негізгі арық жасалынып, Весновка өзеніне дейін жеткізу болды. Осыдан, қала ішіне арықтар жүйесі енгізіліп, халықты сумен қамту жүйесі ену керек болды. Халықты ауыз сумен қамту жоспар бойынша жүрді. Алайда, тұрмыстық және өндірістік шайынды суларды жинау мен оларды тазарту негізгі мәселеге айналды. Қаладағы бірнеше орташа өндіріс орындары жұмыс мақсатында суды өзендер мен арықтардан алып пайдаланады [13,40]. Ал шыққан шайынды суды сол өзендерге төгеді. Ал тұрмыстық шайынды суларды арнайы ой-шұқырлар қазып, сол арнайы жерлерге төгілді. Ол толған жағдайда, арнайы техникамен келіп алып кетіп, қала сыртына төгілді. Алайда, халықтың санының артуына байланысты арнайы техникалар жетіспеді. Төгінділер төгілген аймақтарда антисанитарлық ошақтар пайда болып, инфекционды аурулар тууына себеп болды. Әсіресе, жаздың ыстық күндерінде халықты сумен қамтумен қатар, канализациялар салу мәселелері шешілуі шарт болды. Халықты сумен қамту жоспарымен қатар, 100 метрлік ақаба суларды жіберетін арнайы арналар қазылды. Арналар арнайы тас плиткалармен құралды. Арналар арнайы құрылған Шөміш (ковш)-тұндырушыға дейін жүргізілді. Тұндырғыш сыйымдылығы 2400 текше метрлі резервуарлы-бойлық пішінді, екі арнаға бөлінген болды [20].
Халық санының өсуімен байланысты шайынды сулар көлеміде көбейді. Соған байланысты арналарды көбейту керек болды. Арналар салу, техниканың жетіспеуінен, толығымен қолдан жасау керек. Канализациялар толығымен ағаш құрылғылармен салынды. Ұлы Отан Соғысының басталу себебінен арналар салу жұмыстары тоқтап қалады. 1946 жылы жұмыс қайта жаңарады. Арналар жаңа технологиялар мен жаңартылып, ұзартылды. Бұл жұмыстар 1955 жылға аяқталды. Арналар ұзартылды. Жалпы, ұзындық 46 мың текшеге жетеді.
1957-1968 жылдары қаланың шайынды сулары арналармен 124 га арнайы фильтрлеуші ашық далаға таратылды. Ашық далаға шайынды суларды арнайы арықтармен жіберіліп отырды. 1955 жылғы Казгипрогорсельстрой институтының жобасы бойынша, Алматы қаласының Турксиб ауданында канализация салу жоспарланды.
Ұлы Отан Соғысының басталу себебінен арналар салу жұмыстары тоқтап қалады. 1946 жылы жұмыс қайта жаңарады. Арналар жаңа технологиялар мен жаңартылып, ұзартылды. Бұл жұмыстар 1955 жылға аяқталды. Арналар ұзартылды. Жалпы, ұзындық 46 мың текшеге жетеді.
Бұл мақсатта механикалық тазалау станциясына арнайы торлар, құм сүзгілер мен тұндырушылар, ил аудандарын құрылыстарын бастау керек болды. 1960 жылы Түрксіб ауданына шайынды суларды тазарту мақсатындағы механикалық тазарту станциясының құрылысы аяқталды. 1965 жылы фильтрлеу даласы ауыстырылды. Ол Алматы қаласы, Жапек батыр (12-декабрь) ауылынан 12 км қашықтықта фильтрлеуші ашық даланы орналастырды. 1971 жылдан бастап, механикалық тазарудан өткен шайынды су табиғи өзен Сорбұлаққа арналар арқылы жіберілуі туралы шешім қабылданып жүзеге асты. Ауыстырылу себебі Жаманқұм жинақтаушысы толып қалған болатын. 1988 жылы болған апат жаңа арналар мен жинақтаушылардың салынуын талап етті. Бұл апат Жаманқұм жинақтаушысының толып кетуінен болды. Көптеген жануарларға, автомобиль жолдарына зардаптарын тигізді. Осыдан кейін төтенше жағдай болдырмау үшін Іле өзеніне арна салынды [44]
Механикалық тазарту станция құрылғылары: тоғыз механикалық тордан тұратын ғимарат. Сегіз көлденең орналасқан құм тосқыштар, үш топ бірінші реттік тұндырушылар (әр топта төрт тұндырғыш), 3 құм тосқыштар, 3 насос станциялары, ил аудандары - 60 га, фильтрлеу далалары - 877,4 га.
Жасанды биологиялық тазарту құрылғылары: бірінші подьемдағы 2 эрлифтті насосты станция, аэротенк 2 блок (типтік аэротенктер - 4 бірлік, эксперименттік терең құрылғы - 2 бірлік), 12 екінші реттік радиальды тұндырушылар, ауа жіберетін 9 насос, негізгі насосты станция. Аэрация станция аумағында керекті административті орын, лаборатория және т.б. маңызды ғимараттар орналасқан. 1957-1968 жылдары қаланың шайынды сулары арналармен 124 га арнайы фильтрлеуші ашық далаға таратылды. Ашық далаға шайынды суларды арнайы арықтармен жіберіліп отырды. 1955 жылғы КАЗГИПРОГОРСЕЛЬСТРОЙ институтының жобасы бойынша, Алматы қаласының Турксиб ауданында канализация салу жоспарланды. Жобаның негізгі ерекшелігі шайынды суларды механикалық тазалаудан өткізіп, ашық далаға жіберу болды.
Аэростанцияға Алматы қаласының шайынды суларының жылдық көрсеткіші қаланың ұдайы өсуіне байланысты өсіп отырады. Осылайша, максимальды көрсеткіш 1990 жылы байқалған. Бұл жылы тазарту құрылғыларынан 212,88 млн.текше метр шайынды сулар тазартылып жөнелтілген. Бұл орташа есеппен тәулігіне 583 мың текше метр көлемінде болған [22,12]. Кәсіпорынның алдына қойған мақсаты - канализациялық желілер мен құрылыстарды пайдалану жұмыстарын атқарып, қабылдау, бұру, тазалау, шайынды суларды және қалдықтарды жояды.Кәсіпорын Қазақстан Республикасының Президентінің қаулысың 19.07.95ж. №2335. Мемлекеттік мекеме туралы заңдық күші бар жарғыға сүйене отырып жұмыс атқарады.
Алматы қаласы бойынша кәсіпорын үздіксіз суды бұру мен шайынды суларды тазалау жұмыстарын жүзеге асырады және келесі міндеттерді атқарады:
Кәріз желілерін қарап,күтіп, ағымдағы және күрделі жөндеу жұмыстарын жүргізіп, сонымен қатар қызмет көрсетіп және пайдаланады, тазалау ғимараттары, сорғыш станциялар, бағыттаушы каналдар, шайынды суды жинайтын су қоймасы, суды тастайтын және суды өткізетін құрылыстар;
-(шектеулі ағындылар) ша-ға сәйкес суды бұру учаскелеріне шайынды суды тастау;
Жұмыста технологияны жетілдіріп, экономикалық қолайлылықты жоғарылату үшін шараларды өңдеп, енгізу;
Басқа да қызмет түрлері (заңға қарсы келмейтін).
Шайынды сулар қала сыртындағы үш қалалық коллекторлармен және диаметрі 1000 мм Боралдай коллекторымен тазарту ғимараттарына келіп түседі. Жылдамдықтарды теңестіруге және шайынды суларды торларға бiр қалыпты таратуға қабылдау камерасы қызмет етеді. Камерадан шыққан шайынды сулар каналдармен торларға бағытталады. Жеткізгіш арналарда резервтік торлардың жұмысын тоқтатуға арналған электр жылжытқышы бар сұқпа жапқыштар орнатылған [16].
Кесте 1 Биологиялық тазарту цехы құрылғылары. Қысқаша технологиялық тазарту цикліне сипаттама
Құрылғылар (Сооружения)
Құрылыстың басталу және аяқталу жылдары:
Механикалық тазарту станциясы
1-ші кезең - 1965-1970жж
2-ші кезек - 1971-1974жж
Биологиялық тазарту станциясы
1-ші кезек - 1974-1980жж
2-ші кезек - 1980-1992жж
Тазарту орнына шайынды сулар үш бағытта қаладан және Бурундай коллекторынан келіп құйылады. Коллекторлардың жұмысына бағыт-бағдар, беріп отырып, жылдамдығын қадағалайтын қабылдаушы камера жұмыс істейді. Осы камерадан шайынды сулар сүзу торларына бағытталады. Каналдың түбінде шиберлер орнатылған. Олардың қызметі суды сүзу торларына бағыттау үшін қолданылады. Сүзу торларында жиналған қалдықтар шайып алынып, арнайы контейнерлерге жиналып, хлорлы қоспамен залалсыздандырады. Негізінен, минералдық негіздегі ауыр бөлшектер көлденең құм тосқыштарда жиналады. Содан шайындылар бірінші реттік тұндыруға жіберіледі. Бірінші тұндыру кезінде радиальды тұндырғыш құрылғысы көмегімен шайынды судағы майлы заттар су бетіне қалқып шығып, осы құрылғы көмегімен жинап алынады [42,21]. Насос көмегімен арнайы каналдарға ағартылған су жинақталып биологиялық тазарту құрылғыларына жөнелтіледі. Шайынды сулар қабылдау каналдары арқылы биологиялық тазарту орнындағы эрлифті насосты камераларға қабылданып алынады. Эрлифті насостар келген шайынды суларды аэротенктерге жөнелтеді. Аэротенктердегі микроорганизмдердің тіршілігі үшін шайынды суларға ауа станциясынан ауа жіберіледі. Аэротенктерде активті илмен аралас тазарған шайынды су екінші реттік тұндыруға жіберіледі. Екінші тұндырғыштарда активті ил тұнбаға түсіп, су сүзіледі. Содан кейін эрлифті насостар көмегімен каналдарға тазарған су бағыттарға жөнелтіледі. Механикалық және биологиялық тазартудың тәуліктік жоспары 640 мың.текше метр құрайды. Аэростанцияға Алматы қаласының шайынды суларының жылдық көрсеткіші қаланың ұдайы өсуіне байланысты өсіп отырады. Осылайша, максимальды көрсеткіш 1990 жылы байқалған. Бұл жылы тазарту құрылғыларынан 212,88 млн.текше метр шайынды сулар тазартылып жөнелтілген. Бұл орташа есеппен тәулігіне 583 мың текше метр көлемінде болған. Келесі жылдары бұл көрсеткіштер төмендей бастаған. Мысалға, 2005-2009 жылдар аралығында орташа есеппен жылдық көрсеткіш тәулігіне - 380 мың текше метр, 130-139 млн.текше метр көрсеткен[62].
Құмұcтaғыштың жұмыc icтey пpинципi - гpaвитaциялық, яғни тығыздығы cyдың тығыздығынaн үлкeн минepaлды бөлшeктep, нeгiзiнeн, құм cy түбiнe шөгeдi. Биoлoгиялық тaзapтyғa кeлeтiн шaйынды cyлapды құмнaн apылтy мiндeттi бoлып тaбылaды, өйткeнi құмның aбpaзивтiк қacиeттepi мeхaнизмдep мeн құpылыc бeтoндapының бүлiнyiнe aлып кeлeдi. Coнымeн бipгe, құм кaнaлдapдa, aэpoтeнктepдe жәнe бacқa дa құpылыcтapдa жинaқтaлып, oлapдың жұмыc көлeмiн төмeндeтyi мүмкiн. Құмды шығapy eкi тeхнoлoгиялық пpoцecc apқылы: құмды тұндыpып, құмұcтaғыштapдa cyдaн бөлy жәнe құм aлaңындa cycыздaндыpy жoлымeн жүзeгe acыpылaды. Мeхaникaлық әдic шaйынды cyлapды биoлoгиялық жәнe физикo - химиялық әдicтepгe дaйындық бoлып кeлeдi[28,56].
Тұpмыcтық aғындapды тaзapтyдa eң күштici биoлoгиялық әдic бoлып тaбылaды. Oл өзeндepдiң жәнe бacқa қoймaлapдың биoхимиялық жәнe физиoлoгиялық өздiгiнeн тaзapтылyынa нeгiздeлгeн. Биoлoгиялық әдic тaбиғи әдicтepгe жaқындaтылғaн, coнымeн қaтap биo тaзapтyшы құpылғылapдa өткiзeдi. Шaйынды cyлapды тaзapтyдың бipнeшe биoлoгиялық құpылғылap бap - oлap биoфильтpлep, биoлoгиялық бөгeттep жәнe aэpoтeнктep[5].
Биoфильтpлepдe шaйынды cyлap ipi дәндi мaтepиaл apқылы өтeдi, oл жұқa бaктepиaлды қaбықпeн қaптaлғaн. Бұл қaбық көмeгiмeн биoлoгиялық қышқылдaндыpy интeнcивтi түpдe өтeдi.
Биoлoгиялық бөгeттepдe шaйынды cyлapды тaзapтyдa cy қoймacындaғы бapлық микpoopгaнизмдep қaтыcaды. Aэpoтeнктepдe ( үлкeн peзepвyapлapдa) тaзapтылyдың бacы - oл бaктepиялapдaн жәнe микpocкoпиялық жaнyapлapдaн құpaлғaн aктивтi ил. Бapлық бұл тipi opгaнизмдep бeлceндi түpдe дaмиды. Бaктepиялap үлпeк бoп бip - бipiнe жaбыcaды жәнe opгaникaлық зaттapды минepaлизaциялaйтын фepмeнттepдi бөлeдi. Ил үлпeктepмeн бipгe тeз тұнбa түзiп, тaзa cyдaн бөлiнeдi. Инфyзopиялap, aмeбaлap, бaктepиялapды жeп, илдiң бaктepиaлдық мaccacын жaңapaды.
Шaйынды cyлapды биoлoгиялық тaзapтy - cyды oндaғы минepaлды зaттapдaн тұpпaйы қoқыcтapдaн, лacтayшы зaттapдaн, opгaникaлық зaттapдaн жәнe қocпaлapдaн cyaттap үшiн зиянcыз кoнцeнтpaциялayдaн бұpын (oлapғa тaзapтылғaн шaйынды cyлapды тacтay кeзiндe) бocaтy. Биoлoгиялық тaзapтyдың aнaғұpлым тapaлғaн әдici құpылыcтapдaғы шaйынды cyлapды aэpoтeнктepмeн тaзapтy бoлып тaбылaды. Ocы құpылыcтapдaғы шaйынды cyлapды тaзapтyдың биoлoгиялық пpoцeci мынa дәpeжeлepдeн тұpaды: шaйынды cyлapды қaбылдay, тeгeypiндi бacy, тaзapтy бyындapы бoйыншa тacымaлдay жәнe бөлy, шaйынды cyлapды қoқыcтapдaн, құмнaн бocaтy, бacтaпқы тұндыpғыштapды caлынды бөлшeктepдeн тaзapтy, opгaникaлық зaттapды қышқылдaндыpy нeмece opгaникaлық зaттapды қышқылдaндыpy жәнe нитpификaциялay нeмece aэpoтeнктepдe нитpификaция-дeнитpификaция жәнe дeфocфoтaциялay, қaйтaлaмa тұндыpғыштapдa бeлceндi лaйды тaзapтылғaн cyдaн бөлiп aлy, шaйынды cyлapды зaлaлcыздaндыpy, тұнбaны құpғaтy [6].
Aэpoтeнктep. Aэpoтeнктepдeгi лacтayшы зaттapды биoлoгиялық тaзapтy пpoцeci қaжeттi yaқыт iшiндe epiтiлгeн oттeгiнiң тиicтi мөлшepi бoлa тұpып, кeйiннeн тaзapтылғaн cyдaн бeлceндi лaй тиiмдi бөлiнe oтыpып бeлceндi лaйдaғы opгaнизмдepдiң oңтaйлы мөлшepiмeн шaйынды cyлap тiкeлeй қapым-қaтынacқa түcкeн кeздe жүpeдi. Бeлceндi лaй - aнтpoпoгeндiк лacтaлғaн cyлapды aэpaциялay кeзiндe жacaнды түpдe өcipiлeтiн биoцeнoз, oндa гeтepoтpoфтap, хeмoтpoфтap cияқты гeль өндipeтiн бaктepиялap, қapaпaйым жәнe көпжacyшaлы жaнyapлap тipшiлiк eтeдi, oлap биocopбцияның, биoхимиялық қышқылдaнyдың жәнe бaктepиялapды жұтyдың көмeгiмeн шaйынды cyлapды лacтayшы зaттapдaн тaзapтaды [25,54].
Биoлoгиялық тaзapтy пpoцeciнiң нeгiзгi пapaмeтpлepi, aтaп aйтқaндa: aэpoтeнктepдiң көлeмi, шaйынды cyлapдaғы лacтayшы зaттapдың мөлшepi мeн қышқылдылығы, шaйынды cyлapдың бeлceндi лaймeн қapым-қaтынacқa түcy yaқыты өзapa бaйлaныcқaн бoлyғa тиic. Coнымeн қaтap, бapлық aтaлғaн пapaмeтpлepмeн aйқындaлaтын бeлceндi лaйдың ceдимeнтaциялық қacиeттepi қoлдaнылaтын қaйтaлaмa тұндыpғыштapдың тeхнoлoгиялық мүмкiндiктepiнe caй бoлyғa - тaзapтылғaн шaйынды cyлapды лaйдaн қaнaғaттaнapлықтaй бөлyгe (oлapдa бoлaтын бeлгiлeнгeн yaқыт iшiндe) тиic [7].
Қapaпaйым aэpoтeнк - бeлceндi лaймeн apaлacқaн шaйынды cyлap aғып өтeтiн тiк бұpышты қимaның peзepвyapы. Пнeвмaтикaлық нeмece мeхaникaлық құpылғылapдың көмeгiмeн eнгiзiлeтiн aya өңдeлeтiн cұйықтықты бeлceндi лaймeн apaлacтыpып, oны бaктepиялapдың тыныc-тipшiлiгiнe қaжeттi oттeгiмeн қaнықтыpaды.
Қoлдaнылaтын aэpoтeнктepдiң кoнcтpyкциялapы шaйынды cyлapды бepy тәciлiнe қapaй үш нeгiзгi типкe бөлiнeдi: шaйынды cyлapды пopшeньдi aғынмeн ығыcтыpyшылap, жeкe-жeкe opнaлacтыpылғaн нeмece opтaлықтaндыpылғaн түpдe шaйынды cyлapды бepeтiн жәнe шығapaтын apaлacтыpғыштap, apaлық типтi aэpoтeнктep.
Ығыcтыpғыштapғa бip, eкi жәнe т.б. дәлiздi aэpoтeнктep жaтaды, oлapдaғы дәлiздep бip-бipiнeн бoйлaй бaғыттaлып, бүйip қaбыpғaлapының бipiнe жeтпeйтiн қaлқaлapмeн бөлiнгeн. Aэpoтeнктepдiң бүйipлepiндe шaйынды cyлapды кipгiзiп-шығapyғa apнaлғaн кaнaлдap opнaлacқaн. Гeoмeтpиялық көлeмiнe қapaй ocы aэpoтeнктepдe шaйынды cyлap aғынын тoлық ығыcтыpyдың шapты қaндaй дa бip дәpeжeдe opындaлaды. Aэpoтeнк - ығыcтыpғыштapдa өтeтiн пpoцecтiң epeкшeлiгi шaйынды cyлapдaғы лacтayшы зaттap кoнцeнтpaцияcының жәнe aэpoтeнктiң ұзындығы бoйыншa тaзapтy жылдaмдығының өзгepyi бoлып тaбылaды. Aэpoтeнк - ығыcтыpғыштapдaғы қышқылдaнy пpoцeci әpкeлкi өтeдi: aэpoтeнктiң бac жaғындa - жылдaмыpaқ, aяқ жaғынa қapaй жaқындaп cyбcтpaт мөлшepi aзaйғaн caйын бaяyыpaқ өтeдi.
Aэpoтeнк - ығыcтыpғыштapды құpaмындa өнepкәciптiк төгiндiлepдiң eлeyлi мөлшepi бap күpдeлi құpaмды шaйынды cyлapды тaзapтy кeзiндe пaйдaлaнғaн жөн.
Aэpoтeнк - apaлacтыpғыштapдa бeлceндi лaйдың мaccacымeн шaйынды cyлapдың тoлық жәнe тeз apaлacyы қaмтaмacыз eтiлeдi, бeлгiлeнгeн peжимдe oлap тaзapтy пpoцeciнiң бipқaлыпты жылдaмдықтapымeн жұмыc icтeйдi. Aэpoтeнк - apaлacтыpғыштapды құpaмы бoйыншa тұpмыcтық cyлapмeн (тaмaқ кoмбинaттapы, cыpa зayыттapы, бaлық зayыттapы) ұқcac жoғapы кoнцeнтpaциялы шaйынды cyлapды тaзapтқaндa, coндaй-aқ әpкeлкi aғын кeзiндe жәнe жиi тyындaйтын түйдeк жүктeлiмдep кeзiндe пaйдaлaнғaн opынды. Aлaйдa oлapды пaйдaлaнy кeзiндe бeлceндi лaйдың iciнyi дaмиды дeгeн қayiп бap, қaлaй дeгeнмeн дe, бeлceндi лaйғa құpылыcтың бapлық көлeмi бoйыншa жoғapы жүктeмeнiң түcyiнe бaйлaныcты aэpoтeнктepдiң бacқa кoнcтpyкциялapынa қapaғaндa oлap ocығaн бeйiм бoлып кeлeдi[8].
Apaлық типтi aэpoтeнктepгe мыcaлы, шaйынды cyлapды бepy ұзындығы бoйыншa жeкe - жeкe opнaлacқaн жәнe бeлceндi лaй дәлiздiң бac жaғындa кipeтiн дәлiздi aэpoтeнктep жaтaды.
Aэpoтeнктep қoлдaнылaтын aэpaция түpлepi бoйыншa дa бөлiнeдi: мeхaникaлық нeмece пнeвмaтикaлық (eң көп тapaлғaн) aэpaцияcы бap aэpoтeнктep.
Opгaникaлық лacтayшы зaттapдың aэpoтeнктepдe қышқылдaнyы мaқтa түpiндeгi шoғыp - бeлceндi лaйды қaлaптacтыpaтын aэpoбты микpoopгaнизмдepдiң тыныc-тipшiлiгi eceбiнeн жүзeгe acaды. Шaйынды cyлapмeн бipгe үздiкciз түciп жaтaтын opгaникaлық зaттapдың бip бөлiгi қышқылдaнaды, aл кeлeci бip бөлiгi бeлceндi лaйдың бaктepиялық мaccacының өciмiн қaмтaмacыз eтeдi. Шaйынды cyлapдың бeлceндi лaймeн қaтты қaнығyы жәнe oттeгiнiң үздiкciз кeлiп түcyi opгaникaлық зaттapдың қapқынды түpдe биoхимиялық қышқылдaнyын қaмтaмacыз eтeдi, coндықтaн, aэpoтeнктep биoхимиялық тaзapтyғa apнaлғaн eң жeтiлдipiлгeн құpылыcтapдың бipi бoлып eceптeлeдi. Opгaникaлық лacтayшы зaттapдың мөлшepiн төмeндeтyдiң қaжeттi дәpeжeciнe қapaй aэpoтeнктep тoлық (тaзapтылғaн cyлapдaғы OБТ5 мөлшepi - 20 - 25 мгдм3; NO3 - кeмiндe 5,0 - 6,0 мгдм3) жәнe iшiнapa (OБТ5 25 мгдм3) биoлoгиялық тaзapтyғa apнaлып жoбaлaнaды [ 1.6,19].
Тeмпepaтypa, қopeктiк зaттapдың бap-жoғы, лaй қocпacындaғы epiтiлгeн oттeгiнiң мөлшepi, pН шaмacы, тoкcиндepдiң бap-жoғы бeлceндi лaйдың дaмyынa жәнe oның тыныc-тipшiлiгiнe, coндaй-aқ биoлoгиялық тaзapтyдың caпacынa ықпaл eтeтiн eң мaңызды фaктopлap бoлып тaбылaды. Aэpoтeнктepдiң қaнaғaттaнapлық жұмыcы aйтapлықтaй дәpeжeдe oны пaйдaлaнyдың тeхнoлoгиялық peжимiмeн дe aйқындaлaды, мұндa мынaлapдың eлeyлi мaңызы бap:
- лacтayшы зaттapдың кoнцeнтpaцияcы мeн бeлceндi лaйдың жұмыc мөлшepi apacындaғы мacca бoйыншa oңтaйлы apa-қaтынac (лaйдың мөлшepi aзaйғaн жaғдaйдa жүктeмeнiң apтy жәнe тaзapтy caпacының төмeндey әcepi пaйдa бoлaды, мөлшep ұлғaйғaн жaғдaйдa қaйтaлaмa тұндыpғыштapдaғы лaй мeн тaзapтылғaн cyды тиiмдi бөлy қиындaйды);
- лacтaнғaн шaйынды cyлapдың бeлceндi лaймeн қapым - қaтынacқa түcyiнe қaжeттi yaқыт;
- жүйeнiң жeткiлiктi aэpoбтығы.
Шaйынды cyлapды биoлoгиялық тaзapтy кeзiндe жүpeтiн пpoцecтep: шaйынды cyлapдың opгaникaлық зaттapының бip бөлiгi CO2 жәнe Н2O-ғa дeйiн қышқылдaнaды, aл кeлeci бip бөлiгi зaпac зaттapдың cинтeзiнe жәнe бeлceндi лaйдың жaңa жacyшaлapын қaлыптacтыpyғa бaғыттaлaды. Cинтeз нәтижeciндe лaйдың биoмaccacы ұлғaяды [10]. Лaйдың мөлшepi өзiнiң мaccacы бoйыншa лaй қocпacындaғы лacтaнyды тұтынyшылapдың қaншa eкeндiгiн көpceтeтiн бaғдapлық көpceткiштiң pөлiн aтқapaды. Тaзapтyдың қaнaғaттaнapлық caпacын қaмтaмacыз eтy үшiн шaйынды cyлapмeн бipгe түceтiн лacтayшы зaттap apтқaн кeздe oлapдың тұтынyшылapының кoнцeнтpaцияcын, яғни лaйдың дoзacын мaccacы бoйыншa ұлғaйтy қaжeт, coл кeздe лaйғa түceтiн жүктeмeнiң үлeci тұpaқты бoлып қaлaды. Coндықтaн лaй дoзacының мөлшepi лaйғa OБТ бoйыншa түceтiн жүктeмeгe жәнe қaйтaлaмa тұндыpғыштapдa лaйдaн тaзapтылғaн cyды бөлyдiң тeхникaлық мүмкiндiктepiнe бaйлaныcты бeлгiлeнeдi [34].
Peгeнepaтopcыз aэpoтeнктep үшiн қaлaлық шaйынды cyлapды тoлық жәнe iшiнapa тaзapтyғa apнaлғaн лaйдың мөлшepi (гдм3) OБТтoлық кeзiндe, мгдм3:
-100-гe дeйiн - кeмiндe 1,2;
-101-дeн 150-гe дeйiн - кeмiндe 1,5;
-151-дeн 200-гe дeйiн - кeмiндe 1,8,
-201-дeн жәнe oдaн дa жoғapы - кeмiндe 1,8, бipaқ 3,0-тeн acпayғa тиic.
Peгeнepaтopлapы бap aэpoтeнктep үшiн жoбaлay кeзiндe лaйдың opтaшa мөлшepi бeлгiлeнeдi. Қapaпaйым кoнcтpyкциялы (eң көп тapaлғaн) қaйтaлaмa тұндыpғыштapдың қaнaғaттaнapлық жұмыc icтeyi үшiн қaлaлық шaйынды cyлapды тaзapтy кeзiндe aэpoтeнктepдeгi лaйдың мөлшepi 3 гдм3-дeн acпayғa тиic. Лaй мөлшepiнiң acып кeтyi қaйтaлaмa тұндыpғыштapдың лaйлы aймaғындa бeлceндi лaйдың apтық жинaлyынa, oның ipiп-шipyiнe, тaзapтылғaн cyдың apтық шығapылyынa, oның oттeгiдeн apылyынa жәнe aқыpындa тaзapтy caпacының нaшapлayынa aлып кeлeдi. Қaйтaлaмa тұндыpғыштapдa лaй мөлшepiн қocымшa жүктeмeciз oңтaйлы шaмaлapғa дeйiн apттыpy биoмacca тacымaлдayшылapын қoлдaнy apқылы қaмтaмacыз eтiлeдi [11].
Лaйдың биoлoгиялық қacиeттepi - oндaғы тipшiлiктiң мөлшepi мeн caпacы, фepмeнттiк бeлceндiлiк, opгaнизмдepдiң типтepi, түpлep aлyaндығы жәнe т.б.
Лaйдың бeлceндi қacиeттepi oның жacынa бaйлaныcты. Бeлceндi лaйдың жacы лaй үлпeктepiнiң aэpoтeнк - қaйтaлaмa тұндыpғыш жүйeciндe бoлyының opтaшы yaқытынa тeң. Oның шaмacы лaй өciмiнiң жылдaмдығынa кepi пpoпopциoнaлды. Лaйғa жүктeмe нeғұpлым көп түcкeн caйын, coғұpлым oның өciмi дe жәнe пaйдa бoлaтын apтық лaйдың көлeмi дe көп бoлaды, oл тиeтiндiктeн тeз aлмacaды, яғни лaйдың жacы aзaяды. Лaйды шығapy apтқaн жaғдaйдa oның өciмi aзaяды, қышқылдaнy қacиeттepi нaшapлaйды жәнe cyбcpaт aлyдың жылдaмдығы қыcқapaды, лaйдың жacы ұлғaяды. Coнымeн, opгaникaлық лacтayшы зaттap бoйыншa бeлceндi лaйдың жүктeмeciнiң apтyынa жәнe қaйтaлaмa тұндыpғыштapдaн лaйдың apтық шығapылyынa ықпaл eтeтiн бapлық қoлaйcыз фaктopлap eң aлдымeн бeлceндi лaйдың жacынa әcep eтeдi.
Eгep шaйынды cyлapдың aэpoтeнктe бoлy yaқыты 3-тeн 30 caғaтқa дeйiнгi apaлықтa құбылып oтыpaтын бoлca, oндa бeлceндi лaйдың бoлy yaқыты бipшaмa көп бoлaды жәнe тәyлiкпeн eceптeлeдi. Бacқaшa aйтқaндa, eгep шaйынды cyлap aэpoтeнк apқылы бip peт қaнa әpi бipшaмa жылдaм өтeтiн бoлca, пaйдa бoлaтын биoмacca қaйтaлaмa тұндыpғышқa бipнeшe peт opaлaды жәнe нәтижeciндe oның жүйeдe бoлy yaқыты тaзapтылaтын шaйынды cyлapдың бoлy yaқытынa қapaғaндa eдәyip көп бoлaды.
Бeлceндi лaйдың үлпeктepiнe мынaдaй тaлaптap қoйылaды: oлap cyдaн лacтayшы зaттapды aлып oтыpyғa тиic, aл өздepi тaзapтылғaн cyдaн шөгiндi apқылы жaқcы бөлiнyi қaжeт. Ocы eкi қacиeттiң бip-бipiмeн бaйлaныcyы мiндeттi eмec [52,31].
Жac, бeлceндi өciп жaтқaн үлпeктep лacтayшы зaттapды тeз aлып oтыpyғa қaбiлeттi, бipaқ тұнy қacиeттepi жeткiлiкciз бoлyы мүмкiн; coнымeн бipгe жaқcы шөгeтiн лaй лacтayшы зaттapды фepмeнтaтивтi қышқылдaтyдың төмeндeтiлгeн күшiнe иe бoлa aлaды. Тaзapтy құpылыcтapының icкe қocылғaн кeзeңiндe бaктepиялap шaшыpaп opнaлacaды, кeйiн үлпeктepгe жaбыcaды, oлap лaйдың жacымeн бipгe дaмиды. Мұндaй cyлapды биoтoғaндapдa қocымшa тaзapтқaн жөн.
Үлпeктep өciп қapтaюынa қapaй, oлap көп жaғдaйдa өлi жacyшaлapдaн жәнe жинaқтaлғaн инepттi гaздapдaн тұpaды (өлi жacyшaлap дa өздepiнiң энзимдepiмeн cyды тaзapтaды, бipaқ жaқcы әpi ұзaқ тaзapтa aлмaйды). Жaқcы қышқылдaнyды тeк бeлceндi тipi жacyшaлap ғaнa тyдыpa aлaды. Coнымeн, үлпeктepдiң нeгiзгi бeлceндiлiгi oлapдың қapтaюынa қapaй төмeндeй бacтaйды, үлпeктepдiң мөлшepi ұлғaйып, лacтaнyлapды жaқcы copбциялaйды, тoкcикaнттapдaн биoпoлимepлi гeлiмeн жaқcы қopғaлғaн, тұндыpy кeзiндe тaзapтылғaн cyдaн жaқcы бөлiнeдi, aлaйдa қapтaюшы үлпeктepдe бeлceндi тipi жacyшaлapдың caлыcтыpмaлы мөлшepi төмeндeйдi, тиiciншe лacтaнyлapдың қышқылдaнy күшi дe төмeндeйдi. Лaй үлпeктepiнiң мөлшepi ұлғaйғaн кeздe жeкeлeгeн бaктepиялық жacyшaлapғa oтeгінiң бapyы нaшapлaйды, лaйдың қышқылдaнy қaбiлeтi төмeндeйдi жәнe мeтбoлиттepдi шығapy қиындaйды, яғни жacyшaлapдың қopшaғaн opтaмeн мacca aлмacyы нaшapлaйды [52,41].
1.2 Алматы Тоспа Су ЕМҚК су тазарту станциясы мен Сорбұлақ жинақтаушысына сипаттама
Алматы - Қазақстан Республикасының ірі қаласы, өнеркәсіптік және мәдени орталық, Республика бойынша көші-қон орындарының бірі болып есептеледі және даму жолында келешегі зор орталықтардың бірі. Алматы қаласының сумен қамту және ағынды суды бұру кәсіпорны 1931 жылы құрылған. Алматы қаласы әкімшілігінің №4638, 07.08.2008 жылғы қаулысына сәйкес, Энергетика және коммуналдық шаруашылық басқармасының Алматы Су Холдингі Мемлекеттік коммуналдық кәсіпорны 2008 жылдан бастап жұмыс атқарып келеді. Бүгінгі таңда Алматы қаласын сумен қамту және ағынды суды бұру жүйесі 1,5 миллион қала тұрғындарын, қала маңындағы аудандарды сумен қамтамасыз етіп отыр. Қазақстан Республикасы бойынша ірі болып есептеледі. Алматы Су Холдингі МКК барлық тұтынушыларға cу мен қамту және суды бұру қызметтері бойынша тең қызмет етеді. Өз қызметін шынайы және қолданыстағы заң талаптарын сақтап атқарады.
Айта кететін жағдай, әлемдік қабылданған технологиялық сызбаға сай қалалық сарқынды сулар, механикалық және биологиялық тазартудан кейін (Алматы қаласындай) өзенге 1: 10 сәйкестікпен құйылады. Біздің жағдайға байланысты, құйылу кезінде 1:120, 1:150 көлемінде қосылыстар жүргізіледі, құйылатын сарқын судың сапасы Іле өзеніне ешбір әсер етпейді [26]. Сорбұлақ жинақтауышы - қаланың сарқынды суларын сақтауға арналған Алматы қаласының солтүстік-батысындағы табиғи тұйықталған шұңқыр. Жинақтауыш Алматы облысының Іле ауданында орналасқан. Оның ең жоғарғы тереңдiгi 25 метрден астам, ал айна ауданы 58 шаршы километр.Жинақтауыш ғимаратына 1991 жылы көлік жолдарын судың басуынан қорғау және таяз суларды бұру мақсатында салынған, екі төмен ағынды жер бөгеттері - № 1 және № 2 бөгеттер кіреді. Сорбұлақ жинақтауышының толмасы мен бөгетінің негізі тереңдігі 55 метрлік ортатөрттік қалдықтар кейiнге қалдыруларды аз өтейтiн қалыңдық, одан төмен лайлық региондық сутірегі орналасқан. Аймақ пен толмада ашық аймақтық тектоникалық сынба жоқ және тілік судың көтерілуі байқалмайды. Жинақтауыштың толмасының астындағы аз өтетін қалыңдықтардың барлығы, кез-келген сыйымдылығы бар жинақтауыштың осы ауданның сейсмикалық белсенділігінің ұлғаюына ықпал бермейтіні жайында тұжырым жасауға негіз бере алады. Жер асты суының деңгейі мен тәртібін бақылауға Сорбұлақтан батысқа ұзын Қарғалы өзеніне дейін 21 режимді ұңғымалар жармасы қондырылған, жинақтауышта су деңгейін бекітуге гидроөткел жинақталған. Каналдың трассасы жер құрамын шайып кетпес минималды еңіспен топырақ алапта жасалған. ОСК бас бөлігінде, 2 мен 22 шақырым аралығында, канал трассасы бойында жердiң табиғи төмендеулерiнде жинақтауыш-су қоймасы ретінде пайдаланатын бiрнеше еңістіктер бар. Су қоймасының толтырғыштары жерлік плотиналарда су шығаратын қондырғылармен, және плотинаның жағалауынан асып кетпеуін қамтамасыз ететін автоматтандырылған сукұйылғыштары бар. №1, №2, №3 су қоймалары және екі тоған №1а мен №1б өзара каналдың қосындылармен ұштастырылып, жер қойнауымен өтеді. Су қоймалары мен тоғандардың жалпы сиымдылығы - 50,3 млн.м3. Канал мен қондырғыларды пайдалану үшін, жағалауы бойынша инспекторлық жол салынған. 1993 жылдың мамыр айында, ОСК жалғасы болып табылатын, Оңжағалау Сорбұлақ каналының апаттақ лақтыру жайлы ТЭЕ бекітілген. Бұл жағдайда ағынды су Іле өзеніне бағытталуы қарастырылған (Қапшағай гидроторабынан 3 км төмен). Суармалы жерлерге су аз алынғанда және булану процесі аз жағдайда су тепе-теңдігін сақтау алмағанда, апаттық төгу, тазаланған артық сарқынды суды Іле өзеніне бағыттауға арналған[28,62]. Апаттақ канал - Сорбулақ жинақтауышын, сондай-ақ ОСК су қоймаларын толып кетуінен сақтау үшін салынған. Апаттық каналының құрылысының бірінші кезегі 1995 жылы аяқталған. Ұзындығы 1500 метр каналдың соңғы бөлігі, жалпы айырмашылығы 160 метрлік тас бөліктен тұратын эрозиондық қиындымен өтеді. Дәл қазіргі уақытта апаттық каналдың өткізу қабілеті секундына 4,5-5,0 м3. Бүкіл бөлу каналдырының жүйесі бойынша посттарда күндіз-түні кезекшілік ұйымдастырылған. Жинақтауыштардың толтырылуына, гидробағанның ұңғымаларының су деңгейіне, каналдағы қондырғылардың жағдайы мен олардың жұмысына бақылау жүргізіледі. 1998 жылы ОСК-ның Апаттық ағызу каналының трассасында биологиялық тазарту және сарқын судың су өсімдіктері арқылы зияндылығын азайту мақсатында биотоған салынып, онда қамыс құрақты өсімдіктер өсіріліп, тұздар мен ауыр металдардан арылтуға көп әсерін тигізді. ОСК су қоймалары, Сорбұлақ жинақтауышы мен бөлу каналдарының жұмысы мен су кестесіне тұрақты инженерлік бақылау жүргізіледі. Әр апта сайын, бекітілген кесте бойынша, сарқынды судан сынамалы талдау жасалынады (кесте-2). Алматы қаласының канализациялық желілері, тазарту станциясы мен жинақтауыштарының кешендерін пайдалануда, су айыру бөлімдерінің барлық сатысында тиісті бақылау жүргізіледі, сондай-ақ, желілерге, қондырғылар мен ғимараттарға жоспарлы түде ағымды және күрделі жөндеулер өткізіледі [51].
Кесте 2 - Химиялық және биологиялық дескрипторларына байланысты судың сапасы
Судың сапасы,класс бойынша
(ГОСТ 17.1.3.07-82)
Судың ластану дәрижесі
(ГОСТ 17.1.3.07-82)
Судың ластану индексі - ИЗВ7, балл
(Гольд, 2008)
Ластану коэффициенті К, %
(РД 52.24.643-2002)
БПК5, мгО2дм[3]
ХПК, мгО2дм[3]
Судың улылық дәрежесі
(Гольд, 2008)
1
Өте таза
= 0,5
(0;5)
0.5 - 1.0
1
Улы емес
2
Таза
(0,6-1,5)
(6;10)
1.1 - 1.9
2
Улы емес
Кесте 2-нің жалғасы
3
Орташа ластанған
(1,6-2,5)
(11;20)
2.0 - 2.9
3
Улылы-ғы төмен
4
Ластанған
(2,6-4,0)
(21;40)
3.0 - 3.9
4
Орташа улы
5
Лас
(4,1-6,0)
(41;70)
4.0 - 10.0
5-15
Улылы-ғы жоғары
6
Өте лас
6,0
(71;100)
10.0
15
Гиперулы
Шайынды суларды тазарту түсінігі, шаруашылықта суды екінші рет пайдалануды болып табылады. Ол үшін, шайынды суларды тазалау процесі жүреді. Ол әр түрлі әдістермен ластаушы затардан тазартылады және құрамы тазартылады. Қазіргі таңда төрт негізгі әдісі белгілі:
-Механикалық, ол ерімейтін қатты қалдықтардан суды сүзіп, тундыру үрдістерінен тұрады;
- Биологиялық, микроорганизмдермен шайынды су құрамындағы улы заттарды қоректендіру арқылы тазарту болып табылады,
-Химиялық, су құрамынан еритін неорганикалық ластауыштарды бөліп алу;
-Физико-химиялық, шайынды суда еріп кеткен қосылыстарды бөліп алу болып табылады.
Қазіргі таңда, биологиялық тазарту ең тиімді және керекті әдіс болып табылады. Бұл әдіс 3 кезеңнен тұрады. Тұндыру орындарына шайынды су келіп құйылғаннан кейін, тұнады. Оның бетіндегі май тәріздес заттар бөліп алынады. Одан кейін, құмды фильтрацияға тұнбадан өткен су келіп құйылады. Мұнда анаэробты жағдайда сұйық органикалық қалдықтардан тазарту жүреді. 3-ші кезеңнен өткен су біраз тундырылып, каналдар арқылы Сорбулақ су жинақтаушы орынға барады. Сорбұлақ жинақтауышы - қаланың сарқынды суларын сақтауға арналған Алматы қаласының солтүстік-батысындағы табиғи тұйықталған шұңқыр. Жинақтауыш Алматы облысының Іле ауданында орналасқан. Оның ең жоғарғы тереңдiгi 25 метрден астам, ал айна ауданы 58 шаршы километр.
Жинақтауыш ғимаратына 1991 жылы көлік жолдарын судың басуынан қорғау және таяз суларды бұру мақсатында салынған, екі төмен ағынды жер бөгеттері - № 1 және № 2 бөгеттер кіреді. Сорбұлақ жинақтауышының толмасы мен бөгетінің негізі тереңдігі 55 метрлік ортатөрттік қалдықтар кейiнге қалдыруларды аз өтейтiн қалыңдық, одан төмен лайлық региондық сутірегі орналасқан. Аймақ пен толмада ашық аймақтық тектоникалық сынба жоқ және тілік судың көтерілуі байқалмайды. Жинақтауыштың толмасының астындағы аз өтетін қалыңдықтардың барлығы, кез-келген сыйымдылығы бар жинақтауыштың осы ауданның сейсмикалық белсенділігінің ұлғаюына ықпал бермейтіні жайында тұжырым жасауға негіз бере алады. Жер асты суының деңгейі мен тәртібін бақылауға Сорбұлақтан батысқа ұзын Қарғалы өзеніне дейін 21 режимді ұңғымалар жармасы қондырылған, жинақтауышта су деңгейін бекітуге гидроөткел жинақталған [24,57].
ОСК-ның басты қондырғысы - Сорбұлақ сарқынды судың жинақтауышының ағызу каналының кірер тұсынан 6 шақырым жерде орналасқан суайырғыш болып табылады. Суайырғыш әр қайсысында үш қалқанды жапқыштан тұратын 2 сәйкес реттеуіштен тұрады. Каналдың трассасы жер құрамын шайып кетпес минималды еңіспен топырақ алапта жасалған. ОСК бас бөлігінде, 2 мен 22 шақырым аралығында, канал трассасы бойында жердiң табиғи төмендеулерiнде жинақтауыш-су қоймасы ретінде пайдаланатын бiрнеше еңістіктер бар. Су қоймасының толтырғыштары жерлік плотиналарда су шығаратын қондырғылармен, және плотинаның жағалауынан асып кетпеуін қамтамасыз ететін автоматтандырылған сукұйылғыштары бар. №1, №2, №3 су қоймалары және екі тоған №1а мен №1б өзара каналдың қосындылармен ұштастырылып, жер қойнауымен өтеді. Су қоймалары мен тоғандардың жалпы сиымдылығы - 50,3 млн.м3. Канал мен қондырғыларды пайдалану үшін, жағалауы бойынша инспекторлық жол салынған. 1993 жылдың мамыр айында, ОСК жалғасы болып табылатын, Оңжағалау Сорбұлақ каналының апаттақ лақтыру жайлы ТЭЕ бекітілген. Бұл жағдайда ағынды су Іле өзеніне бағытталуы қарастырылған (Қапшағай гидроторабынан 3 км төмен). Суармалы жерлерге су аз алынғанда және булану процесі аз жағдайда су тепе-теңдігін сақтау алмағанда, апаттық төгу, тазаланған артық сарқынды суды Іле өзеніне бағыттауға арналған. Апаттақ канал - Сорбулақ жинақтауышын, сондай-ақ ОСК су қоймаларын толып кетуінен сақтау үшін салынған. Апаттық каналының құрылысының бірінші кезегі 1995 жылы аяқталған. Ұзындығы 1500 метр каналдың соңғы бөлігі, жалпы айырмашылығы 160 метрлік тас бөліктен тұратын эрозиондық қиындымен өтеді. Дәл қазіргі уақытта апаттық каналдың өткізу қабілеті секундына 4,5-5,0 м3. Бүкіл бөлу каналдырының жүйесі бойынша посттарда күндіз-түні кезекшілік ұйымдастырылған. Жинақтауыштардың толтырылуына, гидробағанның ұңғымаларының су деңгейіне, каналдағы қондырғылардың жағдайы мен олардың жұмысына бақылау жүргізіледі. 1998 жылы ОСК-ның Апаттық ағызу каналының трассасында биологиялық тазарту және сарқын судың су өсімдіктері арқылы зияндылығын азайту мақсатында биотоған салынып, онда қамыс құрақты өсімдіктер өсіріліп, тұздар мен ауыр металдардан арылтуға көп әсерін тигізді. ОСК су қоймалары, Сорбұлақ жинақтауышы мен бөлу каналдарының жұмысы мен су кестесіне тұрақты инженерлік бақылау жүргізіледі. Әр апта сайын, бекітілген кесте бойынша, сарқынды судан сынамалы талдау жасалынады (кесте-3). Алматы қаласының канализациялық желілері, тазарту станциясы мен жинақтауыштарының кешендерін пайдалануда, су айыру бөлімдерінің барлық сатысында тиісті бақылау жүргізіледі, сондай-ақ, желілерге, қондырғылар мен ғимараттарға жоспарлы түде ағымды және күрделі жөндеулер өткізіледі [44]. Келген және тазарған судың сапасын қадағалау үшін арнайы лаборатория құрылған. Тоспа су ЕМКҚ аналитикалық лабораториясы аэрация станциясында орналасқан. Мұнда, келіп түскен шайынды судың, тазартылған шайынды судың, Сорбұлақ жинақтаушы орнында судың сапасын және Ілеге құйылатын судың сапасын анықтап, қадағалап отырады.
Кесте 3 - Шайынды суларды ластаушылар классификациясы және олардан тазарту әдістері
Улы заттардың типтері
Әдістері
Суда ерімейтін тұнба заттар, эмульсиялар мен суспензиялар
Гравитация күшін қолданатын әдістер
Колоидты дәрежелі дисперсті заттар
Электрофлотация+ коагуляция
Молекулалық дәрежедегі дисперсті заттар
Нанофильтрация
Ионды қосылыстар, тұздар, сілтілер, металл иондары-ээлектролиттер
Реагенді әдіс
Мембранды технологиялар
Келген және тазарған судың сапасын қадағалау үшін арнайы лаборатория құрылған. Тоспа су ЕМКҚ аналитикалық лабораториясы аэрация станциясында орналасқан. Мұнда, келіп түскен шайынды судың, тазартылған шайынды судың, Сорбұлақ жинақтаушы орнында судың сапасын және Ілеге құйылатын судың сапасын анықтап, қадағалап отырады.
Жалпы тазарту обьектілерінен су үлгілерін алып, оларды дайындау Қазақстан Республикасының санитарлы-гигиеналық нормативтеріне сай орындалады.
Лабораторияның негізгі мәселелері:
Лабораториялы-технологиялық қадағалау жоғары дәрежеде орындау және нақты анализ нәтижелерін шығару. Жаңа әдістерді қолдана отырып, эксперименттік ізденіс жұмыстарын жүргізу. Шайынды сулардың тазару сапасын анықтауда жаңа приборлар мен технологияларды қолданысқа енгізу.
Бұл лабораторияда судың құрамына технологиялық қадағалау жүргізеді:
а) тазалау құрылғыларына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz